Atmanandji Jainacharya Janmashatabdi Smarakgranth

Author(s): Mohanlal Dalichand Desai
Publisher: Atmanand Janma Shatabdi Smarak Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/012050/1

Page #1

૩૪ ૪ ૪ ૪ ૨ ) I
સ્મા

નાયાષ્ટ્ર બાત્માનંદ
જના વ્યાલ થી આ પૃ રેક @
છ સોન
- a fin, travel_lif

Page #2

161218

Page #3

Page #4

૧૧૪ વાલદાર મુંબઇ
JAINACHARYA SHRI
ATMANAND CENTENARY COMMEMORATION VOLUME
Edited by
Mohanlal Dalichand Desai
Samvut 1992
[Compiler of Jaina Rasa-mala-Supplement, Jaina Aiti-hasika Rasa-mala, JinaDeva Darshana, Jaina-Kavya-Pravesh, Jaina Gurjara Poets Parts I & II,

B. A., LI,. B. Adovcate High Court, Bombay.
Short History of Jaina Literature, Annotator of Naya-Karni-Ka, Translator of Epistles of Swami Vivekanand, Editor of Shri Yashovijay's Gurjara Sahitya Sangrah Part 1 etc.
Veerat 2462
anta's
Publishers
JAINACHARYA SHRI ATMANAND JANMA-SHATABDI SMARAK SAMITI
[ Formed at the initiative of Acharya Shri Vijaya-Vallabh Suri]
Price Rupees
.........................................

A. D. 1936

Page #5

Printed by Shah Gulabchand Lallubhai
at the Shri Mahodaya Printing Press
Danapith, Bhavnagar.
FIRST EDITION 3000 COPIES
Published by Maganlal Mulchand Shah
Hon Secretary Jainaclrurya Shri Atmanand
Janma-Shatabula Smarak Samiti Godiji New Building, Pydhownie. Bombay 3.

Page #6

स्व-परशास्त्रपरमार्थप्रपंचप्रवीण-बृहत्तपागच्छान्तर्गतसंविग्नशाखीय-आद्याचार्य
पंजाबदेशोद्धारक न्यायाम्भोनिधि
सदगत न्याधाम्मानिधि जैनाचार्य श्री श्री २००९ श्रीमहिजपानन्द सूरि आत्मारामजी महाराज
Mag
IIIIII
जन्म-वि० सं० १८९२ चैत्र सुदि १ बृहस्पतिवार-गाम लेहरा ( पंजाब ) तहसील जीरा, जिला फिरोजपुर.
स्थानकवासी दीक्षा-वि० सं० १९१० मालेरकोटला (पंजाब )
1960
अगउकता
आत्मानंदममा भावनगर
CCCC
शताब्दिनायक जैनाचार्य श्रीमद् विजयानन्दसूरीश्वरजी
(श्रीआत्मारामजी महाराज) संविग्नदीक्षा-वि० सं० १९३२ अमदावाद. आचार्यपद-वि० सं० १९४२ पालीताणा.
स्वर्गगमन-वि० सं० १९५२ गुजरांवाला (पंजाब )
DURATIMATHARIHARIHARITHIMITRATHIHITHILIHITRITTARITRI. श्री महोदय प्री. प्रेस-भावनगर.
मा.श्री केलाममागर मृरि. मान मंदिर श्रीमहावीरजेत Usawalpam न्द्र. कोबर

Page #7

Page #8

goose,
eseaponsoo non
जैनाचार्य श्री आत्मानंद जन्म शताब्दि
स्मारक ग्रंथ
: સંપાદક :
મેહનલાલ દલીચંદ દેસાઈ B. A. LL. B. Advocate, High Court, sex!
અwooooooooooooooooooooooooo
( શ્રી જિનેવદર્શન, સામાયિક સૂત્ર, જેન કાવ્ય પ્રવેશ, જયકણિકા, જેના ઐતિહાસિક રાસમાળા, જૈન ગજર કવિઓ ભાગ ૧-૨ રન સાહિત્યને સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ આદિના પ્રયોજક, સ્વામી વિવેકાનંદના પાના અનુવાદક, શ્રી યશોવિજયજી
વિરચિત ગુર્જર સાહિત્ય સંગ્રહ ભાગ ૧ ના સંશોધક વગેરે ]
ortodooopavod 100000000000000000000000000000020XXX X8
વિ. સં. ૧૯૨
વીરાતુ ૨૪૬૨
ઈ. સ. ૧૯૩૨
: પ્રકાશક :
આચાર્ય શ્રી વિજયવલ્લભ સૂરિજીની પ્રેરણાથી સ્થાપિત જૈનાચાર્ય શ્રી આત્માનંદ જન્મ શતાબ્દિ સ્મારક સમિતિ,
મુંબઈ
to 1artne: * aooopweeeeeee
કિંમત
રૂપીઆ
૩૦
ઇજ0009
oooore@OOOOO૦૦૦
૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦
0
oooooo

Page #9

મુદ્રક:—શાહ ગુલાબચંદ લલ્લુભાઇ,
શ્રી મહાદય પ્રિન્ટિંગ પ્રેસ દાણાપીઠ રેડ-ભાવનગર
પ્રત ૩૦૦૦
: પ્રકાશક : જૈનાચાર્ય શ્રી આત્માનંદ જન્મ શતાબ્દિ
સ્મારક સમિતિ તરફથી મગનલાલ મૂળચંદ શાહ,
માનદ તંત્રી ગોડીજી નવી બિલ્ડિંગ પાયધુની–મુંબઈ ૩

Page #10

Page #11

बडौदा शहर के सुप्रसिद्ध प्रभाविक
श्री दादा पार्श्वनाथ भगवान ( यह मूर्त्ति बहौत चमत्कारी और प्राचीन है )

Page #12

आपके पाटनगर बडौदा शहरमें शताब्दी नायक की जन्मशताब्दिका महोत्सव
__ धूमधामसे किया गया. मार्च सन १९३६.
શ્રીમંત સરકાર સયાજીરાવ મહારાજા ગાયકવાડ सेना भास मेस समशेर ५९६२ ७. सी. मेस. मा.; ७. सी. मा. ८.;
मेस. मेस.डी.

Page #13

Page #14

ૐ .. जैनाचार्य श्री आत्मानंद जन्मशताब्दि स्मारक ग्रन्थ.
સિCIEીયકળ્યું
મોહનલાલ દલીચંદ દેસા.
ગત વર્ષમાં મુંબઈમાં આચાર્ય શ્રી વિજયવલ્લભસૂરિ વિરાજતા હતા તે સમયે તેમની પ્રેરણાથી વીસમી સદીના યુગપુરુષ, જૈન ધર્મની બૂઝાતી જ્યોતિ પ્રકટ કરનાર, ઘણાને બૂઝવનાર, પરમ સાધુ તરીકે રહી અનેકને શિષ્ય–પ્રશિષ્ય કરી સાધુગણ ઉત્પન્ન કરી ધર્મોપદેશને પ્રસારનાર, અમેરિકામાં પણ જૈન ધર્મને સુવાસ યુવાન ગ્રેજ્યુએટ વીરચંદભાઈદ્વારા ફેલાવનાર, શાસનરક્ષક, ધર્મપ્રભાવક શ્રીમદ્ વિજયાનન્દસૂરિ( આત્મારામજી)ની જન્મશતાબ્દિ ઉજવવા માટે એક સમિતિ નીમાઈ, તે સમિતિએ આ શતાબ્દિના સ્મારક તરીકે જુદા જુદા લેખકેના જુદી જુદી ભાષામાં લેખવાળો ગ્રન્થ બહાર માનદ પાડવાનું નક્કી કર્યું. તેના માનદ સંપાદક તરીકે મને નિયુક્ત કર્યો. ગ્રંથના રંગરૂપ( get-up )નું કાર્ય રા. ભાઈશ્રી “સુશીલને સેપ્યું. મુદ્રણકાર્ય ભાવનગરના શ્રી મહાદય પ્રિન્ટિંગ પ્રેસને આપ્યું. હિંદી અને ખાસ કરી અંગ્રેજી ભાષામાં જુદા જુદા પૌવંય વિદ્વાનો પાસેથી લેખો મેળવવાનું માનદ કાર્ય લાહોરના પ્રસિદ્ધ પુસ્તકવિક્રેતા મોતીલાલ બનારસીદાસવાળા શ્રીયુત સુન્દરલાલ જૈનને સુપ્રત કરવાનું
મેં ગૂજરાતીમાં અને હિન્દીમાં આમંત્રણ પત્રિકા છપાવી જાણીતા લેખક મહાશયો પર ગત આગસ્ટ-સપ્ટેમ્બરમાં મોકલવી શરૂ કરી. તે પૈકી ગૂજરાતી પત્રિકા નીચે પ્રમાણે હતી –
है सत्य आत्माराम यदि इस भूमि पर आते नहीं। तो आज ऐसी जैनसंस्था देख हम पाते नहीं । जिसकी दयासे पुस्तकालय और विद्यालय बने । कैसे न आत्माराम वह संसार प्रेमालय बने ? ॥ वे धन्य विजयानंदसूरि त्यागियों में गेय थे।
जिन धर्मके आधेय थे सुश्रावकोंके ध्येय थे । સુજ્ઞ શ્રી,
સંવત ૧૮૯૨(ગુજરાતી)માં જન્મ પામેલા આચાર્ય શ્રી આત્મારામજી, અપરનામ શ્રી વિજયાનન્દ-એ બે નામનો અનુક્રમે પ્રથમ અને બીજો શબ્દ લઈ બનેલા શ્રી “આત્માનન્દ ની

Page #15

સંપાદકીય વક્તવ્ય
શતાબ્દિ સ. ૧૯૯૨ માં પૂર્ણ થાય છે. તેએાશ્રીની આ શતાબ્દિ નિમિત્તે એક સ્મારક અંક–ચ પ્રકટ કરવાનું તે અંગેની સમિતિએ ઠરાવ્યું છે, અને તેના માનદ સંપાદક—તંત્રી તરીકેનું જવાબદારીભયું`* કાર્ય મારા શિરે આવ્યું છે.
તે આપને સવિનય નિવેદન કે આ અંકમાં ઉક્ત શ્રીમદ્ આત્મારામજી આચાય, કે જેમણે ઉપદેષ્ટા, ગ્રંથકર્તા, વાદી, સંયમી અને શાસનપ્રભાવક તરીકે જૈન સમાજનાં અનેક હિતકાર્યાં કર્યાં છે. અને જેમને ટૂંક પરિચય આ સાથેના તેમના જીવનચરિત્રના પુસ્તકમાં કરાવવામાં આવ્યા છે; તેમના જીવનનાં વિવિધ અંગેા, પ્રસંગો, અબળા, સંયોગે અને તેમની જ્ઞાનપ્રભા અને ચારિત્ર—સુગંધ પર પ્રકાશ ફેંકતા વિવેચનપૂર્ણ સારગ્રાહી લેખા, કાવ્યો, નિબંધોનો સંગ્રહ સંસ્કૃત, પ્રાકૃત, અંગ્રેજી, હિંદી, ગૂજરાતી આદિ ભાષામાં કરવાને છે અને તે ઉપરાંત જૈન સમાજને ઉપયેગી અનેકવિધ વિષયે પરના મ`ગ્રાહી વિદ્વત્તાભર્યા લેખા જુદા જુદા જૈન તેમજ જૈનેતર વિદ્વાને પાસેથી મંગાવી મૂકવાના છે કે જેથી તે મહાન્ આચાર્યના સ્મારક તરીકે આ અંક-ગ્રંથ એક ચિરંજીવ સાહિત્ય બની રહે.
આવા લેખાના વિષયાની ન્હાની માર્ગદર્શીક સૂચી આ સાથે આપેલી છે, તેા તેમાંના કાઇપણ વિષય પર, યા ા ઇતિહાસ, તત્ત્વજ્ઞાન, ધર્મ, સમાજ આદિને લગતા કાઇપણ ઉપયેગી વિષય પર મનનીય યાગ્ય લેખ ઉપકારાર્થે લખી મેાકલાવશે! તે અમારા પર કૃપા થશે. આપના લેખ પ્રસિદ્ધ થયે આ અંક-ગ્રંથ સાદર ભેટ મેકલવામાં આવશે.
સંસ્કૃત, પ્રાકૃત, ગુજરાતી, હિન્દી, અંગ્રેજી આદિ કાઇપણ ભાષામાં લેખ લખવાની છૂટ છે. મમત્વભરી સાંપ્રદાયિકતા અને કઠેર વાણીપ્રયાગને કાઈપણ લેખમાં સ્થાન નથી એ ખાસ લક્ષમાં લેવા વિનંતિ છે.
૧ શ્રી આત્મારામજી સબંધી વિષયા.
માર્ગ દ ક વિષયસૂચી
૧ શ્રી આત્મારામજીના જીવનવૃત્તને લગતા વિધવિધ પ્રસગા
૨ તેમના સમયનું યુગદન—તેમના સમયનાં પ્રેરક અળા
૩ તેમનું શાસ્ત્રજ્ઞાન
૪ તેમનું ચારિત્ર્ય
૫ તેમના ધર્મપ્રેમ
૬ તેમની શાસનસેવા અને સત્યપ્રિયતા
૭ ગ્ર ંથકાર તરીકે શ્રી આત્મારામજી, તેમના ગ્રંથાનુ જૈન સાહિત્યમાં સ્થાન
૮ તત્ત્વજ્ઞ, વિચારક તરીકે શ્રી આત્મારામજી ૯ આત્મારામજી અને હિન્દી ભાષા ૧૦ મૂર્તિપૂજા ( વિવેક અને વિચારપૂર્વક લખાય )
+ ૨ +

૧૧ આ સમાજ અને શ્રી આત્મારામજી
૧૨ શ્રી આત્મારામજી અને શ્રી હુકુમમુનિ તથા શાંતિસાગર
૧૩ શ્રી આત્મારામજી અને ચિકાગા વિશ્વધર્મ પરિષદ્ ૧૪ શ્રી આત્મારામજી અને સ્વ. વીરચંદ રાધવજી ૧૫ તે તેના પત્રા ( પત્ર સાહિત્ય ) ૧૬ શ્રી આત્મારામજીની પદ્ય રચના
૧૭ તેમના સાહિત્ય પર એક દૃષ્ટિ
૧૮ તેમની જુદા જુદા કાળની છખીએ
૧૯ તેમના જન્મગ્રહ અને તે પર જ્યોતિષના ક્લાદેશ ૨૦ તેમના શિષ્ય સમુદાય
૨૧ તેમનાં સ્મારકા તથા તે તરીકે સ્થાપિત સંસ્થાએને ટ્રક વૃત્તાંત
૨૨ તેમની સાથે અન્ય મહાપુરુષાની સરખામણી જેમકે—શ્રી દયાનન્દ સાથે
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #16

૨૭ તેમને સંદેશ અને તેમના જીવનનાં અધૂરાં
રહેલાં કાર્યા
૨૪ તેમના પુસ્તકભડારા ૨૫ તેમના સંબંધી કાવ્યે
આ પૈકી કાઇ અગર આપને યેાગ્ય લાગે તેવા આચાર્ય શ્રી પરના લેખ, યા તે ઇતિહાસ, તત્ત્વજ્ઞાન, ધર્મ, સમાજ આદિને લગતા ઉપયાગી લેખ નિબંધ કાવ્ય વગેરે.
શ્રી. મેાહનલાલ દલીચંદ દેશાઇ
૨ અન્ય ઉપયેગી વિષયે.
૧ અનેકાન્તવાદના ઇતિહાસ
૨ અનેકાન્તવાદની ઉપયેાગિતા
૩ અહિંસા તથા વિશ્વની શાન્તિ
૪ અહિંસા વીરને ધર્મો છે
૫ જૈન સમાજમાં શિક્ષા અને દીક્ષાનું સ્થાન - ધર્મ અને વ્યાવહારિક જીવન
૭ ધર્મ અને સમાજ
૮ ત્યાગી શ્રી મહાવીર
૯ શ્રી મહાવીર અને તેમને ઉપદેશ
૧૦ અધ્યાત્મવાદ અને ભૂતવાદ
૧૧ કર્મવાદ પર ઐતિહાસિક દૃષ્ટિ ૧૨ કર્મવાદ અથવા ઈશ્વરવાદ
૧૩ જૈન વાઙમયનું ભારતીય સાહિત્યમાં સ્થાન ૧૪ જિનાગમ અને તેના ભાષા

૧૫ જૈન ધર્માંની ઐતિહાસિક પ્રાચીનતા ૧૬ જૈન ધર્મ અને લેાકભ્રાન્તિ
૧૭ જૈન ધર્મ સબંધે અન્ય પ્રાચીન દઈને માં અને સાહિત્યમાં ઉલ્લેખ
૧૮ પ્રાચીન જૈન શિલાલેખા, પ્રતિમાલેખા ૧૯ જૈન ધર્મની અન્ય ધર્મો પર અસર
૨૫ જૈન અને જૈનેતર ગૂજરાતી પ્રાચીન ભાષામાં ફેર હતા કે નહિ તેનું ઉદાહરણાથી સ્પષ્ટીકરણુ ૨૬ રાજા, સુલતાન, બાદશાહેા સાથે જૈનેને સબંધ અને પરિચય
અથવા આપને યોગ્ય લાગે તે વિષય
ઉક્ત આમંત્રણ પત્રિકા સાથે પ્રસિદ્ધ લેખક રા. સુશીલનું લખેલું શ્રી વિજયાનંદસૂરિનું જીવનચરિત્ર પાઠવવામાં આવ્યું હતું. આ આમંત્રણને તુરત સ્વીકાર જેના તરફથી ન થયા તેમને નવેંબરમાં ખીજો યાદ આપનાર પત્ર પાઠવ્યા હતેા. તે આમંત્રણને માન આપી જે જે લેખક મહાશયેાએ પેાતાના લેખા મારા પર મેાકલ્યા તે જોઈ મેં આચા શ્રી વિજયવલ્લભસૂરિને મેાકલી આપ્યા હતા. તે અને તેમને મળેલા લેખા તથા શ્રી સુન્દરલાલજીને પ્રાપ્ત થયેલા લેખા પ્રેસ પર:ગયા. આખા ગ્રન્થ શતાબ્દિ–મ હત્સવ પ્રસંગે—ચૈત્ર શુદ ૧ તે દિને છપાઇ તૈયાર થઇ જાય એવી સૂચના ભાવનગર પ્રેસવાળાને થઇ હતી; તેથી લેખાનું ‘ મુક્ ’—શોધન પણ ભાવનગરમાં થયું. લેખે ધીમે ધીમે આવતા ગયા. શીઘ્ર ત્વરા કરતાં તે સતે પહેાંચી શકાયું નહિ અને અંતે તે ગ્રંથ શતાબ્દિ દિનસમયે બહાર પડી શકયા નહિ.
૨૦ અન્ય ધર્મોની ( દા. ત. શ્રી વલ્લભી સંપ્રદાય વગેરેની ) જૈન ધર્મ પર અસર
ક્રિયા-ઉદ્ધારા
૨૧ જૈન ધર્મમાં થયેલા ૨૨ જૈન શિલ્પકળા
૨૩ જૈન માના ભંગ, તેમાંથી થયેલી મસીદા યા અન્ય ધર્માંનાં સ્થાને વગેરેના પ્રતીતિકર પુરાવા ૨૪ ગુજરાતી ભાષાના બંધારણ અને વિકાસમાં જૈનાએ ભજવેલા ભાગ
મહાત્મા ગાંધીજી તરફથી વર્ધા તા. ૪-૧૨-૩૫ નું કા શ્રીયુત મહાદેવ દેસાઇના હસ્તાક્ષરમાં આવ્યું કે · પ્રિય ભાઇશ્રી, ગાંધીજીને તમારા કાગળ અને જીવનચરિત્રનું પુસ્તક પણ મળ્યાં હતાં. બંને માટે આભાર તે હું માની ચૂકયા હતા. લેખ મેકલવાને ગાંધીજી અશક્ત છે, કારણ જેમની સાથે અંગત પરિચય ન હોય તેમને વિષે તેએ કશું લખી શકે એમ તેમને લાગતુ નથી. ’
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]

+ ૩ +

Page #17

સંપાદકીય વક્તવ્ય
વિદ્દવર્ય શ્રી કેશવલાલ હર્ષદરાય ધ્રુવ તરફથી ૩–૧૨–૩૫ નું કાર્ડ એ પ્રકારનું મળ્યું “આપનો તા. ૨૮-૧૧-૩૫ નો પત્ર મળે. જેનાચાર્ય શ્રી આત્માનન્દજીની શતાબ્દિ ઉજવો છે તે જાણીને હું ઘણે ખુશી થયો છું. એના સ્મારક ગ્રંથ માટે લેખ માગવાને તમારે સંપૂર્ણ હક્ક છે પરંતુ મારી દષ્ટિ છેક નબળી પડી જવાના લીધે હું દિલગીર છું કે મારાથી તમારી એ માગણી પૂરી પાડી શકાતી નથી. આ પત્ર પણ જોશે કે બીજાના હાથે લખાયેલો છે.”
શ્રીયુત દુર્ગાશંકર શાસ્ત્રીએ જણાવ્યું કે “એમના વિષે તથા જૈન સાહિત્ય, ફિલસુફી વગેરે વિષે મારું જ્ઞાન એટલું અલ્પ છે કે એને આધારે કાંઈ લખવું એ ધૃષ્ટતા લાગે છે, તે મારી અશક્તિ માટે ક્ષમા કરશે.”
સહૃદય સમર્થ લેખક શ્રી ઝવેરચંદ મેઘાણી ૨૪-૧-૩૬ ના કાર્ડથી કહે છે કે “કાગળ મળ્યો છે. આપને સ્નેહ તો મારા પર એટલો છે કે મારે સામો વિનય કરવાનું ન ઘટે, પણ લેખ તે હું પુરસ્કાર વગર કયાં ય ન આપવાનો નિયમ રાખી બેઠો છું. કલમ પર છવનારને એમ કર્યા વિના છૂટકો નથી. આવા શતાબ્દિ-ગ્રંથને માટે બહેળો ખર્ચ કરશે, તેમાં કલમને જ એકલીને શા માટે વેઠે પકડે ભલા ?”
વગેરે વગેરે ઉત્તર ઉપલબ્ધ થયા હતા. જે જે લેખકે એ લેખો મોકલી આપ્યા છે તે સર્વને હું હૃદયપૂર્વક આભાર માનું છું. જેમણે સહાનુભૂતિ દાખવી છે તેમને પણ હું ભૂલી શકતા નથી. સાહિત્યોપજીવી મહાશયને પુરસ્કાર આપીને પણ તેમની પાસેથી લેખ મેળવવાની ઈચ્છા હતી, પણ તેવો પુરસ્કાર આપવા અન્ય સહકારીને ઠીક ન લાગે એટલે તે ઇચ્છા જતી કરવામાં આવી.
પ્રેરક આચાર્યશ્રી વિજયવલ્લભસૂરિ આદિન, શ્રી આત્મારામજી જન્મ-શતાબ્દિ સમિતિ તથા તેના મંત્રી શ્રી મગનલાલ મૂળચંદ શાહને, રે. સુશીલને, શ્રી સુન્દરલાલ જૈનને, શ્રી જૈન આત્માનંદ સભાના મંત્રી શ્રી વલ્લભદાસ ગાંધીને, મહોદય પ્રિ. પ્રેસના માલિક શેઠ ગુલાબચંદ લલ્લુભાઈને તથા અન્ય જે બધા આ ગ્રંથના પ્રકાશનકાર્યમાં એક યા બીજી રીતે ઉપયોગી, નિમિત્તભૂત, સહકારી થયા છે તે સર્વેનો ઉપકાર સ્વીકારું છું.
મુદ્રણદેષ, ગુફશોધનમાં ખામી, યા બીજા કારણે આ ગ્રંથમાં રહેલી ભૂલ-ખલન, ઊણપ, તેના કોઈ લેખમાં રહેલ અલ્પમૂલ્યતા યા કચાશ વગેરે માટે હું ક્ષમા યાચું છું. સુજ્ઞ વાચકવર્ગ મને જરૂર ક્ષમા આપશે.
એટલું છેવટે કહી દેવાનું પ્રાપ્ત થાય છે કે આ ગ્રંથ માટે તૈયારી કરવાનો વિશેષ સમય લાંબો લેવાયો હત, મને કૌટુંબિક ઉપાધિ-વ્યાધિ નડી ન હતી અને શાંતિથી નિબંધપણે કાર્ય કરવાની તક સાંપડી હતી તે આ ગ્રંથ છે તેથી વિશેષ મૂલ્યવાન, વિવિધતામય, ઉચ્ચ કોટિને બનાવી શકાત; છતાં આ ગ્રંથમાં આપણું ચરિત્રનાયક શ્રીમાન આત્મારામજીના જીવન અને કથન સંબંધી વિધવિધ દષ્ટિથી લખાયેલા અનેક લેખ સાંપડ્યા છે તે પરથી આપણું જીવનમાં ઉતારવાનું ઘણું મળી રહે છે, તેમજ અન્ય વિષયો પર નવીન પ્રકાશ ફેકે એવું કેટલું ય બીજા લેખોમાંથી મેળવી શકાય છે. બાકી તે સૂક્ષ્મદ સત્ય વિવેચક વિદ્વાન જે અભિપ્રાય આપે તે પ્રમાણ.
: સંતચરણોપાસક : મુંબઈ તા. ૧૬- ૮-૩૬.
મેહનલાલ દલીચંદ દેસાઈ
સંપાદક,
* * *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #18

આ ગ્રંથના સંપાદક
શ્રીયુત મોહનલાલ દલીચંદ દેશાઈ.
[ પૃ. ૧ ૦૫, ૪૭, ૭'

Page #19

Page #20

શ્રી. મોહનલાલ દલીચંદ દેસાઈ તા. ક. ઉપરનું વક્તવ્ય જીન ૩૬ માં આ ગ્રન્થ બહાર પાડી નાંખવાને આચાર્યશ્રીને આદેશ મળતાં લખાયું હતું, પરન્તુ તેમ કરતાં કેટલાક વિદ્વાનને આવેલા લેખો અપ્રકટ રહે એવી વિષમ સ્થિતિને સંભવ દૂર કરવા, તે લેખોને અને કેટલાક લેખો આબે જતા હતા તેને અને વિશેષ વિશેષ ફોટાઓના બ્લેકેને દાખલ કરવાના આદેશને પહોંચી વળવા આ ગ્રન્થના પ્રકાશનનું કાર્ય લંબાયું. પછી આ સર્વ લેખોનાં મુફ સંશોધન કરવાનું મારે શિરે આવ્યું, અને પછી ચારિત્રનાયક સંબંધી એક વિસ્તૃત લેખ પણ સંપાદક તરીકે લખી શકો.
આ ગ્રન્થમાં ભાષાની દૃષ્ટિએ ચાર વિભાગ પાડવામાં આવ્યા છે – અંગ્રેજી વિભાગ ૨ હિન્દી વિભાગ ૩ ગુજરાતી વિભાગ–શ્રી આત્મારામજી વિષયક ૪ ગૂજરાતી વિભાગ-ઈતરવિષયક, દરેકની પૃષ્ઠ સંખ્યાનો અલગ અલગ ૧ થી ક્રમ રાખવામાં આવ્યું છે. પહેલાના પૃ. ૩૪ થી, બીજાના પૃ. ૯૧ થી, ત્રીજના પૂ. ૧૦૨ થી અને ચોથાના પૃ. ૭૪ થી તે તે સના અંત સુધીનાં “પ્રફ'નું સંશોધન માટે હાથે થયું છે. તેની અગાઉનાં યુફેરનું સંશોધન ભાવનગરમાં કરાવાયું છે.
ચિત્રો પુષ્કળ આપવામાં આવ્યાં છે. ચરિત્રનાયક, તેમની શિષ્ય પરંપરા–સાધુ શ્રાવકની, તેમની સંસ્થાઓ, લેખકે વગેરેનાં જેટલાં એકત્રિત થયાં તેટલાં બધાંને સમાવેશ થયો છે. એ સર્વને પરિચય આપવાનું વિસ્તૃત કાર્ય કરવા જતાં ગ્રન્થમાં ઘણે ભાગ રોકે તેમ છે તેથી તેમ કરવું યોગ્ય ધાર્યું નથી.
અગાઉ ઉતાવળથી ગ્રન્થને બહાર પાડવાનું થયું હતું તો ઘણા ઉપયોગી લેખોને જે સ્થાન હમણાં મળી શકયું છે તે મળી ન શકત. દરેક લેખને મથાળે કલાકાર પાસે કલાત્મક શીર્ષક તૈયાર કરાવાયું છે. તે લેખનું “પ્રફ’–સંશોધન બન્યું તેટલું ઠીક થયું છે. ફેટાના બ્લેક બનાવરાવવામાં સમય લાગે છે. છાપનાર પ્રેસને સત્વરતાની તાકીદ અપાઈ છે ને તેનું મુદ્રણકાર્ય ચોખ્ખું થયું છે. આ ગ્રન્થ હજુ વહેલ બહાર પાડી શકાય હત, પણ અનેક કારણવશાત્ જે વિલંબ થયો છે તે માટે ક્ષમા યાચીએ છીએ.
શતાબ્દિનાયકના સ્મારક અંગે જે નાણાં એકઠાં થયાં છે ને થશે તેમાંથી તેમના રચેલા ગ્રંથમાંથી વર્તમાન શૈલી પર સમભાવ દૃષ્ટિએ વ્યવસ્થિત કરેલા ગ્રંથો છપાશે અને તદુપરાંત જૈન સાહિત્યમાં જે વિપુલ ભંડાર અપ્રકટ પડ્યો છે તેમાંથી ઉપયોગી મહત્વનાં ગ્રંથ પ્રકટ થનાર છે તે સાથે અમે ઇચ્છીશું કે જૈન કવિઓનું અપભ્રંશ અને પ્રાચીન ગુર્જર કાવ્યસાહિત્ય અપ્રકાશિત રહ્યું છે તેને ખાસ કરી પ્રકાશિત કરવાનું અને તેથી હાલના દેશી સાહિત્ય પર પ્રકાશ પાડવાનું તે ફંડના વ્યવસ્થાપક અને સંચાલક ચૂકશે નહિ.
ચરિત્રનાયક શ્રીમદ્ આત્મારામજી મહારાજશ્રીએ પોતાના કાળમાં પિતાથી બની શકે તેટલા બધા આત્મોત્સાહથી વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક જૈન સમાજનું શ્રેય સાધવા જે કાંઈ કર્યું છે તે સમયધર્મ પ્રમાણે વિશેષ પ્રગતિમાન અને લાભદાયી થતું અવિરત ચાલુ રહે અને તેનાં ફળ ભવિષ્યની પ્રજા મેળવતી રહે એ જોવાની–એ પ્રત્યે પ્રયત્ન કરવાની જવાબદારી વર્તમાન પ્રજાને શિરે છે. 1. પ્રભાતનો ઉદય થયો છે, આત્મનિર્ણયના સિદ્ધાંત આખા વિશ્વમાં ફરી વળ્યા છે, ભારતમાં સ્વરાજ્યને ધ્વનિ પૂર-જોસથી સંભળાય છે, દરેક ધર્મ જ્ઞાતિ અને જાતિ એકતા પ્રત્યે સાધના કરી દેશહિતની સમૂહ-પ્રવૃત્તિમાં ભળે છે, તે જૈનધર્મના અનુયાયીઓ તેમ કરવામાં પાછળ નહિ રહે, અને પિતાનો ફાળો સ્વજાતિ, ધર્મ અને દેશની ઉન્નતિમાં આપશે. શતાબ્દિ ગ્રંથ છે.

Page #21

સંપાદકીય વક્તવ્ય
પ્રભાત–પ્રબોધ. [ વહાલા ! માસ અષાઢીલો મેવ, એ રીતે વિનવું–એ લયમાં ]
ઉઠો ઉઠો હવે વીરા ! મરડી, આળસ ઊભા થાઓ; બધું જગ જાગ્યું:તોયે શું, બગાસાં પડ્યા ખાઓ. વીતી રાત અજ્ઞાનની થાતું, પ્રભાત નયન દે; જડ સમ થઈ પડ્યા રહેવા, નથી વિધિના લેખે
કુર્તિ દેતી ઉષા સુમંગલ બધે, મધુ લેવા ભ્રમર પુપો છે; ઉગ્યો સૂર્ય ઉન્નતિ-કિરણ કું કે,
દેવી લહરે સુગધી વાયુ મહેકે. અહા ! દીસે ઉજાસ ચોમેર, અંધારૂં ચાલી ગયું; વીરા ! એવું કળાશે કેમ ?, જે બારણું બંધ રહ્યું-ઉઠે.
થયાં સોનાનાં નળીઆં નિદ્રા ત્યાગો, તજી સોડ સેવા કામે લાગે; નહિ પાછો આવે અવસર ભાગ્યો,
સ જાગ્યા અને તમે ઝટ જાગે. શક્તિ આત્મામહીં છે અનંત, ચેતન વિકસાવે; મન વાણું ને કર્મની એક --રૂપતા પ્રકટાવે.
તા. ૯-૯-૩૬
નાનક,
-
( [ શ્રી આત્મારામજી

Page #22

Page #23

શ્રીયુત મગનલાલ મૂલચંદ શાહ એન. સેક્રેટરી શ્રી આત્માનંદ શતાબ્દિ સ્મારક સમિતિ

Page #24

પ્રકા વિE
*
જૈનાચાર્ય શ્રી આત્માનંદ જન્મ–શતાબ્દિ સ્મારક સમિતિની ઉત્પત્તિ તે સ્મારકમાં નાણું ભરનારાઓના તરફથી પૂ. આચાર્ય શ્રી વિજયવલ્લભસરિના મુંબઈમાં ચાતુર્માસ નિમિત્તે રહેવાનું થયું ત્યારે તેમની પ્રેરણાથી નીભાઈ અને તેના ઉદ્દેશમાં પ્રથમ એ વાત નક્કી થઈ કે જે કંઇ કંડ થાય તેમાંથી આ શતાબ્દિ સ્મારક નિમિત્તે સ્વ. શ્રીમદ્ વિજયાનંદસૂરિજી અપરના આત્મારામજી મહારાજના જીવન અને કાર્ય સંબંધી તેમજ અન્ય ઉપયોગી વિષયો પરત્વે વિધવિધ લેખકેના હિન્દી, ગુજરાતી અને અંગ્રેજી ભાષામાં લેખેવાળા એક સ્મારક-ગ્રંથ પ્રકટ કરે છે. આ ઉદ્દેશ અનુસાર સમિતિએ તે ગ્રંથના માનાર્થ સંપાદક તરીકેનું કાર્ય શ્રીયુત મોહનલાલ દલીચંદ દેશાઈને સોંપ્યું, તેના રૂપરંગ ( get up ) સંબંધી સર્વ બાબત જેવાનું આનરરી કાર્ય શ્રીયુત સુશીલને ભળાવ્યું અને તેને મુદ્રિત કરવાનું કામ ભાવનગરના શ્રી મહોદય પ્રિન્ટિંગ પ્રેસને આપવાનો ઠરાવ કર્યો.
સમિતિના કરેલા ઠરાવ અનુસાર આ સ્મારક ગ્રંથ સંબંધી જે જે પત્રો, લેખો વગેરે આચાર્ય શ્રી વિજયવલ્લભસૂરિ, સંપાદક મહાશય અને ભાવનગરના પ્રેસ તરફથી યા પ્રત્યે આવતા ગયા તે તેને યોગ્ય સ્થળે સૂચના પ્રમાણે મોકલવામાં આવ્યા અને આ ગ્રંથ બાબતની બધી સગવડતા સમિતિ તરફથી કરવામાં આવી છે, અને તેમાં જરાયે હસ્તક્ષેપ કરવામાં આવ્યું નથી.
આ ગ્રન્થની ત્રણ હજાર નકલે છપાવવાને પ્રબન્ધ કર્યો છે. પૂજ્ય આચાર્યશ્રીએ, સંપાદક, રા. સુશીલે પ્રેસ માલિક શ્રી ગુલાબચંદ લલ્લુભાઈએ તથા અન્ય ગૃહસ્થાએ યથાશક્તિ અને યથામતિ પિતપોતાનું કાર્ય કર્યું છે અને તેને પરિણામે આ ગ્રન્થ સાદર વાચકે સમક્ષ રજુ કરવામાં આવે છે અને સુજ્ઞજને તેની યોગ્ય તુલના, પરીક્ષા અને કદર કરશે.
મુખ્ય કાર્યાલય : ૧૪૯, શરાફ બજાર,
મુંબઈ. તા. ૧૧-૫-૧૯૩૬.
લી. સેવક, જૈનાચાર્યશ્રી આત્માનંદ જન્મ શતાબ્દિ
મારક સમિતિ તરફથી મગનલાલ મૂલચંદ શાહ
માનદ મંત્રી.

Page #25

पदेवारपानन्दस्वर्गारोहण अर्धशताब्दि महोत्सवकैलीपै
नप्रविष्य
स्वर्गवासी जैनाचार्य श्रीमद्विजयानन्दमूरि प्रसिद्धनाम श्रीआत्मारामजी महाराज के समयमें आज के जैसा संग्राहक समय न था, जिसमें भी जैन साधुओं में तो इस बात का ख्याल तक भी न था कि, जो जो वीतक–बनाव बने उसकी तिथि या तारीख वार नोंध (नोट) कर लिया जाय ।
यदि ऐसा समय होता तो सद्गत न्यायांभोनिधि जैनाचार्य १००८ श्रीमद्विविजयानन्दसूरि प्रसिद्धनाम श्रीआत्मारामजी महाराज की एक एक दिन की चर्या का संग्रह किया जाता कि जिससे जैन–जैनेतर जनता पर बहुत ही अच्छा प्रभाव डाला जाता । तो भी जिन जिन को जितना जितना अनुभव में आया या कर्णगोचर हुआ समाचार देकर उन उन महानुभावों ने अपना फ़रज अदा कर दिया है उसकी बाबत उन सर्व महानुभावों को धन्यवाद देते हुए आगे के लिए उन महाशयों को और अन्यान्य महानुभावों को विदित किया जाता है कि
जन्मशताब्दि महोत्सव की तरह संवत् २००३ में आप के स्वर्गारोहण को पूरे पचास वर्ष होवेंगे इस बात को लक्ष्य में लेकर आपका स्वर्गारोहण अर्द्धशताब्दि महोत्सव मनाया जायगा । इसलिए आप अभी से ही उस अर्द्धशताब्दि की तैयारिये करें। दश वर्ष के लंबे समय में आप जो कुछ करना चाहें कर सकते हैं। हां! जिंदगी होनी चाहिये । यह तो निर्विवाद बात है कि जो जीता रहेगा उस समय का अनुभव कर ही लेगा । तो भी यदि अभी से ही उस समय के लिए यथाशक्ति कर्तव्यपरायण हो लिया जाय तो संभव है, कुछ न कुछ उस समय के उचित बन सकता है । और वही अपनी यादगार उस अवसर पर काम आसकती है।

Page #26

( आपकी अध्यक्षतामें बडौदाशहरमें श्रीआत्मारामजी महाराजका जन्मशताब्दि
महोत्सव बड़े भारी ठाठसे मनाया गया है ) muskan mes Akat...35 KKen....38 X६५....36.......38.30..... ..........DREAXCom. ->K Co...SEX SXC..363.3XXC..3KXCo...3625
स्व-परशास्त्रपरमार्थप्रपंचप्रवीण-बृहत्तपागच्छान्तर्गतसंविग्नशाखीय-आद्याचार्यपंजाबदशोद्धारक-न्यायाम्भोनिधि-जैनाचार्य श्रीमद् विजयानन्दसूरीश्वरजी प्रसिद्धनाम श्रीआत्मारामजी महाराज पट्टप्रतिष्ठित-पूज्यपाद-शासनमान्य
......Dxcomm..................
.
.
..
.
.
..
जन्म-वि० सं० १९२७ बडौदा.
amsk...........18.30003EXK..5200000524.53600200............
Y.300038.36 1453338003003805-2435. 36038 26-033.381100840135.
दीक्षा-वि० सं० १९४३ राधनपुर.
DEOKantikon.comso-38363.38383838382..+38.KA.036.362 .30 03525
Connoission.s
आचार्यश्रीविजयवल्लभसूरीश्वरजी महाराज आचार्यपदारोहण-वि० सं० १९८१ लाहोर (पंजाब
23:3XSC++ ++ SXCHDXC X XCre n>X.34742.3ar in SXE:31. HDXXC HDXESYCr anyXXKantan DXXtr ranjX°C017 #YEAKom wDxKahin); श्री महोदय प्री.प्रेस-भावनगर.

Page #27

Page #28

नम्र निवेदन
यदि खुद उस समय तक जीता रहा तो खुद बखुद आप ही आप अपना कर्तव्य करके आनंद मना लेगा, अन्यथा उसके कर्त्तव्य को जाहिर कर अन्य कोई भी व्यक्ति आनंद मनाकर शताब्दिनायक के यशोगान के साथ २ उसकी यशोगाथा का भी लाभ उठा सकती है ।
इसमें तो शक नहीं है कि आप के जन्मशताब्दि महोत्सव को जैन जनता ने खूब आनंद के साथ अपनाया है, इसी तरह यदि जैन जनता का ख्याल बना रहा तो आप के जन्मशताब्दि महोत्सव को मनाते हुए जो जो कार्य करने की इच्छा प्रदर्शित की गई है वह कार्यरूप परिणत कर के आप के अर्द्धशताब्दि महोत्सव के प्रसंग में जनता के सामने रख दिया जा सकता है । इस लिये मेरा समग्र जैन जनता के प्रति यही सनम्र निवेदन है कि आप यथाशक्ति कर्त्तव्यपरायण होकर अर्द्धशताब्दि के लिये आज से ही तैयार होजावें ।
बडौदा. ३०-५-१९३६.

: २ :

निवेदक वल्लभ विजय

Page #29

Page #30

Page #31

SING
DDDIDADDH |
GOOGGET बृहत्तपागच्छान्तर्गत संविग्नशाखीय आद्याचार्य न्यायाम्भोनिधि श्री १००८ श्री विजयानन्द सूरि
शिष्य प्रवर प्रवर्तक
HDDASIDDDIDO
G
MEDICORDIODDOG S जन्म-विक्रम संवत १९०७ वडोदरा.GOOGC.GOOK
दीक्षा-विक्रम संवत १९३५ अम्बाला.K
श्री १००८ श्री कान्ति विजयजी महाराज.
प्रवर्तक पद-विक्रम संवत् १९५७ पाटण. DDDDDDD GADGAGEMAGEGG
AGOO.GC.
Jai
Phoenix P. Works, Ahmedabad

Page #32

नशामना ज्योतिर्थर શ્રી માતાઈતિરણ.
જિનશાસન જ્યોતિર્ધર આત્મારામજી! શત વર્ષે ઊજવીએ ઉત્સવ આજ જે; ન્યાયાનિધિ વિજયાનંદ સૂરિતણાં, સંમરણે ઉર ધરતાં સરશે કાજ જે.
જિનશાસન તિર્ધર આત્મારામ
બ્રહ્મતેજ ક્ષત્રીય વંશે લઈ જન્મને– ગણેશ-રૂપાની ભાવી કાય જે પ્રેમ-શૈર્ય–સાહસ નસ-નસમાં ઊતર્યા, જીવનસર ઉલ્લાસભર્યું ઉભરાય જે
યુગટણા ગી શ્રી આત્મારામજી
જૈન સમાજે રાગદ્વેષ જડ બંધને, એ સહ પ્રસર્યા વાડાના વિસ્તાર જે; મૂર્ત સ્વરૂપે ધર્મ પ્રભુને પારખે, શાસ્ત્રાભ્યાસે શોધ્યે સાત્વિક સાર જે.
નૂતન તત્ત્વ-પ્રચારક આત્મારામજી.
અપૂર્વ યોગે વીરચંદ્ર ગાંધી મળ્યા, જાગો દિવ્ય પ્રભાતે દેવી બંધુઓ ! શિષ્ય બની તાત્વિક સુ સંદેશ , જેન જગત હિત અર્થે અર્ધી પ્રાણ જે વિશ્વધર્મ પરિષદમાં વ્યાખ્યાને કર્યા, " સાદી સવા લઘુતામાં પ્રભુતા વસે, વીર ધર્મધ્વજ ફરકાવ્યો એ દેશ જે. વિશ્વ એક્ય છે મંગલ મેંઘી હાણ જે.
સૂર્ય–સમાં તેજસ્વી આત્મારામજી. શાશ્વત શાંતિપદ હે આત્મારામજી !
( ૧ ગણેશચંદ્ર ને રૂપા ( પિતા તથા માતાનાં અભિધાન ). ૨ વીરચંદ રાઘવજી ગાંધી, 3 Parliament of religions, Chicago. U. S. A.

Page #33

ન્યાયાંભોનિધિ શ્રી વિજયાનંદસૂરિ
| [ લે. સુશીલ ] પ્રકાશક:-શ્રી જૈન આત્માનદ સભા–ભાવનગર
જીવનચરિત્રની પહેલી હરોળમાં બેસે તેવી આ વીરકથા છે. જેટલી ટૂંકી તેટલી જ તેજસ્વી.
આવી એક ક્રાંતિકાર સાધુની કથા રૂઢીચુસ્ત મનાતા જૈન સમુદાયમાંથી જડે છે !
આ જીવનકથાના વીર શ્રીમદ્ આત્મારામજી આચાર્ય પંજાબી વીર રણજીતસિંહના એક શુરા સૈનિક ગણેશચંદ્રના પુત્ર હતા. બહારવટીયા પિતા, યુદ્ધ રમતો ખપી ગયે.
પરપાલિત પુત્ર દત્તાનું આખરી નિમૉણ વારસાગત વીરતાને એક ધમસમાજમાં દાખવવાનું હતું. ભાવને જેન દીક્ષા લેનાર એ દીત્તો તે જ આ મુનિ શ્રી અસ્મિારામજી.
| એ પુરુષના અસાંપ્રદાયિક, બહુશ્રુત, કાંતિલક્ષી અને વીરશ્રોથી શોભતાં સાધુજીવનની આ કથા છે. જીવનપ્રસંગે સ્વ દયાનંદનું મરણ કરાવે છે.
એ સાધુજીની શતાબ્દિ
* પ્રસંગે આ ચરિત્ર લખાયું છે. એક સે વર્ષ પૂર્વે
આવાં ચરિત્રો તો સાહિપંજાબના એક શીખ
ત્યનાં ને શિક્ષણ-ક્ષેત્રનાં રત્નો બહારવટીયાને ઘેર એક
બની જશે. ક્રાંતિકાર જૈન સાધુનો - સંપ્રદાયનાં પેટીપટારાજન્મ થયો હતો. માંથી સાચા ધર્મતત્વને છૂટું
૨૦૦૪૦૦ કરી સારી દુનિયાનું ભાગ્ય બનાવવું હોય તો આવાં ચરિત્રે વધુ ને વધુ લખાવે. કલમ અને ક્તિાબ [ “ જન્મભૂમિ ” ] ઝવેરચંદ મેઘાણી 1 ક્રાંતિકાર જૈન સાધુ
os e eee e૭e age geeee ee eee ee ¢eeeee૭eese
uese
6ee8geetહeeeeep speeeeeeee *
apo6e0ab8e કહeg

Page #34

INDEX [farmi]
સંપાદકીય વક્તવ્ય પ્રકાશકનું વક્તવ્ય अर्ध शताब्दि महोत्सव के लीये नम्र निवेदन ( श्री विजयवल्लभसूरि ) જિનશાસન તિર્ધર આત્મારામજી-ગુજરાતી કાવ્ય
T. 2014 Elze EAV ]
1 3
| English Section. 1 The Great Atmaramji [ Puranchand Nahar M. A., B. L. ) ... 2 Virchand R. Gandhi in America [Opinions of American Papers ] 3 A Short Account of Atmaramji ... ... ... 4 Origin of Chicago-Prashnottar ... 5 Talks of the Occult Virchand R. Gandhi 1 6 Significance of Man [
2 ] ... ... 7 Influence of the Jain saints [ Sahityacharya Pandit
Bisheshwarnath Reu] ... 8 The Child of Promise [Mrs. Rhys Davids D. LITT., 9 Necessity of Jain Research ( W. Schubring ] ... .. 10 Ahinsa ( S. P. Badami B. A., LL. B. ) ... ... ... ... 11 The Joys of Death [ Ajit Prasad M. A., LL. B. ]... ... ... 12 Jain Mysticism [ Prof. Hiralal Jain M. A. ] ... ... 13 Shri Atmaramji Maharaj & his Mission [ Chaitandas B. A. )... 14 Jainism-A Universal Religion [ B. M. Javeria M. A., LL. B. ) ... 15 Jain Influence on the Architecture of Gujrat
Dr. Hiranand Sastri M. A., M. G. L., D. LITT. )... 16 An Appreciation [ Chandragupta Jain B. A. ) ... ... ...
*
1 *

Page #35

17 My Acquaintance with Swami Atmaramji
20
[Rai Bahadur Sardar Jvalasahai Misra ] 18 The Universal Message of Jainism [Dr. Kalidas Nag] 19 Jainacharya Shrimad Vijayanand Suri-Swami Atmaramji Maharaj: The Man and his Message [ Babu Ram Jain M. A., LL. B. ] A comparative Study of Swetambara and Digambara Literature [Prof. A. N. Upadhye M. A. ] The late Dr. Woolner and his interest in Jaina Studies [ Prof. Banarsidas Jain M. A. ] 22 The Story of Dhanya [C. N. Patwardhan] 23 Shri Atmaramji & his many sided activities
21
24
25
Index
27

...
*2*
...
***

...
[Dr. Amarnath Audich]
97
Jainism in South India [Dr. S. Krishnaswami Aiyangar M. A., PH. D.] 101 Some Vestiges of Jainism among the ancient Tamils [Rao Saheb C. S. Shrinivasachari M. A. ] 107 26 Jaina Iconography-A brief Survey
122
[Dr. B. Bhattacharya M. A., PH. D. ] ... 114 'Suman-Sanchaya '-The golden thoughts of the ideal reformer Shri Vijayanand Suri [ Gyandas Jain M. SC. LL. B., P. C. S. 28 Dr. Hoernle's Letters [Editor]... 29 Jain Community-Its various problems [Bhikhalal B. Kapasi B. A.] 141 30 Jain Contributions to Gujarati Literature
130
143
...
[D. B. Krishnalal M. Jhaveri M. A. LL. B. ] 31 Teachings of Mahavira [Dr. Bimala Churu Law PH. D., M. A.] 144 32 Quotations in the Nitivakyamṛta-Commentary [ O. Stein] 33 Shree Atmaramji from a Youngman's Viewpoint
150
...
...
...
600
71 73
...
77
[Shah Vinayachand Gulabchand] 34 Reminiscences of Past Life [ Gulabchandji Dhadha M. A. ] The Centenary of the birth of Shri Atmaramji Maharaj at Baroda: A spectator's View [ Dr. Hiranand Shastri, M. A., M. O. L., D. LITT.] 188
35
...
82
85
89
168
172

Page #36

२ हिन्दी विभाग.
१ श्रीआत्मारामजी और हिंदी भाषा [ श्री जसवंतराय जैनी ] ... २ अर्हन्मतोद्धारक आचार्य आत्मारामजी [ श्री लक्ष्मण रघुनाथ भीडे ] ... ३ अंबाला शहरमें गुरुदेवस्थापित संस्थायें [ श्री ज्ञानदास जैन M. Sc. LL. B ] ... ४ मंत्रवादी श्रीमद् विजयानंदसूरि [ यतिश्री बालचंद्राचार्य ] ५ श्रीआचार्यदेवका स्मरण [ श्री शशिभूषण शास्त्री ]... ६ मंगलमूर्ति महावीर-काव्य [ श्री उदयशंकर भट्ट ] ... . हम कहां है ? [ पं० भागमल मौद्गलायन B. A] ८ ' क्यों न मम आंसू बहें ? '-काव्य. [ न्यायतीर्थ विद्याभूषण पं० ईश्वरलाल जैन ] ९ परमपूज्य मुनिश्री आत्मारामजी महाराज तथा चिकागो सर्व धर्मपरिषद् [ श्री सुन्दरलाल जैन ] ३४ १. श्री विजयानंदसूरि सज्झाय [ प्रवर्तकश्री कान्तिविजय ] ... ... ... ... ४४ ११ श्रीमद् विजयानंदसूरि तथा महर्षि दयानंद [ श्रीपृथ्वीराज जैन 1 ... १२ स्वर्गवासी गुरु महाराजका अपूर्ण रहा हुआ अंतिमध्येय [ प्रोफे. बनारसीदास जैन M. A.] ५० १३ कुछ इधर उधरका [ पंन्यास श्री ललितविजय ] ... ... ... ... ... ५४ १४ जैन समाजमें शिक्षा और दीक्षाका स्थान [ श्रीअचलदास लक्ष्मीचंदजी जैन ] ... ... ७१ १५ गुणाकरसूरि कृत श्रावक विधि रास [अपभ्रंश काव्य] [सं. मोहनलाल द. देशाई B. A., LL. B संपादक] ७५ १६ श्रीविजयानंदसूरीश्वर स्तवनं-कल्याणमंदिरस्तव चरणपूर्तिरुपं संस्कृतकाव्यं [ मुनिश्री चतुरविजय ] ८१ १७ प्राचीन मथुराने जैन धर्मका वैभव [ श्री वासुदेव शरण अग्रवाल M. A.] ... १८ सूरीश्वरजीके पुनीतनामपर [ न्यायतीर्थ विद्याभूषण पं. ईश्वरलाल जैन ] ... ... १९ एक जैन वीर [ श्री कृष्णलाल वर्मा ] ... ... ... ... ... २० जैन धर्मका महत्त्व और उसकी उन्नतिके साधन [ श्री मथुरदास जैन ] ... २१ गुरु विजयानंद-काव्य [ श्री राजकुमार जैन स्नातक ] २२ अहिंसा और विश्वशांति [ श्री दरबारीलाल जैन न्यायतीर्थ ] ... ... २३ जैन विद्वांसः संस्कृत साहित्यं च [ संस्कृत लेख ] [ श्री मंगलदेव शास्त्री M. A. D. LIT.] २४ जैन धर्मकी विशालता [ ब्र. शीतलप्रसाद जैन ] ... ... ... ... ... १४२ २५ श्री विजयानंद सूरीश्वर स्तवनम्-षोडशदलकमलबन्ध संस्कृत काव्यं [ भुनिश्री देवविजय १४८ २६ जैन धर्म और लोकभ्रान्ति [ श्री हंसराज शास्त्री ]...
م
ب
م
م
-
:: :: :: : -
... १२५
mmm ०.४००

Page #37

विषयसूची
१५७ १६९
१७०
:
१७४
....
... १७५
२७ पंजाबके जैन भंडारोंका महत्त्व [ प्रो. बनारसीदास जैन M. A. ] ... ... २८ वीरविनय-काव्य [ श्री देवकुमार जैन ] ... ... ... ... ... . २९ जैन धर्म और अनेकान्त [ साहित्यरत्न न्यायतीर्थ पं. श्री दरबारीलाल — सत्यभक्त' ] ३० आचार्य विजयानंद आदेश-काव्य [ श्री देवकुमार जैन ] ३१ श्री विजयानंदावतार-काव्य [ श्री कनैयालाल जैन ] .... ३९ श्री गुरुस्तुति-काव्य [ , , ] ... . ... ...। ३३ श्रद्धाञ्जलि [मुनि श्री ज्ञानसुन्दर ] ... ३४ पल्लीवाल गच्छ पट्टावली [ श्री अगरचंद नाहटा ] ... ३५ जैन धर्म और उसके सम्प्रदाय [ श्री नाथूराम प्रेमी ३६ अनेकान्तवाद [ पं. श्री गिरिजादत्तजी त्रिपाठी न्यायाव्याकरणाचार्य M. A.] ... ३७ अथ न्यायांभोनिधि श्रीमत्पूज्यचरण श्री आत्माराम-शताब्दि स्वागताष्टकं-संस्कृतकाव्यं
[साहित्याचार्य पं. माधवानन्द शास्त्री... ३८ अथ स्तुति श्लोकः-सार्थम् [ संस्कृत ] [ साहित्याचार्य पं. माधवानंद शास्त्री ] ... ३९ शताब्दि नायककी जन्मकुंडली ... . ... ... ... ... ... ४० श्रीविजयानन्द सूरीश्वराष्टकानि [ मुनिश्री विचक्षणविजय ] ...
: :: ::
१८२
.. २११

Page #38

શેઠ ડાહ્યાભાઈ નગીનદાસ ઍન. ટ્રેઝરર શ્રી આત્માનંદ શતાબ્દિ સ્મારક સમિતિ.

www.jalnelibrary.org

Page #39

Page #40

૩ ગૂજરાતી વિભાગ.
- શ્ર આત્મારામજી વિષયક લેખો. ૧ વિશ્વની મહા વિભૂતિ વિજયાનંદસૂરિવરને અક્ષરદેહ [ મુનિશ્રી પુણ્યવિજય ] » ૨ ન્યાયાંનિધિ શ્રીમપૂજ્યપાદ આચાર્યશ્રી આત્મારામજીનું વ્યક્તિદર્શન
શ્રી પોપટલાલ પુંજાભાઈ શાહ B. A.] . ... ૩ શ્રી વિજયાનંદ રિવરનો અમર કાવ્ય-દેહ [ શ્રી મોતીચંદ ગિરધરલાલ કાપડીઆ
B. A., LL. B, Solicitor ]... . ••• . ૪ વિનયપ્રધાન પુરૂષ [ શેઠશ્રી કુંવરજી આણંદજી ] • • • • ૫ શ્રી આત્મારામજી અને શ્રી દયાનન્દજી [ શ્રી પોપટલાલ પુંજાભાઈ શાહ B. A.] . ૬ આદર્શ મુનિ [ રાવબહાદુર ગોવિંદભાઈ હાથીભાઈ દેશાઈ ] • • ૭ સૂરિજીના કેટલાક જીવન–પ્રસંગો [ પ્રસિદ્ધ વકતાશ્રી મુનિ ચારિત્રવિજયજી ]... ... ૮ શ્રી આત્મારામજી મહારાજ અને શ્રી મોહનલાલજી મહારાજ [ પંન્યાસશ્રી રિદ્ધિમુનિ]... ૯ સમયજ્ઞ સંત શ્રી મોહનલાલ દીપચંદ ચેકસી ] . .. • • ૧૦ શ્રી ગુરૂજીના પગલે પગલે [3. ત્રિભુવનદાસ લહેરચંદ શાહ . H. & ss ] ૧૧ આચાર્યશ્રી વિજયાનંદસૂરિ–આદર્શ સાધુ [ શાહ નરોત્તમદાસ ભગવાનદાસ ] ૧૨ યુગવીરને જીવનસંદેશ [ શ્રી કુલચંદ હરિચંદ દોશી ] » ... ૧૩ શ્રી વીરચંદભાઇના પત્રો [ સં. આ ગ્રંથના સંપાદક ] . . ” ૧૪ સુસંસ્મરણો [ શ્રી ચંદ્ર પુરૂષોત્તમ બદામી B. A. M. B. ] » ... ૧૫ ધર્મવીરથી બૂરાયજી મહારાજ [ મુનીશ્રી ન્યાયવિજય ]... ... . *૧૬ અવતરણોનું અવલોકન [ શ્રી હીરાલાલ ર. કાપડીઆ M. A.] ... ... ૧૦ આત્મારામ કાવ્ય [3. ભગવાનદાસ મનઃસુખલાલ મહેતા 4. B. B. s.]....
[ આમાં નં. ૧૬ મો લેખ ચરિત્રનાયક કે તેમના સંબંધની કોઈ વ્યકિત પરત્વે નથી, પણ ઇતર વિષયક છે તે ભૂલથી આ વિભાગમાં દાખલ કરી દેવાયો છે.]

Page #41

વિષયસૂચી ૧૮ શ્રી વિજયાનંદસૂરીશ્વરજી સંસ્મરણ [ શ્રી આત્મવલ્લભ ]... ... ૧૯ શ્રીમદ્દ આત્મારામજી મહારાજના જીવનની વિશિષ્ટતા [ શ્રી ફતેચંદ ઝવેરભાઈ શાહ]. ૮૮ ૨૦ સો વર્ષને સિદ્ધિગ [ શેઠ દેવચંદ દામજી કુંડલીકર ]... .. ... ... ૨૧ શ્રી આત્મારામજી મહારાજના ગ્રંથોનું દિગ્દર્શન [ શ્રી નાનચંદ તારાચંદ શાહ] .. ૨૨ શ્રી આત્મારામજીનું જીવન એટલે સત્યના પ્રયોગો [ શ્રી નાગકુમાર મકાતી B. .]. ૧૦૨ ૨૩ યુગ પુરૂષને અર્ધાજલિ મિહનલાલ દલીચંદ દેશાઈ B. A., LL.B. Advocate સંપાદક ] ૧૦૫ ૨૪ શ્રીમદ આત્મારામજી તરફથી પત્રો [ સં. સંપાદક ] ... .. ૧૨૧ ૨૫ વિજયાનંદસૂરિજીને કાવ્ય [ કાન્ત ] ... ... ... ...
•. ... ૧૩૦ ૨૬ પ્રચંડ તિર્ધર ન્યાયાભાનિધિ જૈનાચાર્ય શ્રી વિજયાનંદસૂરિ શ્રી આત્મારામજી
મહારાજ અને તેઓશ્રીના આદર્શગુણ [ મુનિશ્રી ચરણવિજય] - ૧૩૧-૧૪૪

Page #42

૪ ગુજરાતી વિભાગ.
... .
૧ ૩
ઇતર વિષયક લેખો. ૧ ગુજરાતી ભાષાના વિકાસમાં જેનોએ ભજવેલ ભાગ [ દિ. બ૦ કૃષ્ણલાલ
- મોહનલાલ ઝવેરી M. A., 11. B. ] . . .. ... ૨ ગુજરાતની જૈન સંસ્કૃતિ [ શ્રી સારાભાઈ મણીલાલ નવાબ ] . . ૩ મોગલ સમય પહેલાં કપડા પર એક ચિત્રપટ [ડે. હીરાનંદ શાસ્ત્રી અને
શ્રી સારાભાઈ નવાબ] ... ... ... ... ... ૪ શ્રી હેમચંદસૂરીશ્વરનું થાશ્રય કાવ્ય [ પ્રો. કેશવલાલ હિમતરામ કામદાર M. .] ૫ જૈન દર્શનમાં ધર્મનું વર્ગીકરણ ( પ્રો. અતિસુખશંકર ત્રિવેદી M. A.] .. ૬ શ્રી ભદ્રબાહુ સ્વામી [ મુનિશ્રી ચતુરવિજય ] .. . . છ વાચનાચાર્યશ્રી સુધાકલશ અને તેની ગુરુપરંપરા [ એજ મુનિશ્રી ] . . ૮ ઇતિહાસ અને દર્શન [ શ્રી “ સુશીલ ’] . . .. •• ૯ જિનેશ્વરની વાણુ-કાવ્ય [ Ú. ભગવાનદાસ મહેતા M. B. B. s. ] . ૧૦ શ્રી માણિજ્યસુંદરસૂરિકૃત નેમીધર ચરિત-ફાગબંધ સં. ૧૪૭૮ લગભગ રચાયેલું
કાવ્ય [ સં. મોહનલાલ દ. દેશાઈ B. A., AL. B. સંપાદક ] ... ૧૧ પ્રતિમાપૂજન [ શ્રી રાજપાળ મગનલાલ બહાર ]
. . ૧૨ શ્રી આત્માનંદજી જૈન જ્ઞાન મંદિર -વડોદરા [ શ્રી મંજુલાલ રણછોડલાલ
મજમુદાર M. A., LL. B.] ... • • • ૧૩ પ્રભાવક તિર્ધર જૈનાચાર્યો [ પંડિતશ્રી લાલચંદ ભગવાનદાસ ગાંધી ] ... ૧૪ મહાકવિ વિમલસરિ અને તેમનું રચેલું પઉમચરિય [ શ્રી શાંતિલાલ છગનલાલ
ઉપાધ્યાય M. A.] ... ... ૧૫ મૃત્યુ ભેટ-કાવ્ય [ શ્રી ધરમશી ભાણજી ] • • • ૧૬ વ્યાપક અહિંસા [ “ધુમકેતુ'] . .. .. ૧૭ નાગહદ નગર અને ત્યાંના શિલાલેખ [ મુનિશ્રી હિમાંશુવિજય ] .. ૧૮ સર્વધર્મ પરિષદની જરૂર [ડા. હરિપ્રસાદ વ્રજરાય દેશાઈ ] . .
૭૪
૧૦૦
૧૨૪
૧૨૫
૧૨૭
૧૩૩
*
૧
જ

Page #43

વિષયસૂચી
૧૯ રેન ન્યાયની પ્રાચીનતા અને ભારતીય ત્રિશાખિક ન્યાય [ શ્રી મેહનલાલ
ભગવાનદાસ ઝવેરી B. A., LL, B. Solicitor ]... ૨૦ સ્વામીવાત્સલ્ય [સ્વ. સાક્ષરશ્રી મનસુખલાલ કિ. મહેતા ] ... ... ૨૧ વીરપરંપરાનું અખંડ પ્રતિનિધિત્વ [ પંડિતશ્રી સુખલાલ ] ... .. રર ચંદ્રવિજયકૃત યૂલિભદ્ર–કોશાના બાર માસ [ સં. મેહનલાલ દ. દેશાઈ .A. LL. B. સંપાદક. ૨૩ મહાનંદ મુનિત નેમરાજુલ બારમાસ [ સં. , , ] ૧૭૬ ૨૪ પંડિતશ્રી સુખલાલજીને સત્યદર્શી પત્ર .. ... ... ... ... .. ૧૮૪ ૨૫ દેશ દેશની નારીઓનું પ્રાચીન વર્ણન [ સં. મેહનલાલ દ. દેશાઈ B. A, L. B. સંપાદક] ૨૬ સુભાષિત દુહા પત્તરી [ સં.
,
... *૧૯૭ ૨૭ વીશા શ્રીમાળી જ્ઞાતિના એક પ્રાચીન કુળની વંશાવળી [ મુનિશ્રી જયંતવિજય ] » ૨૮ શા. મગનલાલ દલપતરામનો સંક્ષિપ્ત પરિચય .. . . . . ૨૧૮ ૨૯ સાધુ મર્યાદા પટ્ટક શ્રીમદ્દ યશોવિજયજી [ સં. સંપાદક ] ... ૩૦ શાસન પ્રભાવક ગુરૂ-શિષ્ય ભાનુચંદ્ર અને સિદ્ધિચંદ્ર [ મેહનલાલ દ. દેશાઈ
આ ગ્રંથના સંપાદક ] . . . . . . ૨૫ ૩૧ કુમારપાળના સમયનું એક અપભ્રંશ કાવ્ય [ મોહનલાલ દ. દેશાઈ આ ગ્રંથના સંપાદક ] ... ૨૪૬ ૩૨ અંતિમ મંગલાચરણ-કાવ્ય [ , , ]... ૨૬૦

Page #44

શેઠ સકરચંદ મોતીલાલ મૂળજી મુંડને. ટ્રેઝરર શ્રી અરિમાનંદ શતાબ્દિ સ્મારક સમિતિ.

Page #45

Page #46

feat-ILLUSTRATIONS
શતાબ્દિનાયક ન્યાયનિધિ શ્રીમદ્ વિજયાનંદસૂરિ (આત્મારામજી મહારાજ ) (ત્રિરંગી) દાદા પાર્શ્વનાથ ભગવાન-વડોદરા ... ... ... .. શ્રીમંત સરકાર સયાજીરાવ મહારાજા ગાયકવાડ, સેના ખાસ ખેલ સમશેર બહાદુર
જી. સી. એસ. આઈ જી. સી. આઈ. ઈ; એલ. એલ. ડી. .... ... શ્રીયુત મોહનલાલ દલીચંદ દેશાઈ–આ ગ્રંથના સંપાદક. ... .. શ્રીયુત મગનલાલ મૂળચંદ શાહ-ઍન. સેક્રેટરી–શ્રી આત્માનંદ શતાબ્દિ સ્મારક સમિતિ .. શ્રી વિજયાનંદસૂરિપદપ્રતિષ્ઠિત આચાર્યવર શ્રી વિજયવલ્લભસૂરીશ્વરજી મહારાજ ( ત્રિરંગી) પ્રવર્તક શ્રી કાન્તિવિજયજી મહારાજ (ત્રિરંગી) ... ... ... ... શેઠ ડાહ્યાભાઈ નગીનદાસ-ઑન ટ્રેઝરર-શ્રી આત્માનંદ શતાબ્દિ સ્મારક સમિતિ... .. શેઠ સાકરચંદ મેતીલાલ મૂળજી-ઍન. ટ્રેઝરર-શ્રી આત્માનંદ શતાબ્દિ સ્મારક સમિતિ....
1 English Section 1 પાલણપુરનાં મહૂમ નવાબ સાહેબ સર શેરમહમદખાનજી . c. 1. E., K. C. v. . .. 2 પાલણપુરનાં નવાબ સાહેબ મેજર સર તાલેમહમદખાનજી G. C. J. N., K. C. v. 0. .. 3 Handbills published in America (લેખાંતર્ગત ) ... ... . 4 Virchand R. Gandhi in America delivering series of lectures * on “ Ancient Literature of India.” . 5 શ્રીમદ્ યાસ્મારામની મહારાજ શિષ્ય સમુદાય સત સં. ૧૨૪૬ ઝમેર મેં .... ... 6 Virchand R. Gandhi ilelivering lecture on “ Mysteries of
Hypnotism.” (લેખાંતર્ગત ) ... ... ... ... ... 7 Puranchand Nahar M. A., B. I. and Pandit Bisheshwarnath Reu 8 પાલીતાણાનાં ઠાકોર નેક નામદાર શ્રી બહાદુરસિંહજી સાહેબ K. C. J. E. ... 9 શ્રી શત્રુંજયના દો. . ..
•. ••• • ••• 10 શ્રીમદ્ આત્મારામજી મહારાજ (લેખાંતર્ગત).... ... ... ... 11 Chaitandas B. A. and L. Baburam Jain M. A., LL. B. ... 12 A miniature Jain temple in Metal ( 15th century ) ...
6 1 $
...

Page #47

चित्रसूची-Illustrations
13 % 1201120 lei ... ... ... ... ... ... ... 14 MHĘ RUCH1Z1489 HG12106 ( aviasia .... ... ... ... ... 67 15 V. R. Gandhi teaching lessons in philosophy to American
disciple (avidid)... ... 16 A monument built at the funeral spot in Gujaran walla
(Punjab ) in respect of Shrimad Vijayanand Suri ... ... 17 B. M. Javeria M. A., LL. B., Prof. A. N. Upadhye m. A. and
Manjulal Ranchhodlal Majmudar m. A., LL. B.... ... ... 18 Banarasidas Jain (amintulad ) ... ... ... ... ... 85 19 Late Dr. A. C. Woolner, m. A., C. J. E., D. Litt., F. A. S. B.
Vice Chancellor Punjab University-Lahore. (amidon) ... 86 20 Dr. S. Krishnaswami Aiyangar m. A., Ph. D. quiadia) ... 1.02 21 Dr. B. Bhattacharya m. A., Ph. D. Director Oriental institute-Baroda 114 22 Gyandas Jain m. sc., LL. B., P. C. s., Subjudge Ambala (amidul)... 123 23 Shah Vinaychand Gulabchand (avidoria ) ... ... ... 169 24 Gulabchandji Dhadha M. A. (Hitit) ... ... 25 Siddharaj Jain ( amidsia) ... . ... ... ... ... 175 36 श्रीमद् आत्मारामजी महाराजकी जन्मशताब्दि बडौदा शहरमें बड़ी धूमधामेस मनाइ गइ ।
39 961 af 24 TT ... ... ... ... ... ... ... 188 27 agter Tallet FETT ÅST RI ...
... ... 189 28 Dr. Hiranand Shastri m. A., M. O. L., D. L. A. (aminuir ) ... 189 29 Shree Bhimjibhai Harjivan ( Sushil ) & Gulahchand Lallubhai Shah 190
***
...
...
173
***

Page #48

२ हिन्दी विभाग.
१३
, न्यायांभोनिधि श्रीमद् विजयानंदसूरीश्वरजी ( आत्मारामजी) महाराज ... २ शतास्दिनायकना हस्ताक्षरो ... ... ... ... ... ... ... ३ श्री भारतेंदु बाबू हरिश्चंद्रजी ।
( लेखांतर्गत-रेखाचित्र ) ... ... ... हिंदीभाषा का उद्धारक ४ भारतप्रसिद्ध बाबू बद्रिदासजी जैनमंदिर-कलकत्ता ५ श्री हंसविजय महाराज, आचार्य महाराजश्री विजयवल्लभसूरि, प्रवर्तकश्री कांतिविजय महाराज,
सन्मित्र श्री कर्पूरविजय महाराज, आचार्यश्री विजयानंदसूरि (आत्मारामजी ) महाराज, श्री बुट्टेरायजी (बुद्धिविजयजी) महाराज, श्री मणिविजयजी महाराज दादा, श्री वृद्धिचंद्रजी महाराज
और आचार्यश्री विजयकमलसूरीश्वरजी महाराजनो ग्रुप ... ... ... ... लाला रतनचंद जैन-ट्रेझरर ( श्री आत्मानंद जैन महासभा-अंबालासीटो), बाबू कीर्तिप्रसादजी जैन भूतपूर्व मानअधिष्ठाता, लालाजी श्री माणेकचंदजी जैन-प्रेसीडन्ट और बाबू
अंनतराम जैन-सेक्रेटरी श्री आत्मानंद जैन गुरुकुल गुजरांवाला-पंजाब ... ... ७ श्री आत्मारामजी महाराज शिष्यपरिवार सहित-सं० १९४१-सुरत और श्री पार्श्व उमेद जैन
बालाश्रम-उमेदपुर ... ... ... ... ८ स्व. गुरुदेव श्री आत्मारामजी महाराज ( लेखांतर्गत ) ९ चीकागो (अमेरिका ) सर्व धर्म परिषद का एक दृश्य ( लेखांतर्गत ) १० श्री वीरचंद राघवजी गांधी ( लेखांतर्गत ) ...
१) ... ... ११ काउसग्ग विधिदर्शक चित्र ( ) ... १२ जैन पूजाविधिदर्शक चित्र ( ) ... ... १३ श्री वीरचंद राघवजी गांधी चीकागो सर्वधर्म परिषदना प्रतिनिधि तरीके ( लेखांतर्गत ) १४ प्रवर्तक श्री कान्तिविजयजी महाराज ( रेखाचित्र ) ... १५ श्री शशीभूषण शास्त्री, श्री पृथ्वीराज जैन और पंडित भागमल मौद्गलायन १६ आचार्य श्री विजयविद्यापूरिजी महाराज, श्री विचारविजयजी, आचार्यश्री विजयललीतसूरिजी
और आचार्यश्री विजयकस्तुरसूरिजी महाराज... ...
श्री पार्श्वनाथ जैन बालाश्रम ( उमेदपुर) ... १८ श्री पार्श्वनाथ जैन विद्यालय-वरकाणा (मारवाड़) १९ श्री आत्मारामजी महाराज (लेखांतर्गत) ... २० मुनिराज श्री उद्योतविजयजी महाराज २१ रावबहादुर प्रेमाभाइ हेमाभाइ, लाला गंगारामजी-अंबालासीटी ( पंजाब ) और वैद्यराज
जमनादास चुनीलाल-वडोदरा २२ शेठ अनोपचंद मलूकचंद-भरुच और डॉ. नीभोवनदास मोतीचंद शाह L. M. २३ मुनिराज श्री खांतिविजयजी (तपस्वीजी) महाराज ( रेखाचित्र ) ... ...
838

Page #49

चित्रसूची-Illustrations
११२
२४ होशीयारपुर सुवर्ण जैनमंदिर के निर्माता लाला गुज्जरमल्ल ( नाहर ) और होशीयारपुर
सुवर्ण जैन मंदिर--पंजाब ... २५ न्यायतीर्थ विद्याभूषण पं. ईश्वरलाल जैन (लेखांतर्गत)... ... २६ श्री हुशीयारपुर ( पंजाब ) सुवर्ण जैन मंदिरनी प्रतिमाओ .. २७ होशियारपुर में श्रीमद्विजयानंदसूरीश्वरजी ( आत्मारामजी ) महाराज की शरीरप्रमाण
___ भव्य मूत्ति ... ... ... ... ... ... ... ... २८ श्री आत्मानंद जैन हाईस्कुल-अंबाला सीटी ( लेखांतर्गत) ..
... १०३ २९ श्रीमद् आत्मारामजी महाराज दील्ली में भक्तजनों की बीचमें-सं० १९३५ और श्री आत्मानंद
जैन हाईस्कुल-अंबालासीटी (पंजाव ) ... ... ३० श्री आत्मानंद जैन गुरुकुल-गुजरांवाला (पंजाब) ...
१०६ ३१ श्री आत्मानंद जैन गुरुकुल-गुजरांवाला ( पंजाब ) विद्यार्थी व कार्यकर्तागण ( मामायिक अवस्थामें) ... ... ...
१०८ ३२ श्री आत्मानंद जैन लाइब्रेरी-अंबालासीटी (पंजाब) ... ३३ श्री आत्मारामजी महाराज ( लेखांतर्गत ) ... ...
११३ ३४ लाला संतराम जैन-प्रमुख, स्व. बाबू गोपीचंद जैन एडवोकेट-प्रमुख और श्री नेमदास जैन B. A. सेक्रेटरी ( श्री आत्मानंद जैन महासभा-अंबालासीटी-पंजाब)
११६ ३५ श्री आत्मारामजी महाराजना शिष्य स्वामी सुमतिविजयजी महाराज
१२० ३६ स्व. जैनाचार्यश्री विजयकमलसूरीश्वरजी महाराज ३७ स्व. महोपाध्यायश्री लक्ष्मीविजयजी महाराज ( रेखाचित्र)
१२८ ३८ श्रीविजयानंदसूरीश्वर स्तवन षोडश दलकमलबन्धबन्धुरं ( लेखांतर्गत )
१४९ ३९ श्री हंसराज शास्त्री ( लेखांतर्गत ) ... ... ४. श्री आत्मानंद जैन भुवन-जीरा ( पंजाब )
१५६ ४१ गगनचुंबी श्रीसुपार्श्वनाथ जैन मंदिर-अंबालासीटी ( पंजाब ) ४२ स्व. उपाध्याय श्री वीरविजयजी महाराज ...
१६४ ४३ सत्यभक्त श्री दरबारीलाल जैन न्यायतीर्थ और श्री कृष्णलाल वर्मा ४४ श्रीमान् लक्ष्मीविजयजी महाराज ४५ मुनि श्री ज्ञान सुंदर (लेखांतर्गत )
१८० ४६ डॉ. मंगलदेव शास्त्री M. A. PH. D. बनारस, अगरचंद नाहटा बीकानेर, श्रीमथुरादास जैन और
पंडित श्री माधवानंद शास्त्री ४७ श्रीमान् हर्षविजयजी महाराज
... १९२ स्व. उपाध्यायश्री सोहनविजयजी और विद्वद्वर्य ग्रंथसंशोधक मुनिराजश्री चतुरविजयजी महाराज २०० ४९ शताब्दि नायककी जन्मकुंडलो ( लेखांतर्गत )
२५१-२१२ मुनिराजश्री विचक्षणविजयजी ( लेखांतर्गत )... ... ... ... ... २१३
१२४
१७२

Page #50

૧
૪
A. બાકીન
•••
• •
•••••••••••••••
-
૩૬
૩ ગુજરાતી વિભાગ
(આત્મારામજી વિષયક) ૧ શ્રીમદ્ આત્મારામજી મહારાજ ... ... ... ... . ૨ દક્ષિણવિહારી મુનિરાજશ્રી અમરવિજયજી મહારાજનાં શિષ્ય મુનિરાજશ્રી ચતુરવિજયજી
અને પ્રવર્તક કાંતિવિજયજીના શિષ્ય સાહિત્યસેવી મુનિરાજશ્રી પુણ્યવિજયજી .. ૩ ડે. ભગવાનદાસ મનઃસુખભાઈ મહેતા M. B. B. s. અને પિપટલાલ પુંજાભાઈ
' શાહ B. A. વાંકાનેર ... , ૪ દી. બ. ગોવીંદભાઈ હાથીભાઈ દેસાઈ અને શ્રી મેતીચંદ ગીરધરલાલ કાપડીયા
B. A., LL. B. Solicitor... ... ... ૫ આચાર્ય શ્રી વિજયઉમંગસૂરિજી મહારાજ, તપસ્વી શ્રી વિવેકવિજયજી મહારાજ, પ્રસિદ્ધ
વક્તા મુનિરાજશ્રી ચારિત્રવિજયજી અને મુનિરાજશ્રી સમુદ્રવિજયજી મહારાજ . - ૬ શ્રી આત્મારામજી મહારાજના સમકાલીન સુપ્રસિદ્ધ શ્રી મોહનલાલજી મહારાજ અને
તેમના શિષ્ય પન્યાસશ્રી ઋદ્ધિમુનિજી ... ... ૭ શ્રી મગનલાલ દલીચંદ દેસાઈ અને મેહનલાલ દીપચંદ ચોકસી ... ... ... ૮ શ્રીમદ્ આત્મારામજી મહારાજનાં શિષ્ય પરિવારનો રૂ૫ સં. ૧૯૮૪ પાટણ. .. ૯ આચાર્ય શ્રીમદ્ વિજયકમલસૂરીશ્વરજી મહારાજ (શ્રી મૂળચંદજી મહારાજના શિષ્ય)... ૧૦ સદૂગત વીરચંદ રાઘવજી ગાંધી .. ૧૧ શ્રીયુત વી. રા. ગાંધી બાર એટ લો અમેરીકા સર્વધર્મ પરિષદના પ્રતિનિધિ તરીકે ... ૧૨ પંજાબનાં મંદિરોની પ્રતિષ્ઠાની ક્રિયા કરાવનાર –ઝવેરી ગોકળભાઈ–વડેદરા, શેઠ
નગીનદાસ ગરબડદાસ- છાણી અને શાહ કુલચંદ ખીમચંદવલાદ... ... ... ૧૩ મુનિરાજશ્રી બુકેરાયજી ( બુદ્ધિવિજયજી) મહારાજ ... .. ... ..... ૧૪ મુનિરાજશ્રી બુદ્ધિવિજયજી (બુરાયજી) મહારાજ (રેખાચિત્ર)... .. ૧૫ શ્રી આત્માનંદ ભુવન-ભાવનગર (લેખાંતર્ગત) .
. ૧૬ શ્રીયુત ગુલાબચંદ આણંદજી કાપડીયા-પ્રમુખ શ્રી જેન આત્માનંદ સભા–ભાવનગર.
( લેખોતર્ગત) ... ... ... ... ... ... ... .. ૧૭ શ્રીયુત વલ્લભદાસ ત્રિભોવનદાસ ગાંધી–સેક્રેટરી, શ્રી જેને આત્માનંદ સભા-ભાવનગર.
(લેખાંતર્ગત ) . . . . . . . . . ૧૮ શેઠ હરજીવનદાસ દીપચંદ સેક્રેટરી, શ્રી જેન આત્માનંદ સભા-ભાવનગર. (લેખાંતર્ગત)
$ $ $
૮૭

Page #51

ચિત્રસૂ—Illustrations
૧૯ શ્રીયુત ફતેચંદ ઝવેરભાઇ શાહુ ( લેખાંત`ત ) ... ૨૦. શેઠ દેવચંદ દામજી કુંડલાકર (લેખાંતર્ગત ) ૨૧ શ્રીયુત નાનચંદ તારાચંદ શાહ ( લેખાંતર્ગત ) ૨૨ શ્રીયુત નાગકુમાર મકાતી ( લેખાંત ત )
નકશે
૨૩ શ્રીમદ્ આત્મારામજી મહારાજના ચાતુર્માસ વિદ્વારને ૨૪ શ્રીયુત મેહનલાલ દલીચંદ દેશાઇ-આ ગ્રંથના સોંપાદક ( લેખાંતર્ગત )
૨૫ શતાબ્દિનાયક શ્રી આત્મારામજી મહારાજ ( રેખાચિત્ર ) .
૨૬ શ્રી મૂળચંદજી ( મુક્તિવિજયજી ગણી ) મહારાજ
૨૭ મુનિરાજ શ્રી વૃદ્ધિચંદ્રજી મહારાજ ( રેખાચિત્ર )
૨૮ મુનિરાજશ્રી નીતિવિજયજી મહારાજ ( )
"2
૨૯ શ્રીમદ્ આત્મારામજી મહારાજ શિષ્ય પરિવાર સાથે-સ. ૧૯૪૨ પાલીતાણા આચાર્ય શ્રી વિજયાનંદસૂરિજી મહારાજ
૩૦
૩૧
શતાબ્દિનાયક કે પટ્ટધર ઔર શતાબ્દિ નાયક કે કર્ણધાર આચાર્ય શ્રી વિજયવલ્લભસૂરીશ્વરજી મહારાજ
૩૨ મુનિરાજ શ્રી ચરણવિજયજી મહારાજ ( લેખાંત ત )
...
૪ ગુજરાતી વિભાગ ( ઇતર વિષયક )
૧. ન્યાયાંભાનિધિ શ્રીમતૢ વિજયાન'દસૂરિ ( આત્મારામજી ) મહારાજ ૨ દિ. બ. કૃષ્ણલાલ મેહનલાલ ઝવેરી ( રેખાચિત્રલેખાંત`ત ) ૩ વિશ્વપ્રસિદ્ધ જૈન મદિર-આબૂ (દેલવાડા )
૪ ઋષિમંડલ યંત્ર-મેગલ સમય પહેલાંનો કપડાપરનો એક ચિત્રપટ

33
શ્રૌ શત્રુજય મુખ્ય ટુંકમાં આવેલ શ્રી આત્મારામજી મહારાજની પ્રતિમા સહિત તેરી... ૩૪ આચાર્ય શ્રી વિજયવલ્લભસૂરીશ્વરજી મહારાજ ( દ્વિર’ગી રેખાચિત્ર ) ૩૫ મુંબઇના મંદિરની પ્રતિષ્ઠા સમયે શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલયનાં વિદ્યાર્થીઓને આચાર્ય શ્રી વિજયવલ્લભસૂરીશ્વરજી સાથેને ગ્રુપ.
...
...
...
૫ શ્રીમદ્ આત્મારામજી મહારાજનાં સુપ્રસિદ્ધ શિષ્ય દક્ષિણુવિહારી મુનિરાજશ્રી અમરવિજયજી મહારાજ ...

...
સ્વ. શાંતમૂર્તિ મુનિરાજશ્રી હંસવિજયજી મહારાજ અને તેમનાં શિષ્ય પન્યાસશ્રી સંપતવિજયજી મહારાજ
$ 6 ફ્
800
...
...
...
...
re
૧
૯૪
૧૦૩
૧૦૫
૧૦૬
૧૧૨
૧૧૪
૧૧૬
૧૧૨
૧૨૦
૧૨૪
૧૩૨
૧૩૪
૧૪૦
૧૪૪
૧૪૪
૪૨ -
२४
કર

Page #52

facet-Illustrations
૭ શ્રીયુત ભીમજીભાઈ હરજીવન ( સુશીલ ) ૮ સૂક્ષ્મ હસ્તલેખનનો નમૂને અને તેનાં લેખક રા. રાજપાળ મગનલાલ હેરા .. ૯ શ્રી આત્મારામજી જૈન જ્ઞાન મંદિર–વડોદરા (લેખાંતર્ગત) .. ... ૧૦ શ્રી આત્મારામજી ન જ્ઞાનમંદિર (વડોદરા) નાં મકાનનાં હસ્તલિખિત પ્રતવાળા
ભાગો (લેખાંતર્ગત ) • • ૧૧ પ્રવર્તક શ્રી કાતિવિજયજી મહારાજ (લેખાંતર્ગત) ... ... ૧૨ શ્રી કેસરીચંદ જુહારમલ લલવાની-સેક્રેટરી શ્રી આત્માનંદ જેન લાયબ્રેરી-પુનાસીટી,
શ્રી હંસવિજયજી કી લાયબ્રેરી-વડોદરા અને શ્રી આત્મારામજી મહારાજના પરમભક્ત
ગુજરાંવાલા ( પંજાબ ) નિવાસી લાલા નાનચંદ બરડ. ... ... . ૧૩ શ્રી હંસવિજયજી મહારાજ (લેખાંતર્ગત) .. . ... ... .. ૧૪ શ્રી આત્મારામજી જૈન જ્ઞાનમંદિર વડોદરામાં જ્ઞાનપંચમીને દિવસે જ્ઞાનપાસના માટે
કરેલી જ્ઞાનની રચનાનું દશ્ય (લેખાંતર્ગત ) .. . . . . ... ૧૫ પંડિત શ્રી લાલચંદ ભગવાનદાસ ગાંધી (પ્રાચ્ય વિદ્યામંદિર-વડોદરાના અધિકારી )
(લેખાંતર્ગત ) ... ... ... ... ... • • • • ૧૬ શ્રી કાન્ત, શ્રી શાન્તિલાલ છગનલાલ ઉપાધ્યાય M. . અને શેઠ કુંવરજીભાઈ આણંદજી... ૧૭ મુનિ શ્રી હિમાંશુવિજયજી મહારાજ (લેખાંતર્ગત) . ... ૧૮ 3. હરિપ્રસાદ વ્રજરાય દેશાઈ (લેખાંતર્ગત) ... ... ... ... ૧૯ શ્રી મેહનલાલ ભગવાનદાસ ઝવેરી-સોલિસિટર (લેખાંતર્ગત ) .. ... ૨૦ શ્રી આત્માનંદ જન્મ શતાબ્દિ મહોત્સવ પ્રસંગે વડોદરામાં લેવાએલ ગ્રુપ ... ૨૧ ૩. મોહનલાલ હેમચંદ શાહ M. B. B. s. અને ડૉ. ચીમનલાલ નેમચંદ
M. B. B. s., p. . ... .. • • • • ૨૨ પંડિત સુખલાલજી (લેખાંતર્ગત) .. . . . . ૨૩ મુનિ શ્રી જયંતવિજયજી મહારાજ (લેખાંતર્ગત) • • • • ૨૪ સ્વ. શેઠ મગનલાલ દલપતરામ–અમદાવાદ (લેખાંતર્ગત) ... ૨૫ મહામંત્રી તેજપાળ અને તેમની પત્ની અનૂપમાં દેવી, મહામંત્રીશ્વર શ્રી વિમળ શાહ,
મહામંત્રી વસ્તુપાલ અને તેમની અને સ્ત્રીઓ
૧૩૦
૧૩૪ ૧૩૭ ૧૫૨
૧૫૬
૧૬૦
૨ ૦૪
२२४

Page #53

Page #54

Page #55

પાલણપુરના મહેમ નવાબ સાહેબ સર શેર મહમદખાનજી
G, C. J. E; K, C. V. 0.

Page #56

Page #57

मर्तुम नवाब साहिब पालनपुर का शताब्दीनायक के
. . साथ का परिचय ।
मर्हम नवाब साहिब पालणपुर का शताब्दीनायक के साथ बहुत अच्छा परिचय था, आपको साधु-महात्माओं पर प्रेम और विश्वास था ।
शताब्दी कार्य के कर्णधार श्री विजयवल्लभसूरि के प्रतिभी हार्दिक प्रेम रखते थे. सं० १९६६ में आपने कलकत्ता निवासी भंवरलाल (विचक्षणवि) को दीक्षा दीथी उसमें पालणपुर के नवाब साहिब भी पधारे थे-आपने भंवर लाल की माता से कहा “ तुमारा लड़का फकीर होता है तुम को इसका कुछ दुःख नहीं है ? " माताने जवाब दिया " इसमें दुःख किस बात का ! मुझे इस बात की खुशी है कि मेरा बेटा आज प्रभु के चरणों में लीन हुआ है ! और इसने इस असार संसार को छोड दिया है !" यह सुनकर नवाब साहिब बहुत बुश हुए और सब के साथ नवदीक्षित के ऊपर वासक्षेप डाल कर आनंदित हुए !
___ इसी तरह विद्यमान नवाब साहिब का भी प्रेम बना हुआ है। सं० १९८९ के पालणपुर के चौमासे में आप का आचार्य महाराज के साथ कई दफा मिलाप हुआ ! शताब्दी का जिकर चलने पर आपने बड़ी खुशी प्रकट की और कहा कि यदि शताब्दी महोत्सव पालणपुर में किया जाय तो बहुत अच्छा होवे राज्य से हरएक जात की सहूलियत मिल सकेगी ! परंतु शताब्दी महोत्सव पंजाब, पालणपुर, पाटण, बम्बई, अहमदाबाद सबको छोड बड़ौदा ही में हुआ !
__ आप को बड़ौदा से निमंत्रण भेजा गया था परंतु कार्यवश आप नहीं पधार सके ! तो भी नगरसेठ चीमनभाई आदि की मारफत आपने अपनी सहानुभूति प्रकट की और शताब्दी फंड में अच्छी रकम भेट की ।
( ललितमूरि.)

Page #58

પાલણપુરના નવાબ સાહેબ મેજર સર તાલેમહમદખાનજી
G. C. S. E; K. C. V. 0.

Page #59

Page #60

A4934
VAETeam
Tot
**EV
V
THE GREAT ATMARAMAI
( PURAN CHAND NAHAR, M, A., B. L. )
Among the heads of the various sections of the Jain Swetambar church in the pineteenth century, the name of shri Vijayanand Suri alias Atmara mji will ever be remembered with veneration in India and outside. His vast knowledge of Jainism with his simple and easy way of explaining the difficult problems of philosophy, is widely known and that is why his writings are so immensely popular amongst Jains of all sections. His writings are great testimony of his greatness. He could explain the most knotted questions of Syadvada' in a very simple manner. His masterly works 'Jain Tatyadarsha', Tatvanirnaya Prasad', 'Ajnantimir Bhaskar' are his living monuments in the vernacular literature on Jainism. His versatile genias was unbounded. He was an embodiment of fego-politeness, unbiassed from sectarian views. He was the pioneer of that spirit of advancement which has attained such glorious success and resulted in the establishment of many useful institutions in his memory throughout the country. He was a great reformer of the age. In the Punjab side the excellence of Jainism was almost forgotten by its followers during the political unrest of the country for centuries. Thousands of such families were brought to their former platform by the persistent labour for years of this great man.
He attracted attention of scholars of his time especially of Sanskrit, both in India and outside and was respected by all.

Page #61

The Great Atmaramji
A perusal of his works, nay a glance at the contents of the vols. is sufficient to show his mastery of the subject, bis keen insight of the Jain texts and the systematic method of his treatment of complex questions that are stumbling blocks to students of Jain culture. His sterling merits were much appreciated by the then European scholars. I take this opportunity of quoting one instance only before concluding these my humble lines. The great scholar late Dr. A. F. R. Hoernle who edited one of the Jain Agamas in Bibliotheca Indica Series published by the A. S. of Bengal, was so much impressed with his learning that he composed several verses in Sanskrit in praise of Atmaramji Maharaj and dedicated his work, 'Upasagdasao Sutra' to him. The verses depict the excellence of this great personality in a nut-shell and ran as follows:
..
" दुराग्रहध्वान्तविभेदभानो !, हितोपदेशामृतसिन्धुचित्त!। . सन्देहसन्दोहनिरासकारिन् !, जिनोक्तधर्मस्य धुरंधरोऽसि ॥ १॥ अज्ञानतिमिरभास्करमज्ञाननिवृत्तये सहृदयानाम् । आर्हत्तत्त्वादर्श ग्रंथमपरमपि भवानकृत् ॥ २ ॥ आनंदविजय श्रीमन्नात्माराममहामुने ।। .. मदीय निखिलप्रश्नव्याख्यातः शास्त्रपारग ॥ ३ ॥ कृतज्ञता चिह्नमिदं ग्रंथसंस्करणं कृतीन् । यत्नसम्पादितं तुभ्यं श्रद्धयोत्सृज्यते मया ॥ ४ ॥" .
2
.
[ Shree Atmaramji

Page #62

HANDBILLS PUBLISHED IN AMERICA
1896-97 "A MOST ELOQUENT SCHOLAR AND LINGUÍST:
VIRCHAND R. GANDHI.
OF INDIA.
MAIS LECTURES SHOULD BE HEARD EVERYWHERE:
ONE OF THE DRAINIEST REPRESENTATIVES OF THE FAR EAST.
A PROFOUND THINKER AND EMINENE PHILOSOPHER
REPRESENTATIVE AT THE WORL
PARTAMENTO REGIONS.
• SUBJECTS 1. INDIAS OFFERING TO AMERICA
$ SOCI. MANNERS AND CUSTOMS OF THE 2 OCULT SCILMES IN INDIA,
HINDUS ESOTERIC DOCTREAM IN ALL RELIGIONS,
PouTC INDEX Hindu, Mahomedan 10:9 4. ESSENTIAL PROSOPHY O NUS
and Englisis BUDDIN ANII TANTS
TO THE INDU WOMAN Past, Present and 3. BUDDHISM
Tatures 1. TALA or ETHICAL CASO A
y and Two LECTCRICS-THRUSTRATIUS Sølation of Life
FOR DAW AND TERMS PLEASE ADDRESS
6. JAN
CHAS. HOWARD. 6558 STUART BOUL, CHICAGO Iuls:

Page #63

Virchand R, Gandhi in America
Editorial
Mr. V. R. Gandhi, B. A., of the University of Bombay, India, is a brilliant lawyer of unusual attainments, and is master of fourteen languages including English. He is the Honorary Secretary of the Jain Association of India, and enjoys the distinction of being the only gentleman from India, who was elected by the people at home as Delegate to the Parliament of Religions held in Chicago. in September, 1893, where he most eloquently represented the 5,000,000 of Jains of India. Mr. Gandhi has remained in this country to study our customs, politics, educational and industrial institutions. He is a man of strong personality, filled with enthusiasm, sincere and earnest in purpose, a man of unflinching moral courage and the soul of honor. All this and more impresses you as you look into his calm, piercing eyes, and listen to his animated discussions on the customs and religions of India. But it is when dwelling upon the selfishness and injustice of mankind and the miseries of the ignorant poor that Mr. Gandhi grows most elogtient, and his soul shines through his eyes as he warms with his subject.
No one should fail to hear this eloquent native from India whenever opportunity occurs; one can gain more knowledge and truth in one evening than from any other source. He will be able to correct many prevalent and erroneous impressions concerning India and its people. He will answer all questions after the lecture that any one from the audience may choose to ask. There cannot be too much said in praise of this grand and noble man who daily lives up to the principles of purity which he advocates. Mr. Gandhi has already spoken in this country before clubs, lyceums, literary and church societies, theosophical branches. and Spiritual associations, and has conducted large classes in Eastern Occultism. He has everywhere been accorded a warm reception and shown the highest appreciation.-Editor's Bureau.
THE BROAD AND CATHOLIC SPIRIT OF THIS GRAND HINDU MAY BE BEST UNDERSTOOD BY THE FOLLOWING EXTRACT FROM HIS LECTURE, DELIVERED AT CASSADAGA, N. Y., AUG. 12, 1894, WHERE HE WAS ENGAGED FOR SEVERAL LECTURES AND CLASSES.
When missionaries sent from this continent to our country, and to our people, shall have learned that we are children of the same family, that we inherit the same perceptions, the same rights, the same inspirations and the relations to the Infinite, and seek to fraternise with us on that plane and with this recognition-then, and then only, antagonism and injustice will cease, and the bonds of common brotherhood will unite us in a mutual recognition of reasons for a perfect fellowship. ** What is that Christ in whose name you propose
[Shree Atmaramji

Page #64

Virachand R. Gandhi in America
to conquer the world ? Is there a Christ of oppression; is there a Christ of injustice; is there a Christ of misinterpretation; is there a Christ of denial of all rights; is there a Christ of destruction of all holy aims and humane immemorial institutions; is there a Christ of injustice and exorbitant taxation for the support of a government, foreign to our knowledge, our thought, our religion and our consent ? who of these Christs has inscribed his name on the banner of your conquests? If you seek to conquer us under such banners, and in the name of such Christs, we refuse to be conquered. But, if you come to us in the name and in the spirit of the Christ of education, of brotherhood, universal love or in the name of that Christ, who, in the valley of the Ganges, and on the shores of the sea of Tiberius, taught and said: "A new commandment give I unto you, that ye love one another" then I say, we will welcome you, for him we know, and of him we are not afraid. But all this must be understood in the full freedom of it. We cannot recognize a creedal Christ, a limited Christ, an emasculated truth whether it is viewed from an educational or nioral and spiritual point of view, but the universal idea, without limit, without fetters, free. * * We come gladly, at your invitation, for another reason. You are the most tolerant and liberal nation in the western world, aud tolerance is the first article in the faith of every Hindu, Buddhist or Jainist. No man can point to any instance in the history of my people where any man was ever persecuted for religious opinion's sake. Our very language does not contain an equivalent word for the English word "persecution.” We have words in our language, in the ancient Sanskrit, that cover the whole ground of justice, of purity, of goodness, of love &nd of all the sweet beatitudes of the soul's attainment, but not one word that means malice, persecution or tyranøy for religious opinion's sake. FROM REV. R. A. WHITE, OF CHICAGO.
FROM HON, E. B. SHERMAN. 6550, LAFAYETTE AVE, CHICAGO, ILL. Master in Chancery of the I consider Mr. Gandhi one of the
United States Circuit Court. best equipped of the many scholarly muen
"The Congress of Religions drew who represented the various religions
to Chicago several of the brightest and of India in the recent l'arliament of most interesting Oriental thinkers and Religions. A public lecture given by scholars that it has ever been my pleasure him in my church was, in my opinion, to meet; among them is Mr. V. R. a most scholarly production, both in Gandhi, a lawyer of Bombay, India. " matter and form, and showed a thoro
"It has rarely, if ever, bien my ugh grasp of Oriental philosophy. Mr.
good fortune to meet a man whose Gandhi has a fine command of the
reading and culture have been so wide English tongue, and is altogether a most and varied, and who, withal, has so interesting man in every way.
sweet, sincere and teachable a spirit R. A WHITE. as Mr. Gandhi."
Shatabdi Granth ]
.: 5:

Page #65

Virachand R. Gandhi in America
FROM REV. ADDISON PARKER. . . Pastor, Leading Baptist Church,
La Porte, Ind. Pastor's STUDY, LAPORTE, IND.,
DEC. 2, 1893. During the meeting of the Parliament of Religions at Chicago, I had the pleasure of listening to Mr. Gandhi's address upon the “Jains" of India, and also of a brief personal conversation with him. He impressed me as one of the brainiest and most stirring of the representatives of the Far East. I know of no one from whom I would prefer to hear concerning the life and thought of the great people he represents.
ADDISON PARKER Buffalo Courier, Aug. 19, 1894.
Virchand R. Gandhi, the Jain Hindu of Bombay, has been accorded the greatest ovation ever granted to a speaker at Cassadaga. Saturday afternoon when he stepped forward in his silken robe of royal purple and goldencolored turban and sash, the auditorium fairly rang with applause, and when he finished his speech, which was announced as "Some Mistakes Corrected.” he was recalled again and again. Light of Truth, Cincinnati,
Aug. 11, 1894. Mr. Gandhi is a thorough student of the Vedic religion of India thoroughly conversant with the Brahminical tenets and the teachings of Buddha. He illumines them all with the spiritual balo and practical philosophy of his great teacher as well as his own luminous mind.
Buffalo Express, Aug. 14, 1894.
Mr. Virchand Gandhi, of India, was the platform figure in this immense gathering of interested people. Looking over the audience, it was easy to perceive that the inen and women from the outside world, as well as spiritis:s and Cassadagaps themselves, followed every word that the Hindu said with the closest attention.
Light of Truth, Aug. 18, 1894.
Virchand R. Gandhi, the Jainist, has opened a class for instruction in the ancient religions. The lecture-room is each day crowded to its utmost with brightest minds of the camp, eager to hear this wonderful Hindu scholar expound his religious theories.. The Evangelist, New York,
Aug. 23, 1894 Recently Cassadaga, the trysting place of heterogeneous creeds, has blossomed out with a new attraction, striking to the eye as well as to the mind. This new card is Mr. Virchand Gandhi of Bombay, a gentleman of noble presence, a trained scholar, 2 lawyer versed in Sanscrit lore and in English literature as well. He came to this country by invitation of Dr. Barrows, as a representative of the Jain religion. Mr. Gandhi is an abie exponent of all the religions of India. The Illustrated Buffalo Express,
Aug. 12, 1894. On Saturday afternoon one of the most enthusiastic audience ever known to the auditorium of Cassadaga listened to “ The Message of India to the People of America " by Virchand R, Gandhi,
[ Shree Atmaramji

Page #66

Virachand R, Gadnhi in Američá
B. A, of Bombay, India, who was elected by avote of 5,000,000 Jains to represent them at the late world's Congress of Religions in Chicago.
Mr. Gandhi was given a perfect ovation as he stepped forward in his Oriental costume of royal purple silk and yellow turban and sash, and said: "Brothers and sisters of America: I greet you in the name of India and her three millions of sops and daughters. I greet you as brothers and sisters and bring you a message of peace, love, universal brotherhood and fellowship from the aged and well-preserved nation of India, which is proud to clasp the hand of the youngest child of the ages. Our country in all confidence places in your lap the key to its archives of ancient philosophy and attainments, because you are in a perfect intellectual condition to appreciate its mystical treasures of religious lore. India has been studied from the outside and from a limited point of view and consequently misunderstood." Evening Post, Cleveland, O.,
Sept. 19, 1894. Virchand R. Gandhi, representative of the Jain religion, the oldest of old India, lectured on the Occult sciences and philosophies of that far-off country last evening, at Association Hall. His lecture was profusely illustrated by means of the stereopticon and the views presented, showing as they did scenes of interest and people of a most fascinating land, were warmly appreciated by the large number of persons in attendance, Chicago Suburban Star, Nov. 30, 1893. .: The Universalist Church, Sixty-fifth street and Stewart avenue, was comfo
tably filled Sunday evening on the occasion of the third lecture in the Union Study Club course, which was given by Virchand R. Gandhi, of Bombay, Honorary Secretary of the Jain Association of India. The lecture contained a geographical and historical review of India, a digest of the religions philosophies, theosophies, literatures of the Aryan races, and a very interesting description of the social customs of the Hindus. The speaker very emphatically denied the popular story about the car of Jaggernaut, under whose wheels the religious devotee has been supposed to cast himself and be immolated. He characterized the tale of Juggernaut and other recitals of Hindu self-torture as the falsifications of sensational missionaries. Buffalo Times, N. Y., Aug. 8th, 1894.
Virchand Gandhi is the guest of honor at Cassa daga. He has already won his way to the hearts of the people by the soft persuasiveness of his reasoning, oriental in its simplicity, strength and power of conviction. His musically modulated voice and physical repose distinguish him no less than his Oriental costume at any time and any place. The Jamestown All, New York,
Aug. 13, 1894, The Buffalo excursion brought six carloads of people and the Jamestown and Titusville the same. It was a ''big day" and most of the people came to hear, the learned Hindu, Virchand Gandhi. His subject Sunday afternoon was his impressions of our country and various institutions. He complimented us, as a nation on our hospitality, our common schools and universal education,
Shatabdi Granth ]

Page #67

Virachand R. Gandhi in America
thought our natural resources and industries marvelous, and made comparisons between us and his own Jainist People. In his lecture Saturday he gave "India's Message to America," and the lecture took every one by storm. He is so full of kindness and brotherly love for the American people, and so clear in expressing his ideas to us that no one can help but feel, after listening to him, that the Jainist people did well in selecting Mr. Gandhi as their representative to this country.
Chicago Daily Sun, April 3, 1894. Mr. Virchand R. Gandhi, B. A., of Bombay, lectured Monday evening at 6558 Stewart boulevard. The Subject was Jainism, the religion which Mr. Gandhi came to this country to represent at the Parliament of Religions, and which has been listened to by larger and more enthusiastic audiences than any other Oriental religion which has been presented during or since the Parliament by the many scholarly representatives from the various countries.
Chicago Herald, Aug. 4, 1894.
Virchand R. Gandhi, who was a prominent member at the Parliament of Religions, has just published a correct translation of the "Unknown Life of Jesus Christ" and being a native of India, and having traveled much in that country, has been able to add to his book a fine picture of the Himis Monastery where Notovitch discovered the manuscript. Also, he has added many other illustrations, and a most scholarly and exhaustive introduction, altogether giving to his work a dignity that no other translation possesses. Every one should possess a copy of this most scholarly translation.
8:

Buffalo Evening Times, N. Y Aug. 14, 1894.
Yesterday morning Virchand Gandhi, of Bombay B. A., delivered his lecture to women exclusively. It drew out a large crowd of the fair sex and caused something of a sensation, by reason of its pointed directness.
St. Joseph Gazette, Mo., May 8, 1894.
The Parliament of Religions, which formed one of the most interesting fea tures of the great World's Fair, opened the eyes of eminent Christians to the fact that the issues joined by modern Christianity and the religion and philosophy of heathendom leave debatable ground upon which the heathen may stand in defence of the faith of his fathers. Mr. Virchand R. Gandhi, of Bombay, who was one of the most prominent representatives at the World's Parliament of Religions, writes a paper in the April Forum entited, "Why Christian Missions have failed in India."
Morning Star, Meadville, Penn Aug. 14, 1894.
Virchand Gandhi, of Bombay, Indis is the picturesque figure on the grou nds now, in his Oriental costume. Mr. Gandhi represented the Jainist sect at the World's Parliament of Religions at Chicago last year. He is a very intelligent man, and after hearing his lec ture on The Message of India to America," one is inclined to wonder if Indian missionaries to America are not in order.
46
The Rochester Herald, Oct. 3, 1894. ILLUSTRATED LECTURE ON INDIA.
Mr. Virchand R. Gandhi, of Bombay, India, delivered an interesting and
[ Shree Atmarami

Page #68

LECTURE
ON INDIA
Ancient Literature of India. Early
Position Life
of Women
in India. of the Hindus.
Marriage Status
Social Customs
of the 288 Millions
of the Indian People.
in
India.
VIRCHAND R. GANDHI, B. A.,of Bombay
Honorary Secretary to the Jain Association of India.

Page #69

Page #70

Virchand R. Gandhi in America
instructive lecture before the public school pupils in Free Academy hall last evening. The speaker gave a clear description of the customs and habits of the people of India. He presented many very interesting stereopticon views of the principal cities, the Elephanta and other caves, occupied by monks. The pictures showed the excellent work executed in ancient times. Altogether, these lectures are instructive to both old and young, and should be seen and heard all over America Rochester Democrat and Chronicler,
Sept. 24, 1894. Mr. Virchand R. Gandhi, the Hindu philosopher and scholar, of Bombay, spoke in the First Universalist church last evening to a crowded house. He was introduced by the Rev. Dr. Saxe as one who had represented nobly one of the great religions of India. Mr. Gandhi is a man of extensive learning. He has spent his time since the close of the parliament traveling about, lecturing and studying the industrial progress of this country, and especially the public school system. He is greatly impressed with the fact that in this land the poorest child has edi:cational facilities equal to the richest. There are many fine schools in India, but the fee is so high that the poor cannot take advantage of them.
Buffalo Evening Times, Aug. 13, 1894.
Mr. Virchand R. Gaudhi. the East Indian, who represented. 5,000,000 of his co-religionists at the Congress of Religions, preaches the universal brotherhood of man. He is much farther advanced in the Esoteric Philosophy than the western Theosophists, and gives far nore lucid explanations of the Oriental teachings. The Hindu is decidedly the Lion of the season, The Universalist Messenger, Chicago,
Feb. 10, 1894. The series of lectures on Oriental Philosophy, given by Mr. Virchaud R. Gandhi every Monday evening at the residence of Mr. Chas. Howard, 6558 Stewart Boulevard, are growing more and more interesting. The Subject last Monday evening was the ethical side of th: Yoga philosophy. The treatment given it was eminently scholarly, such as could enanate only from the metaphysical mind of a Hindu. These lectures are listened to by an already cultivated class of people, who concede the fact that these Hindus are the custodians of knowledge pure and simple, and are ever ready and willing to give the key which will unlock the treasure box containing all the mysterious truths that mind can grasp.
Shatabdi Granth )
v9:

Page #71

A short account of the life of Shrimad Vijayanandsuri
Popularly known as Shri Atmaramji. A hundred years have gone by since the birth of Shri Vijayanandasuri, the well-known Sadhu of the Jaiu Swetamber Sect. He was born in the village of Labara, District Ferozpur (Punjab) on the first of Chaitra Shukla in Vikram year 1893. He was Brahma Kshattriya by caste. His father's name was Ganeshchandra and mother's, Rupdevi. He lost his father in early childhood and was brought up by his mother. He was given in charge of Seth Jodhmal of Jira (Punjab) for education in Vikram year 1903.
He studied Hindi and Arithmetic. At times he used to visit Sthanakvasi Sadhus of the place and began jo study about religion. In Vikrama 1910 he was initiated as a Sthanakvasi Sadhu. His intellect was keen : he used to commit to memory 100 verses a day. He had learnt the Shastras from the Sthanakvasi Sadhus, but he began to entertain doubts as regards the interpretation as given by them. Fortunately he began to study Sanskrit Grammar and other philosophical and logical works with a Pandit.
He fearlessly gave up the Sthanakvasi doctrine and came to Ahmedabad in V. year 1932. He was initiated as a Swetamber Sadhu by Buddhivijayji, a Jain Sadhu of the place. In the V. year 1943, he went to Palitana, Kathiawar, and stayed there for four months during season. Here he was given the title of 'Acharya' by the Sangha, and from that time he was called by the name of Shri Vijayanandasuri.
Then he travelled on foot from Gujerat to the Punjab. During the travel he brought to light the hidden Jain Literature. The Jain Bhandars of different places of Rajputana were examined by him. He got many old important manuscripts fairly copied out.
For many years he lived in the Punjab. His fame spread through the different parts of the country. Many people of other sec and discussed with him on matters of religion. He answered their arguments in a mild, courteous and dispassionate manner. His tone was inspiring, and the bearers were at times astonished at bis peculiar tact of answering the questions. His ideas were liberal. He was serene and calm of desposition.
.
10 :
[ Shree Atmaramji

Page #72

A short account of Atmaramji
Many questions of Jainism were put to him by Dr. A. F. Rudolf Hoernele through Maganlal Dalpatram in the Vikram year 1945. Dr. Hoernele was greatly satisfied with the answers. He wrote to Maganlal in 1888 " Please convey to the latter (Muni Maharaj the expression of my thanks for the great trouble he has taken to reply so promptly and so fully to my questions. His answers were satisfactory." In the introduction of the Upasakdasanga, which Dr. Hoernele has edited and translated, he writes: "For some of this information I am indebted to Muni Maharaj Atmaramji, Anand vijayji, the wellknown and highly respected Sadhu of the Jain Community throughout India and author of ( among others ) two very useful works in Hindi."
In Vikram year 1949, he received an invitation from Chicago to attend the World's Parliament of Religions. On account of religious and personal restrictions he could not go, but he sent his representative, Mr. Virchand Raghavji Gandhi, B. A, to Chicago to represent Jainism at the Parliament.
He was the author of a number of works in Hindi. The important works are as follows:
Tatwanirnaya Prasad, ( Tra fauftuar ), Jaina Tatwadarsha (artigat ), Agnantimir-Bhasker (wafafACHTET ), Samayktwa Shalyodhar (सम्यक्त्वशल्योद्धार), and Chicago-Prashnottar (चिकागोप्रश्नोत्तर).
Many Jain temples were built in the Punjab by his teaching. About 15000 persons were converted to Jainisin by his strenuous efforts. Many Pathshalas and Libraries were established by him in the districts of the Punjab and in different other parts of the country.
Spending his life in doing good deeds he passed away from this world in Vikram year 1953, Jyesta Shukla 13, in Gujranwala (Punjab). The event of his death was mysterious. At midnight he got up from bed and sat in the posture of Padmasana. He called his pupils before him and said to them: Oh, Now I go, Arhan !!
Lives of great men all remind us We can make our lives sublime, And departing leave behind us Foot prints on the sands of time.' (Longfellow )
Shatabdi Granth ]
.: 11

Page #73

Origin of Chicago-Prashnottar.
The following letter was received by Shri Shri Tapagachhacharya Nyayambhonidhi Shrimat Vijayanandasuri, popularly known as Shri Atmaramji, through the Jain Association of India, Bombay.
Worlds' Congress Auxiliary
Committee on Religious Congress,
Rev. John Henry Barrows D. D.,
Chairman, Chicago U. S. A. November 16th 1892.
2330 Michigan Ave.
Mr. Atmaramji, Bombay, India.
Please address me
William Pipe, 2330 Machigan Ave, Chicago, United States of America. Dear Sir,
There will be mailed to you in the course of a week an appointment as a member of the Advisory Council of the Parliament of the Relegions to be held in Chicago in 1893. In the meantime the Chairman instructs me to ask you if you will kindly forward to me at your earliest convenience two photographs of yourself and a short sketch of your life. These are to be used in preparing the illustrated account of representatives of the great faiths of the world. Will you, therefore, give this matter your earnest consideration and forward to me as soon as possible what is requested? Some other pictures and explanatory literature that would illustrate any feature of Hinduism would be much appreciated. With fraternal greetings,
:12:

I am,
Faithfully and sincerely yours, William Pipe.
[ Shree Atmaramji

Page #74

श्रीमद् आत्मारामजी महाराज शिष्यसमुदाय सहित सं. १९४६ अजमेर में.

Page #75

Page #76

Origin of Chicago-Prashnottar
A reply to this letter was sent by the Jains of Bombay through Mr. Virchand Raghavaji Gandhi B. A., M. R. A. S., in consultation with the Muniraj Atmaramji. The purport of the reply was that the Muni Maharaj had received the letter and was highly pleased to hear of the undertaking about holding a Religious Parliament at Chicago. It was also stated that the Muniraj regretted that owing to old age, religious restrictions and some other private reasons he was unable to personally attend the Parliament of religions in compliance with the invitation. As desired, two photos of the Muniraj and a short biographical account of him together with some other interesting photos were also sent, an acknowledgment for which was requested. To this letter the following reply was received.
Chicago U. S. A. April 3rd, 1893
Muni Atmaramji, 9, Bank Street, Fort, Presidency Mills Co. Ltd.
Reverend Sir,
I am very much delighted to receive your acceptance of your appointment together with the photographs and the biography of your remarkable life. Is it not possible for you to attend the Parliament in person? It would give us great pleasure to meet you. At any rate, will you not be able to prepare a paper which will convey to the occidental mind, a clear account of the Jain Faith, which you so honourably represent? It will give us great pleasure and promote the ends of the Parliament if you are able to render this service.
I send you several copies of my second report. Hoping to hear from you soon and favourably, I remain with fraternal regards,
Yours cordially,
John Henry Barrows,
Chairman, Committee on Religious Congress.
A reply to the above letter was sent through Shah Maganlal Dalpatram, acknowledging the receipt of the letter and intimating
Shatabdi Granth ]

+: 13:

Page #77

Origin of Chicago-Prashnottar that, in compliance with the wishes expressed therein, the Muni Maharaj had undertaken to write a contribution on the Jain Faith.: The following is the reply received.
Chicago U. 9. A. June 12th 1093.. My dear Sir,
I am desired by the Rev. Dr. Barrows to make an immediate acknowledgment of your favour of May 13th. It is eminently to be desired that there should be present at the Parliament of Religions, a learned representative of the Jain community,
We are indeed sorry that there is no prospect of having the Muni Atmaramji with us and trust the community over which he presides will depute some one to represent. It is, I trust, needless for me to say that your delegate will be received by us in Chicago with every distinction, and during his stay here, will receive our hospitality in as great a measure as we are able to accord it. If you therefore decide to send a representative, will you kindly cable the fact to me? The paper which learned Muni is preparing, will indeed be very welcome and will be given a place in the programme in keeping with the high rank of its author. Although we here in Chicago are a long distance from you, the name of Muni Atmaramji is frequently alluded to in religious discussions. For the purpose of illustrating tlie volumes which are to record the proceedings of the Parliament of Religions I am in want of a few pictures to illustrate the rites and ceremonies of the Jain Faith. May I ask you to procure these for me (at any expense) and send at your earliest convenience
I am,
Very truly yours,
William Pipe, Private Secretary.
This letter was passed ou by Muni Atmaramji to the Jain Association, India, with the remarks that it would be well if the Jains at Bombay were to consider the matter of sending Virchand
« 14 *
[ Shree Atwaramji

Page #78

Origin of Chicago-Prashnottar
Raghavji Gaudhi as a represeutative of Jaiu Faith to the Parliament. He added that by his deputation as a delegate to the Parliament of the religions of the world he would be able to give publicity to the religion of the Jains to all those who did not know what Jainism and its tenets were, and that the course was calculated to disseminate the traths of Jainism far and wide. This opinion of the Muniraj was accepted by the gentlemen of Bombay, because they implicitly believed in his words and were convinced that the opinion expressed by Muniraj could never be against their scripture or prejudicial to them in any way, for they well knew that in the modern times there was pone equal to him in the knowledge and scholarship of Jain religious literature. Having thus considered the matter, the Jain Association of Bombay requested Mr. Virchand Gandhi to go as their delegate to Chicago. On this occasion at the request of Mr. Virchand Gandhi as weil as that of Chicago Committee on Religious Congress the Muniraj wrote this work in the form of questions aud answers on Jainism. I venture to publish the work for the benefit of my brethren. As the book was specially written for the Chicago Parliament and contained answers to the questions received from Chicago, it was aptly entitled the Chicago Prashnottar i. e., Questions and Answers on Jainisin for the Chicago Parliament of religions. The name and learning of the author of the book being universally known, it is needless for me to dilate on the merits of his books. Nor can I do justice to the task, even if I were to attempt it. How can I be considered qualified enough to do full justice to the merits of the works of an author about whom occidental scholars and savants have expressed such a high opinion ? The following is an extract in this connection from the English translation of Upasakdasang Sutra by Dr. A. F. Rodolph Hoeruele, Secretary of the Asiatic Society of Bengal.
"In a third Appendix ( No. III ) I have put together some additional information, that I have been able to gather since publishing the several fasciculi. For some of this information, I am indebted to Muni Maharaj Atmaramji, Anandvijayji, the well-known and highly respected Sadhu of the Jain Community throughout India, and author of (among others) two very useful works in Hindi, the Jaina TattvaShatabdi Granth ]
15

Page #79

Origin of Chicago-Prashnottar
darsha mentioned in note 276 and the Ajnana Timira Bhaskara. I was placed in communication with himn through the kindness of Mr. Maganlal Dalpatram. My only regret is that I had not the advantage of his invaluable assistance from the very beginning of my work. For some useful suggestions and corrections I am also indebted to Mr. Virchand R, Gandhi, the Honorary Secretary to the Jain Association of India.”
On the 21st page of " The World's Parliament of Religions » published in London, there is a photo of the Muni Maharaj bearing the following eulogy.
"No mau has so peculiarly indentified himself with the interests of the Jain Community as Muni Atmaramji. He is one of the noble bands sworn from the day of initiation to the end of life to work day and night for the high mission they have undertaken. He is the High priest of the Jain community and is recognised as the highest living authority on Jain Religion and literature by Oriental scholars."
The above has also appeared at page 3 of the treatise entitled "Eulogies to holy places." Dr. Hoernele has written certain eulogistic verses in Sanskrit on Muniji in the beginning of his publication on Upasakdasang Sutra, the translation of which is given below:
(1) Thou art like the sun in dispelling the black clouds of ignorance; thou establishest the minds of others on the sea of nector of good and noble instructions; thou cuttest asunder all knots of doubts; thou art beyond the eighteen blemishes condemned by Thou art unsurpassingly great in the knowledge of the spiritual lore of Jains and that thou art all-wise.
(2) For the purpose of dispelling the ignorance of all good men, thou hast written the works entitled "Ajnana Timira Bhaskara" and “ Jain Tattvadarsha." : (3 & 4) O Master of bliss, O glorious soul, O Enjoyer of spiritual knowledge, Ogreat sage, O unfailing answerer of all my questions; O purified soul ! In recognition of the good thou hast done me, I
•
16
?
[ Shree Atmaramji

Page #80

Origin of Chicago-Prashnottar
dedicate this book to thee in all sincerety of feeling as a mark of my gratitude."
The reader of the Chicago Prashnottara will find all necessary information regarding the following questions:
What is God ? What kind of God ought to be adored ? In what way do the Jains and in what way do the followers of other religions believe in God? Whether God can be proved as the creator of the universe or no? What is action and how is it internally and externally classified ? What bondages are caused by what actions and what are their fruits ? What is that which leads from one state of existence to another state of existence? What connection is there between the
and the actions? Does the soul perform the actions itself or is led by some other force to perform them ? Does the soul enjoy the fruits of its actions itself or is allowed by some other to enjoy them? In what matters do all religions agree unauimously ? Has the soul the power of becoming God or no ? Does the soul return to the world after liberation or no ? Whether or not is it possible for the world being depleted of living beings when there is a continuous streams of the souls going into liberation which prevents their return? How is the transmigration of soul established ? How is the existence of soul proved ? What advantages are there in worshiping God and loving God, and how should this adoration be made ? What form of image-worship should be observed and why? What connection between God and man do religions believe in ? What are the duties of an ascetic and what of a house-holder ? What are the prescribed characteristics of the spiritual and the worldly life ? What is the necessity and advantage of the study of various religious books, and what are the rules regulating such a study ? Is there an incarnation of God or no ? If so, whether the liberated soul of God catches any contamination by the process of incarnation? Has or has not God any defects ?
In addition to the above questions, the author has also discoursed on such topics as the re-purification of a contaminated soul, rules calculated to ward off the fear of death, the classes and characteristics of religion etc. etc.
Shatabdi Granth
.; 17 :

Page #81

Origin of Chicago-Prashnottar
In consideration of the subjects treated in the book it would not be inappropriate if it is entitled “Tattvapunj” or collection of cardinal truths.
This work after completion was handed over to Mr. Virchand Gandhi, who by its aid created a thirst in the minds of the people at Chicago and other places for spiritual knowledge to such an extent that he was again invited to America. The invitation was gladly accepted by Mr Virchand Gandhi who resolved to go there with his family. On the occasion of his departure, the spiritual-minded Jains of Bombay presented several addresses to him. For fear of space, the purport of only one of these addresses is given below :Dear brother Mr. Virchand Raghavji Gandhi,
We, the members of the Shri Hemchandracharya Abhyas Society, have met together to express our feelings of joy and sorrow-joy at the thought that you are going to such a distant country for the dissimination of tenets of Jainism, and sorrow because we will be deprived of the assistance of such a useful member.
Dear brother, at a time when there was very little education among our community, you passed the highest collegiate examinations and displayed too deep an interest in spiritual and worldy matter to be adequately spoken of. The strenuous efforts you made in connection with the holy places of pilgrimage such as Shri Satrunjaya and Sametshikhar etc., are highly commendable.
In 1893 you went as a representative of Shri Muniraj Atmaramji on behalf of the Jain community to the Parliament of Religions in America,
The Muniraj is one of those selfless men who are always devoted to the interests of the Jain community and who have pledged from the day of their initiation to the end of their lives to perpetually preaching the highest truths of Jainism. He is one of the greatest preachers of the Jain religion and scholars of its literature-the preacher and scholar whose premature death is mourned by the whole community,
.: 18 ::
[ Shree Atmaramji

Page #82

Origin of Chicago-Prashnottar
the: equal of whom in erudition and the knowledge of Jain Shastras is difficult to find to succeed him and whose holy and virtuous deeds will for ever be remembered with undying gratitude by the present and the coming generations. The speeches which you have delivered in America on Jain religion & philosophy have done immense good to us and our American brethren. It is very gratifying that on this occasion of your going for the second time in response to the invitation of our American brethren, you are also taking your wife with you. Her resolve in going with you on this occasion justifies in its fullest sense the significance of the word "Sa hcharini" a constant companion.
In conclusion, dear brother, our prayer is that happiness and prosperity may attend you while you are abroad, that success may crown the mission which you have voluntarily undertaken, that blessings may be showered upon you and that you may achieve distinction.
From Chicago Prashnottar'
[English Translation Edition. ]
Shatabdi Granth ]
.19

Page #83

Talks of The Occult
Virchand R. Gandhi Delivers the First of a Series of Lectures. Mysteries of Hypnotism
The Art Was Practised, He Says, Thousands of Years Ago. Antagonism of the Church to Spiritual Manifestations Gave Rise to Secret Societies.
Virchand R. Gandhi the Hindco philosopher, lectured at 810 Masonic Temple last evening to a fine and inte rested audience. It was the first address of a series to be given on successive Saturday nights at the same place, and all are on the general suject of the occult.
Last night, in particular, he talked about hypnotism, which he defined as a natural sleep artificially produced. He said that all might come to possess this power but that only by high and good thinking and living could it be beneficially exercised. All that was impure in character must be sloughed. off if the best results were to be obtained,
He went into the significance of colours, and said yellow and white represented the highest moral conditions. He said the body gave out different lights, black sometimes, and blue, and these aura were real, if not visible by all.

He traced the history of hypnotism, and said it was practised thousands of years ago in Greece. It was
⚫: 20:⚫
discouraged by the infant church, and to escape this ostracism it was

VIRCHAND R. GANDHI.
[Shree Atmaramji

Page #84

Talks of the Occult
carried on under cover, thus explaining the rise of secret societies. Catholicisti and Masonry had always been antagonists.
At this point, to illustrate a point, all lights were turned low, and the figure of the white-clad Indian, in his purple turban and sash, as seen dimly in the shade, caused a weird sensation, as at some spiritualistic seance. There were those who afterward said they felt an impulse quite uncontrollable to close their eyes and even dose quite off into the land of Nod.
the loss, even the ruin, of himself and others. Many tried to operate without going through the preliminary moral life and ruined themselves. A person well fortified in the use of such a force could perform marvels.
He illustrated by taking the case of a child. Unless very stubborn a child received impressions that were very lasting, and even controlling in the future. In a sepse all men were but children of a larger growth. We were hypnotized now and then without knowing it and to understand this we must drink deep of the significance of the font of life called passive existence. Popular and scientific hypnotism were very different, nor was it to be supposed that a profound science like occltism could all be understord in a jiffy. To many all such things were as foolish as would have been thought the possibility of the marvels of electricity a while ago. Many sensational things were palmed off as hypnotism that were quite extraneous to it.
In conclusion he said he was going to answer questions next Saturday night at the close of the regular address.
Then came a pretty little prayer, composed 5,000 years ago to the sun god, as the source of all life.
The speaker said this term was a scientifically expressed truth, for the sun was a positive force of life. The aura which sheathed every one was an emanation from the sun. Thoughts were vibrations, and faith a state of mind.
Of course, it was necessary that the manipulator of the occult forces of hypnotism should be wise and virtuous, as otherwise he night work
Shatabdi Granth
.: 21:

Page #85

Virchand Raghavji Gandhi B. A., M. R. S., J. S.,
of BOMBAY, India,
REPRESENTATIVE FROM INDIA TO THE WORLD'S PARLIAMENT OF RELIGIONS
Will Deliber a Course of Sir Lectures on THE SIGNIFICANCE OF MAN
AND THE UNIVERSE
FROM AN
ORIENTAL STANDPOINT IN NEW CENTURY HALL, 509 FIFTH AVE., NEW YORK.
( Between 42d and 43d Sts. ) On the following dates at 8 p. m.
Thursday, March 10. Message of India to America. What the Orient bas in store
for the Occident. Tuesday, March 15. Factors in Man's Personality. The various efficient principles
in human life, unobserved by the West. Thursday, March 17. Analysis of Man's Moral Nature. Not yet understood or
studied in the West. Tuesday, March 22. Psychological Functions of Man. Their operation not fully
understood under our self-imposed artificial conditions. Thursday, March 24. Essential Conditions of Man's Spiritual Development-which
must be grasped by those who wish to take a conscious part in the advancement of culture and the march of civilization.
Tuesday, March 29. Practical Methods of Developing the Latent Faculties in Man. .: 22 :
[ Shree Atmaramji

Page #86

The Significance of man
MR. GANDHI is one of India's most prominent representatives, a profound thinker scholar and philosopher; a man of great personal charm and magnetism, and with a deeply spiritual nature, Miss Lilian Whiting, the well-known writer of Boston, says:
ll, says: " We have, as Prof. Dolbear points out,' grasped a new and transforming idea,' and we are learning to exercise a new law-the law of concentration. Under this law all things may be wrought. We are beginning to discern and establish the truths of the law. We have bardly yet learned the rudiments even of its use, but to accept the potent truth of its existence is a great step onward in the higher life. This law of concentration comprehends the most intense form of spiritual activity. It is bringing to bear all the divine power that one is capable of receiving on conditions which are as plastic to this power as clay to the touch of the artist. It is the ascension of the soul to a higher plane, from which it controls and intelligently guides its action, and this force within acts upon external conditions.
"A great opportunity for learning to grasp this law is now afforded by the presence in Boston of the Oriental mystic, Mr. Gandbi, of the University of Bombay. He was the most important delegate from India to the Parliament of Religions. His great learning, his marvelous store of spiritual truth, renders any possibility of receiving his teaching, one that cannot be made too widely known, and whose significance and infinite value cannot be too profoundly recognized."
The Boston Transcript says:
"The personality of one who expounds a strange and inflexible doctrine must necessarily be interesting, and those who have attended the lectures and classes of Mr. Gandhi in various cities, find him satisfying every requirement that is likely to be made of one who seeks to teach. While genial in manner and courteous in expressing his opinion, he is perfectly sincere in stating his beliefs and in making his fearless criticisms. At the close of each lecture or lesson he willingly answers any questions. He is an earnest and serious speaker, celving deep into the philosophies of India, of which he is one of the most able exponents that has even visited America."
Dr. William T. Harris, U. S. Commissioner of Education, in a letter to Prof. Nicholas Murray Butler, of Columbian University, says;
"I take pleasure in introducing to you my friend, Mr. Virchand R. Gandhi, the honorary Secretary of the Jain Association of India. Familiar as you doubtless are with the Buddhistic and Vedanta systems of Hindu thought which make the
Shatabdi Granth )
.: 23;

Page #87

The Significance of man
Absolute to be Reine Seyn or the 'Pure Being' of the Eleatics, I think that you will be very much interested as I am, with an East Indian doctrine which holds to personal individuality as the highest being and believes in individual immortality, in fact in immortality ante as well as post, a doctrine something like that of Professor Thomas Davidson and Professor George H. Howison of the University of California."
As the oriental Standpoint on the great problems of life and destiny has never been understood by the American people because those claiming to present this standpoint have done so either at secondhand or in a fragmentary way,-this opportunity should not be lost of hearing an Oriental scholar who is not only filled with the spirit of the oldest Hindu philosophy, but has made a profound study of a wide range of Sanskrit Literature on the various phases of Hindu thought.
Mr. Gandhi has been strongly urged to deliver this course and has kindly consented to dealy his departure from New York to deliver these lectures.
[ A cutting from an Amerikan Paper. The Inter (cean, Chicago, Suuday Dec. 6th 1896.1
The
WETU TU
22
.: 24 :
[ Shree Atmaramji

Page #88

Puran Chand Nahar, M. A., B. L.
[P. 1
Pandit Bisheshwarnath Reu Supdt, of Archaealogy (Jodhpur State) [P. 25

Page #89

Page #90

INFLUENCESAIN SAINTS
M
THE
Sahityacharya Pandit Bisheshwarnath Reu, Jodhpur
Though like the motherland of their prophet, the hearts of Mohmedans are considered dry for the sympathy towards the other religionists, yet at times, some Jain saints had created a corner of good will and respect in them, for their learning and renunciation.
To support this, one can easily find a number of proofs but the proof quoted here is a fresh one and deserves notice.
In the beginning of the 1544 A. D, when Rao Maldeva was victimised by the treachery of Shershah's party, Nagaur, a northern province of Marwar, also fell in the hands of Pathans and as a custom new officials of the place began to show their zeal in confiscating the buildings erected or dedicated for the religious purpose other than their own.
In such a state of chaos, a 'Pesal' (Upasara) belonging to a Jain saint named Kirtichandra came under the possession of Ali Usuf-Daulat Khan Husain, but soon the qualities of the said saint influenced the holy shekh Sulaiman of the place to such an extent that he himself voluntarily got the Posal' vacated from the usurper and handed it over to Kirtichaudra.
The inscription in question measures 22" x 13" and contains 4 lines written in raised Tughra styled characters
Shatabdi Granth ]

.: 25:

Page #91

(۱۰) این سلور مر موسته درنی که تاریخ دوازدهم ماه ربیع الاول (2) یک سال اسم مبارک کیرت پدر را برا نے بالیدنی اے
ہے
ندگی حضرت
(3) شیخ الشیخ شیخ سلمان اس ایرانیان ایران
دوستمان
(4) حسین اکبر می کرد این تاریخ جهت ارسال مذکور کی رامنت پیش دیدا درا سرکند طلاق
Influence of the Jain Saints INSCRIPTION
•:26:⚫

-
TRANSLATION
These lines are engraved to show that on the 12th of Rabi-ul-awal 952 A. H. 13th of Jyeshtha sudi, 1602 V. S.-24th May 1545 A. D.) a 'Posal (Upasara) having got vacated, to serve God and prophet from the 'Masnad' (possession) of Ali Yusuf Daulat Khan Husain Akbar sayyad Kabir, by the holy Shekh Sulaiman is handed over to holy Kiratchandar. Woe be unto him whoever disposes or gives trouble to the said Kiratchandar about this Posal '.
۹۵۲

[Shree Atamarmji

Page #92

THE CAILD
PROMISE
( Mrs. Rhys Davids D. Litt M. A.)
My message is not for the Jainonly; it is for the child of India.
Many centuries ago India gave to herself and thereby to the world a mandate of the first importance. It was about the man, the individual man or human being. It was about the worth or value of man as man. In Christendom the man's highest worth is declared to be sonship of the Highest by adoption. India's nandate, at a much earlier date, had declared that worth to be conship by nature. It is his birthright. It is a direct lineage, rot an indirect descent. Man was not declared to be of divine nature as one God among many Gods; he was declared to be in nature as one with supreme Deity. Herein India worded in her own way. The teacher, as we know, said: That art thou ! The 'thou' is here enphasized, else had the verb alone been sufficient : Tam asi ! The point in the mantra is in what is said not about Tam, but about the man. We are wrong if we render it by Thou art That !' The That' needed no emphasis; the emphasis was needed by the man.
This emphasis, this needed emphasis was a New Word. It told of a new uplift in mau's idea of man. But at the same time it was, If lightly, if carelessly used, an intensely irrational saying. Much more so than if one were to tell a little child: 'You are a woman like mother; you are a man like father.' We say, it is true, proverbially: 'The child is father of the man,' We mean of course, that the promise and potency in the infant will in his growth become or develop into a certain sort of man. We are considering the child with an eye to the More that we believe he has in him to become. Thus understood, the proverbial saying is not irrational.
So also should we consider India's mantia, Her teachers had been considering this and that aspect of things and of the man, one and all, under the notion of becoming' rather than 'being'. We have but to read the older Upanisads ( in the original, not in the translations ) to see that this is true. This being so, there will ever have been, in the meaning and force of the verb as, asi, the background, deeper in meaning and in force, of the verb bhu, bhavasi. And
Shatabdi Granth ]
.: 27 :

Page #93

The Child of Promise
thus, when the teachers taught the youths and possibly also the maidens the so irrational sounding Tat tvam asi, this mantra had really the much more possible and plausible meaning of Tat tvam bhavasi. As it they meant to sayand possibly did go on to say in expounding-Very children are you yet so too are all of us older men. But in you and in us is the promise and potency of the Man, yea, of the More in Man, yea, even of the Most, the purusuttama. That' neither you nor we can yet find words for. That none of us can yet know. For none of us is That yet in very fact. That is matter of faith, matter of hope. Each of us is as a child who is told You are a man like father.' He will say 'I am yet small; I'm weak.. I. will to be a man like him, but I cannot be it yet,'
Now we are like this boy. We are as to our More in a state of will. We are, as to the Most, only yet in will; not remotely the Most in fact, not in achievement, not in fulfilment, not in realization; only as yet in will. Or are we yet even so far as to be That in will? Do we not hold in worth the Highest as a state we do not want to be in? And is not this true of the stage of childhood? Is not the maturity they witness too grown up to attract them? We appreciate what we are ready for. It is the things of the child we are yet holding in worth:the fancy for now this, now that; the fighting for this or that; the wanting to possess this or that; the tiring of this or that. We value just that only for which we are fit, We will only to the extent of our vision. And that is only to the next bend in the road. It is not given to many to see even just round that next bend.
It is not given us yet to find fit words for the Uttermost. We are here but in a More. We shall be but in a More for many lives yet to come. We talk glibly of Deity; we have for That each our distinctive God-word, yet are we quite unable to frame any clear idea of Godhead. Our values are those of a 'to have, 7 not a 'has; of a to-be, 'not of an 'is.' We speak bravely of our will to-be. But our will is the instrument of a valuer who is yet a child.
I am reminded here of a striking, I may say, a unique passage in the Pali Sutras, as yet totally overlooked by writers on Buddhism. A brahman is said to affirm before the Sakyamuni: There is no agency of the self, no agency of another (Or as one recension reads: no self-doer [attakari], no other-doer). The response is in swift protest: 'say not so! Never have I heard of such a saying. What? When you stretch forth a limb, is not that an element of initiative (arabbhadhatu) made by the self? This is contiuned in detail.
Now the 'self' here is the man initiating an act by will. He reckons what he calls initiative, for want of a word for will, as being the starting of an action. Ct. the Taittiriya Upanisad. •Anguttara-Nikaya Chakka-nipata, Devata-Vagga.
.: 28:.

Shree Atmaramji

Page #94

Mrs. Rhys Davids D. Litt,
He wills an act and does it. He is thus experiencing a more in self, a more in that other man, than it he (or the other) remained passive. It is a more, be it noted, in the shape of a familiar act. It is an experience which he knows about, not an act of which as yet he has no kuowledge. But to such initiations he will sooner or later come, and he will come by will. He had often willed, as here, to walk. And he las willed further; he has willed to walk, to progress, on a mount of some kind, on a living mount, then on mounts of an infinitely complex mechanism, at an indefinitely higber rate of speed, nay, to walk, in emergency, by Ainging himseil into the air to float down to earth.
And he will come yet to worthier uses of will than all that. He will come to will a thing to be done without going to do it, by direct action of bis will on the will of another, even without need of words. And yet more and above all: it is the greater welfare of that other man so influenced that he will quicken by this will-at-a-greater-power. He in a greater More-will will not thereby serve merely personal ends, nor merely corporate, nor merely national ends as such. It is just the paro, the other man, in his ow1 way becoming More faring towards the Most, that he will be willing to forward, even as he in himself is forwarding his own becoming.
Childre: are we yet, but in thee as in me is the promise and the potency, the essential tendency towards the coming-to-be. We are in the Way of Becoming, and we wayfare the better in so far as we will.
Aud now a word possibly of special interest to the Jain,
I have been speaking of man's instrument that we call collectively 'mind' in a special way, a way that I have discussed elsewhere and often. That India began, with Kapila, to specialize in analysis, not so much of philosophy as of the mind, is perhaps hardly as clearly understood as it might be. Herein India anticipated Europe by about 1200 years. The idea arose, that the man was not just body and a spiritual substance, but that from the latter an immaterial organism of factors and processes, of uniformities inight be distinguished, the essential spiritual substance or self having fundamentally nothing common with either this organism or with that of the body. The new teaching 'caught on', and was at length ad nitted into the established Brahman culture as Sankhya, “computing,' equivalent to our 'analysis', and also into the younger teaching of Jains and of Sakyans (early Buddhists), the latter calling it Patisankhana, or Vibhajja and Vibhatti: 'analysis'.
A feature for us of much interest is that the influence of the new teaching apparently acted as a stimulus to physiological analysis, India thus growing
Shatabdi Granth ]
.: 29:

Page #95

The Child of Promise
scientifically in a way the inverse of our own. And we are reminded of Bergson's words: “What would have happened if modern science instead of converging on the study of matter, had started by a study of the things of the mind?' India did so start, and this alone should entitle her results in psychological thinking, both old and new, to a respectful and interested hearing, such as is so far with - holden. Surely it is worth our while to inquire whether she has come through the ages with the same, or with a different outlook and modus agendi in psychology from our own.
The metaphysic known as Sankhya is of a much later date than that early analysis. But the attempt to distinguish between the man and his mind had deep-going results. Brahmap culture, very dubious at first, put sankhya into harness and drove it. But the newer less established culture of early Buddhism was by sankhya put into harness and driven by it, till it ultimately outran sankhya, so that the detached man or self became entirely replaced by the mind, the subject by the object. The man became eventually a mere complex.
What had Jainism to say in this matter? Here is a point of intense interest in psychological history. A young unestablished culture did it also become driven, or did it harness and drive? Where is the student, Jain or English, fresh from graduating in the science of psychology-no other is fit-who will go into this, as my husband commissioned me in like circumstances, to go into the psychology of Buddhism ?
.: 30;
[ Shree Atmaramji

Page #96

SAU
YANY
Necesorny or
sain Kesearch
HAS
(W. Schubring )
When, niore than thirty years ago, I began to study the religious texts of the Svetambara Jains, it was Professor Hoernle's edition of the Uvasagadasao ( Calcutta 1888-90 ) where I first met with the name of Mugi Atmaramji. To him, as to one of the spiritual leaders of the Community, the editor tends his special thanks for many informations the learned Muni most liberally had given him. So it can be said that the mentioned edition and translation owe their definitive features to a collaboration of Indian and Western spirit. I am inclined to take this fact as a lucky omen for a still outstanding work about which I say some words, at the occasion of the Atmaramji Centenary.
While the doctrines of old Buddhisiu, laid down in the Tripitaka, can easily be studied by scholars outside of India in the many volumes published by the Pali Text Society, this, from various reasons, is, not the case with the teaching of Mahavira. The holy scriptures of his adherents have not found their " Jaina Text Society ” which Professor Piscbel in 1933 meant to see in a near future. On the contrary, scholarly work in the Agama, instead of being carried out according to a deliberate plan, has remained accidental. That nevertheless those meritorious monographs which we owe to Professors von Glasen app, Gue'rinol, Kirfel and others could paint a lively picture of Jainism on the ground of later documents, while in the whole dispensing from the old sources, is due to a peculiar reason. Much
Shatabdi Granth ]
• 31 ::

Page #97

Necessity of Jain Research
more than e. g. early Buddhism the doctrine of Mahavira is one whole, wonderfully conceived on a grand scale and worked through to the most minute detail. A system like this, ingeniously built up out of idea and experience, in the course of time, is likely not to change, but to remain as it originated, and the vast postcanonical literature, as far as we know it, though reflecting variations in outward details, still shows the fundaments untouched until the present day, so it is well to be understood why the works of the mentioned learned authors and others are based upon later texts which were close at hand. But it is equally clear that Indology cannot be satisfied with this present state of things, as it were with contemplating the admirable superstructure of a building, but must sink down the spade to the fundaments dating from the heroic epoch. This would mean taking up critically to edit the holy texts themselves—the word taken in a wide sense, including some peripheral works and their Prakrit commentaries, the more so as the well deserving earlier prints of them, as far as they were undertaken, are out of stock since many years. It is the purpose of these lines to direct the attention of my readers to this old task of Jain research. I myself have modestly endeavoured to prepare the ground when writing my work "The Doctrine of the Jains according to the old Sources", published in German language early in 1935 (251 pp), where for the first time the reader will meet with a critical investigation based upon a detailed survey of the Agamas. The next step forward ought to be a handy edition of them. It goes without saying that such an undertakiug will give a mighty impulse to research work both in India and abroad. About forty years ago, Professor Leumann pointed out that the investigation in the scholastical literature of the Jains will throw new light upon the literary history of India during the early centuries of the Christian Era. Not less will the canonical scriptures yield a rich harvest to the investigators in one of the most important chapters of India's religious development. Not earlier than they are easily accessible and lucidly arranged the imposing figure of Mahavira, that mighty systematiser of Indian antiquity, will obtain its proper place in the eyes of all those in the West and East who will read his doctrines in his words sanctified by tradition.
.: 32 :
[ Shree Atmaramji

Page #98

W. Schubring
To contribute to the attainment of this noble goal I wish to appeal to my Jain friends. First of all, it is necessary to have at hand really old and good manuscripts of Agamas, Niryuktis, Bhashyas and Churnis as are preserved in many a palm-leaf bhandar. The owners of them, as far as they think it good as yet to hide their treasures from publicity, might be convinced that they cannot do a better service to Mahavira's religion than by helping to make it worldwidely known and that they will suffer no material loss whatever by allowing to catalogue and to photograph those manuscripts. I cannot undertake here to describe in detail the preparatory stages of the grand work and its definitive start as they present themselves before my mind. Be it enough to say that commou work is indispensable. Muni Maharaj Atmaramji has given one splendid instance in most willingly joining the ideas of a Western scholar. I do not hesitate to say that his memory cannot better be celebrated than by following his enlightened example and thus inaugurating an epoch of true Western and Indian collaboration in the Jain field.
Shatabdi Granth ]

.: 33:

Page #99

(S. P. Badami
B. A. Ll E
Retired Judge Small Causes Court.)
Thinsa
A great misconception prevails amongst non-Jains in connection
with the doctrine of Ahimsa set forth in the Jain scriptures. Persons who have made only a superficial study of this doctrine are inclined to run it down by saying that it makes men coward, and utterly unfit for making any progress in this world. But when the doctrine is understood in its true philosophical as well as practical aspects, one feels convinced that the inference so drawn is baseless and fallacious.
I do not propose to deal here with the philosophical aspect of the doctrine instructive and interesting though it is. I would only say that the doctrine is based on the all-accepted salutory rule of Universal brotherhood not only of all human beings but of all living beings, beginning from those endowed with one sense only to those endowed with all the five senses and mind. So considered, the doctrine of Ahimsa will be accepted as the highest Dharma and the only true path to salvation.
From the practical point of view, this doctrine of Ahimsa is not quite rigid, its operation necessarily varies with the circumstances of each individual soul. An ascetic who is far advanced in his power of self-control in comparison to a layman, and whose sole object in life is to seek development of the true characteristics of his soul as well as those of other living beings, practises Ahimsa absolutely, but it is impossible for a layman to do so. Naturally the latter cannot be expected and is not enjoined to observe the rules which the former is able and is enjoined to observe. In order that there may not be any practical difficulty in the observance of rules of Ahimsa by a layman, they are very wisely framed differently from those framed for ascetics who care only for the advancement of their souls. When this difference is borne in mind, one's misconception in connection with Ahimsa at once vanishes.
Ahimsa is negation of Himsa, which means according to Jain tenets "Separating the life-forces through negligent activities ( प्रमत्त योगात्
: 34:
[ Shree Atmaramji

Page #100

S. P. Badami
Eur o FEFT Tattvartha 7-8.) The expression TATTTT i. e, negligent activity has a technical meaning. It includes all activities which are actuated by five' sorts of Pramad i. e. negligence, viz. (1). (Kashaya ) which includes all kinds of aiger, arrogance, deceit and greed, ( 2 ) freier ( Vikatha ) which means improper conversation,( 3 ) Toy (Indriya ) or sense pleasure, ( 4 ) farct (Nidra ) or sleep and (5) s a (asava ) i. e. Intoxicating matter. The expression stor ( Pran ) includes life forces which are ten in uumber viz. (1 to 5) forces of five fry or senses which include sense of touch, taste, smell, seeing and hearing ( 6 ) truth or the force by which duration of life is guided, ( 7 ) force of body (8) force of speech ( 9 ) force of mind and ( 10 ) Capacity of respiration. All living beings fall under five classes according to one, two, three, four or five senses they possess. The act of separation of any of these life forces possessed by any living being through any of the five negligent activities is known as Himsa in Jain scriptures. Abstaining from such an act by body, speech and mind is known as Ahimsa.
If such Ahimsa be enjoined to be observed by all, it would really be impracticable. It is impossible for a layman to observe such Ahimsa under the circumstances with which he is enviroued. Jainism does not losa sight of this hard fact. It takes it fully into account in the formulation of rules of couduct which it lays down for the guidance of its followers. While au ascetic is generally enjoined to observe Ahimsa absolutely, a layman is enjoined to observe one-sixteenth part of it only. Let us see how it comes to be so.
We have noted above that the whole world of living beings is divided into five classes according to the number of senses they possess. The layman very naturally cannot be expected to observe Ahimsa so far as one-sensed beings such as vegetables, water, earth etc. are concerned, and so the rules do not require him to observe that Ahimsa. His Ahimsa is confined to what is technically called Sthula ( FC ) or Trasa ( 7 ) living beings, and does not extend to Sukshma ( ) or Sthavar (FOTETT ) living beings also. It thus covers roughly speaking only half the living beings and is so reduced to eight annas from sixteen annas Ahimsa to be observed by an ascetic.
Shatabdi Granth ]
.: 35 36

Page #101

Ahimsa
Now Himsa of living beings having more than one sense may be two ways. It may be
i. e. deliberate, or
B T i. e. implied in the struggle for exista uce. The layman cannot possibly avoid the latter and so he is enjoined to abstain from east i. e. deliberate Himsa only. His Ahimsa is thus reduced from 8 Ans. to 4 Aus.
This Sankalpaja Himsa may be with respect to farcucret i. e. innocent beings or TT beings ii e. beings that offend us. The latter cannot be avoided by the layman. He has to preserve his and other people's person and property, and to protect his country from invasions, has to maintaiu law and order, and to do such other various acts which necessitate him to deliberately practise in his doings Himsa of offenders. So the abstinence from Sankalpajı Himsa is confined to innocent beings only. The layman's Ahimsa is so reduced from 4 ans. to 2 ans.
___ This निरपराध संकल्पजा Himsa may be either ( 1) सापेक्ष i. e. Decessary e. g. in performing surgical operations, or in dealing punishment to children going to school and so ou, or (2) facut i. e. wanton e. g. killing living beings for sport, food, sacrifice &c. The former is necessary even in the interest of the living being that may be the subject matter of Himsa. The layman cannot refrain from it. He is therefore required to abstain from fato or wanton Himsa only. The two annas of his Ahimsa are reduced to one anna only.
To sum up, the Ahimsa which a layman is enjoined to observe is confined to refraining from Saukalpjı ( deliberate ) nirapeksha ( wanton ) Himsa of niraparadha ( innocent ) Sthula or Trasa Jivas ( living beings with more than one sense. ). It thus comes to roughly speaking one sixteenth part of Ahimsa which an ascetic can undertake to observe and which he is enjoined to practise. It is therefore clear that the doctrine of Ahimsa properly understood and observed would never interfere with the peace and progress of man. kind, but on the other hand would go to considerably accelerate them. There would then be no need of institutions like the league of nations. Those who undertake to refrain from deliberately injuring innocent moying living beings when there is no necessary cause for doing so, are really true friends of mankind, while those who take to the contrary path are its enemies.
.: 36 ::
[ Shree Atmaramji

Page #102

Death is described as a dreadful figure. A skeleton or a bare skull is its symbol. The very word Malak-ulmaut, Maut-ka-Firishta strikes terror in the heart. Yamaraj inspires horror. The common superstition about Death is so widespread that many persons with a weak mind shortly before dying begin to see aud feel the presence of grotesque apparitious dragging them away from their dear and near ones, or bear in imagination the call of their dear and near ones, or hear in imagination the call of their dear dead relations and such ballucinations cause serious injury to the brain, tend to hasten the end, and aggravate physical suffering immeusely.
This highly undesirable, and extremely damaging condition of mind is due to a want of proper understanding of the elementary truths of religiou, philosophy, metaphysics, to an utter indifference towards simple explanations of the facts of life, and to the deplorable habit of avoiding any the least reference to even a word or idea connoting Death. This is the basic ignorance, moola mithyatva, which pervades society through and through, but which is entirely foreign to all religions and philosophies.
A right-believer, Samyak-drishti, or masallam-ul-eeman has no fear of Death. He is convinced that Life is Immortal, Eterpal, and that in Essence he is a potential God, possessing all tbe Attributes of Godhead, Infinite knowledge, Infinite Might, Infinite Joy, as the natural elements, which compose and constitute his being. He is further convinced that the body be in habits is a temporary abode, and that he must have a better and better, and a constantly improving abode in future, and hence the change of body is to him as welcome as going to a more commodious, better furnished, and better-situated tenement. Death to him is a change for the better.
Shatabdi Granth ]
.: 37 :

Page #103

Pandit Ajit Prasad
What is a long life ? Is it not a long term of confinement of the Divine Soul in the physical prison ? Who wants, who desires, who relishes a long sentence of imprisonment ?-only a confined criminal, who has become enamoured of Jail life, and Jail companions, or one who has become so feeble, so weak, so helpless, so hopeless that in utter despair he prefers the cage to freedom, as an Urdu poet has said:
“ Ab-o-daney sey kafas ke, kuchh bamen ulfat nahin,
Bey par-o-bali sey apney, Ashique sayyad hain.” The original root from which the English word "Death" is derived has not been traced out. The other expressious connoting death are such as signify more or less the reality of things. We say: " he has breathed his last”, which means that the physical process of breathing which kept the bodily machine going has ceased, the spring which kept the watch going is broken, the circuit of the electric current which kept the filament aglow is disconnected. The spring will be replaced, the circuit will be connected again, a new body will be provided for the Soul to inhabit, aud a better, fresher, more efficient one. We say: “his time has come", which means, the period of imprisonment is over, and be must be set free. We say: "he has passed away", which means he has gone to a distant place, of which we have no knowledge, not that he has perished. There is such a word as resurrection, and the idea it conveys is clearly that of immortality of the soul. Cowper speaks of his parents as: "passed into the skies”, not as perished.
Alexander Pope says: “ Vital spark of heaveply flame !
Quit, О quit this mortal frame !" The Soul is divine, immortal; it is the body which is mortal, perishable.
He says again:
"Lend, lend your wings: I mount: I fly ! O gravel where is thy victory ? O death, where is thy sting?"
.: 38
[ Shree Atmaramji

Page #104

The joys of death
Death for a true-beliver is a Joyous ascent to regions above, and not a fall.
The Roman philosopher and orator Cicero said:
"I depart from life as from an inn, and not as from my home." The Persian poets have called this world "Sarai Fani", the transient inn.
Ovid says;
"Souls have no death and their former abode being left they ever live and dwell in new habitations." "Free thyself from the fear of Death" says Seneca. Another poet Henry Vaughan exclaims:
"Dear beauteous death, the jewel of the Just." death is a thing of beauty; for one who is just and jewel, a precious possession.
Henry Longfellow speaks of death in strains below:"There is no Death! what seems so is transition: This life of mortal breath
Is but a suburb of the life elysian,
;
Whose portal we call Death."
According to him, and to many others, there is life after Death. What is called Death is but a portal to Life.
Shelley in queen Malb says:"How wonderful is Death!"
What is called pious, it is a
Shaikh Ibrahim Zauq, the poet-laureate of Delhi sings the same song: Mazey jo maut ke ashiq kabhee bayau kartey, Maseeh-o-Khizr bhi marney ki arzu kartey."
""
If lovers were to detail the joys of death, the immortal Messiah and Elias also would have longed to die.

Shatabdi Granth ]
"Hai navaid-i-zindgi laee quaza merey liye,
Log kahtey hon fana par hai baque merey liye. Death has brought to me the good tidings of life. People may call this destruction, for me it is immortality."
⚫: 39:

Page #105

Pandit Ajit Prasad :. The persian word for Death are " Intiqual " change, “ Rahlat", march, “ Safar” and “ Kuch " Jouruey, “Guzar Jana ” passing away, “Uth Jana” rising upwards
The Sanskrit words alta, T rat, end of the body, fattare, aceta residence in heaven, the other world, signify the same fact.
In the sacred texts of the Havan Mantras prescribed in Mahapurana, by shri Jina Seua Acharya, the words of blessings are अपमृत्युविनाशनं भवतु समाधिमरणं भवतु May a bad death never befall you, may you have a calm and serene death. Death is an inevitable fact, and must ever be present to the mind of every thinking, individual. What is to be avoided and guarded against is not death, but a painful death, an agovising death, a sinful death, a cowardly death, death by suic “ It is as natural to die as to be born" says Lord Bacon. The poet Chatterton exclaimed:
Now Death as welcome to me comes,
As ever the month of May. Revd. Dr. Young calls death, “the Crown of Life" and " the Prince of Peace" and says that “death gives us more than was in Eden lost.”. He says again:
“ Man makes a death which nature never made;
And feels a thousand deaths in fearing one." The philosopher Seneca said: “ He who has learnt to die, has unlearnt slavery: he is above all power, certainly beyond all."
Jain philosophers have called death a HETETE a grand-festival, a splendid occasion for joy. A Sravak, Right-believer, seeing death approaching speaks to the assembled friends and relations in terms below:
" Dear friends,
When one starts on a Journey to another village, you make all sorts of auspicious arrangements. Why should you now weep when I am about to start on a long distant Journey to another condition of life and create inauspicious surroundings. Help me,
* 40 :
[ Shree Atmaramji

Page #106

The joys of death.
in view of my Journey to life beyond, to contemplate. on my Real Self, to get rid of all vacillating thoughts, to cut asunder the net of ignorance and illusion, and to concentrate my thoughts steadfastly on the Great Reality, my own true Self. Death is my great friend and benefactor who relieves me from this tottering frame, and provides for me a magnificent mansion. Rejoice with me on this occasion, give up all sorrow and affliction, I have done my duty, discharged my obligations. Allow me to retire and pass away in happiness to regions of light and Joy."
This preparedness to meet death with Joy has at times been miscalled suicide. Suicide is cowardly, sinful. Suicide results from a womanly weakness to fly away from physical suffering. It is caused by the false notion that death will end all sufferings for ever: in utter ignorance of the basic fact, the real truth, that all physical suffering is self-created. The body is dead inert matter, it is bereft, devoid, incapable of suffering. A clod of earth, a piece of stone, a block of wood, a rod of iron, has no sense of suffering. The pure soul is above pain, or suffering. It is the embodied soul, the soul encased, caged, imprisoned in the body which experiences the sense of pain, anguish. torture, because of the mistaken notion of its identity with the body. When the false notion is removed, the soul is disillusioned, there is an end of all sense of pain and torment. A soldier on the field of battle, carried away by patriotic sentiments, faces the canon, and meets the bullets with a shout of triumph and not with a cry of anguish. So does the philosopher who has realised the Truth, and even so the martyr to a cause. True it is that "The mind is its own place, and makes a hell of heaven, and a heaven of hell." Preparedness to meet death is quite different, from causing death as a forcible refuge from physical pain.
The Readers' Digest for October 1935, publishes a note by Chalotte Perkins Gilman, a noted author and lecturer, one of the twelve greatest American Women:
"Human life consists in mutual service. No grief, pain, misfortune, or broken heart' is an excuse for cutting off one's life while any power of service remains. But, when all usefulness
Shatabdi Granth ]
: 41:

Page #107

Pandit Ajit Prasad
Beath, it is the sim
is over, when one is assured of an unavoidable and imminent Death, it is the simplest of human rights to choose a quick and easy death in place of a slow and horrible one. I
Public opinion is changing on this subject. The time is approaching when we shall consider it abhorrent to our civiliżation to allow a human being to lie in pro-longed agony which we should mercifully end in any other creature. Believing this choice to be social service in promoting wiser views on this question, I have preferred chloroform to cancer."
The above statement is vitiated by several assumptions. It assumes that one is "assured of an unavoidable and imminent death," that "all usefulness is over," and that " no power of service rema: ins”. As an absolute statement, such an assurance is an impossibility our kuowledge is all inferential, and never absolute, all approximate and never perfect. One moment of life may be of immense use and service to oneself or to another. Again “ quick and easy " and "slow and horrible" are creatur:s of fancy, sentiment. A philosophic mind is above such moods; it has conquered all such weaknesses; it is above pain and pleasure; it is indifferent to like and dislike; it is centred in the absolute reality, beyond vacillation; it is supremely happy in all conditions and circumstances, absorbed in the realization of the Self-the Ultimate Reality.
The greatest fear for man is the fear of Death. It makes life a living death. A person who lives in constant dread of death is dying miserably every moment of his life.
Realize therefore, that I am not the body. The body is a temporary vehicle, through which I work. When the vehicle is worn out, is beyond repair, I should let it fall off. I should so develop my functional capacity as to be able to live eternally without a body; in the full and the completest enjoyment of infinite knowledge and uulimited power. That is the ultimate goal of life, life eternal, a state of Redemption, Emancipation, Beatitude, Godhood, Nirvana, Moksha, Parmatma-pada.
.: 42
[Shree Atmaramji

Page #108

JAIN MISTICIS ARTEM
HIRALAL JAIN
Mystery means a secret; and mysticism has come to signify that hidden or inexplicable mental attitude in which there is a direct apprehension of the Supreme Being. The word is derived from the Greek muo which means close eyes or lips, and which may be equated with the Prakrit muo and the sanskrit muka meaning mute or silent. This origin of the word itself shows the behaviour of a mystic who, by a course of contemplation and self-discipline, seeks union with the Divine. Silence and closed eyes are necessary conditions of mystic experience which is essentially an esoteric or inward phenomenon. From times immemorial there have lived persons in different lands and at different times who profess to have enjoyed a direct perception of the Divine Self. The literature of the different religions of the world has preserved many details about the mystic experiences of great saints and philosophers. The Upanishad texts are full of mystic philosophy promulgated by a large number of thinkers amongst whom we find the names of Nachiketa, Maitri, Aruni, Kaushitaki, Trishanku, Yajnavalkya, Sandilya and many others. Lord Krishna was a mystic and the Bhagavata Purana has preserved accounts of many other mystic saints. At a later period Shankara and Ramanuja propounded their own mysticism, and they were followed by a series of mystics such as Chaitanya, Ramananda, Kabira aud Mirabai. Buddhism produced many mystic saints and accounts of Kanhu, Dombi, Vina, Saraha, Gundari, and many others have come down to us. We find mysticism in Plato the greatest of the Greek philosophers, and in the many followers of his school. There is a good deal of mysticism in
.: 43
Shatabdi Granth ]

Page #109

Hiralal Jain
the Bible, in the life of Christ and his Apostles. The Sufi saints of Muhammadanism were great mystics. All these have belonged to different times and lived in different lands. They arose from very different strata of society and breathed in divergent atmospheres of religion and culture. They have also differed considerably in their intellectual out-fit and emotional tendencies, so far as we can see from the accounts available to us. And yet theirs is a remarkable unity in their mystic experiences, so much so that they may be said to form a common society superseding all the barriers of land and time and religion. It is this common vein in their wonderful experiences which compells our attention to them.
Amongst the Jainas, their Tirthamkaras have been their greatest mystics, and a somewhat detailed account of the first of them Rishabhadeva is preserved even in the Bhagavata Purana of the Brahmins, mentioned above. The writings of Kundakundacharya, a very ancient philosopher, are full of mysticism consisting of the realisation of the self as the Supreme God or Paramatman. Joindu, also known as Yogachandra and Yogendra, has expounded, in his Paramatma-prakasha, how the Bahiratman or the extrovert may become Antaratman or introvert and eventually Paramatman. My purpose here is to give a brief account of the mysticism preached by another similar Jaina saint Ramasimha whose work Pahuda-doha has recently been discovered. The book is written in Dohas or couplets, in Apabhramsa language, of which there are 222. On good grounds the work is assignable to the later part of the 10th or the earlier part of the 11th century A. D. In a simple but forceful style, the saint preaches that real and lasting happiness can not be derived from the external world-the world of the senses which only increase the thirst and the hankering after every act of satisfaction. The real bliss is experienced only when the attention is altogether withdrawn from the sensual objects into the self in such a way that the seer and the seen, the aspirant and the aspired-after, become unified, and complete
。
Edited with complete Hindi translation introductions, glossary and notes by the writer and published in the Karanja Jaina Series.
܀ 44 :

[Shree Atmaramji

Page #110

Jain Mysticism
harmony is achieved, which cau never again be disturbed. For this kind of self-purification and self-discipline it is not necessary to visit holy places, set up images or build temples, or disguise oneself in various ways, or even to practise austerities. All these acts without the vision of the self, are like beating the chaff without the grain. Get the light from the enlightened and not from the benighted, and you shall know your self to be the Selt.
I shall now let the saint preach himself to the readers by reprod. ucing a few verses from his work under some well defined categories of mystic thought and experience, at the same time recalling parallels that readily suggest themselves from the utterances of other saints.
1 The ideal teacher and saint
गुरु दिणयरु गुरु हिमकिरणु गुरु दीवउ गुरु देउ । अप्पापरहं परंपरहं जो दरिसावइ भेउ ॥१॥
The sun is the teacher; the moon is the teacher; the lamp is the teacher and the divinity is the teacher. Whoever sheds light on the distinction between the self and the run-self is the teacher.
रायवयल्लहिं छहरसहिं पंचहिं रूवहिं चित्तु । जासु ण रंजिउ भुवणयलि सो जोइय करि मित्तु ।। १३२ ॥
Make friends with him, oh ascetic, whose mind is not coloured by the Passions, the six tastes and the five forms in this world.
वे भंजेविणु एक्कु किउ मणहं ण चारियविल्लि । तहि गुरुवहि हउं सिस्सणी अण्णहं करमि ण लल्लि ॥ १७४ ॥
I am the disciple of that teacher who has destroyed the duality and reduced it to one and has caused the creeper of the mind to be eaten away. I do not care for anybody else.
उव्वस वसिया जो करइ वसिया करइ जु सुण्णु । बलि किजउ तसु जोइयहि जासु ण पाउण पुण्णु ॥ १९२ ॥
Shatabdi Grauth ]
6:45:.

Page #111

Hiralal Jain
Whoever inhabits the deserted and deserts the inhabited, to that ascetic I submit myself; he has neither vice nor virtue.
[This verse has the same significance as the following from the भगवद्गीता -
या निशा सर्वभूतानां तस्यां जागर्ति संयमी । यस्यां जाग्रति भूतानि सा निशा पश्यतो मुनेः ॥ ]
2 False ascetie.
सप्पि मुक्की कंचुलिय जं विस्रु तं ण मुएइ । भोयहं भाउ ण परिहरइ लिंगग्गहणु करेइ ॥ १५ ॥
The serpent has abandoned the slough but not the poison. Such is the one who takes up the guise of an ascetic but does not give up hankering after pleasures.
जो मुणि छंडिवि विसयसुह पुणु अहिलासु करेइ ।
लुंचणु सोसणु सो सहइ पुणु संसारु भमेइ ॥ १६ ॥
The sage who, having once renounced the pleasures of sensual objects, again entertains a desire for them, merely suffers plucking the hair and drying up the body: he revolves still in the cycle of life.

ताम कुतित्थ परिभमई धुत्तिम ताम करंति ।
गुरुहुं पसाएं जाम ण वि देहहं देउ मुणंति ॥ ८० ॥
They wander about the unholy places and practise deception so long as they do not, through the favour of the teacher, realise God in their own body.
पंडियपंडिय पंडिया कणु छंडिवि तुस कंडिया ।
अथे गंथे तुट्टो सि परमत्थु ण जाणहि मूढो सि ॥ ८५३ ॥
Oh, the most learned of the learned! You have neglected the gain and been beating the chaff: you are satisfied with the words and their meaning but know nothing of the supreme truth; so you are foolish.
.: 46:1
[ Shree Atmaramji

Page #112

Jain Mysticism पंच बलद्दण रक्खियई गंदणवणु ण गओ सि । अप्पु ण जाणिउ ण वि परु वि एमइ पव्वइओ सि ॥ ४४ ॥
You have not restrained the five bulls and have not entered the pleasure garden; you did neither know thyself nor the nonself: yrı have becone an ascetic in vain.
भिण्णउ जेहिं ण जाणियउ णियदेहहं परमत्थु ।
___ सो अंधउ अवरहं अंधयह किम दरिसावइ पंथु ॥ १२८ ॥ Who has not known the supreme being to be different from hi body how can that blind man show the path to the other blind. [Compare this with the following verse ef कवीर
जा का गुरु है आँधरा चेला निपट निरंध । अंधे अंधा ठेलिया दोऊ कूप परंत ॥] अक्खरचडिया मसिमिलिया पाढंता गय खीण । एक ण जाणी परम कला कहिं उग्गउ कहिं लीण ॥ १७३ ॥
Reading the words written in ink they became old but could not know the great art ( truth ), viz. whence it arose and where it set.
3 Vanity of all distinctions of the body, caste and creed.
हउं गोरउ हउं सामलउ हउं मि विभिण्णउ वण्णि ।
हउं तणु-अंगउ थूलु हउं एहउ जीव म मण्णि ॥२६॥ I am fair, I am dark or I am of a different colour; I am slender I am fat; on soul I do not think like this.
ण वितुहुं कारणु कज्जु ण वि ण वि सामिउ ण वि भिच्चु । सूरउ कायरु जीव ण वि ण वि उत्तमु ण वि णिच्चु ॥२८॥
You are neither the cause nor the effect: peither the master por the servant; neither brave nor timid; oh soul! You are neither high nor low.
Shatabdi Granth )
-:47.

Page #113

Hiralal Jain हउं वरु बंभणु ण वि वइसु णउ खत्तिउ वि सेसु ।
पुरिसु णउंसउ इत्थि ण वि एहउ जाणि विसेसु ॥ ३१ ॥ . I am neither an excellent Brahmin, nor a Vaishya, nor a Kshitriya, nor a Shudra; neither masculine, nor neuter nor feminine; know this speciality..
तरणउ बूढउ बालु हउं सूरउ पंडिउ दिव्वु । खवणउ वंदउ सेवडउ एहउ चिंति म सव्वु ॥ ३२ ॥
I am youthful, old, young, brave, learned, brilliant, kshapanaka ( Digambara), Bandaka ( Buddhist) or a Swetambara: do not think all this.
अप्पा मिल्लिवि णाणमउ अवरु परायउ भाउ ।
सो छंडेविणु जीव तुडं झावहि सुद्ध-सहाउ ॥ ३५ ॥ Excepting the self full of knowledge all other ideas are foreign; leaving them aside, oh soul ! meditate upon the pure nature of the self. 4 Transitory nature of the worldly relations, sensual pleasures es and religious forms and ceremonies.
घरवासउ मा जाणि जिय दुक्किय-वासउ एहु ।
पासु कयंते मंडियउ अविचलु ण वि संदेहु ॥ १२ ॥ Do not regard this to be life in a home, oh soul I it is residence in sin: it is, no doubt, a trap firmly laid out by Death.
विसय-सुहा दुइ दिवहडा पुणु दुक्खहं परिवाडि ।
मुल्लउ जीव म वाहि तुहुं अप्पाखंधि कुहाडि ॥ १७॥ The pleasures of the senses last only for two days aud a series of woes succeeds. Do never, in delusion, put the axe to your own neck, oh soul !
मूढा देह म रज्जियइ देह ण अप्पा होइ । देहहं भिण्णउ णाणमउ सो तुहुं अप्पा जोइ ॥ १०९॥
48.
[Shree Atmaramji

Page #114

Page #115

પાલીતાણાના ઠાકોર સાહેબ.
નેક નામદાર શ્રી બહાદુરસિંહજી સાહેબ.
કે. સી. એસ. આઈ. ઈ.

Page #116

શ્રી શત્રુંજયના દો.

Page #117

Page #118

Jain Mysticism
Oh Fool do not get attached to the body, the body does not become yours. Turn yourself to that self which is distinct from the body and is full of knowledge.
विसया सेविहि जीव तुहुं दुक्खहं साहिकपण ।
ते णिरारिउ पज्जलइ हुववह जेम घिएण ॥ १२० ॥
Oh soul it is because you devote yourself to sensual pleasures which are agents of misery, that you burn constantly like the fire by the butter. देवलि पाहणु तित्थि जलु पुत्थई सव्वई कव्वु ।
वत्थु जु दीसह कुसुमियउ इंधणु होस सव्वु ॥ १६९ ॥
There is only stone in the temple, water at the holy place, and poetry in all books. Whatever books are so flowery to-day are all going to become fuel.
5 Sounds from afar
A very common experience of the mystics is said to be that they receive sounds from the void-sounds that allay their senses and stir them to inner activity. Our saint also receives such sounds.He says
The various sounds that are heard in the sky are not attended to by the evil intellect. When the mind, along with the five senses, is allayed, then the supreme truth reveals itself manifestly.
[ This experience is graphically described by . He says

अंबरि विविहु सहु जो सुम्मइ . ।
तहिं पइसरहुं ण वुच्चइ दुम्मइ ॥
पंच
अथवण जाइ ।
मूढा परमतत्तु फुड्डु तहिं जि ठाइ ॥ १६८ ॥
Shatabdi Granth ]
गगनमंडल के बीच में जहां सोहंगम डोरि । सबद अनाहद होत है सुरत लगी तहँ मोरि ॥ निझर झरै अनहद बजै, तब उपजै ब्रह्म - गियान । अविगत अंतर प्रगट ही, लगा प्रेम निज ध्यान ॥

•:49:

Page #119

Hiralal Jain
ज्ञानी सुनहु सँदेश, सबद विवेकी पोखिया । कह्यो मुक्ति पुर देस, तीन लोक के बाहिरे ।। मन तहँ गगन समाय, धुनि लुनि सुनि कै मगन है ।
नहि आवै नहि जाय, सुन्न सबद थिति पावही ।। Even the English poet Wordsworth speaks of such sounds“ Have not we too ? yes, we have, answers, and we know not whence; roechoes from beyond the grave, recognised intelligence ! Such sounds our inward ear catches sometimes from afar-listen fonder, hold them dear, for of God-of God they are."
6 In search of the self हत्थ अहुट्टहं देवली बालहं णा हि पवेसु । संतु णिरंजणु तहिं वसइ णिम्मलु होइ गवेसु ॥ ९४ ॥
The temple is three and a half cubits; the uninitiated can not enter it. The untinged, omniscient resides there. Be purified and search him there.
हउं सगुणी पिउ णिग्गुणउ जिल्लव-खणु णीसंगु । एकहिं अंगि वसंतयहं मिलिउ ण अंगहिं अंगु ॥ १०० ॥
I am with qualities; my beloved is without qualities, characterstics or attachment. We live in the same body and yet our persons have not established a contact.
हलि सहि कांइ करइ सो दप्पणु । जहिं पडिबिंबु ण दीसइ अप्पणु । धंधवालु मो जगु पडिहासइ।
धरि अच्छंतु ण घरवइ दीसइ ॥ १२२ ॥ Oh friend ! what is the good of that mirror in which even one's own reflection can not be seen. The world seems to me blind: it can not see the master of the house when he is residing in the house.
मूढा जोवइ देवलई लोयहिं जाइं कियाई । देह ण पिच्छइ अप्पाणिय जहिं सिउ संतु ठियाइं ॥ १८० ॥
.:50;
( Shree Atmaramji

Page #120

Jain Mysticism
. The fool looks into the temples that have been raised by men, but does not search his own body where the blissful Being is ever present.
वामिय किय अरु दाहिणिय मज्झइं वहइ णिराम ।
ताहिं गामडा जु जोगवइ अवर वसावइ गाम ॥ १८१॥ The left and the right has been inhabited, but the middle is uninhabited. There, oh ascetic I establish another village.
7 Vision of the self and the supreme bliss
जेण णिरंजणि मणु धरिउ विसय-कसायहिं जंतु ।
मोक्खह कारणु एत्तडउ अवरई मंतु ण तंतु ॥ १२ ॥ When the mind wuich is inclined towards Sensual pleasures and passions, is set upon the Stainless ( self ) the means of salvation are complete; there is no other ritual or secret formula.
मणु मिलि यउ परंमेसरहो परमेसरु जि मणस्स ।
बिण्णि वि समरसि हुइ रहिय पुज्ज चडावउं कस्स ॥ ४९॥ The wind has met the highest God and the highest God the mind; both have become unified; whom shall I worship?
कासु समाहि करउँ को अंचउँ । छोपु अछोपु भणिवि को वंचउँ । हल सहि कलह केण सम्माणउँ ।
जहिं जहिं जोवउँ तहिं अप्पाणउ ॥ १३९ ॥ Whom shall I devote myself to ? Whom shall I worship ? Whom shall I avoid by saying touchable and non-touchable ? With whom shall I quarrel ? Wherever I see, I find myself.
अग्गइं पच्छइं दहदिहहिं जहिं जोवउं तहिं सोइ ।
ता महु फिदिय भंतडी अवसु ण पुच्छइ कोइ ॥ १७५ ॥ In front, at the back, in all the ten directions, wherever I see, I find Him. So my delusion is removed. I need not, surely, inquire of any body now.
Shatabdi Granth ]
.: 51 :

Page #121

Hiralal Jain
[ Compare this with the following verse of aca, a Buddhist saint
अग्गे पच्छे दहदिहाहि जो जो दीसइ तत सोइ । अजहि तइसो भंटति मुक्क एब्बे मा पुच्छ कोइ ॥] . बद्धउ तिहुवणु परिभमइ मुक्कंउ पउ वि ण देइ ।
दिक्खु ण जोइय करहुलउ विवरेरउ पउ देइ ॥ १९० ॥ Bound, it roams over the three worlds; freed it, does not move a step. Look at this camel, oh ! ascetic, it takes a peculiar course. [Compare this with सरहै's
बद्धो धावइ दहदिहहि मुक्को निच्चल ठाइ । एमइ करहा पेक्खु सहि विवरिअ महु पडिहाइ ॥] मंतु ण तंतु ण घेउ ण धारणु । ण वि उच्छासह किज्जइ कारणु ॥ एमइ परमसुक्खु मुणि सुव्वइ । एही गलगल कासु ण रुच्चइ ॥ २०६ ।।
No Mantra, no tantra, no meditation, no object of meditation and 110 cause for respiration. Thus the ascetic sleeps in supreme bliss. Who likes the hundrum world?
[Compare again सरह
मंत ण तंत ण घेअ ण धारण । सब्ब वि रे बट विब्भमकारण || असमल चित्त म झाणइ खरतह । सुह अच्छंत म अप्पणु जगडह ॥]
I have given mere verbal translation of the verses and have left it for the readers to get at the esoteric meauing of the metaphors and the symbolic terminology wherever it occurs. The few parallels quoted from Kabir and Saraya will show how the Jaina saints shared not only the ideas but even their terminology with the Hindu and the Buddhist mystics.
.:52:.
[Shree Atmaramji

Page #122

SHRI ATMARAMJI MAHARAI
and
HIS MISSION
Jainism is truth, absolute truth. Its main principles of Life are eternal, true for all ages and countries. Jineshwar (Jin-conqueror, Eshwar-Lord) the chief among those who acquired complete victory over lust, greed and passion, is one who has exemplified in his life the applications of these main principles which may be summed up into one phrase, Live and let Live' or 'Be good and do good'. Thus Jainism is not a visionary revelation set out in a Sealed Book by an unknown eternal, sometimes in one form and sometimes in another. Absolute Truth is one and unchangeable. It is its application to practical life which gives different forms to it varying according to the condition cf the living being (one who is living) based on his circumstances, environments, atmosphere he breathes in and the society in which he lives. Thus the so-called revelation is in fact a practical application of the Eternal Truth to local circumstances suited to the people for whom it is meant.
Chaitandas
Just after the Lord-master or even in his presence his disciples prepare a Code of rules of Conduct both for laymen and monks. These vary according to the mentality of the writer. Christ did not write the Bible. The Gospel Texts as written by his disciples enjoyed little authority during the first Century after Christ. Renan in his famous work Life of Jesus' says that there was no Scruple in inserting additions, in variously combining them and in completing some by others. Hence Gospel Texts differ and there are more than one hundred sects in Christianity.
The same thing has been with the Arya Samaj. The first Satyarth Prakash was in many respects different form what it is to-day. Every edition has undergone a change.
Shatabdi Granth ]

:53:

Page #123

Shree Atmramji and his Mission
Thus changes and alterations in the original texts are natural and Jainism cannot be an exceptio: from this Natural Law. Not
only interpretations differ but the wordings have also to vary. Circumstances of life change, and there is again hard struggle between evil and good. A revolution of ideas takes place. A high personage appears, the Mahatma (great Soul ) of the time. He goes about studying the people and the changed circumstances, feels very strongiy for the poor condition of the worldly souls of his time, sets in an example before them how to improve, prosper and make progress. His insight into the nature of things, his developed
culture, and his keen observations enable him to look far beyond the horizon of the ordinary people of his time. Though within the atmosphere of the men of his age, his mind soars high and his intellectual breathing is in higher plane of his own which is purer and nobler. The gross matter around him cannot touch him. Peolpe may misunderstand him, try to persecute him and torment him, but he is firmu, resolute in his inlentions and resolutions, calm and quiet under all cicumstances which his opponents think are adverse to him.
Lives of these Mahatmas all remind us that we can also live better and bappier lives, if we earnestly make an attempt to follow their noble examples. It is, therefore, a duty of grateful people to arrange for some celebrations in honour of such Mahatmas to remember the foot-prints that they have left for our guidance to follow the
:: 54 :
[ Shree Atmaramji

Page #124

Chaitandas
path marked out by them as suitable under the circumstances but leading to the Final Goal, the Eternal Truth.
It will be 100 years on Chaitra sudi 1 of 1992 (April, 1936) when one of such Mahatmas, Shri Atmaramji Maharaj ( Shri Jain Acharya. 1008 Shrimad Vijayanand Suri) was born and therefore arrangements are being made on a large scale to celebrate this event of the Great Mahatma in gratitude of the good he did to humanity and the bene fits he conferred on Jain community by bringing to light the hidden treasures of Jain literature and laying strong and deep foundation of reforms, promulgation of Jainism far and wide.
Though by birth a non-Jain being the son of a Kapur Khatri soldier of high position in the service of Maharaj Ranjit Singh, but from his childhood he lived in the company of Lala Jodhamal Oswal Jain, his neighbour and had thas an opportunity of gaining first-hand knowledge of the principles of Jainism from Jain Sadhus by way of oral instructions. He was a brave swimmer and in his childhood saved the life of a moslem woman and her child when they were in danger of being drowned in a river. He was very social and playful and led the boys of the village in sports and games.
Gradually a change came over him. The teaching of Sadhus so affected him that he made up his mind to renounce the world at an early age of 17 only on Magh Panchami of Sambat 19:0 (1854 A. D.). When this was known to his mother, she was sad and tried to dissuade him from his intention. Lal Jodha Sha also pointed out how difficult and troublesome was the life of a Jain sadhu, but their efforts were in vain. He was resolate, firm and strong in his convictions, that he could serve himself and the humanity better as a sadhu than a citizen. His ancestors had helped the Punjab against oppression and bloodshed by a steel sword. He would dispel superstition and evil custom by takingup non-violent arms of Universal love and peace and happiness.
A great man spends some years in preparing himself for his great mission. Even Lord Mahavira did not preach, till he had attained. perfect knowledge of the Universe.
Shatabdi Granth ]

•:55:

Page #125

Shree Atmaramji and his Mission
Preparations Swami Atmaramji Maharaj also had to prepare himself for his mission. There were no Jain Asharams or Gurukuls, in those days, nor was any seat of learning available to him like the modern Tagore's Ashram or Hindu University where every seeker after knowledge could knock at and be welcomed in. The Jain libraries were a hidden treasure in underground cellars. The Vedic Sanskrit vidyalyas of Muttra and Kashi did exist where several great Sanskrit scholars lived. But they had not learnt tolerance. They taught only those who agreed with them in their view. Swamiji could not therefore think of going there for study. He had tə go about from place to place in search of learned Jain Sadhus. Sone of them were quite unwilling to impart knowledge, lest they should lose Prestige and respect which they enjoyed. Another difficulty was that they did not stay at one place. However his earnest thirst for knowledge, untiring zeal and self-sacrifice overcame all difficulties and with.n seven years he was a Scholar of Sanskrit, Prakrit and scriptures.
His Mission It is after gaining profound knowledge of scriptures and after obtaining first-hand information of the condition of the Jain community of his time that he started on his mission of deep reverence for life and high value of human soul irrespective of colour and creed, power and pelf, sex and situation. He had realized that true Jainism was not as practised and shown in the actual life of Srawakas and Sadhus of his time, but it was far nobler and purer. He found in ancient scriptures which he now could read himself that Jainism was Universal religion, eternal in fundamental principles, overriding all political and racial differences and not confined even within the limits raised by religious institutions. It is intended to raise not only human race but it inculcates equal love and regard for all beings, however low they may be, and affords facilities for all to improve and progress by self exertion and indomitable will, fearless of any higher power or external force to stand in his way of ascent. Whatever could check him was the Karma, the result of his own doing, which he has power to undo. The word 'iinpossible'
.: 56:
[ Shree Atmaramji

Page #126

Chaitandas B. A.

[ P. 53
L. Babu Ram Jain M. A. LL. B. Pleader. Zira.
[P.77

Page #127

Page #128

Chaitaudas
is not to be found in the Dictionary of Jainism. 'Whatever is destined must come to pass' is not the whole truth.
He saw that true Jainism was lost in hoary antiquity. The independence of character, wide outlook beyond death, tolerance for all differences of opinion and thought had all been smother the dust and storm, bigotry and persecution of the rulers and the political struggle of the people for existence.
The first thing that struck him as the root of all evils was the religious demoralization of the people under persecution of the Moslem power. Aurengzeb in his unscrupulous bigotry charged a number of temples into mosques and oppressed those who were of a different faith. The Sikhs and Mahrattas had to rise against his rule and establish a number of kingdoms which were often at war with each other. People were afraid lest their temples and libraries should not meet the same fate as it was under Moslem rule and were contented without them. They acquired only oral instruction from sadhus. When the balauce of power was after all settled in favour of the Engli:h, the peaceful atmosphere of the country gave birth to several reformers. So far as the Jain community is coucerned, Swami Atmara nji was the greatest pillar of light iu Northern India, and Gujarat and Mewar. In Mewar and Gujarat he still found magnificeut temples which attracted a large number of people for inspiration of noble thoughts and acquisition of knowledge. He saw that Swami Dayanand and missionaries of his time might be right in condemping the worship in temples of gods and goddesses at whose altar animals were sacrificed and where revelry and sensuality prevailed. The worship in a Jain temple was of an ideal and temple itself was a sacred place where Universal peace, love and charity were daily inculcated. He also noticed that where such temples did not exist, people were ignoraut and were easily misled into other faiths, He realized the necessity of having temples under changed circumstaaces and he was highly successful in his mission in spite of opposition.
This was only a means to an end. His chief object was propagation of true Jainism. Jain temples were a great source of noble
Shatabdi Granth ]
.: 57:

Page #129

Shree Atmaramji and his Mission
inspiration to Indian mind. They confirmed the old Jain families in their faith and attracted new adherents. Another good thing he did was to put himself in correspondence with Western scholars. Many of them had admiration and reverence for his knowledge and spiritual advancement. When religious conference was held in Chicago, he was invited to represent Jainism. But he could not leave his work in India. He therefore arranged to send Shri Virchand Raghavji Gandbi, M. A., M. R. A. S., Bar-at-law, as a delegate to Parliament of Religions. It was due to the direction and teaching of the Swami Maharaj that he could represent Jainism so well. His speech evoked admiration aud respect from all religions, though it was the first attempt of the Jain community to dispel prejudices and false notions so much prevalent in Western countries against Jainism. The first seed of Jainism in foreign countries in the present age was thus sown by Swami Atmaramji and small plant grown then under his fostering care is now being nurtured under trust funds of Late Rai Bahadur J. L. Jaini ( President of the All-India Jain Association) and Dharama Divakar Mr. Champat Rai Bar-at-law of Delhi.
Another important reform, he undertook was to improve the cba1acter of sadhus as well as laymen. He purified the order of monks and urged them to acquire knowledge. Under the Moslem and Brahmanic influence the Jains had taken to several non-Jain practices. He preached against Shradh ceremonials and destruction of caste and expressed himself iu favour of inter-dining aud inter marriage. He constantly reminded people of the true object of worship and persuaded them to give up wrong notions about it. He alzo taught that the various sub-sects of Jains should sink their petty differences and work for the common good.
All of us should pay homage to him as a great scholar, thinker and philosopher, the friend of humanity and join in celebrating his centenary.
.: 58 :
[ Shree Atmaramji

Page #130

Mälj
AW
( By B. M. Javeria M. A., LL.B., Gujranwala )
'Man is heaven-born, not the thrall of circumstances and of necessities, but the victorious subduer; behold! how he can become the Announcer of himself and of his freedom.
Carlyle.
-
Of all the concepts of human knowledge, that of religion presents perhaps the greatest difficulty, in the way of clear and definite formulation. Aesthetics, Ethics, Logic, Metaphysics, not to speak of physical sciences, deal with the subjects, which can be easily understood. We may differ in various ways. but as far as the subject matter, in each of these sciences, is concerned, our minds are absolutely clear. We know, at least, what we are talking about. It is, however, not so with religion.
But the Jain religion aims at opening the understanding, and can be very easily comprehended even by a layman. Jainism means the religion of Jina. The word Jina means Conqueror. The conqueror here meant, is not the conqueror of any fort, kingdom or dominion but the conqueror of the enemies of the soul, namely passions. Therefore a Jina is one who has conquered the enemies of the soul and has realised God in himself. Thus Jainism shows us the path to obtain salvation through self-purification. This growing ideal, this operative principle is the key-note of this religion. Shatabdi Granth ]
.: 59:

Page #131

Jainism a Universal Religion
The Jainism occupies an important place among the ancient religions of the world. Its philosophical tenets, ethical rules and theories of logic hava a peculiar aspect of their own, which speak its antiquity and universality. In theory as well as in practice, Jainism maintains a broad angle of vision and embraces in its fold all the living creatures dasiring to attain emancipation. It lays down rules for the upliftment of all the living beings, from the smallest insect down to the highly developed man. For the plain fact is that the gospel of Bhagwan Mahavira was expounded equally for all people without any distinction of caste or cread. In this sense Jainism can wall claim to become a Universal religion. Its message of Ahimsa Parmodharma (non--violence) is a recognition of Universal brotherhood of not only man, but also living creaturas. The oft-repeated phrase "fara sa mg" in the Jain Shastras, is the guiding maxim for the Jain world, and clears all our doubts rəgarding the Universal brotherhood preached by Lord Mahavira.
It is admitted on all hands that man is a social being and that religion is one of the greatest concerns of mankind. Religion has swayed and even now sways, the lives of millions of human beings. It has influenced for botter or for worse, the aspirations and activities of countless man and woman, from the primitive down to our present aga. Such a phenomenon requirəs a serious and earnest consideration.
Jainism shows that each soul possesses within itself the capacity of attaining the highest perfection through self-realisation. Soul is under bondage of matter from eternity, due to its karmas, which have crippled its natura. And every moment the soul is being heaped up by new karmas. In its true nature the soul is an all-seeing, all-knowing, and all-blissful being. But all these qualities can display themselves only, if the Soul is free from heterogeneous matter. As such the great aim and object of the embodied Soul is to get itself separated from combination of matter to attain complete freedom and perfect happiness. It is only by realising and improving the soul alone, one can proceed towards the altar of emancipation. In short, according to Jain philosophy, one reaches Godhood from manhood, as was practically demonstrated by Lord Mahavira himself.
60:
[ Shree Atmaramji

Page #132

B. M. Javeria
• Every body has inherent powers to become Mahavira and to obtain nirvana ( salvation ). Only one needs to follow his path faithfully. The three noteworthy features of his path are Samyak Gyan, Samyak Darshan and Samyak Charitra. In other words the path to nirvan according to Jainism, consists in the Right Faith-ie. Faith in the truths as revealed by the Jina, Right knowledge-.e, the thorough understanding of the teachings of Jainism and Right Conduct-consists of non-injury and non-attachment i. e. living a holy and virtuous life according to the rules of conduct laid down by Lord Mahavira.
Thus the Jains have a philosophy of their own, which can solve all the knotty problems of this world more clearly than any other philosophy. This philosophy can be followed and practised at all times, at all places and under all circumstances by all sorts of people, high or low, literate or illiterate. All the same, we shoud not lose sight of the fact that as a universal religion, Jainism has been a proselytising faith from very early times.
Almost all the Jain Shastras bear testimony to the fact that Jainism was universally practised by all kinds of people. The Aryans and non-Aryans were equally received in its fold. This is supported by the fact that even at the present time some non-Aryans in the South are the strict followers of Jainism. Besides, most of the present day Jains are the converts from the ancient Kshatriyas (Rajputs ). It is further evident from the fact that all sorts of people, not to talk of animals, flocked to the preaching hall ( Samavsarna ) of the Tirthankars. We even find a mention in Jain Shastras that Shrayak Sukdalputra, & potter, was converted to Jainism by Lord Mahavira himself. That Jainism was preached in foreign countries like Arabia, Abyssinia, Greece, etc. is inseparably connected with the Jain tradition. Apart from this, Lord Mahavira himself was a Rajput by caste. Most of the powerful emperors of the ancient India as Chandra Gupta, Sidhraj, Kumparpal etc. were all converts to Jainism. Even Asoka and the great, were brought near the fold of Jainism. Recently, a German lady was converted to Jainism. All these above facts go to prove that Jainism is nothing but a universal religion,
Shatabdi Granth ]
.: 61 :

Page #133

Jainism a Universal Religion It has been alleged by several gentlemen of light and learning that Jainism is a monastic religion and is not fit for a worldly man. But a close study of Jainism will reveal that the said allegation does not stand a moment's scrutiny. The duties of a monk and the duties of a layman are quite distinct, definite as well as classified. The former have to renounce the world and to undergo rigorous discipline and severe austerities; while it is not so with the latter. They can enjoy this world and can follow this religion at the same time. They can achieve salvation in as much as a monk can, by following the three cardinal principles of Jainism i. e. Right Faith, Right Knowledge, and Right Conduct. This means, all can follow and practise Jainism and attain emancipation, which consists in the annihilation of all the Karmas.
To put it briefly, Jainism is not a religion of impracticable moraic creeds and stereotyped dogmas as many suppose it to be. It is an intensely practical religion which insists upon living the graduated rules of life set up for the house-holder as well as the ascetic.
4:62.
[ Shree Atmaramji

Page #134

CORO
I
TT.
VAL
HJAIN INFLUENCE
ON
MESMO TUTO
CTURES
THE ARC
ol
NET
X
OLLINS
By 10. Hirondinela Suistri. M. A.. M.. 1... 1). LITT.
( Directo r delo:14-Barela State)
India does not possess very ancient structures. Excavations at Mohenjo-daro in Sind and Harappa in the Punjab have revealed remains of several cities super-imposed on one another which flourished some 6000 years ago. These are remnants of large and populous cities having well-built houses, temples and public buildings of brick-masonry. They are the indications of a highly developed civilization which India possessed during those days. Whether this civilization was indigenous or foreign in origin has not yet been decided. So we may leave it out present as this note is not meant for discussing it. We might start from the period when we can stand on a firm ground, I mean, the Maurya period or rather the reign of Asoka the great, the architectural remains of whose glorious rule are still to be found in India. These are mostly in stone and in bricks. The earlier ones which served as models perhaps were in wood and must have perished apparently because of the nature of the material.
There are reasons to believe that the ornamented buildings of ancient India were mainly constructed of timber. Foundations and substructures were of bricks but the superstructure was in wood as we now see in Burma.
Shatabdi Granth ]
.: 63 ::

Page #135

Jain Influence of the Architecture of Gujrat
The earliest buildings in India to which an approximate date can be assigned is the stupa at Piprchu in the Nepal frontier. It was probably built about 450 B. C. soon after the demise of the Buddha or Gautama Sakyamuni.
This monument is of engineering rather than of architectural skill. In fact, the history of Indian architecture may be said to begin with the reign of Asoka or about the 3rd century B. C.
We need not for the present take notice of the above mentioned pre-historic antiquities. The earliest known buildings in India are associated with Buddhism, no doubt.
Regarding the construction of a stupa it does not appear to be quite safe to assert that it was originally only Buddhist. Very old remains of stupas and their representations have been unearthed from the Kankali tila, Muttra, which are decidedly Jaina in origin. They could not have come all of a sudden. All the old religions of India, Brahmanism, Jainism. and Buddhism must have drawn on a common storehouse of symbolic and conventional devices. The Jains did erect the stupas surrounded by stone-railings enshrining the corporal remains of their saints in them as did the Buddhists in very early days as is evidenced by the remains found from Muttra. Naturally each religion would try to compete with the other in every good feature. But I am not concerned with the very early days of the history of architecture in India.
We are now concerned with Gujarat. Here very many important monuments are decidedly Jaina or constructed by Jain Seths or millionaires. The world-famous Dilwada temples which cost crores of rupees were built by the Jains undoubtedly. The sraddha of the Jains for their shrines and Pratimas is well known. The Jains were much more given to temple-building than the Hindus. They attach special merit to the construction of a sanctuary and to the dedications of images of Jinas or Tirthankaras. As they were great temple--builders in Western India or Gujarat, they had in their possession the old works on civil and religious architecture such as the Prasad mandana,
.: 64 :
[ Shree Atmaramji

Page #136

A miniature Jain temple in metal ( 15th century )
[ P. 66 ]

Page #137

Page #138

श्री गीरनारजी तीर्थ.

Page #139

Page #140

Jain Influence on the Architeoture of Gujrat Rajavallabha, which they have preserved in their temple libraries. The modern salats owe their knowledge to these treatises. Some Jaina teachers are known to have taught them. Gujarat is the only tract in Western India where the architecture of the past is still a living art. Some of the Jaina Yatis give instructions in these architectural treatises but as they are not themselves the builders, the rules given in their treatises remain understood in theory but not in practica. On the other hand, the stone-masons or salats are ignorant of sanskrit and therefore, unable to comprehend the texts. Moreover, there is no patronage either by the state or by private individuals, No buildings are constructed which are of the old style. The result is that the old style has become debased and compares unfavourably with the purer style of earlier and better days. Notwithstanding all this, the tradition is preserved and if rich persons come forward to construct buildings, at least temples, in a pura old style, the art will revive. Chiefs are above religion and FTIUT F AT: But millionaires can do a lot in this respect as was done by the well-known builders of the Abu temple, who are said to have spent more than 120000000 (twelve crores of rupees) on constructing this wonderful monument of Jaina patronaga of art. These are two tamples built wholly of white marble. They ara unsurpassed models of the wonderful style of Jaina or one can say Hindu style of mediaeval architecture. The earlier of these is dedicated to Adinatha and was built by Vimalashah in 1031 ( A.C.). The later was constructed by Tejahpala two centuries after i.e. 1230 ( A.C.).
Countless images owe their consecration to Jaina liberality. Thousands of temples were built by the Jainas, Digambaras as well as Svetambaras. Innumerable paintings and illustrated manuscripts on paper and palm leaves were written by the Jainas, Jaina monks and Jaina nuns. The gigantic image of Sravana Bdgola is one of the most artistic specimens of Jaina sculpture. The Dilwada temples are the most artistic specimens of Jaina temples. These are considered to be among the wonders of the world.
The great muni to whose memory this volume is dedicated did enormous work in this connection. Many buildings were constructed in Shatabdi Granth ]
.: 65:

Page #141

Dr. Hiranand Sastri
Gujarat under his own influence and several under that of his noble disciples. All this is a proof positive of the Jaina influence on the present day architecture of Gujarat. In the olden days Jaina Kings like Kumarapala caused several structures to be made in Gujarat. Some of them are still standing at Girnar, Idar, Taranga hill, Palitana and other places, though the over-enthusiasts are spoiling them by whitewashing and other silly ways of repairing them. He was a zealous Jaina and did considerable good work in getting noble structures built. But it is remarkable that ministers of most of the Kings of Gujarat from Vanaraja downwards were Jainas. Vastupala and Tejahpala were the ministers and multimillionaires Jaina Grihasthas who will carry the palm for their munificence in building wondrous structures. The wonder is that they got constructed not only the Jaina sanctuaries but Hindu temples and mosques even. What more proof is needed of Jaina patronage of architecture in Gujarat.
I reproduce here a photograph of a late mediaeval (15th century) miniature Jaina temple in metal called Chaturmukha in the inscription cut in its pitha, to give an idea of the temple architecture of Gujarat of the period. This miniature I got for study from muni Punyavijayaji, the learned great grand disciple of the illustrious great Acharya to whose Sacred memory (gofa) this volume is inscribed.
In view af all what is stated above it can well be asserted that architecture in Gujarat owes a great debt to Jainas and to great Acharya like Shri Muni Vijayanandasuri Maharaj. Such teachers of humanity are always welcome.
166:

[Shree Atmaramji

Page #142

AN APPRECIATION
( By Chandragupta Jain B. A. Hons : B. T.
Ex-editor The Prabhat' Gujranwala )
To be weak is the true misery.
- Carlyle. Individuals become great or who have sacrificed their all and small, shine like the sun on people's themselves for the amelioration of memory or sink into the deep pit their souls and that of their brethof oblivion and are forgotten as they ren, fortune-good or bad-matters face the olds bravely
little. They go on and and live and dio for
the so-called fortune their convictions or
licks their feet in the give in and aro affee
end. They believe that ted by ovory puff of
their own Karmas wind that blows. All
make their fortune and the great men of the
rightly do they do so. world who whilo depar
such a one was Shri ting have left behind us
1008 Jainacharya Shri their footprints on the
Vijayanand Surishwarji sands of time invariably
Maharaj, the greatest had to suffer a lot to live
Jain Sadhu of modern up to their ideals. For
times, whose centenary the strong, obstacles become step- we are celebrating. ping stones to success but for the Shri Vijayanand Suri may weak, they remain but obstacles to truly be said a harbinger of great knock them down. Tolstoy observes enlightenment among the Jains. that fortune turns like a wheel, one with him set in a new era in the wan it lifts, the other it turns down. history of our religion and began But that may be true only about the renaissance of our literature. the common run of men. For those He was the first modern scholar to Shatabdi Granth ]
.: 67 :

Page #143

An Appreciation
introduce us to the treasure of the old forgotten Jain classios. That is why we revere and worship him as our great Jaina.
Some are born great and upon some greatness is thrust. He was none of these. Born of not so very influential parents in a small village Lehara, where there was no Jaina, where there were no prospects for getting education, where the people were steeped in ignorance, and where the people had no other idea of religion but ceremonialism, this man became known far and wide not only in his own country but also in America and Europe. Why was it so ?
From his very childhood he was fearless. With a sword in his hand he could stand at the gate to defend his house from the robbers in absence of his father. It was at Zira that he first came in contact with the Jaina Sadhus and ultimately resolved to take Diksha inspite of the discouraging remarks of his near relatives. He had a great thirst for knowledge and roamed from place to place to quench it.
All of us know that he first took only Sthanakvasi Diksha but his first guru and other Sadhus of his sect could not satisfy him. He was of questioning nature. He could not rest, unless every thing was clear to him. He hated to follow any principle or person blindly. He must be convinced first and only then could his mind rest. That was why he left his first fold and became a disciple of Shri Buteraiji Maharaj. That was extraordinary. To change one's creed especially for a Sadhu and for a Sadhu also of great name and fame means bearing great public ridicule. But he was prepared to bear all that. Not because he was to become richer in the worldly sense or to get any political or social power but because he was a seeker after truth. I have not the slightest doubt that he might have changed his religion for some other, had he not been satisfied by Jainism. Once convinced he was prepared to do Shastrarth with any body. But he was not satisfied only with his own satisfaction. He made it the mission of his life to spread and preach what he believed to be true in every nook and corner of our country. That is why we see so many temples all over the Punjab, whereas before him there was practically none.
He was not an ordinary guru. He was far-sighted. He felt that these temples could not serve any useful purpose, unless there were true
.: 68:.
[ Shree Atmaramji

Page #144

Chandragupta Jain
and enlightened worshippers. To achieve that and he impressed two things upon the public mind-firstly that the Jains must have their own gurukuls and pathshalas to receivə religious and sacular education and secondly to catalogua, reprint, translata and study our old manuscripts and shastras and make necessary arrangements for their study in the form of libraries and reading rooms.
This idea of starting Saraswati mundirs and Gnyan mundirs was quite il new idea for the Jains. As there is always an opposition to every new reform, so naturally this met opposition from many quarters. Unfortunately, he could not give a practical shape to it in his short but all active life. He, however, found a very good disciple in Acharya Shri Vallabh vijayaji Maharaj and I can confilently say that the seed sown by tha lata guru is hearing fruit now. We hava yot good many though
SAXO
V. R. Ghandhi teaches lessons in Philosophy to American disciple.
Shatabdi Granth
.69:

Page #145

An Appreciation. not in any way sufficient educational institutions and libraries due to his efforts and all--pervading influence.
Shri Vijayanandsuri was totally modern in his outlook and did not like the evil customs of his day. May we take heed and act according to his advice and get rid of our social corruptions that are eating into our vitals. He wished that the Jain society should march along with the time, it should educate itself, organise itself and act and preach the doctrine of Ahimsa to every person. Who else could prepare Shriyut Virchand Raghavji Gandhi to go to America and at Chicago to explain to the whole religious world the Jain philosophy. But for his efforts Jainism would have been little known to the other religiousminded people of the world. Now Western scholars come to India to study Jainism. Could we establish a grand research library, where these foreigners and our own scholars may be able to dip deep into the ocean of our ancient literature and bring out for the world pearls of purest ray serene.
The great Guru little cared for what the other people thought of him and always bravely spoke out his mind. He was physically, intellectually and spritually above par. He had strength of character that other sadhus should copy. He had no mouselike fear of the capitalists. He had hypnotic influence over the rich and the poor alike. He fully believed that the principle of Ahimsa can not be observed by the weak. It requires sacrifice without grumbling and that can be done only by those who are spiritually strong.
Now when we are celebrating his centenary, it becomes us to act according to the dictates of our great Guru not blindly but after understanding and realising fully what he has said there and following him. He never said or did what he did not believe to be true. He never felt weak and hence never miserable.
: 70:

[Shree Atmaramji

Page #146

WE ACQUAINTAN
VITHA JWAMI ATMARAM
In the beginning of the last decade of the 19th century an important controversy arose among the Oriental scholars of Europe and India as to the genuineness of the wellknown Hindu era of King Vikramaditya the Great. Dr. Fergusson was of opinion that this era began in 544. A. D., but that the Indian astrologers with a view to give it an extraordinary antiquity had made it start five and half centuries earlier. Professor Maxmuller, Dr. Weber and a few others supported this theory; while Dr. Buhler, Professors Peterson and Kielhorn led those as had held that it was not at all reasonable to regard with distrust the Indian tradition which had assigned Vikramaditya and his famous poet Kalidas to the date of 57 B. C. I made my own research in the matter and had not the slightest hesitation in agreeing with the latter party. The result of this research was the subject of my monograph known as The Samvat Era, which was read before the International Congress of Orientalists held in London in 1891.
It was during the research mentioned above that I had the good fortune of making my acquaintance with Swami Atmaram who was one of the great Jain missionaries of his time. He had got a great reputation for his learning, shrewdness, and critical study of the various Hindu sects of India. His knowledge of the ancient history of India was so vast that he at once on my enquiry told me that he had come across a Sanskrit book on the History of Gujarat ( Bombay Presidency) in which accounts of Vikramaditya and other kings who preceded and sncceeded him had been given in a chronological order. I expressed my
Shatabdi Granth ]
:71:

Page #147

My Acquaintance with Swami Atmaram
desire to have a look at the book which he very kindly got me from the Jain library of Ahmadabad. The name of that book was Gurjaradesa bhupavali, and its study afforded me a great help in fixing certain dates of Indian Chronology. This acquaintance gradually matured into friendship and I and the Swami corresponded later on on various literary and historical subjects. I still have got a great admiration for the Swami's critical study of the ancient history of India, and I cannot do better than refer to Tatva Nirnaya Prasad, his well known book, which serves rather as a landmark for the followers of Jaina religion.
Swami Atmaram's mausoleum stands in the city of Gujranwala. This building was consecrated during my incumbency of the office of District Judge of Gujranwala in the year 1908; and it decidedly gave me a great pleasure to take part in the ceremonies connected with that consecration. So far as I could judge he was respected both by the Digambara and Svetambara Jains for his great learning and unrivalled devotion to the ancient theories of Jainism.
The Swami was a great propounder of the theory that Mahavira had breathed his last in 527 B. C. and that Buddha had died 16 years earlier i. e. in 543 B. C. His opinion was mainly based on the data provided by the Sanskrit book mentioned above, and my further study of the subject convinced me that he was right. Both Digambaras and Svetambaras agree in supporting this dictum, vida remarks made by Mr. Burgess in the Indian Antignary Vol. II page 139, and by Dr. Hoernle in Vol. XX page 360 of the same Journal. It is an established fact now that Mahavira and Buddha were contemporaries; and the Ceylonese School of Buddhism has held that the date of the death of Buddha just mentioned is correct. The Buddhist chronology is thus more in accordance with the view of Mr. Lassen so ably discussed by Dr. Goldstucker in his book named Panini his place in sanskrit literature than Prof. Maxmuller's opinion fixing the date of Buddha's death in 477 B. C. or that of Mr. Smith fixing that event in 487 B. C. vide his early History of India page 40, Editor of 1904.
.: 72 :
| Shree Atmaramji

Page #148

न्यायांभोनिधि-श्रीमद्विजयानंदमूरि (आत्मारामजी) महाराजश्रीना देश पंजाबना गुजरांवालामां अग्निसंस्कारने स्थाने बांधेलो स्तूप
AMER
HARIYADA
RASH
A
Nangi
elive
SODE
Xuhan
D
av Huth
ANCE
TURMILARI
MARRESTLIMIL
(HHIMIRBARTILISTMAITAD
A monument built at the funeral spot in Gujaranwalla Punjab District in Jaln Education International
Tespest of Shrimad Vijayanand Suri.

Page #149

Page #150

INIVERYAL ME JAINISM
Dr. KALIDAS NAG
The auspicious centenary of the venerable Jainacharya Shri Atmananda, alias Muni Vijayananda, furnishes the occasion for a general stock-taking of what Jainism holds as its great legacies for India and the world. For India Jainism has given a succession of spiritual pioneers like Parasvanatha and Mahavira, religious reformers like Bhadrabahu and Sthulabhadra during the first millennium B. C. By the first century A. D. when Jainism finally divided into two great schools, Digambara and Svetambara, the spiritual and cultural influences of the religion have gone far beyond the limits of the land of its origin, Magadha, and spread out in the whole of India up to Kathiawad in the West and Mysore in the South. Kunda-Kund (3rd Century A. D.) and Devarddhi (5th century A. D.), Jinasena (8th century A. D.) and Hemchandra ( 12th Century (A. D.) are names revered not only by Jains but by all interested in Hindu thought, literature and culture. Even in the darkness of Indian mediaeval disintegration, the great reformer Yasovijaya (1624-1688) tried to unite the Digambaras and the Svetambaras by seeking to prove that Saintly life does not exclude life in the world." Lastly in our own days the great Jaina saint and teacher Vijayadharma Suri gave us valuable works in Sanskrit, Gujarati and Hindi and left us the priceless legacy of the Yashovijayji Jain Granthmala.
""
Thus whatever may be the doctrinal differences between Jainism and other denominations of Hinduism, we are all grateful to the Jaina masters for their services to the cause of Indian culture and spirituality as well as towards the allieviation of human suffering through centuries. Dr. Winternitz has very justly observed in his History of Indian Literature (Vol. I. page 594-595) "The Jains have extended their activities beyond the sphere of their religious literature to a far greater
Shatabdi Granth ]
.: 73.

Page #151

The Universal Message of Jainism
extent than the Buddhists have done, and they have memorable achievements in the secular sciences to their credit, in philosophy, grammar, lexicography, poetics, mathematics, astronomy and astrology, and even in the science of politics. In one way or other there is always some connection even of these "profane " works with religion. In Southern India the Jains have also rendered services in developing the Dravidian languages, Tamil and Telugu, and especially the Kanarese literary language. They have, besides, written a considerable amount in Gujarati, Hindi and Marvari. Thus we see that they occupy no mean position in the History of Indian literature and Indian thought.
Unlike Buddhism, Christiauity, Islam and such other religions committed to the task of proselytism, the Jaina religion like its mother Brahmanism, preferred the less ostentatious path of realizing Truth for the Individual and, through the individual, for Humanity. Religious imperialism is no less dazzling than political imperialism. Champions of many missionary religions complacently quoting the huge numbers of their congregation, have often patronized smaller sects and denominations, moralizing on the causes of the dwindling in number of the minor as against the swelling of the major sects and religions. Such puerile self-laudation tarnishes the writings of several apparently disinterested observers ( Vide Mrs. Sinclair Stevenson: The heart of Jainism) who are more eager to feel the pulse-beat of the sick-lady Jainism and to guage the depth of the "void in the heart of Jainism" (to be filled by Christianity of course) than to understand its fundamental Truths.
Leaving aside the elaborate scholasticism, the dizzy heights of Syadvad dialectics and the extraordinary cult of Ahimsa (non-violence ), the spirit of Jainism may modestly point out to a few principles of Life that it has discovered for mankind of all ages:
Not to take Life
Not to Lie

Not to Steal
Not to own property
These were the four vows enjoined by Parasvanatha, the great precursor of the 8th Century B. C. and his worthy successor Mahavira in the 6th Century B. C. added but the fifth vow of chastity, dividing
.: 74:
[Shree Atmaramji

Page #152

Dr. Kalidas Nag
the original vow of Property into two parts, one relating to woman and another to wealth corresponding to the Brahmanical vows about Kamini and Kanchan. When missionaries of rival religions are crudely offering transcendental bribes ( backed by temporal advantages of course ) like bliss in Heaven and extra-mundane Immortalily, Jainism quietly affirms its lasting convictions through its daily prayer:
“ The soul is the maker and the non-maker and itself makes happiness and misery, is its own friend and its own foe, decides its own condition good or evil."
Such an affirmation is born of centuries of research in the realm of spiritual realities which do not care for sentimental compassion or supernatural miracles of salvation. Jainism in its essence is the religion of heroic souls who are Jinas or conquerors of their self, and rightly its pioneer was styled Mahavir, the great hero. When modern researches in science and history would tear the veil of illusion from the face of many sects and cults, this "rebellious daughter” of Hinduism would shine in the primordial grace of her body spiritual, scorning all cheap. trinkets and false ornaments. In sublime loneliness Jainism realized Truth in its bara majesty and it ever urged human beings to rely more on individual discipline than on spiritual intermediaries like Gurus or sons of God. What the object of this stranuous quest, this hard discipline need not be (and cannot be defined. The heroic effort itself is the raison d'etre of the true Hero who seldom cares for incidental rewards on universal fame. Such a religion, no doubt, is not for the majority; but it may not be without appeal for a select few who are disillusioned of historio cults and are brought face to face with the eternal twins, Soul and Truth, the undeniable categories of human life and consciousness.
It is easy to wax eloquent, nay sentimental, over Charity or Compassion as the very soul of religions and yet to connive at the destruction of millions of human bodies in brutal, materialistic war. Against this chicanery of human conscience and degradation of our ethical code, Jainism shines today as the only religion with an uncompromising faith in peace and non-violence in thought and deed. This great lesson of Jainism which Buddhism and Hinduism in general accepted, has not yet been made public with adequate references to the Jaina canons and Jaina history. But we hope that, in this crisis of human culture when,
Shatabdi Granth ]
.: 75 :

Page #153

The Universal Message of Jainism
in the name of nationalism and imperialism millions of human beings could be butchered, when internationalism is ridiculed and peace causes exploited by shrewd politicians, our Jaina friends of India woula organise a World Foundation of Ahims a" as the noblest contribution of India to Humanity. I appeal to my Jaina brethren to come forward to consecrate a "World Peace Trust to facilitate researches into Jaina and other Indian texts ou Peace and to distribute the results to all parts of the world, with a view to developing a new system of education and a new philosophy of life towards which the League of Nations and allied organisations are groping. The Orient and the Occident may safely and fruitfully collaborate in such an universal cause of human welfare. Hoping on the esrly realisation of this noble dream and saluting the great Jaina masters, I close this humble tribute to Sri Atmananda, quoting only two out of the many invaluable texts from the great Jaina literature: -
"I speak thus. All saints (Arhats) and Lords (Bhagavats) in the past, in the present and in the future, they all say thus, speak thus, announce thus and declare thus: One may not kill, nor ill-use, nor insult, nor torment, nor persecute any kind of living being, any kind of creature, any kind of thing having a soul, any kind of beings. That is the pure, eternal, enduring commandment of religion, which has been proclaimed by the sages who comprehend the world. You yourself are the being which you intend to kill; you yourself are the being which you intend to ill-use; you yourself are the being which you intend to insult; you yourself are the being which you intend to torment; you yourself are the being which you intend to persecute. Therefore the righteous one, who has awakened to this knowledge, and lives according to it, will neither kill nor cause to kill." (Ayasramga-Sutta. I, 4, 11, 5, 5, 4)
99
"Ahimsa is like a loving mother of all beings,
Ahimsa is like a stream of nectar in the desert of Samsara,
Ahimsa is a course of rain-clouds to the forest-fire of suffering,
The best healing - herb for the beings tormented by the disease called the perpetual return of existence, is Ahimsa."
(Hemachandra Yogasashtra II, 50 f.)
[ Shree Atmaramji
.: 76:

Page #154

Jajn acharya Shrimad Uijapanand Suri Swami atmaramji wabaraj
DE MAN anda THIS MESSAGE
l
asersacemene
Baburam Jain M. A. LL. B. Zira
The great Jain Acharya Shrimad Vijaya Anand Suri. wellknown as Swami Atmaramji Maharaj belongs to the eminent band of Indian reformers of the nineteenth century who salflessly devoted the whole of their lives to the amelioration of the society and the service of ancient religions. He was a great and a noble embodiment of a true Jain Acharya and is looked at with intense reverence and devotion by the Jains of India for the unique services rendered by him at a critical juncture. The lovable qualities of head and heart that contributed to his success in the noble mission reveal the ideal man. The dominating influence of his personality attracted attention, won approbation, and gained regard everywhere.
A SAGE AND A SEER Before his advent, the Jain community was in a perilous state, Corruptions had crept in the society. The people had forgotten the fundamental principles of Jainism and were relinquishing the faith of their ancestors. The powerful order of monks had degenerated and the propagation of religion was -at a standstill. The Jains were least progressive, most conservative and highly superstitious owing to widespread illiteracy. They were deemed to be a sect having no literature and no philosophy. The Jains were dubbed as heretics, dissanters, rebels of Brahmanism or a mere offshoot of Buddhism. The valuable sacred literature was locked in underground damp and dingy collars, where it was being consumed by worms & insects. A remarkable personality was
Shatabdi Granth ]
.: 77:

Page #155

The man and his Message
needed to awaken the slumbering Jains to their sense of duty. Swami Atmaramji Maharaj was a Sage & a Seor. He could see through his penetrative eyes the danger ahead. He applied himself heart and soul for the purification of the society and restoration of ancient method of worship as a factor towards self-realisation. His preachings created a revolution in the community and generated vital energy for many a useful work. His efforts led to the resuscitation of Jain religion, art and literature about which very little was known before him.
HIS LOVE FOR TRUTH Truth was the point of his life. In quest of truth he renounced the world, sacrificed comforts, fame and name. Born of Khashtriya parents, martial blood ran in his vains. His father Ganesh Chandar who held i post of distinction under Maharaja Ranjit Singh initiated to equip him for a military career. His soul could find no solace in warlike pursuits. He was destined to become a preacher of Ahimsa and nonviolence. As a seaker after truth, he was iniciated as a Sthantkwasi Sadhu at the young age of seventeen. To satisfy the yearning of his soul, he studied scriptures intensively. As his knowledge advanced, doubts arose in his mind about the authenticity of the books and corre. ctness of the interpretation of texts. He resolved to sift the truth and for that he wandered from place to place. He began to propagate the cult of Murtipuja for that was laid down in scriptures. He had to face a storm of opposition for the vindication of his convictions. Love of Guru, honour from the highest quarter, and offer of alluring titles could not swerve him from treading the path of truth. He was threatened with expulsion from the community, but opposition could not frighten him. Throughout his life, he stood firmly for the propagation of truth,
NOT A SLAVE OF TRADITION
In his encounter with Maharaj Kani Ramji at Sanam in the Vikram Sambat 1922, he gave a spirited reply when he was asked to follow the path set out by elders. "I can not be a slave of tradition in interpreting the text. If the Guru is in the wrong, I cannot be his blind follower." Kani Ramji took exception to the interpretation put by Atmaranji simply because it was not in conformity with the traditional meaning. But he had a progressive mind and refused to be bound down by any
.: 78 ::
[ Shree Atmaramji

Page #156

Baburam Jain
tradition which his spirit rebelled against and which his intellect could not retify. He followed reason and always adduced adequate proof in support of his views. Pooj Amar Singhji, the then head of the Sthanakwasi community in the Punjab, admonished Atmaramji for preaching Murti Pooja and ordered him to desist from violating conventional rules. The reply that he gave to the threats is worthy of consideration.
“ In search of Truth, I have given up home and everything else. As such, I shall not be bound down by tradition and shall act only upto what I have found out to be the truth in our shastras. I would therefore beg of you to facilitate my propagating the true teaching of Lord Mahavira. "
Truth conquers all. Within a short time, Atmatamji won the field through firmness of resolve, perseverence, courage, unostentatious nature and affable disposition.
COURAGE AND BOLDNESS
. Courage and boldness characterised Atmaramji from the very boyhood. He shared his father's martial spirit to no small extent. When he was eleven years of age, the village of Lehra where he resided with his parents was attacked by a gang of dacoits. The villagers, headed by Ganesh Chandar, routed the dacoits. When the father returned home, he saw his little son standing at the door with a sword in hand. Ganesh Chandar asked the son what led him to that action. The bold answer was. “ The defence of the house ". The father was astonished by the courageous reply. This courage and boldness developed in after life and was exhibited in every sphere of his work as a reformer,
SYMPATHETIC HEART
Five years later, at the age of sixteen, one evening during rainy season he happened to go out to a big pond on the outskirts of Zira for enjoyment. A Mohammaden lady, while washing her face, lost hold of her child who fall into the pond which was deep and full to the brim. The mother jnmped into the water to save the child bnt could not cope with the volume and both the lives seemed in dan sympathetic heart of Atmaramji impelled him to leap into the pond Shatabdi Granth ]
• 79 ::

Page #157

The man and his Message to save the mother and the child. In an instant both the lives were savéd and the whola village was full of praise for the brave rescuer. This indicates the depth of love and sympathy Atmaramji had, even in those younger years, for mankind irrespective of caste or creed. Many may feel more or less sympathetic under similar circumstances, but very few boys of that age would be prepared to act in that way. The reason is that only deep feelings of sympathy lead to prompt action at a critical time of extreme difficulty. Atmaramji felt the mother's agony and he at once translated his genuine feelings of sympathy into spontaneous action.
ABSENCE OF THE SENSE OF SEPARATENESS
The following incident would show how Atmaramji identified himself with the whole order of monks and how absent the sense of separateness was in him. One of his followers once complained of a certain person not " Bowing down to him. Atmaramji remarked "Every Jain householder daily recites NAMASKAR MANTRA which implies his bowing down to all Sadhus. If I live the life of a Sadhu, I am automatically included in that bowing down, but if I do not live that life, I do not deserve the respect and that person is therefore quite right in with holding his respect for me. What a nice answer i So meek, effective and captivating ! An answer that spontaneously escaped his smiling lips and one which instead of adding to the antagonistic spirit in the complainant might have given him some food for thought. • NON-DISTINCTION BETWEEN THE RICH & THE POOR
Atma Ramji treated the rich and the poor alike. He was eqally approachable to all and served them with the same zeal. He never sacrificed his principles for the sake of the rich. In the Bikram year 1941, he was to leave Ahmedabad. He notified his departure time as 12 o'clock noon. At the appointed time thousands of Jains assembled to bid him farawell. Nagar Seth Pramabhai, the wealthiest and the most influential man of the town was a bit late. The people requested him to wait for a few minutes to allow the Seth a chance of bidding farowell. His reply was characteristic.
• 80 :
[ Shree Atmaramji

Page #158

B. M.Javeria, M. A., LL. B.
P. 59
શ્રી મંજુલાલ રણછોડલાલ મજમુદાર
M. A., LL. B. [ 4. u A..
Prof. A. N. Upadhye, M. A., Kolhapur College.
P. 82

Page #159

Page #160

Baburam Jain
“ To me you are all just as important as Soth Promabhai. When I have notified my departure time, I must observe it punom tually. It is not at all necessary to wait for those who come late."
True, the sense of distinction between the rich and the poor had disappeared with him. The incident throws light as to his respect for his own programme and punctuality of time.
THE BAL BRAHMCHARI
Brahmcharya was the richest treasure that Atmaramji possessed. Ho strictly observed the vow of celibacy throughout his life. He had a tall stature, robust physique, broad forehead and a smiling face. A mark on the right cheek added to the beauty of his complexion. His eyes were resplendent with the Tej of Brahmcharya. The magic of his glange captivated all who came in contact with him. He possessed an extraordinary good memory. His brain was a repositary of Angas, Sutras, Vedas & Upnishadas. His wide knowledge of religious books, power of argumentation, keen wit and logical precision subdued all opponents. There was strength, firmness and gentleness in his voice. He was regular in habits, farsighted and liberal in views . He was an advocate of social economy and pleaded for curtailing expenses on the occasion of marriage and other festivals. He advised interdining and intercaste marriages between diffierent sects and sub-sects of Jains. He stood for unity, swadeshi & self-reliance. It was his sincera endeavour to cultivate thë true spirit of fraternity between tho East and the West. He was ever roady to cooperate with Western Scholars and assisted them in connection with the elucidation of Jain Philosophy. His mission was the diffusion of true knowledge imparted by the omniscient Tirthan karas and propagation of the doctrine of Ahimsa. As a result of his preachings many Hindus, Muslims and Sikhs gave up meat - eating, hunting and wine - drinking. His life was a life of patient will and immense sacrifice. His message to mankind was to follow truth unflinchingly, lead an active life of duty and do to others as they wish to be done by. The life of the Bal Brahmchari is a source of deep inspiration to seekers after Truth.
Shatabdi Granth )

Page #161

Acomparative study
MBARACTICA
LITERATURE
Prof. A. N. Upadhye, M. A.
Now the time has come when we should begin a comparative study of Digambara and Swetambara works. It would be a vain hope to comprehend the history of Jaina literature and Jainism in their various aspects by ignoring this or that branch of Jaina literature especially with sectarian motives. There are various lines on which this comparative study can be instituted.
When we study the Sanskrit works on Jaina philosophy written by both Swetambara and Digambar & writers, we come across a few words that are very interesting and appear to have a good deal of significance in grasping some of the currents of the history of Jaina literature. It is a matter of peculiar interest that the words have the same meaning according to Swetambara as well as Digambara writers, but their Sanskrit forms differ; and we cannot afford to ignore them without trying to get their explanation. A few such words have been tabulated below:Digambar form: Swetambara form:
Prakrit form dravyárthika dravyistika
davvatthiya paryayarthika parykyistika
pajjavatthiya paryaya paryaya
pajjava avaya apaya
avaya
.: 82 :
[ Shree Atmaramji

Page #162

Digambar form: upapada
aupapadika
paravara
laukAntika
spardhaka
sasadana
Drṣṭivada
samstara
Lantava
A. N. Upadhye
Swetambar form:
upapata
aupapatika
parapara
lokantika

phaddaks
Sasvadana
Dṛṣṭipata
samstara
Lantaka
Prakrit form
uvavaya
ovavaiya
paravara
loyantiya
phaddaya
sasan
Lamtaya
The difference in forms is seen from the first two columns. Explanation of this phenomenon is quite apparent, when we look into the third column, where the basic Prakrit forms have been given.

Ditthivaya samthara
From the above table it is quite plain that one and the same Prakrit form has given rise to two different Sanskrit Sanskrit forms. In this respect the phonology of Prakrit dialects is very elastic. The word sai, for instance, can be equated be equated with Sada Svayam and Sakrat, in Sanskrit; Sai with Saci and Sati and Maya with Mrga, Mada, Mata and Maya. In this way the illustrations can be multiplied. The puzzle is due to the loss of intervocalic consonants giving place to mere to mere vowels, or ya-3ruti in some places, which might represent any value in Sanskrit, when. those words are transformed back into Sanskrit by. reverting the process. Thus the Prakrit forms given. in the third column have been differently Sanskri-. tised by different sets of authors.
From the dissimilarity in Sanskrit renderings as adopted by the two schisms in the Jaina church some historical infereces appear to be tenable. When Swetambaras and and Digambaras separated under those different denominations in the main stock, they must have possessed a stock of literature which .: 83 :.
Shatabdi Granth ]

Page #163

A Comparative Study of Swetamber & Digambar Literature
was not in Sanskrit but in one of the Prākrit dialects; and this dialect, according to the tradition of both the sects, was (sárva) Ardha-Māgadni. That they mutually parted with a common property of literature is also clear from some common verses and common legends that have been independently preserved by Digambaras and Swetambaras ( See my Introduction to Pravacanasara, Bombay 1935, pp. 33 foot-note 3, 44 foot-note 2.). Later on a time came when the Jainas had to use Sanskrit, which they cultivated independent of each other; and t Prakrit word was rendered into Sanskrit in two different ways. The most interesting word is Phaddaya for which Digambaras have Spardhaka as the sanskrit form, while the Swetambara authors used Phaddaka whose sound is not natural in sanskrit phonology.
Some of these words are found as various readings in the Digambara and Swetambara versions of the text of Tattvarthasutra. If one sect had copied the text of the other sect mechanically, there appears to be no propriety in preserving these variations in the text of the sutras. In the light of my above remarks I want to put forth a tentative conjecture of mine on the history of Tattvarthasutra. Originally, before the Jainas divided into two sects, the ground-work of the present Tattvarthasutra might have been a metrical work written in Prakrit. When there was the schismatic division in the church and when both began to use Sanskrit as the medium of instruction, the original work might have been Sanskritised into sutras first independently and then modelled under mutual influence. The name of that original work might have been something like Mokkha-maggo; and a summary of that book appears to have been preserved in Uttaradhyayanasutra, chapter 28, where many phrases are the same as in Tattvarthasutra.
.: 84 :
[ Shree Atmaramji

Page #164

THE LATEDRAC weeLINER dhidinterestinlaina
TOMT TO ALBUM
ad
Judis
YK
.... Mrs. Mary Woolner writes to me 'I regret Mr. Woolner vras unable, through serious illness, to contribute an anticipated article to your forthcoming volume. .....! & lastly dels 'I could like to wish the Jaina Studies at The Punjab University and other centres, where they are followed, every possible success. Instead of herself writing about the Docton, she directed Barrsi Dasji his past student & Colleague to ilo se & the result wus this short article. Let us hope the interest taken by the late Doctor in Jain Studies would be continued more vigourously by other Orientul scholars & Punjab & other Universities.
EDITOR
BANARSIDAS JAIN
The cruel hand of Death snatched away last month from the Punjab one of her foremost and ablest educationist, Dr. A. C. Woolner, M. A., D. Litt., C. I. E., F. A. S. B., Officer, Acadamic francais. At the time of the sad occurrence he was the Vice-chancellor of the Punjab University and Principal, Oriental College, Lahore. The latter office he continuously held for the last thirty-three years.
Shatabdi Granth ]
.85 :

Page #165

The Late Dr. A. C. Woolner and his interest in Jaina Studies
Dr. Woolner was an eminent Orientalist of international reputation. He had specialised himself in the Sanskrit language and literature but took an equal interest in Prakrits and Jaina literature as well. The Jaina studies in the Punjab during these years were mainly due to his encouragement. At one time my own interest in Jaina literature had cooled down a little but it was Dr. Woolner who revived it and gave me every facility to maintain it.
At the time of his arrival in India, i, e. in 1903, very little Jaina literature had been published and that, too, was not widely known. Even of this little the University Library had not more than half a dozen volumes on its shelves.
In 1910 when I became his pupil, he at once asked me to introduce to him a
Late Dr. A. C. Woolner, M.A., Jaina Pandit if there
C. I. E., D. LUTT. F. A. S. B., were any in Lahore. Vice Chancellor Punjal University Luhove. Brahmacarin Sital Prasad happened to be in Lahore and Dr. Woolner was very much pleased to see him. He had a long talk with the Brahmacarin and made an enquiry about the available Jain
.: 85 :
[ Shree Atmaramji

Page #166

Banarsidas Jain
literature. The Brahmacarin gave him a list of important books which were purchased for the University Library. * In 1916 while writing his most valuable book, “ An Introduction to Prakrit" (Second edition 1928) Dr. Woolner felt the want of Jaina literature in the University Library even more keenly. Consequently he instructed me to collect the available Jaina literature for the library. The result was a fine collection which owes its existence to Dr. Woolner's sole interest.
At the request of the Jains Dr. Woolner got his “Introduction to Prakrit” translated into Hindi which was published by the Punjab University under the title, “ Prakrit-praveśikâ. "
In 1917 Dr. Woolner delivered a lecture at the S. S. Jain Conference held at Lahore where he pointed out that there was a great need for a Jaina Prakrit Reader, Soon after this he asked me to compile one and it was published by the University in 1924 under the title of “Ardhamagadhi Reader.”
In 1923 Dr. Woolner was requested to write an introduction to the famous “ Ardhamagadhi Dictionary” compiled by the Satavadhani Swami Rainachandra. To this Dr. Woolner consented and wrote an introduction which contains a brief account of the Ardhamagadhi literature and a useful sketch of its grammar.
• The Jains of the Punjab made a reperesentation to Dr. Woolner to get Jaina books included in the University curriculum. In 1920 he got a Jaina course prescribed as an alternative to paper III of the M. A. ( Sanskrit ) Examination of the Punjab University.
The Sthanakavasi monk, Upadhyaya Atmaram met Dr. Woolner once or twice and draw from him an inspiration for his work on Jaina literature. As a result the Upadhyaya applied himself strenuously to translating the Jaina Sutras into Hindi. Besides this he arranged for a Hindi adaptation of the Ardhamagadhi Reader to be made. At Dr. Woolner's recommendation the Upadhyaya was made a borrowing member of the Punjab University Library, a privilege which is seldom granted to outsiders.
Shatabdi Granth ]
.: 87 :

Page #167

The Late Dr. A. C. Woolner and his interest in Jaina Studies
As soon as Dr. Woolner became aware of the existence of Jaina manuscripts in the Punjab, he wanted to get them catalogued. For this purpose he sent me to various places in 1917, 1923 and 1930. After a hard pursuation from him the Atmanand Jain Mahasabha, Punjab, made a donation of Rs. 1,000 to the University for this object, and the regular work of cataloguing the Jaina Bhandars was begun only a short time before his death.
Dr. Woolner always encouraged the M. A. students in Sanskrit to take up a Jaina subject for their thesis when they expressed a desire to do so. One of the students edited and translated Rajavallabha's Bhojacaritra, another translated Ramachandra Suri's Nalavilasa.
• The above is a brief account of what the Punjab University has done for the encouragement of Jaina studies in this province. The work would have been far greater in extent and variety if the Jaina graduates of the Punjab had availed themselves of Dr. Woolner's interests.
૩૦easoooooooooo peace,૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦eeeeeeeeeee
e
રહo o aoooooooooose ૨૦૦૯૦eaceo o oooooooooooooooooooooses see
મહારે પ્રથમ મેળાપ થયો તે પછી . પુનરને નિકટ પરિચય પણ થયા છે. અને કહેવામાં બાધ નથી કે એમના જેવા શાન્ત, ગંભીર અને છતાં હસમુખા સ્વભાવના યુરોપીય વિદ્વાન આ દેશમાં ભાગ્યે જ નજરે પડશે. એમનાં પત્નીએ પ્રેમ અને હર્ષના આવેગમાં આવી મને એક વાર કહેલું: મી. ધ્રુવ, એમની મુખાકૃતિ તમને ક્રાઈસ્ટ જેવી નથી લાગતી ? એમનામાં કોઈ પ્રત્યે દ્વેષ ઈષ્ય વગેરે ભાવ મેં કદી જોયા જ નથી. ગુનરના જવા સાથે પ્રાચ્ય વિદ્યાનો છેલ્લો યુરોપીય વિદ્વાન આ દેશમાંથી ગયો. [પ્રજાબંધુમાંથી ]. સાહિત્યપ્રિય
–આનંદશંકર ધ્રુવ
૬.: 88 :
Shree Atmaramji

Page #168

THE ITERHOF
[ My friend Mr. Maganlal Mulchand Shah, the pres H on. Seoretary of Shree Atmananda Centenary Commemoration mittee - was pleased to supply me with specimens of translation of neories
from Kumarpala-pratibodha by the above scholar Mr. Katwardhan from London, recommending that if the same be approved may be entrusted by any Jaina literary institution with the ul translating some Jaina work of importance into English. They bould not fructify but those specimens remained with me. Out them one story is given here. It shows mistakes are committed by depois ignorant of Jaina Stories & technical words. I have had haul it. The original book-Kumara pala-pratibodha was compell by Somaprabha Suri in Samvat year 1241 and is public in the Gaikrar oriental series No. 14 as edited by Muni Jinave from an old palm-manuscript aith great care & erudition. She given therein are important for comparative study, hence the be is worth English translation - EDITOR. ]
One who gives alms to Sadhus of pure austerity and controlled by rules, and who are abodes of Character, as it were, will be hapyy, as was Dhannya.
It is thus:
There was a city, by name Pratistha, beautiful by reason of its spacious lakes, wells and rivers. Its temples kissed the sky, and seemed as if they were the mansions of the gods. The king was Jitashatru, endowed with merits, foremost among which were justice, valour and skill in archery. Shatabdi Granth 7
.: 89 ::

Page #169

The Story of Dhannya
Once in his arms, as amongst the trees, the goddess of wealth freely played.
There, though formerly very rich, a family which was reduced to poverty through the whim of fate, through shame, had come from another town; their son Varuna, by nature modest and always prone to charity supported the family by taking to profession of grazing the calves of the people.
Once there was a great festival, and all the citizens went to the public park, taking with them various dishes. Seeing them, the son, too, thought of enjoying a holiday, and, leaving the calves ( in his charge ) at the outskirts of the city, he came back to the house, and said to his mother: “ Please observe this festival, or I shall not be myself." On hearing this, she was reminded of her former wealth, She was choked with emotion and began to cry pitiably." There is probably no other strength in women, than crying.”
Hearing her pitiful lament, her neighbours asked her what was the cause, She told them the reason for her weeping. They were much moved and gave her rice, sugar and milk, with which she prepared a dish to the satisfaction of her son. She put the dish of milk and sugar in a plate and offered it to her son, who put it in front of him but thought it better to wait, as it was hot.
At this moment there came along the Sadhu who had conquered parishahas rigidly controlled senses and had a body shining with austerity indicating his asceticism. He had come there for alms. He appeared like a mass of calmness incarnate. The son saw him coming at the door and thought to himself: “ Oh! verily I am blessed ! Assuredly I am a man of great merit since this saint has come here. By giving him this dish, great saint as he is, a layman may well gain that merit on earth which arises from giving food to a monk. '
So the monk was supplied with the dish of ghee, sugar by him with great pleaaure. He by the merit earned by giving alms to a monk achieved the Karma of a good man's life. Meanwhile when the Sun descended
•; 90:
[ Shree Atmaramji

Page #170

C. N. Patwardhan
towards the West & there was twilight, people shouted at him (the son): "Where have you left the calves?" He also went hastily out of the city and began to search for the calves. But as he was returning after the search, the city gates were closed, and he had to remain outside. He listened to the same saint's discourse regarding religious principles, chief of which were the non-killing of animals, and so on. While he was listening thus, he died that same night.
He was born in the womb of a merchant's wife in the same city. From that time the merchant got more & more riches. On an auspicious day a son was born to the delight of all. At the time of the burying of his nabhi-nala a great treasure-store full of jewels and gold was found. On the naming day, gods were worshipped and the boy was given the name of Dhannya, indicative of his merits.
"C
At the proper time he was given into the charge of a Kalacharya and was taught different arts and crafts. He had four elder brothers, who always hated him saying to their parents: Why do you regard him so much?" The parents said: "You have not as many merits as he, hence our love for him. The sons said that they ought to be tested. So each one was given thirty-two rupees and told: "Do some business with this. Thus they began.
99
Dhannya was very clever in all arts and crafts. He bought a strong goat. Betting one thousand Dinaras, he fought his goat against that of the king's son. The prince's goat was defeated. He took the thousand Dinaras and with the goat in hand, came hurriedly home. The others with no past good actions to their credit, returned at the end of the day with long faces, having made no profit. On the next day, they proposed a further test. Each one was given sixty silver coins (Karispana). But even then, with the utmost effort, they were unable to make any profit. No wonder that this was so
Now there was in the same city a rich banker who was KripanaSekhara (King of misers ), earning wealth by more means than one, He never gave anything for the sake of religion, never obliged his own relations, and did not even spend his money on himself.
Shatabdi Granth ]

.: 91:

Page #171

The Story of Dhannya
Through derangement of mind he dug a hole and in it concealed his treasure, over it placing a couch filled with his jewelry after making it hollow. Over the hole he placed the couch and slept over it. Never did this fool think of what would happen in the life beyond. He never went away from the hole even at the time of his death. When he died, he was carried to the crematorium along with the couch. That couch was to be sold, by the keeper of the burial-place, at the public square. Dhannya saw this, and judging that it was stuffed with jewels bought it. Because "A wise man can see with his intellect, any treasure buried under ground and covered over with grass and plants, and therely though not seen with physical eyes, and at whatever distance." He took this discarded couch to his father, took out the jewels and added to his wealth.
Now his brothers became full of the greatest ill-will and thought of killing him. Their wives overheard this, and through pity for him (Dhannya) informed him of it. Dhannya thought to himself: "I have not done anything to offend my brothers. Why should they bear enmity towards me without any reason." moreover:
"Those who get angry without reason are beyond counting. Those who have some justification for their angèr can be counted. But they can be counted on our fingers who do not get angry even when provoked". So it is not fitting for me to stay here if I am the cause of their mental suffering since meritorious men always try to remove the sufferings of others. Thinking thus, Dhannya left the city, alone, and wandered all over the earth from city to city by mountains, rivers and beautiful gardens.
Once he was seen by a farmer from a field on the side of the road. The cultivator thought: "Oh his figure has indeed good signs. Thus satisfied at heart, he invited him (Dhannya) to dine. As Dhannya was sitting there at leisure, the farmer said to his wife: "First give this man the best food brought by you for me." She gave Dhannya the food and he began his meal. And even at this very time it befall that the plough of the farmer became wedged in a golden pot full of Dinaras. The farmer dug it out, brought it to Dhannya, and said to him: "I obtained this through your good actions; so you must accept this." But Dhannya
: 92:
[Shree Atmaramji

Page #172

C. N. Patwardhan
was by natura generous, and asked the farmer to accept it for himself.
During his wanderings, Dhannya came to the beautiful city of Raja-griha and took rest under a mango-tree outside the park. Kusumapala, the gardener there, saw the handsome Dhannya, was much impressed, and took him to his house, where all his relations approved greatly of Dhannya. Here there ruled the king Shrenika, whose sword ( the Great Serpent ), with valour ( the hood-jewel ), drank up the glory ( milk ) of his enemies. His queen was Dharini, the abode of pura character and adorning merits. She gave birth to a daughter pleasing to the King's subjects as Justice produces Fame. The King had it proclaimed throughout the city that His Majesty was to be informed of any other daughter born on the same day.
In the city lived Gobhadra, of noble descent. His wife Bhadra gave birth to a daughter on that same day. On the same day Kusumapala's wife, too, gave birth to a female child. They heard the proclamation and informed the King that they had daughters born to them. The King sent for them and told them that the two daughte be the companions of the Princess. Receiving the King's command, both returned home, The nobleman, Gobhadra, named his daughter Subhadra, with great eclat of riches, and the gardener named his daughter Pushpavati. The King gave the Princess the name of Somashri with due ceremony. and she was brought up along with her two companions. The three became very much attached to each other, and grew up to adolescence.
They thought: “How could we get one husband for us all ?" Then Pushpavati saw Dhannya and thought how handsome and virtuous he was and said: "Since this youth came here my father's flowers are growing manifold in quantity on trees where formerly there were hardly any. This, really, is a fit husband for us three. How can I inform the Princess about this ?” So she caused Dhannya to make a variously woven garland, and gave it to Somaghri, Somashri was surprised and said: “ Friend, who has made this wreath, as picturesque as a necklace of varying pearls ?” Pushpavati said: “A youth as handsome as the god of love stays at our place; he is the very abode of all arts. He is he who has woven this artistic wreath by his skill.” Learning his name, Sonashri
Shatabdi Granth ]
.: 93:

Page #173

The Story of Dhannya began to think "I will never marry any body other than him.". From that time she used to rest her cheek on her left palm and parched her lips with her long, hot sighs and passed her time thus, doing nothing else,
The attendants informed the King of this. The King asked his equerry to call Dhannya from Kusumapala's house. He ( Dhannya ) bowed and was asked to be seated on a high seat ( a place of honour ). Seeing his beauty, like that of a youth from heaven, the King thought: “ My daughter has bestowed her love on a fit person. It is but just that a Naga creeper should ascend a mango-tree. " He called his daughter.
There she came, looking wistfully around the Hall of Audience. They two ( Dhannya and the Princess ) looked in surprise at each other without the Hicker of an eyelid. And truly beside them a divine couple were but a mockery (in point of beauty ). The King said to Dhannya: “I have given my daughter to you.” He was overcome with delight and gazed on the Princess. Then Somashri, with folded hands, bowed to her father and said: “ In the same way, let my two friends have this husband. ” “ If it pleases you,” said the King, “ let it be so." Afterwards Somashri told her friends of the King's words. Their parents, too, were much pleased, and gave their daughters to Dhannya. The King with much pomp inarried the three to Dhannya, Gobhadra and Kusumapala also incurring much expense therein.
Dhannya lived happily in the White House bestowed on him by the King along with other gifts such as elephants, horses, gold, clothes and such things. Thus Dhannya had immense wealth in his house.
Once he happened to see through the window his father and mother wandering in the street, in a wretched state, and in dirty clothes. He told his man to bring them before him. They bathed them (the parents ), adorned them with good clothes and brought them in. The moment they saw Dhannya, both clasped him round the neck, and began to cry. After they were seated comfortably, Dhannya bowed to them and said in a choked voice: “ You, who did not know what poverty was, are now suffering through your own deeds. Tell me, father,
.: 94;
[ Shree Atmaramji

Page #174

C. N. Patwardhan
how did you lose all those riches of yours.” The father said- “Son, since you left home, we lost all our wealth as one does his penance through harsh words. Some was taken by robbers, some was burnt by fire and some was confiscated by the King for offences committed by my sons. After losing all we had, we were ashamed to stay there, and came here. Your elder brothers are sitting outside. They were brought in by the men. They said: “ We have done nothing good. Forgivo us, O you treasure-store of merits." Dhannya forgave them and sent them to another town after bestowing money upon them. Through the influence of Dhannya they again became rich. Dhannya handed over all household cares to his parents, and enjoyed life with his beloved trio as does a God with his nymphs. :Upon one ocoasion Subhadra was weeping while bathing Dhannya, Dhannya said to her: “ Deer-eyed one, why do you weep?” “My beloved,” she said: “ I have a brother named Shalibhadra. He became dissatisfied with the world on hearing about religion from the preceptor Dharmaghosha. He was thinking of taking orders when his mother said to him affectionately: "Such a life is a very hard one, my dear, for you who have been brought up amid amenities. But if you are determined upon it, then give up the attachment to pleasures little by little, so that your body may become trained for the ascetic life.' In accordance with his mother's desire he daily cut down his wants, namely food, ornaments, scents, tambol, pastes and so on. Thus detached from every enjoyment, he subsisted on ambila-food without salt; he wore one cloth and slept only on ground. Thus he would now surely take to orders. This life of Shalibhadra is a source of sorrow to me."
Dhannya laughed and said: “Surely, dear, that man was a coward and not hero, because he could not bear rules and restrictions all at one time:” Thereupon Somashri added: "That delicate one was not a coward, my lord, he makes his body gradually accustomed to severe austerities." Dhannya said: "What is difficult for a hero, which, once he determines to achieve it, he does not succeed?” Somashri smiled derisively and said to Dhannya: “If it is not difficult, why do you not do it yourself, my lord ?” Dhannya said: “ If you three tell me to take to religion, you would see atonce whether I could do it.” At once they in a joke
Shatabdi Granth ]
.: 95.

Page #175

The Story of Dhannya
vows, at the feet of the Tirthankara, lord,
""
answered: "If you take we also will do the same.
To the delight of the people Veera Jina came there. His arrival was duly announced to Dhannya by his men. Dhannya was delighted, entered a shivia ( a sort of palanquin) with great pomp and, accompanied by his three wives, set out to salute the Lord. Now Shalibhadra also having adorned himself with jewels, like a god, went forth to take vows. Both these parties left their conveyances and, bowing to the Jina as they entered, took their seats and listened to the following religious discourse:
"In this unfathomable samsara one who obtains the human birth with difficulty and who never practises religion, but is always thirsty for sensual pleasures, such a one is like a man who, in a deep ocean, gives up his strong boat and tries to obtain a stone. He is a King of fools." Hearing this, Shalibhadra tore his hair, and took orders. along with his eight wives.
Dhannya, now dissatisfied with the world, spoke thus to his wives: "I will make this human life fruitful by taking orders. " Somashri said: "Dear, I was only joking when I said: If you think these vows are not difficult, why do you not take them? You took this in earnest, and are now going to take orders: Does it become one to carry out literally what was only a jest?" Dhannya said: "It is not that I am taking orders only through your remarks, but I have really come to know the truth about this world through the teaching of the Lord. Thus I have made up my mind to forsake the world and become an ascetic." His three wives said: "If this is your resolution, we also will do the same.
27
So Dhannya and his three wives took orders. Both new monks studied the Sutras from Sthaviras. The Noble Lord gave the three wives into the charge of Arya Chandana. They observed very difficult rules and were on the way to Siddhi (Success). They practised severe penance for a long time, and kept various kinds of fasts. The monk Shalibhadra and Dhannya became gods in the Savattha-sarvarthasiddha (one of the air-mansions).
.:96:

[Shree Atmaramji

Page #176

Shri Ainakamjiand in his many sided activities
( By Dr. Amarnath Audich Zira-Dist. Ferozepore )
Atmaramji was a born leader. His life is replete with multifarious activities. Some of them are mentioned here.
I In the field of religion
( A ) Restoration of ancient ideals of worship.
Before the advent of Atmaramji there was a strong tide against " Murti Puja" i, e. idol worship. The iconoclastic Mohamadan Rulers, despite their best efforts, could not root out “Murti Puja”, from the country. At best they succeeded in demolishing some of the richest shrines and the finest temples of the land. The spirit of “ Murti Puja” grew stronger with every onslaught levelled against it. The attacks of christian missionaries proved more baneful. “Murti Puja" as a means of selfrealisatian had been almost lost sight of by majority of Jains in the Punjab. Besides the Christian missionaries the Brahma Samaj and the Arya Samaj were working against the time-honoured idol worship.
Atmaramji realised the danger and fully appreciating the worth of " Murti Puja ” rebelled against the then current tide.
To achieve his end he had to carry on vigorous preaching to educate public opinion on the point of idol worship in the teeth of fierce opposition. All this was a tremendous task but he never faltered in his resolve. With this purpose he toured through the Punjab, Marwar, Mewar, Gujrat and Kathiawar and carried on a vigorous propaganda in its favour.
Shatabdi Granth )
: 97 :

Page #177

Shri Atmaramji and his many-sided activities
Puj Amarsingh of Amritsar, the then head of the Sthanakvasi sect in the Punjab, heard of these pro-" Murti Puja" activities of Atmaramji and asked him to refrain from this attitude under threat of expulsion from his order of monks. Atmaramji paid no heed to this threat and re-doubled his activities. This led to his expulsion from the order being circulated, which meant that he was deprived of his food and shelter wherever he went in the Sthanakvasi community. But he had an unflinching spirit and never swerved an inch from what he believed to be the truth. He gladly faced all the privacies and hardships. He succeeded in attaining his goal through patience and perseverance.
The next step for Atmaramji was to secure the necessary idols and to raise funds for erection of temples. Through his unexamplary character, hard discipline and sacrifice Atmaramji captivated the heart of Jains. The initial difficulty lay in bringing home to the community that "Murti Puja" was in exact accordance with the Jain Shastras and when this had been overcome there remained little to achieve. There was plenty of money with the community and in the course of a few years several magnificient temples were erected in various towns of the Punjab. He succeeded in securing plenty choice images from Palitana and Ahmedabad for installation in the newly built temples in the Punjab. Thus it was through his efforts that "Murti Puja " remained in tact as a means for self-realisation.
(B) Attention to old temples that stood in need of repairs.
During his tours Atmaramji came across several temples which stood badly in need of repairs. Through his efforts Temple Repair Fund " was created in several places to meet the expenditure of carrying out these repairs.
(C) Collection, Preservation and Distribution of Sacred Literature.
Perhaps the greatest service that Atmaramji did in the domain of religion was the preservation of Jain sacred literature. During the time of Mohamadan invasion, sacred books were stored under-ground for fear of destruction at the hand of the invaders. Although those days of religious fanaticism and terror had long gone, the community altogether lost sight of this spiritual wealth with the result that most of the .: 98:
[Shree Atmaramji

Page #178

Dr. Amarnath Audich
literature was on the verge of being eaten up by vermins. Atmaramji prevailed upon the people to take the books out of the cellars and to let him inspect their condition. Due to lack of attention several valuable manuscripts on palm-leaves had been destroyed by white ants, while some had become almost indecipherable. Every effort was made by him to have them copied out where possible. In some cases the books were repaired or rebounded and regular libraries were started for their proper care and upkeep. He not only gave his personal time to this most important branch of his work, but he deputed some of his disciples to prepare lists of this literatura for further reference. He secured a supply of the spiritual wealth for the Punjab, which province was below the mark in this respect at that time. (D) Reinforcing the spirit of celebrating Jain religious festivals in the
Punjal).
Every religion pays special attention to celebration of festivals for infusing the religious spirit. This is so because the act of celebration generates a kind of dynamic force which augments one's faith in particular religion. He, therefore, laid great stress upon the celebration of religious festivals.
Il 10 the field of Social Reforms Atmaramji appeared at a time when people were steeped in ignorance. True religious spirit was on the verge of extinction and evils had crept in the society. He tried his best to purge the society of these evils. It was a sorry spactacle for him to see that in certain parts of India especially in the Marwar, child marriage was in Vogue, He did his best to root out the evils of early marriage as well as polygamy. He had a firm conviction that unless social destinctions were removed, no community could prosper as a unit. It was his vision to weld all Jain India into one social and religious unit, to attain which end he consecrated his life. He strongly wished that the different sects of Jains should encourage inter-dining and inter-marriage so as to foster a deeper and more extensive brotherly feeling in the community. He strongly urged his followers to reform social customs and make them simple and less expensive. He did much valuable temperance work and saved many a victim from embracing Christianity.
Shatabdi Granth ]
.: 99:

Page #179

Shri Atmaramji and his many-sided activities
III In the field of Education
Atmaramji deeply felt the necessity for education both for males and females. He believed that it was only through right education that the community could learn how to sink their personal differences and act as one unit. Wherever he went, he laid stress on the necessity of starting educational centres. Through his influence several pathshalas were started in different parts of India.
IV As an Author
He was a deep thinker and a philosopher. He wrote quite a number of books, in easy Hindi on Jainism and its philosophy. Most important of these Jain Tattwadarsh, Agnan Timeer Bhaskar, Tattwa Nirnayprasad, and Chicago Prashnottar. Some of his books have been very much appreciated by European scholars and Indian writers.
are
V As a Poet -
He was a natural poet. His poems, instead of being a result of conscious effort, flowed out of his heart spontaneously. Whenever he was in a devotional mood he composed verses. An English rendering of one of them is given as a specimen.
"As a faithful wife sacrifices her heart and soul over her dear husband; as the poor longs for riches, as a bee is enamoured of sweet scent of flowers; as a lover craves to see his beloved, as a farmer in summer season looks up to the sky waiting for clouds to water his lands; as a cow is full of affection for her calf; in like manner, O, worshipful Lord! May my heart be filled with your devotion. O Lord! I have from endless ages been attached to matter, on account of which I have been a victim of the rounds of births and deaths and which have kept me coming on to the stage of this physical world to play different roles. Whosoever I relied upon as my own, betrayed me. Love for anyone else barring you proved illusory in the long run. O Lord of the world! There is none except you to help me. Whom should I love but you? You are my best guardian. You are the delight of my heart. O merciful Lord! Take pity on me and help me across this ocean of life." From Atmanand Jain Stavanawali P. 33-34.
[Shree Atmaramji
.: 100:

000000000000

Page #180

ALAM
LIL
JAINISMA IN
SOUTH
The entry of Jainism
(A note on the general in South India still con.
course of Jaina histo tinues to be an obscura
ry in the South, and problem notwithstanding
not meant to be the great advance made
anything more in historical research wit
than that.) hin recent years. The
By Rajasevasaktha earliest monuments of
Rao Bahadur Dr. antiquity connected with
S. Krishnaswami these happen to be a
Aiyangar, M. A, PH.D. number of cave dwellings with or without images of Jaina Tirtankaras scattered all over the land and giving indubitable evidence of age. The principal element in the determination of the age consists in a certain number of inscriptions, giving no more than the names of Jaina saints, sometimes found written adjacent to the seats or beds cut out in rock caves. The Brahmi script in which these inscriptions are written seam referable to the century before Christ and the first century or the second following Christ. In that period Jains must have come into the South, and must have lived in various localities more or less as hermits living in uninhabited, or little inhabited, forest abodes. This perhaps lends colour to the tra•dition that is current that Bhadrabahu retired to the South, as the result of a famine, from Magadha in the last years of Chandragupta, and the Mauryan emperor Chandragupta himself is traditionally regarded as having followed the immigrant party. The two statements may be regarded separately without the one proving necessarily the actual occurrence of the other. The evidence so far available for the prevalence of Jainism in South India is not of a character to throw any direct light upon Chandragupta's association. The advent of Bhadrabahu however may be inferred therefrom with perhaps greater probability.
Shatabdi Granth ]
.: 101:

Page #181

Jainism in South India
The earliest references to the Jains in Tamil literature happen to be merely some oblique references in the so-called Sangam classics. There are a couple of poems in the Ahanānuru which refer to the
Jains as the "unwashed mendicants" from the character at least of one section of the Digambaras. One poem in the Purananuru collection which celebrates an ideal Brahman of quality and achievements refers to him as one who, amidst other qualifications, was remarkable for his capacity to defeat in argument those who presented theories opposed to his with authorities seemingly Vaidik. This seems to convey Buddhists and Jains and it may be the Ajivikas as well, whose theories and arguments may be capable of that kind of a description. Dr. S. Krishnaswami Aiyangar, M. A., Ph. D. Among the classics of Tamil literature there are two that stand out as poems ascribed to the Jains. One is the Kural itself, and the other a poem more or less of similar subject-matter going by the name Naladiyar. They are both of them ethical handbooks intended for guidance in life
Rajasevasaktha Rao Bahadur
.: 102 :.
[Shree Atmaramji

Page #182

Dr. S. Krishnaswami Aiyangar
on
and covering practically the same ground. In regard to Naladiyar, its Jain character is not called into question; but its age is not quite beyond dispute as yet. In regard to the Kural, however, while the age of its writing may perhaps be more generally admitted, its Jaina character is not perhaps as readily acceptable. It is couched in such terms and expounds general truths which all the principal Indian religions have in common more or less. There are points here and there of a specific character, on which the claim to its Jain character is based, such, for instance as his moving on dowers and even the invocation to Adi Bhagavan. One might well question whether the Jains did recognise a divinity that could be described as Adi Bhagavan, which smacks a little more of the Pancharatra or the Bhaghavata. The walking the flower is not perhaps so exclusively a characteristic of Jina alone. There are other references which can be regarded as specifically other than Jain and definitely Brahmanaik, which may even be regarded as quite unacceptable to the Jains as such. The claim therefore to its Jain character cannot be received with anything like the certainty, which the Jains themselves would claim for the work. If it is a question of Jain influence there may be a good deal in the work which might lend itself to that kind of a description. The evidence therefore being not decisive, we may for the moment not claim the Kural as a Jain work of Tamil literature. But the claim to the authorship of the Kural as the Jains put it forward, is in intimate association with the Jain Acharya Kundakunda. The age of Kundakunda may be some time in the third or fourth century of the Christian era, but could not be brought down low enough for any intimate association with the composition of the Kural. That again has to stand over as yet on an unsettled footing. So much however can be postulated of this period, that there were communities of Jain monks residing in various parts of South India in sequestered localities such as the caves on the hills, etc., a little away from the crowd and din of ordinary life in cities; but perhaps not too far away for their getting food as mendicants.
With the rise of the Gangas of Mysore, we come upon clearer historical ground for Jainism in South India. Tradition connects the very foundation of the Ganga dynasty to the advice of Simhanandi. These Gangas rose to power in the Kolar District of Mysore, and My friend Prof. Upadhye of Kolhapur College is inclined to believe, after a long survey of the available material, that Kundakunda's age lies at the beginning
of the Christian era. Vide his edition of Pravachana-sara.-Introduction.
Shatabdi Granth]

.: 103.

Page #183

Jainism in South India
their territory in the best of their days reached up to the Palar river near Vellore and farther south, and extended westwards to include in it the whole of the present-day district of Mysore and a considerable part of Hassan. In the general distribution of political power the Ganga country comes next after Kongu which took into it the Coimbatore and Salem Districts roughly. In this kingdom of the Gangas and the neighbouring kingdom of Kongu as well, which at some periods had been under Ganga rule, we have vestiges of ancient monuments of a Jaina character, some of them of the first importance in Jaina history. Vijayapuram in the Coimbatore District was at one time a very important Jaina centre. The famous Jain shrine of Sravanabelgola ' in the Mysore State is a living monument of this dynasty of rulers, coming almost at the end of the period. There are numbers of monuments of minor importance ascribable to this period of Jain influence in the Mysore territory. In the Madras Presidency, Cuddalore ( Pataliputra of the South ) was an important Jaina centre in this early period, where there was a community of Jaina monks who exercised a considerable amount of influence. Kanchī, the head quarters of the Pallava Kingdom and a Brahman Ghatika, contemporary with the Gangas, had a suburb which was an important Jaina centra from early times, and continued to be so even in the very best days of the empire of Vijayanagar. Koppal in the Nizam's Dominions perhaps goes back to that age. The important Vaishnava centre now-a-days of Melkottai, (Yadugiri-Tiruņaşayaņapura in Vaishnava parlance), was known to have been a Jaina centre under the name Vardhamanapura and that seems to have continued down to the days of the empire of Vijayanagar. Without going into undue detail, we find that the age of the Gangas beginning in the fourth century and going on almost to the end of the eleventh was a period when Jainism had a considerable influence generally.
This period coincides with the period of the rise and development of the school of Bhakti which may be regarded, from one view, as the reorganisation of Brahmanism to meet the needs of a varied and a far wider community than the Brahmanaik community of old. It was the age par excellence of the rise of Saivism and Vaishnavism through the two important schools of Bhakti, well-known in historical times, which in turn proved the centres from which the more popular and wider Bhakti cult spread northwards through the Mahratta country into Gujarat, and ultimately into the Gangetic Doab, spreading eastwards
104 :
[ Shree Atmaramji

Page #184

Dr. S. Krishnaswami Aiyangar
from there. In the literature of Hinduism relating to the school of Bhakti we come upon frequent references to Jainas and Jaina teaching sometimes described as vociforously hostile, and more often in very much more modified terms as another from of persuasion receiving considerable allegiance from the people and calling for recognition as one of the accepted creeds of the inhabitants of South India. Apart from Pataliputra, (Cuddalore in South Arcot District) and Kanchf, there seems to have been a very great centre of Jains in Madura in the 7th century, a locality round which numbers of far more ancient Jain monuments with the Prakrit inscriptions have also been found. Of course there is a grusome tale of the defeat of the Jains in argument, and of their wholesale persecution by the victorious Saiva saints both in connection with Madura in the 7th century and in the centre of Cuddalore. These blood-curdling tales of persecution may have to be dismissed as pious frauds and exaggerations of the later hagiologists, as we have other evidence of a really more reliable character to indicate that the communities generally lived at peace with one another except for loud contentious and vociforous discussions. If the sectaries would have liked persecution --even that is open to doubt-the rulers were not inclined to permit it, within their own territories. In the course of the eighth century, the centre of importance shifts from South India to the Mahratta country, and in the later period of that century this religion enjoyed the great patronage of the Rashtrakuta rulers for the time being, the most important patron among them being Amogavarsha Nripatunga, who was himself a Jain and is said to have abdicated at the fag-end of a long reign and took leave of life by the performance of the Jain ceremony of Sallekana, gradual starvation to death. Jinaséna and Gunabhadra were two great luminaries who flourished in the reign. With the end of the first millennium the Jains lost political influence perhaps by ceasing to have royal patronage, but remained as still a community in the two sections of pious monks and a lay community coming in for special treatment under the rulers of the time.
One special feature of this we might notice here, the Jaina seem to have been early confounded with the Ajivikas, who were perhaps more anathema to the Jains than even to the Brahmanical sects, and were often spoken of indifferently as one sect. The Jains were known to southern literature, Tamil literature in particular, as Nirgranthas. One
Shatabdi Granth ]
$105.

Page #185

Jainism in South India
of the recognised designations by which they were often known elsewhere. Another form in which they are known in the South is Asuvis, which is the Tamilisation of the term Aji vikas. There was a special rate that was levied for the maintenance of the community of the Jaina monks, and the rate was designated Asuvikal Kasu, the cash duty or cess levied for the purpose of Jaina monks. Jaina and Buddhist centres alike flourished specifically designated by the name palli. This state of things continued under the empira of the Cholas, and there is perhaps only one instance of any importanco, that, for some reason, there was a destruction of the caves of these Jainas by an outburst of popular fanaticism. Otherwise they do not appear to have suffered very much, as the Jaina centre at Conjeevaram received the patronage of the two generals of Vijayanagar in the early days of its existence, Chaichappa and his son Iruga, both of them generals of the empire. There are numbers of Jaina communities lying scattered in various centres all over the land still pursuing their peaceful occupations and continuing to be more or less prosperous.
The greatest setback that the Jains suffered in the Dakhan country was under the decaying power of the Chalukyas when there was a Kalachurya usurpation in the middle of the 10th century. A community of Virasaivas, which perhaps we can trace back to the days of the Pasupatas and the Kápalikas of the earlier centuries generally, growing into importance assumed a new form and acquired even a new degree of fanaticism about t::is time. They came into prominence in the Karnataka country under the rule of Bijjala who was himself a Jain, but had two Brahman ministers, an uncle and a nephew, who held high positions in the state service. Led by these Brahmans, they broke out into even open rebellion, and in the course of the struggle, the Jains suffered much, before the rebel elements could be brought under control and made to pursue a normal course of life like communities. Thereafter the Jains have not achieved any prominence comparable to the position which they occupied under the Rashtrakutas in the days of Amogavars ha or in the seventh country of the Pandya previous to the days of Kun Pandya in the century. As one among the various communities constituting the population of the South, they were allowed to pursue their course of peaceful life and continue to be prosperous communities down to the present time.
106 ::
[ Shree Atmaramji

Page #186

MEVETTIAR
OF JAINISM
AONG THE ANCIENT TAMIL
By Rao Saheb C. S. Shrinivasachari m. A.
The learned writer is Professor and Head of the Department of History and Politics, Annamalai University, Annamalainagar, South India. As the Swetambara Jaina Sadhus have done much to propagate Jaina faith in the Western India, so the Digambara Jaina Sadhus have rendered their services for that purpose in the Southern India. Rao Sahib has given some idea of the Vestiges of Jainism among the Ancient Tamils in the South India and on further exploration & research much more materials are sure to be found and glory of Jainism can be proved. New budding scholars have got a vast field for them in this direction. EDITOR.
It is surmised that Visakhamuni travelled, according to the Rajavalikathe, in the Chola and the Pandya realms, worshipped in the existing Jaina shrines and preached to the Jaina settlers. According to the Mahavamsa, King Pandukābhaya, fifth in succession from the founder of the civilised kingdom of Ceylon, Vijaya, transferred his capital to Anuradhapura (circa 437 B. C.) where a temple was built for “ The Nigantba K11mbandha" and a residence was allotted to a Nigantha devotee named Girit. One writer held that the faith could not have reached the island of Ceylon, as early as the fifth century, B, C., without leaving marks in the Tamil Country, unless like Buddhism it went by sea from the North
1 The King also built a monastery for wandering mendicant monks, a dwelling for the Ajivikas and a house for the Brabmans (Geiger and BodeTranslation-p. 75).
2 M. S. Ramaswami Aiyangar-Studies in South Indian Jainism (1922); p. 33 Shatabdi Granth ]
•: -107 ::

Page #187

Some vestiges of Jainism among the ancient Tamils
The evidence of the early Brahmi inscriptions discovered in the districts of Ramnad and Tinnevelly and attributed to the beginning of the third century B. C. shows that even then Jaina sages had been preaching the faith to the Tamils. The beds cut in natural caves at Anaimalai in the Madura district, Arittāppatti and other places, and the fact that the records coutain a few Tamil words written in Brahmi characters, among which may be mentioned sallekhana, are coming to be regarded as being among the finger-posts of the spread of the Jaina faith among the early Tamils. In several of these, the inscriptions were engraved on the beds themselves; and in some others on the overhanging ledges; and it has been safely surmised that the inscriptions and the beds are synchronous. The caverns, situated at isolated heights in the rocks, with foot-holds leading into them and with beds and pillow-lofts dressed smooth, served as the abodes of recluses, either Bauddha or Jaina, whose wants were far below those of ordinary mortals.
Among the antiquities on the hill of Tiruparankunram in the Madura district are sculptures of naked figures in two places; and the second of these is adorned with a five-hooded serpent bebind it and a triple-umbrella over the head, leaving, no doubt, that it is a representation of the Tirthankara Pārsvanātha. At Alagarmalai, to the north-west of Madura, a Brabmi inscription records that the image to its right was “the work of Ajjanandi.” This name occurs in an inscription by the side of a Jaina piece of sculpture at Anaimalai as well as in the Vatteluttu and the Tamil records below the rockcut Jaina images at Aivarmaiai (No. 692 of 1905), and Uttamapālayam (No. 729 of 1905), and also in one of the rock-inscriptions at Vallimalai (Epig. Ind. ; Vol. IV., p. 141. No. B.). Ajjanandi is thus shown to have been a famous Jaina teacher whose influence was very widely spread over the Tamil Country. The cavern at Alagarmalai was occupied for some time by Ajjanandi and his colleagues ; the piece of sculpture at the place clearly reveals the siddha sana
1 Madras Epigraphist's report for 1908 (P. 47 ) .; 108:
[ Shree Atmaramji

Page #188

Rao Saleb C. S. Shrinivasachari
posture in which the Tirthankaras are often represented. Inscriptions on the pedestals of Jaina images at Anaimalai tell us, among other things, that a certain Gunasenapperiyadigal (or Gunasenadeva) was in charge of the Jaina hermitage (palli ) and the presiding teacher in charge of the cavern. The teachers sought the shelter of these caverns in their secluded retirement or in the rainy season. At Pechchi-pallam, also near Madura, there is a row of Jaina sculptures, five of which are adorned with serpent-hoods and attendant deities and are, undoubtedly, representations of the seventh Tirthankara Supārsva. Three of them are seated figures of ascetics with the usual triple umbrella held over them. One of the Vatteluttu inscriptions at the place mentions Gunamadiyar, the mother of Ajjanandi, the teacher referred to above; and another names a certain Kanakanandi who was a servant of the Palli of Kurandi which was in charge of Gunasenadeva. Similar beds and canverns are found at Kunnukkudi in the Ramuad district and at Sittannavāsal in the Pudakotta state.
A Jaina image with a prabha chiselled above its head, on a rock at Kongar-Paliyan gulam near Madura, is according to the vatteluttu iuscription below it, a representation of Acharya Ajjanandi. At Muttuppatti, also in the Madura taluk, on a detached boulder containing a bed and a Brahmi inscription cut into it, are two prepared niches containing two Jaina images with attendant chauri-bearers and a prabha. Below these are two vatteluttu records ( Nos. 61 and 62 of Appendix C list of inscriptions copied in 1910), the first of which says that Kanakavira-periyadigal, a disciple of Gunasendeva, who
1 The Madras Epigraphist's Report for 1909 (p. 70) holds that it is not easy to say if the origin of these ancient caverns is to be traced to Buddhist or Jaina influence. “As however the Brahmi characters are not known to have been used in the early Jaina inscriptions of the faith, the presumption that the caverns are Buddhistic appears to be the more correct one."
The report for the next year holds that these caverns were once occupied by Buddhists and, in a subsequent period, appropriated by Jaina ascetics whose institutions relating to religious mendicancy resembled closely those of the former.
Shatabdi Granth ]
.: 109 :

Page #189

Some vestiges of Jainism among the ancient Tamils
was a disciple of Kurandi Ashtaupa vasi-Bhatara of Venbu-nādu caused the image above to be made in the name of the residents of the village of Kuyirkudi-a fact which shows that entire village communities honoured and followed the Jaina persuasion; and the second record says that the other image was made by Maganandi, a disciple of Kurandi Ashtaupa vasi, in the name of all the inhabitants of the nadu or district. Among other pupils of Gunasendeva, who caused images of the master to be made at the place, may be mentioned Achchan Sripalan, a nephew of Anattavan Masenan, Kandan Ponpattan ( goldsmith) of Sirukadaippuram, the wife of Velan Sadaiyau, a shepherd of Parur, and Araiyangavidi.
In all these places the beds are known in popular legend and belief as the beds of the five Pandava brothers; and both beds and caves are populary ascribed to the Pandava brothers. The Madura and Tinnevelly districts are particularly rich in such monuments. The age of the records has, in several cases, been attributed to the third century before Christ. The Jaina faith played an important part in the literary and political history of South India in the early centuries of the Christian era, down, in fact to the seventh century which witnessed the beginnings of the twin Bhakti revivalist movements of the Vaishnava Alwars and the Saiva Nayanmars. But it is strange how the Jainas and the Bauddhas who were also fairly widespread in that period in the land, "did not exercise any influence with their patrons in the matter of their being provided with comfortable rock-cut cells during their retirement to the hills in the rainy season, as their compatriots of the north did. "
The rock-cut caves which were excavated by the Pallavas and other later rulers were not intended to be used as the habitations of ascetics as the Buddhist and Jaina caverns were.
The prevalence of the Jaina creed in South India in the centuries on both sides of the Christian era is supported by the tradition of the migration of the Srutakevali Bhadrabahu, along with Chandragupta Maurya to the Karnataka country. Mahamahopadhyaya, Rao Bahadur R. A. Narasimhachar, the veteran archaeologist of Mysore, has after ..: 110:.
[Shree Atmaramji

Page #190

Rao Saheb C. S. Shrinivasachari
a thorough examination of all available evidence as to the reliability of that tradition, come to the conclusion that "a dispassionate consideration of the above-mentioned facts leads one to the conclusion that the Jaina tradition has some basis to stand upon." He says that though the evidence may not be quite decisive, it may be accepted "as a working hypothesis until the contrary is proved by future research."
II
Among members of the Jaina persuasion in the ancient Tamil land, the Arhat was considered to be the supreme intelligence which rules the Universe. From the famous epic work, Silappathikaram (Epic of the Anklet) we learn that they had two principal vows, not to speak an nutruth and not to kill any living creature; and the community was divided into two sections, the sra vakas, (bearers) or laymen and the religieux of whom there were five classes, Pancha-parameshtin namely, Arhas, holy men; siddhas, those who had acquired supernatural powers, acharyas, priests; upadhyayas, religious teachers; and sadhus, pious men. The Jainas had pulpits erected near their shrines and at road-crossings from which they preached their tenets. Women were also admitted into holy orders and took vows of celibacy. Monks and nups carried an alms-bowl, a water--pot suspended from a hoop of twine and a bundle of peacock-feathers for softly sweeping off insects from the places where they sat or lay down. They frequently pronounced a short prayer of five letters, which was called the Panch-mantra.
In the time of the early Pandyan ruler, Nedunjeliyan, the practice of the Jaina cult was perhaps allowed only on the outskirts of the Madura city. A regular Jaina Sangha was established in the Madura Country in 470 A. D. by Vajranandi, the pupil of Sri Pujya pada. 4
1 Epigraphia Carnatica: Vol: II Inscriptions at Sravana Belgola-Revised edition. (Bangalore, 1923)-p. 42.
2 The correct interpretation would be final emancipation instead of supernatural powers..--Editor.
3 Silappathikaram; Canto x lines 99-101 ( Commentary of Adiyārkku Nallar) edition of Mr. V. Swaminath Iyer 1892–p. 239.
4 From the Digambara Darsanasara of Devasena writing in Samvat 909J. B. B. R. A. S. Vol. XVII, Part I, p. 74.
Shatabdi Granth ]
.: 111 :

Page #191

Some vestiges of Jainism among the ancient Tamils
About the same time Buddhadatta, an elder contemporary of Buddhaghosa, wrote works on Buddhism in the Chola country. One of these works was the Vinaya vinichchaya which was composed in honour of Buddhasimha at Bhutamangala (Budalur) in the interior of the Chola country. The great Jivaka Chintamani which is, according to Dr. G. U. Pope, "the greatest existing Tamil literary monument, is by a Jaina poet, Tiruttakka Devar, contains the life of the hero, Jivakan, the King of Rajamapuram, the capital of Yemangadam (golden-limbed a name of Gandharva). The author has worked out diffusely in his epic the ideas that have been embodied in the famous Anthology of Naladiyar, in terse epigram. Dr. Pope is of the opinion that some of the earlier quartrains of the Anthology were not improbably his; and that "there is scarcely a word, phrase or idea in the four hundred quartrains that is not in the epic."
The Naladiyar (translated into English and edited with critical apparatus by Dr. G. U. Pope:-Oxford, 1893) was, according to tradition, a collection of popular verses, made after the impalement of the Jainas in the time of Kun Pandyan, of the seventh century who came under the influence of the Saiva saint, Gnana Sambandar. The verses were, mainly, but not exclusively, of Jaina origin and were largely expurgated by the Saivas. There is no mention of God in the collection, nor any trace of any particular religion; but there are allusions to certain popular deities and rites, while the idea of Karma is well discussed.
The famous Kural of Tiruvalluvar is ascribed to dates ranging from the 2nd century B. C. to the sixth century A. D. It is certainly earlier than the Epic of the Anklet in which it is quoted and was probably written a century or two before the main epics. Almost every religion of the land has claimed Tiruvalluvar for itself. Several writers have held that the great Tamil sage was a Jaina, a follower of Arhat and have brought forward pieces of internal evidence in favour of the Jaina origin of the work-chief among them being the use of the expressions: Malarmisai veginan ( he who walked on the lotus, descriptive of the Tirthankar going on a lotus to preach his doctrines on attaining omniscience) and Engunatthan ( he who has
.: 112:
[Shree Atmaramji

Page #192

Rao Sabeb C. S. Shrinivasachari
eight qualities ). The commentator of Nilakesi, a Jaina work, that is being edited by Mr. C. S. Mallinath Jain, calls the Kural "our own Bible " Jaina tradition is that a sage, Elacharya, was the author of the great work, and some identify this personage with the great Sri Kunda Kooda Acharya' who is said to have composed the Panchastikaya for the edification of a King of Kanchi. Tiruvalluvar, according to another tradition, had for his friend, Elala or Elara Singha of Ceylon who flourished in the latter half of the second century B. C. Europeans have been inclined to find Christian influeices in his teaching. If the identity of Tiruvalluvar with Sri Kunda Kunda should be possible, the prevalence of the Jaina faith among the Tamils in the first centuries of the Christian era becomes greatly strengthened.
Madura was the chief centre of the Jaina faith in the pre-revivalist epoch, though we hear of Jaina inonasteries at Kaverippattinam, the old capital of the Cholas, at the mouth of the river Kaveri, and at Uraiyur, near Trichinopoly. The author of the Epic of the Anklet was also a Jaina, and Jaina nuns preached to and exercised influence over women. The Jainas were mostly of the Digambara persuasion, and the Nigrantha system was more popular than the Bauddha creed."
The view has been generally accepted that Jainism had been known in South India even in the third and fourth centuries before Christ and Jaina settlements should have flourished in the land in the 1st century A. D. and even before it. On the eve of the Hindu revival of the 6th and 7th centuries the position of the faith was very influential and even deep-rooted. It is easy to the continuity of Jaina elements in the Saiva hagiology, of Jaina ideas of conduct in the life of the upper classes of the population and of Jaina monasti. cism in our mutt organisation etc.
1 For his date & works see my friend Mr. A. Upadhya's learned introduction to Pravachana-Sara ably edited by hiin & published by Parama-shruta-prabhavaka mandala Shroff - bazar, Bombay. Editor.
2 Excepting Dharmastikāya, other Jaina credal points are supposed to be embodied in the well known Tamil epics.
Shatabdi Granth ]
. 113 :

Page #193

A BRIEF SURVEY
CON seringen ^ BRIEF survey
ICONOGRAPHY
By Dr. B. Bhattacharya M. A., Ph. 1).
DIRECTOR, ORIENTAL INSTITUTE, BARODA.
The learned writer has taken trouble to collect materials for Jaina Iconography, but the value of the article would have been enhanced if necessary references were given. Most of the information seems to have been obtained from Achàra-Dinakara.
The Dhyanis mentioned are probably the poses of the deities. Regarding the collective deities we find they are the Sarasvatas mentioned in the Pratistha-kalpas, and are twenty four, the first name ". Sarasvatas ” having been omitted by the writer. Neither these nor the subsequently mentioned Indras and Indranis are all found represented in images. Their names appear in some Tantras or in the works describing the spheres ruled by different Indras and their Agra-mahishis are there also mentioned, but the latter bear individual names and are not therefore collective deities. So far we know, these are not individually represented in images except S'akra, Is’àna, and Dharanendra, Ņirvana-Kalika and other ancient works describe a very limited number of deities. Inference as to some deities named being imported from the Buddhist Vajrayana does not seem to be warranted, because most of these can be traced in admittedly more ancient Jaina scriptures. The similarity of names seems to have influenced the learned writer. The comparative study, we must however say, is indeed welcome. We wish careful investigations will be carried on for the purpose.
We offer our thanks to the learned writer for writing a preliminary article on Jaina Iconography and desire he will write copiously about it after further studies as he has done about Buddhist. Iconography.
Editor.
1.14 :
[ Shree Atmaramji

Page #194

प्राच्यविद्यामन्दिर ( वड़ौदा ) के अध्यक्ष
राजरत्न-ज्ञानरत्नपदप्रतिष्ठितडॉ विनयतोष भट्टाचार्य.
[P. 114.

Page #195

Page #196

Dr. B. Bhattacharya
is admitted on all hands that the study of Iconography is one of the most fascinating in the whole realm of Indian Archaeology. An icon is nothing but the expression of an idea of godhead and Iconography seeks to discover when and under what circumstances that idea was conceived and found its expression. Thus iconography does not only concern itself with the identification of images and paintings of gods and goddesses, but also with the social, religious, spiritual and artistic background relating to the production of such rapresentations. The science of iconography, therefore, covers a wide field which is both instructive and interesting.
Hinduism, Buddhism and Jainism being the three principal and ancient religious systems of India the study of iconography naturally falls into three grand divisions. Much work has already been done in the field of Hindu and Buddhist iconography, but so far not a single authoritative book on Jaina iconography has been written. With the advance of Jaina studies and the discovery of Jaina monuments, temples and images, scholars are required to be drawn towards this branch of iconography, so that an exhaustive and authoritative volume may be available to earnest inquirers. This will not only stimulate the Jains themselves, but also give an impetus to those who are anxious to compare the results so far achieved in the Hindu and Buddhist branches of iconography, with those of the Jaina religious system. After all, all the three religions being indigenous to India have many things in common, and it is to our utmost advantage to know how far the three systems agree with one another in order to appreciate how far they differed. This study of iconography, when carried to its logical extreme, thus helps to re-establish cultural unity that existed in olden days, and remove many misunderstandings that may have arisen in recent years.
Plenty of material is available in Jaina literature of today for the reconstruction of the Jaina pantheon, and in fact the Jaina pantheon is not lacking either in variety or in richness. Once when the present writer was making an investigation on the same line he was confronted with at least 500 Dhyanas of gods and goddesses. This surprisingly large number of Dhyáncts was obtained only on a superficial study of some of the printed books available at the library of the Oriental Institute. If a search is made in the MSS room among the numerous Jaina manuscripts
Shatabdi Granth ]
• 115:

Page #197

Jaina: Iconography-a brief survey
deposited there, it is expected that at least double the number of Dhyanas will be available for the re-construction of the Jaina pantheon.
Again, the form and character of deities differ a great deal aceording as they are conceived either in the Svetambara or the Digambara schools. In different centuries deities were differently conceived according to the needs of the time, and it is not improbable that the deities differed also according to Gacchas and according to the whims and fancies of sculptors and donors. Thus in Jaina iconography one has to deal with prolific material which is required to be shifted with considerable skill and care.
The study should begin with the representations of Tirthankaras and their companions, the Yaksas and Yaksiņís. The names of Yaksas and Yaksinis differ according to different authorities and according as they are conceived in the two grand divisions of Jainism, the Svetambara and Digambara schools. The names as we obtain may be given in a tabular form below:No. Tirthankara
Yaksa
Yaksiņi Rśabhadeva
Gomukha
Apratichakra Ajitasvāmi
Mahāyaksa Ajitá Sambhavanátha
Trimukha
Duritāri Abhinandana
Isvara
Kālikā Sumatinátha
Tumbaru
Mahakali Padmaprabhanātha Kusuma
Acyuta Supārsvanātha
Matanga
Santā Chandraprabhanatha Vijaya
Bhrkuți 9. Suvidhinātha
Ajita
Sutará 10. Sitalanatha
Brahma
Asokā Sreyamsanátha
Isvara
Mānavi 12. Vāsupūjyanātha
Kumāra
Pracaņdā Vimalanātha
Sanmukha Vidita Anantanátha
Pátāla
Ankuśá 15. Dharmanātha
Kinnara
Kandarpa 16. Santinātha
Garuda 17. Kunthunath
Gandharya
Balā Aranātha
Yaksendra Dharani Mallinātha
Kubera
Vairotyā 20. Munisuvratanath
Varuņa
Varadatta
܇ ܥܠ
11.
13. 14.
Nirvana
18.
19.
• 116 :
[ Shree Atmaramji

Page #198

Dr. B. Bhattacharya
21. Naminātha .
Bhrkuti
Gandhari Neminātha
Gomedha
Kuśmándi 23. Pārsvanatha
Pārsva
Padmavati 24. Vardhamanaswami Matanga
Siddhāyika There are several ways of representing the Tirthaņkaras, sometimes as sitting and sometimes standing, sometimes alone and sometimes with two or more replicas of the same image, sometimes covered in draperies and sometimes without them. The Tirthamkaras have each & definite recognition symbol, called the Làncchana which invariably accompanies their forms whenever they are represented. These Lànochana are 24 in number and are associated with the Tirthankaras in the following order: 1. Bull, 2. Elephant, 3. Horse, 4. Monkey, 5. Kraunch bird, 6. Red lotus, 7. Svastika, 8. Moon, 9. Alligator, 10. Srivatsa, 11. Rhinoceros, 12. Buffalo, 13. Boar, 14. Falcon, 15. Vajra, 16. Deer, 17. Goat, 18. Nandyàvarta, 19. Water-jar, 20. Tortoise, 21. Blue lotus, 22. Conch, 23. Serpent, 24. Lion.
The list given above is according to the conceptions of the Svetambara school; the list of the Digambaras differs from the above in certain respects. Again in the Utsarpiņi period there was another set of 24 Tirthankaras, and if an attempt is made their Dhyanas. Láncchanas and perhaps their Yaksas and Yakšiņis also may be found.
Next in importance to the Tirthankaras are the Vidyadevīs, their number baing fixed at sixtean. All these deities are associated with one Vidyà or Mantra and therefore they are known as the Vidyadevīs. They may be compared with the Hindu Mahavidyas whose number is recognised to be tən. These are called Siddhavidyās because it is believed that if their Mantras ara repeated for a lakh of times the worshipper attains Siddhi or perfection. Some such significance seems to be attached to the sixteen Vidyadevīs of the Jains. The names of the sixteen Devis are invariably given in the following order:-1. Rohini, 2. Prajnapti, 3. Vajraśrṇkhala, 4. Mahāvajrāņkuśa, 5. Apratichakra, 6. Purusadatta, 7. Kālika, 8. Mahakalikā, 9. Gaurī, 10, Gandha*, 11. Jválámātņkat, 12. Mänaví, 13. Vairotyā, 14. Acchūpta, 15. Mānasī and 16. Mahāmānasi. When this list is examined it will be found that some of the names are repeated in the list of Yaksiņis, though I have not yet · * Gandbāri. Editor † Sarvastra Mahajválā. Editor
Shatabdi Granth ]
.: 117 :

Page #199

Jaina Iconography-a brief survey
examined the difference that exists in their forins. Most of these deities are two-armed and have peculiar vehicles, such as man, crocodile, ( Godhá ), horse, swan and such others. Amongst them Rohiņi and Vairotya are four-armed.
None the less interesting are the names of the mothers of the 24 Tirthankaras whose forms and characteristics are described in Jaina scriptures. The names of the mothers are given in them as under:1. Marudevī, 2. Vijaya, 3. Sena, 4. Siddhartha, 5. Sumaņgalā, 6. Susima, 7. Pfithvi, 8. Laksmaņā, 9. Syamá, 10. Nanda, 11. Visņu, 12. Jaya, 13. Rāma, 14. Suyasa, 15. Suvrata, 16. Achira, 17. Srī, 18. Devi, 19. Prabhāvati, 20. Padma, 21. Vapră, 22. Sivā, 23. Vāmā, 24. Trišala.
The most remarkable feature of the Jaina iconography is the inclusion of quite a large number of collective gods in their pantheon. Such instances are not rare in the Hindu pantheon for there we meet with descriptions of such collective deities as the eight Vasus, twelve Adityas, eleven Rudras, and so forth. In Buddhism also similar examples are found; for instance,the eight Tarás of the vajratārā Mandala, four Däkinīs of the vajra vārāhi Mandala, the five Pancarakså deities eto. bnt seldom do they appear as independent groups, nor their occurrance is so large as in Jainism. The names of collective deities I have been able to discover are these:-1. Adityas, 2. Vahnisuras, 3. Varuņas, 4.
tardatoyas, 5. Tusitas, 6. Adhyābādhas, 7. Aristas, 8. Agnyabhas, 9. Suryabhās, 10. Chandrabhas, 11. Satyabhas, 12 Sreyaskaras, 13. Ksemankaras, 14. Vșsabhas, 15. Kāmācāras, 16. Nirvaņas, 17. Antarf ksadevas, 18. Atmarak sitas, 19. Sarvaraksitas, 20. Maruts, 21. Vasus. 22. Aśvamukhas, 23. Viśve Devas.
The number here comes to 23 and it is quite possible that one of these collective deities is missing in my list because I find that the Jains are very fond of the number 24, Full iconographic details of these deities are given in the Jaina scriptures, and the Välanas and the weapons held in their hands are all described in them. For instance, the Adityas are described as having the horse as their vehicle and the lotus as the symbol. The Vahnisuras are described as having the goat as their vehicle, the Adhyăbàdhäs have the man as vehicle and the Viná as the symbol, the Aristas have the hare as vehicle and the axe as symbol, the Kámàcárás have Garuda as vehicle and the discus as the weapon.
.: 118 :
[ Shree Atmaramji

Page #200

Dr. B. Bhattacharya
Examples of this kind can easily be multiplied but that should be the duty of one who is writing a compehensive work on Jaina iconography.
The collective deities on the male side have already been described, but there it a set of female deities, all collective, whose iconography can be studied from the Jaina religious works. It is not possible to give details of form in all cases and therefore I shall indicate the names of such collective female deities as I have been able to discover. The names are these: -1. Surendradevis, 2. Camarendradevis, 3. Balidevis, 4. Dharanendradevis, 5. Bhūtinandadevīs, 6. Venudevis, 7. Veņudáridevis, 8. Harikāntidevis, 9. Haridevis, 10. Agniśikhidevis, 11. Agnimīnavadevis, 12. Punyadevis, 13. Vasisthadevis 14. Jalakintadevis, 15. Jalaprabhadevis, 16, Amitagatindraưlevis, 17. Mitavahanadevis, 18. Velambadevīs, 19. Prabhañjanadevis, 20. Ghosadevis, 21 Mahaghosadevis, 22. Kaladevīs, 23. Mahākāladevīs, 24. Surúpadevīs, 25. Prātirūpendradevīs, 26. Půrnabhadradevis, 27. Mánibhadradevīs, 28. Bhimadevis, 29. Mahabhimadevis, 30. Kinnaradevis, 31. Satpurusadevīs, 32. Mahápuruşadevis, 33. Ahikayadevis, 34. Mahakayadevis, 35. Gitarati 36. Gitayasodevis, 37. Sannihitendradevés, 38. Samminadevis, 39. Dhātrindradevís, 40. Vidbâtrindradevis, 41. Rsîndradevis, 42. Rsipálendradavis, 43. Isvarendradevis, 44. Maheśvarandradevīs, 45. Suvaksodevis, 46. Visāla devis, 47. Hasendradevis, 48, Hisyaratidevis, 49. Svetendradevis, 50. Mahāšvetendradevīs, 51. Patagadevis, 52. Patagaratidevis, 33. Sūryadevis, 54. Chandradevis, 55. Saudharmažakrendradevis, 56. Iśanendradevis.
Besides these there are innumerable individual and independent deities in the Jaina pantheon, and these in a great measure add to
e richness and variety of the Jaina gods and goddesses. Amongst the male deities mention may be made of Saudharmendra and Isānendra both two-armed, the latter bearing the Sūla. Camara, the lord of the Asuras, Bali, Dharana the lord of the Nigas with his head marked with three hoods, Bhūtānanda, Venudeva, Venudārideva, Harikanta, Hari Indra, Agniśikha, Agnimanava with his banner marked with a pitcher, Punya with the lion-banner, Vasištha, Jalakanta with the horse-banner, Jalaprabha with horse as cognizance, Amitagati the remover of obstacles, Mitavahana, Vailambadeva, Prabhañjana the crocodilebannered, Ghosa, Mahighosa, Kala, Mahakala with Kadamba flower as his cognizance, Surúpa, Pratirúpa, Pūrņabhandra, Mänibhadra, Shatabdi Granth ]
119:

Page #201

Jaina Iconography-a brief survey
Bhimadeva, Mahabhima, Kinnara, Kimpuruşa, Satpuruşa, Mahapuruşa, Ahikäya the lord of the Devas, Mahakaya the lord of the Suras, Gitarati, Sudaruna, Devarat, Hari, Dhatr, Vidhatr, Rşi, Rsipala, Isvara, Mahešvara, Suvaksas, Viśāla, Hasa, Hasyarati, Sveta, Mahāśveta, Patagarat, Patagarati, Surya, Chandra, Sakra, Išana, Sanatkumara, Mahendra, Brahma, Lantakeśvara, Sukra, Sahasrara, Anatendra, Acyuta, Ksettrapala with 20 arms, Brahmasanti etc.
Amongst female deities mention may be made of the following the list being by no means exhaustive. The Sri, Hri, Dhrti, Kirti, Buddhi, Laksmi are some of the abstract deities. There are besides, Srutangi, Ksettradevata, Bhuvanadevf, Sasanadevi, Sarasvatî, Santidevi, Jaya, Vijaya, Ajită, Aparajita, Tumburu, Adhivasana and Amba. This list does not include the purely Hindu Matṛkas which were recognised in Jainism. Their number is here recognised as nine and they are named in Jaina iconography as follows: 1. Brahmani, 2. Mahešvari, 3. Kaumarf, 4. Vaisnavi, 5. Varahi, 6. Indraņi, 7. Chamunda, 8. Tripura and 9. Saṣṭhi.
Dhyanas are also available for the Arhats, the Siddhas, the Acaryyas, the Upadhyayas and the Sadhuvrajas. It is also noteworthy that such abstract concepts as Jñana or knowledge, darsana or philosophy and charitra or good conduct are deified in Jainism and appropriate Dhyanas can be discovered from Jaina religious works*.
In Jaina iconography a place is not denied to the usual Dikpalas numbering ten, the nine Planets of Destiny, and the twelve signs of the Zodiac. The Dhyanas associated with them are not those which we generally meet with in Hindu books, while the Dhyanas of the twelve signs of the Zodiac certainly have an originality special to the Jainas.
The above is a brief survey of the materials available for the study of Jaina iconography. If a search is made further interesting material will be available. In iconography greatest importance should be placed in the Dhyanas which records the law which every sculptor or painter is required to follow. In different place the artists have different technique which will make a few sculptures appear somewhat different, but still the influence of the original Dhyanas will be quite conspicuous.
* No Dhyanas, so far as we know, are mentioned regarding jnana etc. Editor. .: 120 :. [ Shree Atmaramji

Page #202

Dr. B. Bhattacharya
The brief study, herein given, will make another fact quite clear. Such a varied and rich pantheon must necessarily presuppose the existence of widespread Tantric practices among the Jainas. If a good literature on Tantras is not available today amongst Jaina sacred works, it is because either that literature is lost or remains to be discovered by a further search of manuscripts. Each deity in Tantra is associated with a Mantra and a procedure, called the Sadhana, peculiar to the deity. Except the sixteen Vidyadevis it is difficult to find Mantras for other deities without adequate study, but the possibility of their existence is almost a certainty.
Another fact that can be discovered by means of this brief study is that Jaina iconography was not altogether unconnected with the Hindu and Buddhist iconography. For instance the presiding deities of the nine Planets, the ten Dikpalas, the twelve signs of the Zodiac, the Matrkas etc. are common to the three pantheons, and their representations are to be met with in important temples belonging to the respective systems of religion. To a student of Buddhist iconography the names of Manibhadra, Půrnabhadra the two friends of Jambhala
of Wealth, will be quite familiar. The names like Vajraşrñk hala, Vajráňkůst will sound familiar to one who knows the elements of Buddhist iconography. The prefix. Vajra 'to the names of Jaina deities is not altogether meaningless, because it shows clearly that these are importations from the Vajrayāna school of Buddhism, Gandhari also has a peculiar Buddhist odour. Bhskutt is Buddhist.
There is also no room for doubting the fact that the Jainas incorporated many Hindu deities in their pantheon, and perhaps assigned inferior positions to them, Brahma, Hari, Maheśvara, Kubera, Varuna, Kālī, Mahākāli, Brahmánt, Maheśvarî, Vaişņaví, etc. are all Hindu. Indeed, it will be an interesting study if the forms of these deities in Jainism are compared with those obtaining in either Hinduism or Buddhism or both. Thus it is evident that the Purăņas, and later
Tantras, served as the chief source of inspiration to those who were responsible for the building up of the Buddhist and Jaina pantheons.
Shatabdi Granth ]
• 121 ::

Page #203

VOU
VAN
(
2
The golden thoughts of the ideal
reformer, Shri Vijayanand Suri. By Gyan Das Jain, M. SC., LL. B., P. C.S.,
Subjudge, Ambala.
Note:-In the following few lines I have translated some quotations, from the great works of the great modern Acharya touching the social and inoral problems of the present day and containing their unfailing solution. I have also added a free comment on our existing social and mental outlook The deep erudition of the Acharya and his scholarly mastery of the various philosophical systems of the East can be appreciated only by reading his learned works that drew forth spontaneous homage from unbiassed students of oriental civilization and literature like the following:
दुराग्रहध्वान्तविभेदभानो !, हितोपदेशामृतसिंधुचित ! संदेहसंदोहनिरासकारिन् !, जिनोक्तधर्मस्य धुरंधरोऽसि । आनंदविजय ! श्रीमन्नात्माराम ! महामुने ! मदीयनिखिलप्रश्नव्याख्यातः शास्त्रपारग ! ॥ कृतज्ञताचिन्हमिदं, ग्रंथसंस्करणं कृतिन् ! यत्नसंपादितं तुभ्यं, श्रद्धयोत्सृज्यते मया ॥
A. F. Rudolph Hoer
“In times past there have been spectacular and deceitful religious heads, who enslaved even the Kings. The religious head of the .: 122 :
[ Shree Atmaramji

Page #204

Gyandas Jain
Christians is known as the Pope. Europe has not been able to get rid of his thraldom upto the present day. The tyranny of these religious heads has been as relentless in India as in any other part of the world. The root cause of this injustice has been ignorance. With the rise. in the power and influence of these heads, they so order things that no one should study and if some one does so, he should not acquire the real insight into the field of knowledge. They consider that they can. thrive and revel only on ignorance of the people who on getting welread would pick holes in their conduct and their notions. That is why they seek to keep all the branches of learning shut away from other people.
GYANDAS JAIN
It is this religious thraldom that has caused India to lose her freedom, that has defrauded her of the sweet fragrance of the real 'Dharma' and that has plunged her into the meshes of new faiths andx creeds." [Agnan Timir Bhaskar, P. 24.]
17:1
"In India so many started their own new creeds that the intellect of the Arya' people got blunt and confounded and they are. sinking into the abysmal waters of Mithyatva' with their minds

X What a forceful and fearless comment on the religious conditions by an ideal religious leader! We need the help of a 'Guru' even in learning how to read and write. Progress, on the thorny way of Dharma' is however impossible without the watchful and sympathetic guidance of a Guru. But when blind. faith prevails, the 'Gurus' become selfish and sensuous and the situation becomes exactly what the Acharya has depicted.
Shatabdi Granth J

.: 123.

Page #205

Suman-Sanchaya
troubled by constant doubts. Several of them have turned Christians; several others have joined the ranks of the followers of Moha Some have woven out of their own unwarranted notions the faiths like Brahma Samaj' and some have entered the new faith of Saraswati Dayanand and there are others who would rather stand aloof from this clash of creeds.
So many agriculturists and others have renounced their occupations to go about as Sadhus' that it has become a problem for the society how to feed them. Most of these Sadhus are avaricious, hoard wealth and smoke poisouons drugs like Ganja & Charas.' Others have put up permanent abodes in towus to rob people and to revel in licensious pursuits. It would be better that such 'Fakirs' remained house-holders and utilized their honest earnings in bringing up and educating their children and in feeding the hungry and raising the down-trodden.
Sadhu' in one who wears a cloth to cover his nakedness and feeds himself to subside his hunger, who observes untarnished 'Brahmacharya' and keeps the people away from falsehood, theft and fraud and from dishonest dealings and lustful pursuits, by his sweet persuation."
(Agnan Timir Bhaskar, P. 118 ) “ Treat as brothers all those that observe Jainism : love them more than you love your own brothers. 'Jain Dharma' provides shelter to and contains in its wide fold people of all castes and colours. The various castes and classes have their origin not in
Dharma' but seem to derive their designations from association with a town, a person or an occupation. Acharyas like "Ratnaprabh Suri' and “Hembhadra Suri' formulated some castes and Gotras'. It is a - sinful error for the people of any caste to consider themselves as
* What a life-like picture of the religious chaos and the sinful life of the religious heads of those times! What an apeal the words carry for the reformation within. .: 124 :
[ Shree Atmaramji

Page #206

Gyandas Jain such superior to those of any other. The very idea of the high caste and the low caste is demoralising. All human beings are equal.+
(Jaina Dharma Vishayak Prashnottar Q. No, 17–18) "It is good that Jains keep their sacred books with care but it is at the same time lamentable that they have shut away their grand • Bhandars' like that in Jaisalmer behind stone walls and never care to know if the invaluable treasures have all turned into dust and been lost to the world or any of their traces still remain."
(J. D. V. Prashnottar d. 147.) "Q. Have the Jains no wealth that they do not improve the condition
of their excellent Shatras ? A. They have ample wealth but two of their senses have grown too
powerful and that is why none cares for the libraries. One is the nose and the other the palate. For the former, that is for a name they go on raising temples at a cost of lacs and for the latter they squander away thousands in sumptuous feastings. No one, on the contrary dreams of the decaying literary works and
improving them." "Q. Is there any sin in the erection of temples and in “Sahammi
Vachhals' (common dinners of the brotherhood ) that you forbid them ?
- A. No. These two virtuous things lead one to heaven and even to
salvation but Lord Jinadeva has ordered that the defective or unhealthy 'Dharma kshetra 'should be attended to and ameliorated first. The greatest need of the day is the protection of the decay.
+ The broad Jain Dharma does not admit of tolerating any invidious discrimination between the various classes such as we observe today. Any such distinction tarnishes the fair name of Jain religion, th: unrivalled exponent of equality. What liberal views the great reformer held and with the courage of conviction expressed to widen our narrow vision!
# What a fervent appeal for the reclamation of the little treasure left which also is fast sinking into ruins! Shatabdi Granth ]
125 :

Page #207

Suman-Sanchaya
ing Libraries which if not saved now, would be lost to the world for ever. The temples can well be erected any time later on."
(J. D. V. Prashnottar Os. 148-150)
"O. When and where should the temples be erected and of what
nature should the Sahammi Vachhal' be ?
A. Temples should be put up at places where the people, devoted to
Lord Jindeva, can not afford to build a temple on account of their means being limited.
Provide some work for the indigent son of a brother-shravak so that he may be able to support his family. Lend your assistance to him when and where it is called for. This is the right
Sahammi Vachhal.' Do not think that we are against the erection of temples or against the Sahammi Vachhal in the form of common dining. But mind there is little outcome or 'Punya' for temples erected just for winning a name. For the people of one place to entertain those of another neighbouring place and then for the latter in their turn to feast the former, without any idea of helping up each other, would be but a futile barter and not the right type of 'Sahammi Vachhal.+”
(J. D. V. Prashnottar 0. 151)
† What an awakening for the indiscrimate followers of conventions and what a blow to the blind sense of treading in old ruts!
+ O, blind goers in ruts and senseless followers of the conventions! Do you forget these words of the noble Acharya today that you are wasting your money earned by all sorts of tricks in such things-wasting at the bidding of the dull and narrow-visioned 'gurus' fond of being called lovers of Shasan.'
It is surprising to find that our people, watchful in business of every little farthing and earning money by a hundred tricks not always honest, are squandering tbeir wealth in the name of the so called 'Dharma' heedlessly. It is good that the Jains are ready to spend thousands for the 'Dharma' at the bidding of some one but those that direct, by their bidaing this hard-earned inoney, into such fruitless channels, play false with their blind and devoted followers and tarnish their own souls also. From my travels in Marwar and other provinces, I have known that 20 to 40 thousands of rupees are not infrequently spent in a single
Sahammi Vachhal' when and where some Sadhus' fond of mere spectacular farces, happen to stay for the Chaturmas.'
.: 126 :
[ Shree Atmaramji

Page #208

Gyandas Jain
"In the first place thousands of invaluable Jain scriptures have been consigned to fire by or under the orders of the Muslim Kings. Those that ecaped some how, are rotting away in the the shut up' Bhandars' and it is likely that after some time the condition of these locked-up treasures of knowledge would get even worsethan that of the burnt-up ones. The Jains spend thousands in other matters but nothing for the restoration of the decaying ancient works. They do not start educational institutions either where their children could be taught in Sanskrit. What a pity it is!
Most of the Jain Sadhus also do not care to study. Why should they freely get plenty to eat and drink? There are so many Yatis! who are only spoiling their lives by indulging in mere sensual pleasures. People call us 'Nastiks' but we care not what others think of us.
It is painful to find our exultations and felictations at the goregeous * Varghora Shows' and the expensive common feasting at a Juncture when hundreds of our youths are experiencing the keenest mental tortures on account of unemployment or seeking the shelter of other religions just for one worldly amenity or the other and when hundreds of youths born in Jain families are turning into enemies of the Great Universal Jain religion merely for want of proper religious instruction.
It is a pity that at this calamitous hour our own religious 'gurus', the very model of asceticism and physical repunciation, are consciously guiding us into the whirlpool of calamity on account of their mutual jealousy, their obstinacy and their egotism. **Awaken, Jain Samaj! awaken soon if you wish to exist. Discard the antiquated conventions, Let not the essential be swallowed by the mere non-essential. Join your forces with the world in its onward march and after so joining, attract the world to the eternal truths of Jainism. Leave off the old pipe. Adopt pew modes of propagation of your soul elevating Dharma in this new era.
The 'Sa bammi Vachhals' of the palate devoid of any sense of mutual help are a mere 'Sāvadya Arambh', a mere craving of the tongue and a fertile source of new 'Karmas.' The 'Varghoras' without devotion and intelligent faith are only a demonstration of mass stupidity and ignorance. Our people are turning away from the Prabhu-mārg.' They should be saved. Let us learn the lessons of the times as did the great Vijayanand who allowed his disciple to stay for 12 years on end at one place, for the sake of the preservation of the invaluable Jirna Bhandar'.
Shatabdi Granth ]
.: 127 :

Page #209

Suman-Sanchaya
Thousands of our people would flock to relish with gusto the dainty dishes at the common dinners but they would rather sleep over the matter of preservation of the old literature and of spreading of real education.
The purport of our writing this is only that, with mutual co-operation and united effort, Jains should reclaim the ancient 'Bhandars' like those in Patan, Jaisalmer and Khambhat and should by opening educatinal institutions at prominent towns, provide for the spiritual and temporal education of their children and make them capable citizens."'$
(Quotation in 'Saraswati' Fel, 1915) "Q. What are the duties of a man towards God ? A. He should augment the 'Bhagwat Mahima' as far as may be.
He should widen the fold of the religion of the Lord by religious celebrations that would evoke admiration for Jainism in the public. He should also spread the religion of the Lord Omniscient in this country and abroad by religious discourses and publication of its literature. "
(Chicago Prashnottar P. 81 ) "Q. Where is the need for studying the various Shastras ?
$ What noble thoughts of a leader whose every pore is inbued with the spirit of reform and awakening! What a farsightedness!
Gururaj! The 'Samaj' needs the fearless reformers like you. It is de pressing to find that some of your own disciples who had the fortune of learning at your feet, deliberately ignore your advanced spirit and are perversely engaged today in dragging the society into the old ruts.
The Jain Shravaks consider that the task of carrying the torch of the religion is a duty peculiar to the Sadhus and have left it over to them. The Sadhus, on the contrary are happy to escamp at places where there is facility for Ahara (food) and where physical comforts are handy. They are filled with a sense of complacency on their morning discourses addressed within the premises of the
Upashraya' to a few devoted Shravaks wagging their chins in a stupid manner. This is the limit of their sense of the 'Dharma Prachar.'
The idea of going about from place to place and from country to country under great odds, to carry the noble massage of 'Ahimsa' to the hearts that are devoid of it, is loathsome to them.
.: 128 ::
[Shree Atmaramji

Page #210

Gyandas Jain
A. The need for that lies in this that it is only after an unbiassed
study of comparative religion with a balanced mind and a calm consideration of the Tatva', that one can discover the right course and the essential trutlis."
(Chicago Prashnottar P. 86) "Q. What are the short-comings of various religions ? A. The Jaina Dharma is faultless. But the physical health and the
inental soundness of the present day Jains is far from being such as to euable them to follow the way to salvation as ordained by the Lord Jinendra. Their other failings are that there is no effort among them for education, that there is no unity and that even Sadhus' are demoralised by mutual jealousy."
(Chicago prashnottar. P. 93. ) "Q. How should the King and the customs be followed ? A. We should obey the Kivg when his orders are just and should
follow the customs that are for the good of the right-minded. The customis whose non-observance would make the cause of this country, town or society suffer or whose 101-observance would thereby render harm to our well-being spiritual and physical, should be adhered to aud none other."
(Chicago Prashnottar. )
* What a liberality of views! What a mental poise aud a craving for the truth! But what about ourselves? We know not our owu religion and our own faith is shaking for that reason. To study comparative religion and then to turn, by our sweet and intelligent persuation, the 1101-believers into Jains would be a mere dream for us all. Our sadhus also seem to be afflicted with intellec!ual indigestion. Study of the Jain and non-Jain Scriptures hardly suits their mental constitution.
The enlivening voice of the enlightened heart that sang "सब में ज्ञानवन्त बड़वीर" does not shake us from our stupor.
* This is the diagnosis of a competent physician. The disease is getting on to be incurable but his prescription still frightens us as being bitter. If any one attempts the treatment, he in damned as an outcaste, a tebel and as a 'Shasandrobi.
$ A brief tut an adequate note of warting to enlighten the devotees of the antiquated customs that sap today the very life-blood of the country and the society.
Shatabdi Granth ]
•: 129:

Page #211

IST
.
:
Will
TOP
TRAR
( 9ರಲಹರಿ
a.
Dr. Hoernle was a great oriental scholar. He wrote the letters to Mr. Maganlal Dalpatram, a devoted Shravak of Shri Atmaramji, who served as his English clerk, and who took a leading part along with Seth Veerchand Deepchand & others in sending Mr. Virchand Gandi to the Parliament of Religions, Chicago as a representative of Jaina Religion at the behest & under the instructions of Shri Atmaramji. The letters are important as they give us an idea of what high estimation Dr. Hoernle had for the Acharya Shri to whom he dedicated his edition of Uvasaga Dasao ( a Jaina Āgama ), and to whom he always looked as an authority on points regarding Jainism. Mr. Maganlal died since long & his son Mr. Keshavlal d grundson my friend Mr. Ramniklal a Solicitor Bombay High Court preserved the said letters which were handed over to Acharya Shri Vijayavallabha Suri. I deciphered & copied them & was happy to insert them here. The originals are with me at preseut.
Editor. ]
=
.: 130 :
[ Shree Atnaramji

Page #212

Dr. Hoernle's Letters
(1) Mr. MAGANLAL DALPATRAM,
Calcutta 22nd Sept. 1888. DEAR SIR,
I have received your letter of 17th inst. & postcard of the same date. I address this letter to Muni Atmărămji as you wish me to do.
In reply to the Muni's inquiry my statement about the Dasha Shruta Skandha was a mera guess-work. I daresay it is wrong. But I should like to learn from the Muni where the verses may really be found.
With regard to the expression Vajra-rishabha-nārācha ( 9TH
&c. I translated it " with joints as hard as diamond, as strong as a bull & as straight as an arrow.” This is merely meant as a literal translation ; & I do not know what the word is really meant to express. You seem to think that the translation is totally wrong. I daresay, it is ; & I should feel extremly obliged to the Muni if he would be good enough to explain to me, what the expression really means & where that explanation may be found. . By the way, if I understand the Muni's explanation correctly he means to say, that during the eleven months, of the Sramana-Chula Pratimas, a person must keep all the eleven Pratimas for regular terms for 1 day, for 2 days, 3 days & so forth upto 11 days. But is this not inconsistent with a Shraman's profession? For example in the 5th Pratima-pratima (farfal, it is said that a person to a certain extent enjoys his wife except on the 8th & 14th days. But surely a Shramana should abstain entirely. How can therefore a Shramana Chula person keep that Pratima for five days ?
If you can procure me an early reply, I shall feel exceedingly obliged to your self as well as Muni Mahārāj. Pray give my best compliments to Muni Mahārāj Atmárāmji,
Yours truly
A. F. Rudolf Hoernle I have written to Bombay for a copy of the Muni's valuable work Jaina Tattvadarsha, Shatabdi Granth ]
• 131 :

•

Page #213

Dr. Hoernle's Letters
(2)
Mr. MAGANLAL DALPATRAM.
The Madrasa Wellesley Square, 19 April 1890 [Calcutta.]
MY DEAR SIR,
Will you be good enough to ask the Muni Atmārāmji whether he would be kind enough to procure for me a copy of the following work: महादेवार्थस्तवः by हेमाचार्य
Mahadevärtha-Stava by Hemâchârya.
There is a copy of this work in the library of Rai Dhanpat Singh in Azimganj but I cannot procure a copy of it. The Muni will have no difficulty in getting a copy, either from there or elsewhere.
(3)

Yours truly
A. F. Rudolf Hoernle
The Madrasa Wellesley Square. 22 May 1890.
MY DEAR SIR,
I am much obliged to you for your letter of the 26th ult. and for forwarding my request about the Mahà-Devartha-Stava to the Muni. I hope to hear soon from him on the subject.
I have now another request. My friend, for whom the Muni promised a copy of the Katha-Kosha, is unable to understand a few phrases in it. I have copied them on a separate paper. Will you be good enough to send it to the Muni, and ask him to tell us kindly what those phrases mean.
I further enclose the title-page and dedication of my edition of the Upasaka Dasă, I have dedicated it in a few Sanskrit verses to the Muni Átmârâmji. Will you kindly forward it to him? As soon as the whole is printed, I shall send to the Muni a complete copy of my edition. In your letter you say, the head disciple of the Muni Atmârámji
.: 132 :
[Shree Atmaramji

Page #214

Dr. Hoernle's Letters
is Muni Harakh Vijayji. The other day I made here (i. e. Calcutta) the acquaintance of Muni Hans Vijayji who was also represented to me as a disciple of Muni Átmârămji. Would you be good enough to let me have a list of all the Muni Átmäràmji's disciples in proper order, as well as of the disciples of the disciples (Shishya and prasishya).
I should also like The Muni Atmarámji to give me a full explanation of the term diksha. What is diksha? To whom is it given; to Sadhus or Sravakas or both? Who may give it? What are the ceremonies under which it is given?
I am going to Europe on furlough-I shall leave Calcutta towards the end of June, and Bombay on the 10th July by a Rubaus'no (?) Steamer. I shall probably travel by The Rajputana Railway, touching Delhi, Jeypore, etc. Will you please tell me, whether the Muni is likely, about that time, to be at any place on the Rajputana line? If so, I shall do myself the honour of calling on him and paying him my respects:
I am working at present at the preparation of the Jain Vriksha, and hope it may be published soon. I shall remember your wishes about it.
Yours truly
- A. F. Rudolf Hoernle
(4)
Asiatic Society of Bengal, 57 Park Street Calcutta, 6 June, 1890
MY DEAR SIR,
I hope you have received my previous letter, and that I shall hear from you by & by whether there is any chance of my seeing the Muni on my way to Bombay.

I now send you (registered) by book post a set of questions which please forward to the Muni with a request that he may be good enough to answer them. As you will see I have written the questions on one half of the page, leaving the other half blank, for the Muni to write his replies. Will you kindly explain to him, that he should let his replies be written on the blank spaces left by me, and that he
Shatabdi Granth ]
.: 133:

Page #215

Bonur
Dr. Hoernle's Letters should afterwards return my question-paper; so that I may have questions and answers together.
I have written the questions in Hindi, in order to save you the trouble of translating them.
As I shall probably have left India, by the time the Muni will have finished his replies, I give you herewith my European address to which please forward the papers when the Muni returns them,
Dr. A. F. Rudolf Hoernle Clo R. Roming Esqr. 6 Marien Strasse
Bonn on Rhine Germany. Please ask Muni to send the papers back to you, so that you may forward them to me.
If he should be able to return his replies to you to Bombay, on or before the 9th July, I shall be able to receive them from you in Bombay, when I hope to be on that day, as I shall embark on the 10th July. I shall stay at the Great Western Hotel, on the Esplanade.
But I do not wish the Muni to be hurried. Let him give his replies at his leisure, and they may be forwarded to me to Europe.
I shall be happy to make your acquaintance in Bombay and to thank you personally for all the help you have afforded me.
Yours very truly A. F. Rudolf Hoernle
( 5 )
The Madrasa Wellesley Square
19 June 1890. Dear Sir,
In reply to your letter of the 13th Inst. I have received the replies you refer to from the Muni Mahârăj direct and I hope to receive the replies to the other long set of questions before I leave the shores of India through you in Bombay. : 134 ::
[ Shree Atmaramji

Page #216

Dr. Hoernle's Letters I am afraid as the Muni is staying such a long distance from Delhi, it will not be possible for me to visit him this time. Perpaps I may be luckier when I return from Europe,
I shall leave Calcutta on Wednesday next. After receipt of this, no letter of yours will reach me in Calcutta. If you have anything for me, please keep it till my arrival in Bombay. I am not yet quite certain on which day I shall reach Bombay, probably on the 8th. But in any case though I shall he extremely pleased to make your personal acquaintance, I cannot undertake to deliver any lecture. I never deliver lectures, and I should consider it great presumption on my part to deliver a lecture on Jainism to Jains, even with the limitation which you so kindly suggest, as I know it.
For the present I am a mere “learner” of Jainism, a system of religion in which I take a very great interest.
If I can, I shall certainly try to visit Mount Aboo and see the temples, which I know are most beautiful,
I shall stay in Bombay at the Esplanade Hotel, not at the Great Western, as ( I think ) I wrote in my last letter to you.
Yours truly, A. F. Rudolf Hoernle ( 6 )
Esplanade Hotel Room no. 70
Second floor, 1 July, 1890 (Bombay) My Dear Sir,
I arrived here this morning, and sail on Thursday for Europe.
I shall be happy to see you, if you can spare time to call on me. I have brought with me for you a copy of my edition of the Uvásaga.
I have a good deal of business to do, and shall be out most 'time of the day. So I am afraid you will have to take your chance of finding me in the Hotel,
3. The meal-times are from 9 to 10 A.M., & 2-3 P.m. These will be the safest times to find me in.
Shatabdi Granth ]
.: 135 :

Page #217

Dr. Hoernle's Letters
Would you be good enough to let Mr. Virchand know? I have not got his address by me.
I have also brought with me copies of my edition for the Muni Atmärāmji & for Mr. Virchand. I shall deposit your copy as well as the others in the office of the Hotel, with instructions to deliver them to you, in case you should miss seeing me.
Yours Sincerely, A. F. Rudolf Hoernle
Mr. MAGANLAL DALPATRAM.
38 Woban Place. Russell Square
London 6th Nov. 1890. My Dear Sir,
Your letter of the 11th ult. has been forwarded to me here, where I am staying for a few weeks to study Jain works in the British Museum.
I arrived quite safely in Germany in the beginning of August, and found my family in the enjoyment of good health,
Please inform the Mahārāj Muni that I received those Mșs of the Vipak Sutra, to which he refers. They are quite safe with me. Also please tell him, that I have received his replies to my questions and am much obliged to him for them.
I shall be glad to receive the account of the Muni's life, which you have promised. I shall prepare it at once for publication in a wellread English periodical.
I (am) sorry to say, that I find, that I have forgotten to bring with me to Europe those questions, to which the Muni wants replies from European Scholars. Would you be good enough to send them to me again ? If you do so carly, I shall be able to procure replies, while I am still in Europe.
I have yet some questions to which I wish to have early replies from the Muni, as they will help me in my study of Jainism in Europe. Will you be good enough to lay them before the Muni?
136 ::
| Shree Atmaramji

Page #218

Dr. Hoernle's Letters
1. In a pattavali of the Digambaras, I find the term Nandiämnàya ( HTF ). It applies to the Nandi Sangha or Saraswati Gachchha. What is the exact meaning of the word ámnaya ( far ) ?
2. The same pattavali comments thus: अथ वंशाधिकार प्रथम पट्टावली विषै Yui HET FT 1 What is the meaning of this ? and what is a Kulkara ( 35€), and what are the names of the 14 Kulakaras ?
3. I learn that there are (4) four sanghas among the Digambaras 1, the Nandi Sangha ; 2, Vrishabha Sangha; 3, Simha Sangha; 4, Deva Sangha. I have got a pattavali of the Nandi Sangha; but not of the three others. Could the Muni procure for me copies of the pattavalis of those ( Vrishabha, Simha and Deva Sangha ) ?
4. In one of his replies the Muni informed me, that among the Swetāmbaras there is a Paschand Gachchha and also an Anchaliya Gachchha. Would the Muni be good enough to procure for me copies of the pattavalis of those two Gachchhas ?
5. A certain Rev. Shoolbred delivered some time ago a lecture on Jainism in England. In it there occur the following passages.
I “The Jains seem to have made timely concessions to the Brāhmans which still crop out in peculiarities of their ritual. Not the least marked of these is that not its own priesthood, but Brāhmans generally minister in the Jain temples, and perform the marriage and other religious ceremonies among the members of the sect."
II “ The entire Jain communilty is divided into 84 Gachchhas or families. But all of these are again comprised under two great divisions or sects : The Swetambaras and Digambaras. These denominations are believed to date from the two founders of the faith Pārsvanath and Mahāvira. The former is said to have worn one white sheet round his person, & the latter to have dispensed with dress altogether. The Digambara priests do not now go naked, but lay aside their clothes only at meals.”
III “ The Jain priesthood proper are called Jatis. They are vowed to celibacy and a religious life and although not ministering in temples, they read in these the sacred books of their faith and are in return supported by the gifts of the laity. Such, at least, ought to be their position and character. But for centuries the Jatis have more or
Shatabdi Granth ]
.: 137 :

Page #219

Dr. Hoernle's Letters
more cased to play the part of priests. They are now found engaging in banking and commercial adventures, or acting as quack doctors and necromancers. They thus amass large fortunes, wear long oiled and scented hair, and flowing dresses of the finest white muslin, and many among them live in almost unconocaled (? unconcealed ?) concubinage in defiance of the rules of their order."
IV “As a natural recoil from the state of things a very strict religious order called Dhundias has arisen as rivals of the Jatis. These have in great measure usurped the place in public estimation of their less rigorously ascetic brethren. They practise the most rigid asceticism, never wash their persons or clothes, wear dirty rags over their mouths
prevent insects from being injured, and carry about with them cotton mops to sweep the ground. So far, do they carry their pretence of guarding life, that they will not drink water which has not first been boiled and strained. It can well be imagined that such being their personal habits, the odour of sanctity in which they live is far from being a pleasant one and makes their presence felt by one of the senses atleast, even when at a considerable distance off.”
Will you kindly read these passages to the Muni, & ask him to tell me whether they state the truth. It seems to me that they con.tain a good deal of misunderstanding, and of confusion of the Digambaras with the Svetambars. Please ask the Muni to give me a true account of the several points mentioned in the passages.
Is it true, that Brāhamans minister, and why do they do so ? Are there really 84 gachchhas ? If so, what are their names? Do they all still exist? The Muni told me that there were now only 5 gachchhas in existence:-Tapa, Kharatara, Páschand, Anchaliya & Uvakesha. Do the Svetambara Sadhu ever lay aside their clothes entirely and be naked ? Are the Muni and his disciples called Jatis or Sadhus ? What is the difference between these two forms? Have the Jatis really become so degenerate ? If so, to which Gachchhas do these degenerate Jatis belong ? Who are the Dhundiyas ? Are they Svetambara or Digambara? To which Gachchha do they belong ?
Yours truly, A. F. Rudolf Hoernle.
.; 138:
[ Shree Atmaramji

Page #220

Dr. Hoernle's Letters
(8) 6 Marien Strasse, Bonn (on Rhine)
16 Jan. 1891. Mr. Magganlal Dalpatram
Bombay Mills Company. DEAR SIR,
The object of my letter is to inform you that I propose sailing from Genoa (on my return to India ) on the 10th February next, and to ask you not to send anything to my address here after the receipt of this letter but to keep everything till I arrive in Bombay, which will be about the 2nd March. I shall stay again at the Esplanade (Watson's ) Hotel, where you will be able to obtain news of my arrival.
You had promised me biographical notices of the Maharaj Atmārāmji. I have not received them yet, but am very anxious to receive them. I shall be very glad, if you could get them ready by the time I arrive in Bombay.
I also sent you some time ago a letter containing some questions which I wished you to get answered by the Maharäj Muni. Could you obtain the replies to those questions by the time I reach Bombay ?
The Mahâráj had promised to give me a copy of the work called Gyan Suryodaya Natak ( T ITT A1 ). Will you be good inquire, whether that work has been finished copying ? If so, I should be glad to receive it on my arrival in Bombay.
I enclose a list of questions for the Muni Mahárâj. Will you kindly forward it to him ?
I am due in Calcutta in the morning of the 10th March. I hope to arrive in Bombay on the 2nd March; and as my journey to Calcutta will occupy 3 or 4 days, I shall probably have some 4 or 5 days to spare. I should very much like to make use of these spare days, to see, if possible, some of the celebrated places of Jainism and also make a visit to the Muni. Perhaps by the time I arrive in Bombay, you may be able to ascertain the stopping places of the Muni, and advise me, how I may best carry out my object.
Shatabdi Granth]
.139 :

·

Page #221

Dr. Hoernle's Letters
Will you please convey my best compliments to Mr. Veerchand Deepchand; and remember me to Mr. Virchand Gandhi.
With best wishes for your welfare
(9)
Yours very truly,
A. F. Rudolf Hoernle.
Dear Sir,
I arrived this morning with Mrs. Hoernle. We intend starting for Ahmedabad & Mount Aboo tomorrow (Monday) night. I shall be glad to see you tomorrow afternoon at 3 P. M., if you can spare the time. Please bring to me the Muni's biography and anything else that you may have for me. Do you know where the Muni is at present ? Yours truly A. F. Rudolf Hhernle
Espeanade Hotel, Room No. 78 1 March 1891. (Bombay)
My Dear Sir,
In reply to your letter of 14th inst. I have the pleasure of sending you two copies each of two papers of mine on Jainism, one on the Upakesa Gachchha and one on Digambara Paṭṭavalis.
( 10 )
Asiatic Society of Bengal, 57, Park Street, Calcutta 17 Dec. 1891
I have requested the Superintendent of the Govt. Press to send you part VIII by value-payable-post, as you requested.
.: 140:.
Professor Buhler's papers on the Authority of Jain tradition in the Vienna Journal, you can obtain from the Superintendent of the Education Society Press in Bombay. But you will have to purchase copies of the issues of the Journal in which they appeared. They have not been printed separately, so far as I know.

I shall publish the Muni's biography as soon as my official duties leave me leisure. Just now I have extra work to do.
I hope you are keeping quite well.
When you write to the Muni Mahârâj Atmärämji, please give him my compliments. Yours truly
A. F. Rudolf Hoernle.
[Shree Atmaramji

Page #222

LAINCOMMUNITY
Ilsvarious
arovao ROBLEMS
TO ATTO
By gor. Bhikhalal 6. Kapasi B. A.
At the invitation of the centenary celebration committee, I am prompted to pen a few words regarding our problems of to-day.
It is befitting that Jain community is honouring a great sage like Shree Atmárāmjee, by celebrating its centenary under the able guidance of his desciple Shri Vijayavallabhsuriji. The life and mission of Atmārāmjee should serve as a beackon light to all Jains to unite all diverse forces for the general uplift of the community.
Of all the faults of ommission and commission none is greater than their mutual squabbles over so-called differences in opinion. The time has come when all the divergences of opinion should now be merged into one unified form for the social, religious, economic and political emancipation of the Jain community.
The lite and mission of our Mahārāj Shri Atmärámjee was really an ideal one of a man as a man in this world. He was our spiritual guide and the beneficent balm for healing our religious contests. His life was a glorious life replete with high sentiments and noble notions. Let us therefore follow his noble preaching for the general uplift of the Jain community.
When India is passing through a critical political stage, we must
Shatabdi Granth ]
.141

Page #223

Jain community : Its various Problems,
not shut our eyes. Keeping the high ideals of our revered saint, ably explained by his desciple Achárya Shri Vijayavalla bhsuri, we must march forward for ordered progress.
Our problems are many and varied too. I offer a few suggestions to the pioneers of the Jain community. (1) The establishment of a Jain central bank with branches all
over India for expanding trade and commerce. (2) Releiving unemployment amongst Jains by helping them to
secure suitable jobs and agreeable business. (3) To find out ways and means for the proper utilisation of big
charitable funds for improving the educational and industrial
position of the Jain community. (4) To provide special provisions for higher technical and industrial
training. (5) To maintain the high tradition of religion and culture bereft of
useless and meaningless squabbles over minor and trivial matters. (6) To cultivate broad and noble ideals for rousing national and
civil consciousness amongst the whole community. 7) To make strenuous efforts for achieving unity and uniformity
amongst the whole community.
It is necessary to have a broad outlook in the fulfilment of the various ideals for the moral and material progress of the community. The best way of celebrating the centenary of our revered saint is to unite all forces for raising the cultural and material outlook of the community.
• 142 >>
[ Shree Atmaramji

Page #224

Sain contributino
le Gujarati Lites
wre
In the lectures on the present state of Gujarati literature delivered by Divan Bahadur Krishualal M. Jhaveri in February 1934 in the Bombay University's Thakkar Vassonji Madhavji lecture-Series & published by the said University we find at page 5 on Jain Contributions as under:
“Sanskrit and Prakrit were learnt by the higher classes such as the Brāhmins and the Jain Sadhus. It may be said in passing that in dealing with the earlier phases of the language and literature of Gujarat, one should never make the mistake, which was commonly made uptil some years ago, of ignoring the very large part played by the Jain sadhus or ascetics in the formation and development of both. The towering personality of Grammarian Achārya Hemchandra (Samvat year 1168, A. D. 1112 ) not only dominated our literature during his own tinies but will dominate it for all time. The services rendered by his "aaaaaTI” are unique. They have preserved for us and for generations to come the state of the language and literature as they were in his own time, and it is the opinion of some scholars that his book represents the state of the language as it existed even before his time. Successive Jain authors, down to the dawn of the modern period, continued to contribute to the literature of the province, and their works can be counted by thousands. A few have been published, but the rest are lying hidden away in the obscurity of the Bhandars, the temples and private collections. In this connection may be specially mentioned the two volumes of Jain poetry and the history of Jain literature written by Mohanlal D. Desai.
The learned author has favoured us with a short article in Gujarati on the same subject which appears in Gujarati Section II of this volume at pages 1 & 2.
Shatabdi Granth ]
•: 143 :

Page #225

JC
OF MAHAVIRA
By Dr. Bimala Churn Law. Ph. D.; M. A.

The writer is a scholar in Buddhist literature. He has from that point of view seen three Jaina Agamas and jotted down what he could in this article-Editor.
Mahavira, the last Tirthankara of the Jains, was one of the greatest religious reformers of India. He was undoubtedly the most notable scion of the Jñatrika clan. He had a tremendous influence over the millions of Indians. He has been described in a Buddhist book as the head of an Order, of a following, the teacher of a school, wellknown and of repute as a sophist, revered by the people, a man of experience, who had long been a recluse, old and well-striken in years! A detailed biography of this great religious reformer will fill a volume and is beyond the scope
1 Digha Nikaya, Sanghi c'eva gani ca gan cariyo ca nato yasassi titthakaro sidhusamma to bahujanassa rattanna cira pabajito addhagato vayo anuppatto."'
.: 144 :.
[ Shree Atmaramji

Page #226

Dr. Bimala Churn Law
of the present paper. We are concerned here to touch only a few salient features of his noble teachings treasured in the Jaina Sūtras. The teachings of Mahāvira and Buddha are mainly the same. Mahăvira gave some instructions to the lay people and monks, which we have noted here as far as can be gathered from the Jaina Sūtras.
Mahavira points out that four precepts and self-privation are the recognised roads to the blissful state of the soul. Every act of killing is a cause of demerit whether the act be intentional or not. The Jains took exception to the Buddhist view regarding this point (vide Sūtrakrtanga, Jaina Sūtra, II, 414-417 ). The soul and the world are both eternal giving birth to nothing new. This is how Mahăvira points out the ontological significance of eternalism. According to him the real object of experience as a whole can never be cognised and described by appropriate symbols. According to Mahavira, one should abstain from killing beings, theft, falsehood, sensual pleasures, spirituous liquor and those who do not renounce these, go to hell. A person will suffer the consequences of whatever may preponderate as between an act and forbearance from it. That is to say, if the period during which a man abstains from cruelty and homicide is of longer duration than the period during which he kills animals, he will not go to hell.1
ording to him the soul which has no form is conscious (Cf. Sumaņgalavilásini 119).
Mahāvira further points out that a person should always be meek and should not be talkative in the presence of the wise. He should acquire valuable knowledge. A wiseman should not be angry when reprimanded. He should not associate with mean men. A sage should wander about free from sins. Company of women should be discarded. Self should be subdued. Teacher should be politely approached. An intelligent pupil should rise from his seat and answer the teacher's call modestly and attentively. The pious obtain purity and the pure stand firmly in the law. Delusion, pride, deceit and greed should be avoided. Monks or householders who are trained in selfcontrol and penance and who have obtained liberation by the absence of passion go to the highest region. Those who are ignorant of the
1 Cf. Samyutta Nikaya, IV, 317. (A Buddhist work)
Shatabdi Granth ]
.: 145 :

Page #227

Teachings of Mahavira
truth are subject to pain. A person of pure faith always realises the truth. Those who have attachments for this world suffer. An ignorant man kills, tells lies, steals foreign goods, and is desirous of women and pleasures. The sinners go to the world of Asuras and to the dark place. They will be born in hell. Stupid sinners go to hell through their superstitious beliefs. One should not permit the killing of living beings. He should not commit sins in thoughts, words and acts. The pleasures are like a venomous snake. The pleasures are like the thorn that rankles, pleasures are poison. He who possesses virtuous conduct, who has practised the best self-control, who keeps from sinful influences and who has destroyed his Karma will obtain Mukti.
According to Mahāvīra, meditation means abstaining to meditate on painful and sinful things. One should with a collected mind engage in pure meditation on the law. He further points out that misery ceases on the absence of delusion, delusion ceases on the absence of desire, desire ceases on the absence of greed, and greed ceases on the absence of property. According to him there are eight kinds of karma. A wise should know the different subdivisions of karma and should exert himself to prevent and destroy them. (Uttara-dhyayana Sutra, Lectures 1 to 36.)
There are three ways of committing sins by one's own activity, by commission and by approval of the deed. By purity of heart one reaches Nirvana. Misery arises from weaker deeds. A wise man should abstain from overbearing behaviour. A very learned or a virtuous man or a Brahmana or an ascetic will be severely punished for his deed when he is given to actions of deceit. A sage should always vanquish his passions. He should expound the law correctly. He should not neglect even the smallest duty. A wise man should abandon worldliness. He who abstains from cold water, and who does not eat food out of the dish of a householder, possesses right conduct. Those who are not subdued by the wicked pleasures know meditation to be their duty. The virtuous men regard pleasures as equal to diseases. One should not kill living beings in the threefold way, being intent on his spiritual welfare and abstaining from sins. Nirvana consists in peace. Cruel sinners commit bad deeds and will sink into the dreadful hell which is full of dense darkness and great sufferings. Those who are wicked, kill beings for the sake of their own pleasures. Deceivers
.: 146:
[Shree Atmaramji

Page #228

Dr. Bimala Churn Law
practise deceits in order to procure themselves pleasure and amusement. Sinful undertakings will at the end bring miseries. Sinners acquire karma arising from passion and commit many sins. The virtuous exert themselves for liberation. A pious man should eat little, drink little, and talk little. He should also exert himself being calm, indifferent and free from greed. The sinners are destined to suffer great violent, painful and intolerable agonies in hells. Wise men teach the true law.
According to the Acharanga Sutra a wise man should not act sinfully towards earth, nor allow others to act so. He should not act sinfully towards animals, nor allow others to do so. He should not act sinfully towards the aggregate of six kinds of life. He should neither himself commit violence by various acts, nor order others to commit violence by such acts, nor consent. to the violence done by somebody else. He should adopt the true faith and stand in the right place. A hero does not tolerate discontent and lust. He is not attacted to the objects of the senses and not careless. A wise man who knows the world and has cast off the idea of the world should prudently do away with the destructions to righteousness. A liberated man conquers wrath, pride, deceit, greed and passion. He should avoid wrath, pride, deceit, greed, love, hate, delusion, conception, birth, death, hell, animal existence and pain. A man who exerts himself and is of a steady mind without attachment, unmoved by passion and having no worldly desires, should lead the life of an ascetic.
The Jains who do not believe in a supreme God declare that Karma accumulates energy and automatically works it off without any outside intervention. Karma is latent in all actions. When the soul by means of austerities and good actions has got rid of agnana or ignorance, it attains omniscience. The Jains divide Karma according to its nature, duration, essence and content. Karma is intimately bound up with the soul. The Jains believe that once an Atma has attained the highest state, it is absolutely indifferent to what is taking place on earth and will never again undergo re-birth. They think of Moksha as a bare place of inaction reached by those who through suffering and austerity, have completely killed all their individuality and character and have finally snapped the fetters of re-birth.
Shatabdi Granth ]

.: 147 :.

Page #229

Teachings of Mahavira
Mahavira's great message to mankind was that birth is nothing, that caste is nothing and that Karma is everything and on the destruction of Karma, future happiness depends.
According to Mahavira, a monk should avoid untruth, sinful speech, and should not be deceitful. Nothing sinful, hurtful and meaningless should be told. He should sally forth and return at the right time. He should collect alms freely given. He must learn and conquer 22 troubles e. g. hunger, thirst, cold, heat, nakedness, erratic life, women, abuse, corporal punishment, dirt, ignorance etc. He should try to get distilled water. He should not walk beyond the prescribed time remembering the teachings of Jina. He should meditate on the law. He should not be angry if abused. He will be a true Samana if he continues to search for the welfare of his soul. Loss of comforts should not be lamented for. He should cast aside all fetters and all hatred. Pious ascetics get over the impassable Samsara. A houseless monk should not desire women, Monks should go to the highest place after annihilation of their Karma. A true monk is one who does not care for his life, who abandons every delusion, who always practises auste rities and avoids men and women. A monk should not take from the house holder bed, lodging, food, drink, etc. He who practises self-discipline meditates on his soul, wise, hardy, calm and does not hurt anybody, is a true monk. He should not occupy places for sleep or rest frequented by women. He should take up a detached lodging not frequented by women to preserve his chastity. The pious monk should abstain from ornaments. A monk should be steadfast, righteous, content, restrained and attentive to his duties. Birth is misery. Old age is misery and so are disease and death. Nothing but misery is the samsara, in which men suffer distress. A monk should be impartial towards all beings in the world & careful to speak truth. He should keep the severe vow of chastity. Mental and bodily penances should be practised. An ascetic will by means of his simplicity enter the path of Nirväņa. A monk should destroy doubts; passion should be subdued. Those who truly believe in the subject of exertion in righteousness taught by Mahavira, put faith in it, give credence to it, accept it, practise it, comply with it, study it, understand it, learn it, and act up to it, have obtained per148 :
[ Shree Atmaramji

Page #230

Dr. Bimala Churn Law
fection, enlightenment, deliverance, final beatitude and have put an end to all miseries. A monk should not tell stories. He should be free from. attachment. He should wander about for the welfare of his soul putting aside all undertakings. He will abstain from untrue speech and will not take that which is not freely given to him. He who vigorously practises austerities avoids anger and pride. He should be modest. He should know correctly the sacred texts. He should practise austerities and understand all details of the law. He should conform himself to the opinions expressed by the Jinas and wander about till he reaches final liberation. (Cf. Sutrakstānga.)
A monk or a nun on a begging tour should not accept alms which are impure and unacceptable. He or she should not attend any festivity, Food placed on a platform or any such elevated place should not be accepted. Food placed on vegetable or animal matter, unripe, wild rice, sediments of liquor, raw plants and raw substances should not be accepted. There are rules regarding the bath of a monk or a nun, pilgrimages undertaken by them, modes of speech, begging of clothes etc. He or she should not accept clothes which are full of living beings but should accept clothes that are fit, strong and lasting. There are some rules regarding begging for a bowl. A monk or a nun should not accept a bowl which a layman has bought. He or she should not accept very expensive bowl, made of tin, silver, gold, brass, mother of pearl etc. He or she must have to observe certain rules if they desire to go to a sugarcane plantation or to a garlic field. He or she should not go to any place where thera are many temptations. From the Uvāsagadasão (lectura 1) we learn that Mahavira addressing Ananda, one of his staunch followers, spoke to him that a Jain monk must know and avoid five typical offences against the law of right belief, abstention from gross ill-usage of living beings, abstention from grossly lying speech, abstention from gross taking of things not given, limiting one's own. desires, keeping uposatha ( sabbath ), right distribution of alms, etc.
Shatabdi Granth
.; 149

Page #231

CE QUOTATIONS V THE NITIVAKYĀMRTAJ
Wap COMMENTARY S
By O. STEIN
The edition of the Nītivākyāmsta by Pt. Pannalál Soni has superseded all the previous editions of this work. The foremost feature of that new edition is the Commentary, which by its detailed explanations, as far as preserved, and by the richness of quotations supersedes on his part the Mugdhabodhini, the Commentary of the former edition. The author of the Tikā which has no name is unknown; in the Bhūmika Mr. Nathūrām Premi concludes from the mangaláchara
ca that the name of the Commentator has been Haribala. For, such is his argumentation, the introductory verse of the Commentary:
- हरिं हरिबलं नत्वा हरिवर्ण हरिप्रभम् ।
हरीज्यं च ब्रुवे टीकां नीतिवाक्यामृतोपरि ॥ seems to be an imitation ( anukarana ) of the mangalacharanasloka by Somadeva in his Nitiv, which runs:
सोमं सोमसमाकारं सोमाभं सोमसंभवम् ।
सोमदेवं मुनि नत्वा नीतिवाक्यामृतं ब्रुवे ॥ On this latter verse the Tikākāra offers not less than five explanations, namely from the point of view of the Saivas, Somadeva being Maheśvara; of the Vaisnavas, whereby Soma is interpreted as RT; of the Brāhmanas (Soma meaning arcát); of the Jains (THETICHÅ
1 Manikichandra-Digambara-Jaina granthamala 22, Bombay, 1922.
2 By Gopala Narayana, Bombay 1887, Grantharanamala; cf. Jolly, ZDMG 6), 1915, p. 3:9; Winternitz, Gescbicht:d, ind. Litter. III p. 527, n. 1.
3 There is no Comnentary on 11, 28-end; 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 1-10; 25.
$150 ::
(Shree: Atmaramji

Page #232

0. Stein. शुभ्रं जिनं चंद्रप्रभं ब्रुवे); of the Ksapanakas (सोम इव सोमस्तं सोमं शान्तम् ). The name of Somadeva has to be explained like that of his guru Nemideva whose name consists of Nemi-contained in the name of the 22nd Tirthamkara Neminātha. Thus Somadeva bears his name after Chandraprabha or Chandranátha, the 8th Tirthamkara, Soma being a synonym of Chandra, the moon. Therefore, the mangala-verse in the Yasastilaka, another work by Somadeva, opens:
श्रियं कुवलयानन्दप्रसादितमहोदयः ।
देवश्चन्द्रप्रभः पुण्याजगन्मानसवासिनीम् ॥ and the Commentary on that runs:विद्यानन्दिनमानन्दप्रदं सोमप्रभं जिनं । प्रणम्य संप्रवक्ष्यामि यशस्तिलकचन्द्रिकाम् ॥
At the end of the first book ( asvasa ) of the Yaśastilaka there is an anagraph:
सोऽयमाशार्पितयशा महेन्द्रामरमान्यधिः ।
देयात्ते सन्ततानन्दं वस्त्वभीष्टं जिनाधिपः । . Even conceded the analogy between the introductory verses in the text and Commentary of the Nitiv. there is no sufficient proof therein that the latter's author has been a Vaisņava, his name being Haribala. Not only does this word not occupy the same place as the corresponding Somadeva; but names containing Hari-disclose nothing about the religion of their bearers. Haribhadra, the well-known author, was a Jaina; in inscriptions occur names of monks witb names like Nārāyaṇa, Visņubhatta; Visņudeva was a saint, Sivakoti a guru, and Sivasarmasūri an lauthor. Such an assertion about the Tīkā kāra's Vaisňava-religion had to get some corroboration by his work. The argument, to be brought forward perhaps, that he had no opportunity to stress his own confe. ssion in a work on Niti, by a Jinist author cannot be accepted as: some passages indicate, as it seems, that he nourished either sympathy for Visņuism, or had at least some religious animosity against the Saiva-religion. Thus p. 81 ( on Nītiv. 7, 3) he mentions as instance
. See e. g. llpigraphia Carnatica II, Index; for the last name Winternitz, History of Indian Literature vol. II, p. 592. Shatabdi Granth )
.: 151 :

Page #233

The Quotations in the Nītivákyämrta Commentary for the sumavatyins which word he explains by लिङ्गिनः शैवबौद्धकौलनाffa T:1 but omits the Vaisnavas. In this connection the Commentator quotes the “ Guru". In the Anukramaņikā of authors and their quoted verses the editor understands the guru as Brahaspati; but there is no reason for such a suggestion. The fact that the Commentator chose the Nitiv. by a Jaina author as the subject of his work would rather point to his own Jainism. Would it not be known by other works it would be difficult even to ascertain the religion of Somadeva only by the help of the Nītiv. p. 282 ( 27, 29 ) Somadeva says:
श्रीमतोऽर्थार्जने कार्यक्लेशो धन्यो यो देवद्विजान् प्रीणाति' । kayaklesa is a term of Jinism, but, assuming this text, it is no Jaina doctrine to say that rich, in a metaphorical sense of course, happy is
ho satisfies gods and twice-born, especially Brāhmaṇas. In the new edition there is no samvibhaga, but it occurs in the verse, quoted by the Commentary, under the name of rşiputraka ( p. 283 ).
कायक्लेशो भवेद्यस्तु धनार्जनसमुद्भवः ।
स शंस्यो धनिनो योऽत्र सविभागो द्विजार्थिषु ॥ From this can be seen the difficulty with which the critical reader of the Nitiv. and its Commentary is confronted; for neither the text of the Nītiv, is about all doubts nor are the sources of the Commentary known. Another instance for the uncertainty whether the Tīkākāra was a Jinist or an adherent of Brāhmanism is given by the reference to p. 311f. ( 29, 3f. ) Somadeva says- TASTA. When the Commentator explains daiva by Tife #, as he does here and p. 347 ( on 30, 13), it sounds as well Jinistic as Brahmanic; cf. e. g. Hitop. Prastáv. sl. 21 TATARSA #Raç qarafa Feta. In versə 5 Somadeva says, after having
1 On kaula cf. the Commentary on 1, Ii (p. 8); he explaius the word abhyudaya as Svarga, because dharmır is that by which attainment to heaven and moksa take place. But not so with the kaulanaslika who are attached to striseva, madyapana; in I, ?h: refe:s to madyamamsastrinisevana, thus omitting the two others "m" of the Panca-attva
2 The older edition reads: srim utah, kay akleso na devagurudvijatithi prinati, kintu vibhavasamvibhagah,explained in the Mugdhabojhini that prayascitla consisting in pilgrimages etc. are only fit for the poor, they have to part with the prayascitt. .: 152:
[ Shree Atmaramji

Page #234

0. Stein explained in the foregoing Hai 21ait, Argi #fati fa. or, p. 355 (on 30, 39 ) Somadeva uses the comparison of pagalgfagari sa; the Tīkākāra says it gargrazera ga darati ganger barei gyfa. Though this is used only in an upamà, it shows both the authors well versed in the Brāhmaṇic ritual. p. 315 ( on 29, 16 ) the king is declared to be the embodiment of the “ three purusas,” thero exists no visible deity except the 2king; the following sūtra goes still further and explains this by the quality of the knight aga, being Brahman; for, he has to attain to the first stage of life ( as Brahmacárin ), to possess attachment to the highest Brahman, to stay in the Guru's family (for study ), to study in the proper way, being an ornament of the young generation ( as crown-prince). In sūtra 18 the king is described as Nārāyaṇa, in s. 19 as Pinākapāņi, i. e. Siva. These are the “ three TES” as the Commentator said already in his explanation of s. 16; it is, however, noteworthy that he understands ago as Visnurüpe, though Visņu is mentioned in s. 18. That is perhaps the single solid argument for the predilection of the Commentator for the Vaisņaya religion. There is another interesting passage in the Commentary on s. 18 where the king is said to be an embodiment of Narayana the supposed Visnuitic Commentator says: नाविष्णुः पृथिवीपतिरिति alytic: he explains the sūtra further by saying the king is similar to Nārāyana by loving his subjects, he has his Laksmi as Visņu, with her he goes through दीक्षा and अभिषेक, then the Tikakara repeats: तथा ना fator: qforaturaftfa atan. This sentence, differing from the former only by aTia instead of a is found in the text of the former edition p. 114. Either the new edition has by some mistake ommitted this sentence, as it is explained by the Commentary, thus presupposing the same text as in the previous edition; or, it has crept into the latter, being originally a gloss. This instance is a further proof how unsettled the question of the text of the Nîtiv. is still inspite the two
1 This sutra is nothing else but Kauti!. Arthas. VI 97, s. 7; Cari लोकं यापयति in s. 8 the same text defines अदृष्टकारितं देवम् s. 14f. correspond to Nitiv. s. 6. For the stand-point of Somadeva on ascetics 5, 23ff. p. 50f. cf. the Bhumika p. 28.
2 The reading in the previous edition inserts Ti before T .
Shatabdi Granth ]
.: 153

Page #235

The Quotations in the Nītivākyāmsta Commentary editions. Also the boundary between a Brahmanic and Jinist Somadeva is fading away as the Commentator can have been a Hindu, perhaps of Vaisnava religion, or a Jinist too as Somadeva.
The special importance of the Tikakāra from a literary point of view are his quotations, as remarked above. These are verses, with few exceptions slokas, of authors the names of which are partly known, but the works of which are lost, partly verses of authors which cannot be identified in the works of these though their works exist. Therefore, as it is the case with the quotations from Manu and Yājñavalkya, the editor has raised some doubts whether the Commentator has not invented at all these alleged citations from the two Smộtis. Mr. Náthurām Premi defends the Commentator against this attack on his honesty mainly by the argument ( Bhůmika p. 25. ff. ) that the original texts from which the Tikākára has quoted do not exist parhaps. But neither the editor nor the prefator has made any attempt to confront the quotations with the sources as far as possible. It must be confessed that there ara quotations which evoke the suspicion that the Commentator has only versified the preceding prose text of Somadeva and ascribed the verse to some more or less famous author. The objection that we do not possess the original work from which a quotation is alleged to be taken can be refuted by improbability that the Commentator should have had access to Manuscripts or texts like Manu and Yājnavalkya in which verses occur which are missing in all editions hitherto. The question becomes more intricate still when Somadeva refers to some story; then both, Somadeva as well as the Tikākára, can have used some unknown source, or, say the Commentator used the versified source to which the author of the Nītiv. refers only in his prose. To quote one instance; p. 327 ( on 29,56 ) Somedeva says:
बलवद्भयादबलवदाश्रयणं हस्तिभयादेरण्डाश्रयणमिव ॥ The Commentator, explaining this sùtrā, ascribes the following sutra to Bhāguri:
सबलाढ्यस्य बलाद्धीनं यो बलेन समाश्रयेत् । स तेन सह नश्येत यथैरण्डाश्रयी गजः ॥
• 154 :
[ Shree Atmaramji

Page #236

0. Stein
It would be quite intelligible that Somadeva alludes in his sūtra to a story in which somebody afraid of an elephant perished, while he held fast to a castor-shrub, in a marshy ground; the Commentator, however, has borrowed the verse from some source which was in prose or in verse; it is, however, also possible that both go back to an antho logy but there is a discrepance between the contents. The same ambiguity can be applied to this passage in the Nītiv. p. 330 (on 29,63;:
बलद्वयमध्यस्थितः शत्रुरुभयसिंहमध्यस्थितः करीव भवति सुखसाध्यः The Commentator ascribes to Sukra this śloka:
सिंहयोर्मध्ये यो हस्ती सुखसाध्यो यथा भवेत् । .
तथा सीमाधिपोऽन्येन विगृहीतो वो भवेत् ॥ Here both the authors, Somadeva and the. Tīkākāra, agree so well in the word ECAT that either they have borrowed from the same source or the Commentator has versified the prose of the Nītiv.- author. The Commentator refers once to the Brhatkatha (p. 357 on 30, 50) about a story alluded to by Somadeva of a commander-in-chief Krkalasa by name who killed some Virupaksa ( एतदवृत्तान्तं द्वाभ्यामपि बृहत्कथायां ज्ञातव्यम् ). Thus it is possible that the Commentator had at his disposal a work which is lost in its original form. But there are cases where such a suggestion becomes less probable. p. 210 on 22, 10 Somadeva enumerates the races of horses, the nine places or countries from which they come:
तर्जिका, (स्व) स्थलाणा करोखरा गाजिगाणा केकाणा पुष्टाहारा गाव्हरा सादुयारा सिन्धुपारा जात्याश्वानां नवोत्पत्तिस्थानानि ॥ The Commentator quotes from the Salihotra these verses:
तर्जिका स्वस्थलाणा सुतोखरास्थोत्तमा हयाः । गाजिगाणाः सकेकाणाः पुष्टाहाराश्च मध्यमा ॥ गाव्हरा सायाराश्च सिन्धुपारा कनीयस्थाः । अश्वानां शालिहोत्रेण जातयो नव कीर्तिताः ॥
*** 1. With Somadeva somebody perishes in fear of an elephant clinging to a castor.shrub, the symbol of weakness, while in the verse the elephant himself perishes.... ......2 The original text has been preserved with all. his violations of the Sandhi-rules.....
.. Shatabdi Granth ]
•: 155:

Page #237

The Quotations in the Nitivakyamrta Commentary
As it seems, Somadeva has borrowed the list from the Salihotra and the Commentator has quoted the original stanzas. But the sutra is missing in the previous edition, its defective Sandhi is suspicious as the distorted forms of the names themselves. On the other hand, are found verses which are in the Sarngadhara Paddhati 1674-77 related to them of the Asvavaidyaka VI, 1-4 by Jayadatta. Still closer is the relation between the Commentary on Nitiv. and the Aśvacikitsita1 II, 1-3 by Nakula as far as the country-names are concerned:
१ उत्तमा मध्यमा नीचाः कनीयांसस्तथापरे । चतुर्धा वाजिनो भूमौ जायन्ते देशसंश्रयात् ॥ २ ताजिकाः खुरसाणाश्च तुषाराश्चोत्तमा २ हयाः ।
गोजिकाणाञ्च केकाणाः प्रौढाहाराश्च मध्यमाः ॥ ३ भाण्डजाश्चोत्तमांसाश्च राजशूलाश्च मध्यमाः ॥ गोहराः शवराचैव सिन्धुपाराः कनीयसः (!) |
A synopsis of the names of these countries in the five sources can show their interrelation:
Nitiv.
Sarngadh. P. Asvavaidy. Tarjika Tájika Svasthalaṇa Svasthalana Parasika Karokhara Sutokharastha Samudraja Gajigana Gajigāṇa
Kokkana
Kekāṇa Sakekana
Khatalaṇa
Pusṭāhāra
Sauraśṭra
Gavhara
Urojata
Kira
Comm.
Tarjika
Puṣṭahara
Gavhara Saduyara Saduyara Sindhupara Sindhupara

Turuśka
Takkaja
Tajika Parasika
Kekkāṇa
Váha ?
Pṛṣṭaga
Turaujāta
Kira
Bhuruśta
Bhandaja Parvata
Aśvacik.
Tajika
Khuraśāņa
Gojikāņa
Kekana
1 Both the texts are edited by Umeschandra Gupta Kaviratna in Bibl.
Ind. 1887.
Praudhahare
Bhandaja
Rajaśüla
Gohvara
Savara Sindhupara
2 That reading in Ms. kh is preferable to that in the text: uttaras' on account of the sense; the Commentary on Nitiv. has sutokhara, the text of Nitiv.. has kharokhara, evidently both these three forms going back to Tukhara.
3 As kha and sva are easily misreadable for each other, Svasthalana corresponds to Khatalana; compare Pustahara with Prstaja and Praudhahara.
.: 156:
[Shree Atmaramji

Page #238

0. Stein
Saindhava Saindhava Sthalajāta Sarasvata Sámbhala Sambhala Arjula
Kuša Sārasvata Jatadesodbhava
Ašțāņkaņa Astāngaņa It is not the place here to enter into a discussion on the names of countries; it seems that Nitiv. s. 10 is interpolated and the Commentary has versified the text or quoted the original source from which also the interpolation has taken her wisdom. It is this versified nearly verbatim interpretation of the sūtras which lead the reader to the conclusion that the quotations are taken either from the same source as the sūtras or, they have been versified by the Commentator himself. p. 132 on 10, 87 Nitiv. runs: बुद्धावर्थे युद्धे च ये सहायास्ते कार्यपुरुषाः । The Commentator ascribes the following sloka to Saunaka.
मोहे यच्छन्ति ये बुद्धिमर्थे कृच्छ्रे तथा धनम् ।
वैरिसंघे सहायत्वं ते कार्यपुरुषा मताः ॥ Or, p. 65 on 5, 73: नीलीरक्ते वस्त्र इव को नाम दुर्विदग्धे राशि रागान्तरमाधत्ते the Tika quotes from Narada:
. दुर्विदग्धस्य भूपस्य भावः शक्येत नान्यथा ।
कर्तुं वर्णोऽत्र यद्वच्च नीलीरक्तस्य वाससः ॥ __Or, p. 221 on 24, 4: चित्तविकृते स्त्यविषयः किन्न भवति मातापि राक्षसी, Sukra says according to the Commentary:
यस्य चित्ते विकारः स्यात् सर्व पापं करोति सः ।
जातं हन्ति सुखं माता शाकिनीमार्गमाश्रिता ॥ Lastly, Somadeva says p. 245 ( 24, 73 ); आप्तविद्यावृद्धोपरुद्धाः सुखोपरुद्धाश्च राजपुत्राः पितरं नाभिद्रुह्यन्ति । The Commentary quotes Gautama thereon:
__ आप्तैर्विद्याधिकैर्येऽत्र राजपुत्राः सुरक्षिताः ।
वृद्धिं गताश्च सौख्येन जनकं न द्रुह्यन्ति ते ॥ The easiness of quoting a verse, fit to the preceding prose sūtra, the similarity of expression add to the suspicion that there is
1 For the apparent misprint: suriksilah. Shatabdi Granth
: 157 :

Page #239

The Quotations in the Nitiväkyämrta Commentary
some close relation between text and Commentary, be it that the former has-in such cases of close agreement of the wording only, of course-borrowed from the same source as the latter, be it that the Commentator has versified on these passages the prose text.
On the other hand, however, it must be confessed that the Commentator has been well versed in literature. He knows the kàkatàliya-story, alluded to by Somadeva p. 133 (10, 92 ): gradi di ar यन्मूर्खमंत्रात्कार्यसिद्धि: । on which the Tīkākara quotes the Guru :
अन्धवर्तयमेवैतत् काकतालीयमेव च । यन्मूर्खमंत्रतः सिद्धिः कथंचिदपि जायते ॥
Somadeva refers p. 148 (10, 140) to a story which occupied the scholars on account of its shortness, age and wide circulation, that of the goat and the knife, 1 by the words: तदजाकृपाणीयं यः परेषु विश्वासः । The Commentator explains the story: A wanderer saw, while stopping on his way in a forest, as he was worried by hunger, a flock of goats which was, attended by guards and herds, strolling about. Then this man took many tender shoots and put them little by little into the mouth of one ram. Also the ram, leaning upon the man, ate them by his eagerness for them. Throwing them before the ram the man also began to look for something like a cudgel or stone, as he was without any weapon, with the intention to kill the ram. Thus the ram, eating the tender shoots, digged in his joy the soil. Then there appeared, while he was digging, a sword which has been concealed before by somebody on that place; the wanderer, being without any weapon, took this sword and killed the ram and ate him; that is the saying of "The goat and the knife." For the knowledge of classical literature the mentioning of Kalidasa on 32, 7 (p. 382), Bharavi, Magha may be referred to. The Commentator characterizes each author by his respective poetic skilfulness. Kalidasa is quoted p. 42 (Kumāras.
1 Cf. A. Ludwig, Sitzungsber. Bohm, Ges. d. Wissensch (Classe. fur Philosophie etc.) 1891, Abh. VI; 1895, Abh. VII; v. Boehtlingk, Verh. Saechs. Ges. d. Wiss. 1895, 2. Feb.; Pischel, ZDMG 47, 1893, 86 ff. Guentert, Buddha in dérabendi Lezende ? 49.
2 This quotation is missing in the index as some others.
158.

[Shree Atmaramji

Page #240

O. Stein.
:
II, 4) as Magha's Sisupalavadha II, 55 (p. 355 on 30, 3). Further the Commentator explains the sūtra 7 of chapter 30 (p. 346 ) in which Somadeva says: ita fe fans FIFTTTSG Altaftar FTATEA T TO Arstatt Hoat FETHIE by: Cardifast Alsata TEATR TUI The Tikākāra is acquainted with the Vedas, the Sūtras, with Sruti and Smrti (of. p. 44, 84 etc.), with the Puranas (p. 141 ), with Jyotisasastra, Alamkāra, not to mention the Dharmaśāstra (cf. the Index). The Bșhatkathā has been referred to already (see above p. 155); Bharata's Natyaśāstra was known to him as to be seen from his Commentary on 32, 11 (p. 384 ); for him is Vyása the Bhagavan (p. 8). It must be noted, however, that the Commentator knows nothing of a Kautiliya Arthaśāstra, though the opponents of the use of such an argumentum e silentio will not subscribe any value to the absence of that renown name. But opportu ties to mention that work and author cannot be denied, as the Commentary quotes six verses from Cánakya (using the form Canikya) and five of Viśnusarman, without even mentioning their alleged identity; only on 10, 4 (p. 107 ) he states that Višņugupta is IUFT or, as he says, T FT.
As remarked, the best way for deciding the question wherefrom the Commentary has taken his quotations whether from actual sources or not, is to compare these quotations with the works of the respective authors to whom he attributes the citations, as far as possible. In the following an attempt has been male with some interesting quotations.
According to the matter the nearest work is Kamandaki's Nitistra; this author is quoted only once on 3, 12 (p. 37):
नितान्तं संप्रसक्तानां कान्तामुखविलोकने ।
नाशमायान्ति सुव्यक्तं यौवनेन समं श्रियः ॥ This verse seems not to occur in the printed edition ( Triv. Skt. Series No. XIV) of the Nītisāra, only a simialr verse in XV, 59 corresponds to the quotation:
स्त्रीमुखालोकनट्या व्यग्राणामल्पचेतसाम् । ईहितानीह गच्छन्ति यौवनेन सह क्षयम् ॥
Shatabdi Granth
.: 159:

Page #241

The Quotations in the Nītivākyamrta Commentary
The verse quoted on 27, 37 (P. 286 ) from Varihamihira is defective and the readi
and the reading can be supplied with the help of Brhatsamhita 10, 3 from which passage the verse is taken verbatim:
माण्डव्यगिरं श्रुत्वा न मदीया रोचतेऽथवा नैवम् ।
साध्वी तथा न पुंसां प्रिया यथा स्याञ्च घनचपला ।। Among 45 ( really 46, as one is quoted twice ) quotations from Vallabhadeval 34 are not to be found in the printed edition, though
n be traced in other works or anthologies. Alphabetical arranged the quotations are given by their pratikas and their source, as far as it has been found out.2
sfagitangani (p. 395 on 32, 43): V. 2894. cf. S. 1502, Sr. 176, 722. 3- Tifa Artà (p. 62 on 5, 64.) : THATÈClaat: (p. 404 on 32, 69): spear: TEN STIEM (p. 401 on 32, 59): V. 314. S. 331. Sr. 90, 10
( = Viśnušarman ). Pancat.
I 110. sretan Åreau (p. 22 on 1, 39): BERETTÖfah (p. 80 on 6, 44): 37mififiaient (p. 117 on 10, 27): V. 2803. Sr. 153, 226. Pancat
I 44. B. 848. Trafata ut agni (p. 237 on 24, 50): TATT faz trià (p. 281 on 27, 23 ): ITATAI Tetra (p. 107 on 10, 2):
1 Sometimes (p. 98; 107; 110) printed as Vallabho devah. In the Iudex are only 45 quotations, as the verse on 2, i (p. 27) has been overlooked.
2 Abbreviations: V.= Vallabhadeva's Subhasitavali, ed. Peterson-Durgaprasada.
S.Sarngadhara's Paddhati, ed. Petersou. Sr=3ubhasitaratnabhandagara 6th ed. Bombay 1929. Spr.= Indische Sprueche, ed. Boehtlingk, 2nd. ed. Kr.=Kressler, Stimmen ind. Spruchweisheit (Indica 4) Pancat. = Pancatantra, ed. Kielhorn-Buehler. Hitop. = Hitopadesa, ed. Peterson 1887.
160
[ Shree Atmaramji

Page #242

. O. Stein g a fe fagafa (p. 1 on 1, 32 and p. 313 on 29, 9)2: S. 457
Sr. 86, 3. For Mahabharata, Harivamsa, Pañcat and Hitop., see Sukranīti p. 202, 586f., Comparative List on p. 278 on this passage, Spr.
1249, cf. 1256. Settä grafecuara (p. 312 on 29, 6 ) : S. 455 (=Kršņamisra ).
Sr. 86, 20 Pancat. II 1309 of EF (p. 112 on 10, 15 ) : for mor ferità EFTT (p. 13 on 1, 14.): V. 507 (=Vikramaditya ).
S. 277 ( =Vikramaditya ) Spr. 1749. Kr.
XVI, 12. Pañcat. II 134 V. 3f. #itsei: giot (p. 278 on 27, 10): Sr. 94, 2 (=:Vikram. )3 Spr. 1748.
cf. 1940. Tsiraya arai (p. 7): JOTTATT Átfria (p. 114 on 10, 21): Tecfaremaa staa (p. 27 on 2, 1): V. 470+971.4 Sr. 74, 5. S.
385. Spr. 21.89. Pañcat. II 149. utfy**affor : (p. 92 on 7, 39 ): Spr. 2206. Pañcat. I 15. : ya Tah (p. 224 on 24, 12 ): V. 2769. S. 1493 Sr. 364,
10. Spr. 2227 shfaenaarde (p. 208 on 22, 4): THAT STYFT (P. 153 on 10, 155 ): E TOT! Aga (p. 31 on 2, 11): V. 478. S. 390 Sr. 72, 15. Spr, 2757. Pancat. II 151. Hitop., Bhartshari
etc. cf. Spr.
1 On the second passage the wording in the second half-sloka is inverted: suptas ya simhasya.
2 See the affivity of the verses in S., Sr. and Pancat. ! - 3 The first half of the sloka is in the other works placed as the second.
4 In V. the beginning of 471 is placed into the verse above! Bu: Spr. offers the reading as the Commentary while in the anthologies the verse begins with: tyagoabhogasunyena.
Shatabdi Granth
161 :

Page #243

The Quotations in the Nitivakyamrta Commentary
for (p. 91 on 7, 39): cf. the connection perhaps with Pañcat. I 13ff.
(p. 22 on 1, 40): V. 443. Sr. 63, 244.
(p. 288 on 27, 43):
(p. 223 on 24, 10): cf. for the first half Sr. 263, 10. Spr. 3608. Pañcat. IV 32 Bhartṛhari.1 fa:eyer af (p. 138 on 10, 105): Sr. 171, 510. Spr. 3786. Pañcat. I 164. (p. 92 on 7, 39): Spr. 3700. Pañcat. I 14. (p. 92 on 7, 39): Spr. 3879. Pañact. I 13. 92 on 7, 39): Spr. 4167. Pañcat. I 17.2
a am ze z arga a fad fäfer
fa ufaa quenai nifaż q quf qui aia (p.
aufa a faa (p. 223 on 24, 9): मान किंचिन्मूल्येन ( p. 98 on 8, 17 ) : यः संसेवयते कामी (p. 37 on 3, 12 ) :
a af gà (p. 27 on 2, 1); The second half of the verse together with the following half : संचित मृतृष्षु नैव भुज्यते याचितं गुणवते न दीयते forms the verse in V. 487. Sr. 75, 49, with slight variations.
यः परं केवलो याति (p. 266 on 26, 24 ) :
gefta fa a ac: Foia: (p. 288 on 27, 44): S. 333. Sr. 66, 9 (=Bhartṛhari). Spr. 5415. Pañcat. I 322.
यादृक्षाणां शृणोत्यत्र (p. 89 on 7, 27 ) : farga faqatsfa (p. 58 on 5, 42): aqiziò era (p. 110 on 10, 11):
साम्नैव यत्र सिद्धिस (p. 351 on 30, 25): V. 2874. Spr. 7021. cf. 7011. pancat. I 378.
fast at -(p. 397 on 32, 47): V. 458 Sr. 186, 1025. Spr. 7045. Pancat. II 33.

1 Inverted order of the two sloka-halves.
2 Note again the connection of verses here and in Pancat. !
.: 162:.

[Shree Atmaramji

Page #244

O. Stein
स्थानेष्वेव नियोज्यन्ते (p. 240 on 24, 60 ) : V. 2844. Spr. 7221. ef.
4744. Pancat. I 72. Hitop. II 64. स्त्रीयोऽतिवक्रतायुक्ता (p. 223 on 24, 11): हीनो नृपोऽल्पम् (p. 351. on 30, 27 ) :
The relation of the verses attributed to Vallabhadeva and the actual verses in his anthology to the total number is 12:45 or 26 2/3 %; the verses identified in other sources is 9 : 45 or 20%.
Of Sukra there are not less than 170 ( with 4 repetitions 174 ) quotations; of these can be said as much : The verse p. 271 (on 26, 41):
अपराधानुरूपोऽत्र दण्डः कार्यो महीभुजा ।
पुत्रास्यापि किमन्येषां ये स्युः पापपरायणाः ॥ shows in the beginning some resemblance to V. 2828.
___The verse p. 202 (on 21, 1 ) आपत्काले च सम्प्राप्ते in the beginning and the end : राज्ञां स कोशः परिकीर्तितः has a conform wording in the quotation ascribed to the Guru p. 202 ( on 21, 2) : आपत्काले च सम्प्राप्ते, resp. स कोशो गुणवान् स्मृतः । The beginning is found also in Spr. 952 and in a verse ascribed to Narada p. 217 (see below ). The verse p. 250 ( on 24, 87 ):
आयाति स्खलितैः पादैः सभायां पापकर्मकृत् ।
प्रस्वेदनेन संयुक्तो अधोदृष्टिः सुर्मनाः ? ॥ finds a similar expression in Spr. 988f. Pancat. I 198f. The verse p. 84 (on 7, 9):
कृषिकर्म गवारक्षा यज्ञाद्यं दम्भवर्जितम् ।
पुण्यानि सत्रपूर्वाणि वैश्यवृत्तिरुदाहृता ॥ is connected with Sukranīti 122, 34 :
कृषिगोगुप्तिवाणिज्यमधिकं तु विशां स्मृतम् । __ The verse p. 198 (on 20, 1) begins with : दंष्ट्राविरहितः सर्पो यथा नागो मदच्युतः as the verse p. 356 (on 30, 41 ), attributed to Narada : दंष्ट्राविरहितः सर्पो भग्नशृंगोऽथवा वृषः। The verse p. 358 ( 30, 53 ) न दायादाShatabdi Granth ]
.: 163.

Page #245

The Quotations in the Nītivákyảmrta Commentary त्परः begins as Spr. 2770 : दायादादपरो, but otherwise they have nothing in common. The verse p. 334 (on 29, 76 ):
परोऽपि हितवान् बन्धुबन्धुरप्यहितपरः ।
अहितो देहजो व्याधिर्हितमारण्यमौषधं ॥ is found in V. 2705. Sr. 162, 152: Spr. 3988. Hitop. III 96. According to Spr. also in S'.
The verse p. 313 (on 29, 8): बुद्धिपूर्व तु यत्कर्म begins as S. 4402: बुद्धिपूर्वं तु यज्ज्ञानम् . The verse p 35 (on 3,) :
___ यस्य तस्य च कार्यस्य सफलस्य विशेषतः ।
क्षिप्रमक्रियमाणस्य कालः पिबति तत्फलम् ॥ is found in Spr. 5370. Pancat. III 171, only with the slight variation TET TET fę. Again the verse p. 200 (on 20, 6):
शतमेकोऽपि सन्धत्ते प्राकारस्थो धनुर्धरः ।
परेषामपि वीर्याढ्यं तस्माद् दुर्गेण युध्यते ॥ occurs in S. 1365. Sr. 149, 65. Spr. 6363. Paneat. I 229. II 14. Hitop. III 48.
Thus only verse shows some connection with the S'ukraniti from which the verses could be supposed to be taken, while four verses are found in anthologies and works like Pancat, and Hitop. Their relation to the untraced is therefore 2. 35% : 97 65% .
Narada is quoted in 82 verses. Out of them the verse p. 61 (on 5,61 ) is found in Spr. 3275 (cf. 3276 ) and in the Manusmộti II 156 :
न तेन वृद्धो भवति येनास्य पलितं शिरः ।
यो वै युवाप्यधीयानस्तं देवाः स्थविरं विदुः ॥ The verse p. 109 (on 10,9) is defective in the Mss. as it is to be seen from the printed text, but can be corrected from Sr. 154, 266. Spr. 2992. Pancat. I 58 where the same verse is found :
द्यूतं यो यमदूताभं हालां हालाहलोपमां ।
पश्येद् दारान् वृथाकारान् स भवेद् राजवल्लभः ॥ Only in the beginning verse p.217 ( on 23, 5) shows a similarity to Spr. 952. Pancat. II 112 (see above p. ...). The verse p. 238 (on 24, 53 ) is by the poetical form and contents already not likely to be : 164 :.
[ Shree Atmaramji

Page #246

O. Stein
expected in a law-book; he occurs in Sr. 88, 22; perhaps in the Caṇakyanīti, marked as Tj. B. 52 by Kr.:
'व्याघ्रः सेवति काननं सुगहनं सिंहो गुहां सेवते etc. The verse on p. 328 (on 29, 57) begins like a well-known verse in Sr. 101, 5. Spr. 5947f. On verse p. 356 (on 30, 41) see above p.... and compare his beginning with that of the verses in Spr. 2675-77, the same may be said of verse p. 357 (on 30, 48 ), if compared with Spr. 1392-94.
None of these verses, attributed to Narada, seems to be met in the Naradasmrti; the relation of traced verses to the untraced is 4. 87% 95. 13%. Noteworthy is the verse p. 267 (on 26, 29) as Narada is quoted within the verse:
दरिद्रो यो भवेन्मत्यों हीने विषयसेवने ।
तस्य जन्म भवेद् व्यर्थं प्राहेदं नारदः स्वयम् ॥
29 verses are ascribed to Vyasa; out of them the verse p. 28 (on 2, 3) is found in S. 338. Sr. 67, 9. Pancat. I 401. II 116. This verse, occuring in the Mahabharata III 86 (ed. Calc. ). Hitop. I 143, see Spr. 5160, belongs according to S'. to Visņusarman, Buehler (in Pancat. p. 80 note to II 116) understands S. ascribing that verse to Vyasamuni (cf. S'. ad 3363). As the verse in the Commentary shows a slight variation, he may be quoted:
यथामिषं जले मत्स्यैर्भक्ष्यते श्वापदैर्भुवि ।
आकाशे पक्षिभिश्चैव तथार्थोऽपि च मानवैः ॥
The verse p. 78 (on 6, 38) is identical with V. 2785 and S 1369 where it is stated to be taken from a Rajanīti; slight variations occur in the Commentary:

प्रसादो निष्फलो यस्य कोपाश्चापि निरर्थकः । न तं भर्त्तारमिच्छन्ति प्रजाः पण्डमिव स्त्रियः ॥
The verse is found also is Mahabharata, see Spr. 4285; finely, in Sr. 152, 158 and here he is ascribed to Vyasamuni (p. 72 of the Anukramaņikā). And the verse p. 387 (on 32, 19):
नासत्ययुक्तं वचनं हिनस्ति न स्त्रीषु राजा न विवाहकाले । प्राणात्यये सर्वधनापहारी पंचानृतान्याहुरपातकानि ॥
Shatabdi Granth ]

.: 165 :.

Page #247

The Quotations in the Nítivákyāmrta Commentary
is quoted under Vyāsa's name in the Smsticandrikă p. 208 ( ed. Bibliotheca Sanskrita, Mysore, No. 45 )1 with the readings: aig for AndYT, fari for tisti and 'rait for 'geret.
Thus at least in three verses the authorship of Vyása is asserted also by other works than the Commentary so that there exists a relation of traced verses to untraced as 10. 34%: 89. 56%.
This result from a few comparisons of the quotations with other sources cannot be definitive. Further researches will have to take place on a broad line. This question is not only important for the critical text of the Nitivtkyāmsta by Somadeva; it will help to reconstruct perhaps the survivals of an interesting literature, otherwise lost. That the date of the Commentary, his truthworthiness will be ascertained is possible; but also the way in which Somadeva has written his treatise, the relation between his work and his sources, finally that of the prose text and that of the verses will become clearer. But also the literature on Nīti. will gain by such an inquiry into the sources of the Commentary which will serve again as a valuable contribution to the study of the Anthologies.
That doubts are sometimes justified in the genuity of Niti-works at least, has been shown just some time ago. Still in the year 1921 scholars believed the Arhannīti to be a work written by Hemachandra for his patron, the Gurjara king Kumarapala (1143-1172 A. D.)? But the doubts nourished about the authorship of Hemachandra became justified when in the last year the real author of the Arhanniti was revealed to be the Late Balchandra Süri of Benares who lived in the 19th cent. A. D.3
1 An attempt to reconstruct the Vyasasmrti has been made by Balakrishna Ghosh (Studia Iudo-Iranica, Festschrift w. Geiger, Leipzig 1931); the verse above is found there on p. 121, Verse III.
2 See H. Jacobi, Sanatkuinaracharitam (Abhandi. Bayer. Akad. d. Wissensch Philos.. philolog. u. histor. Kl. XXXI, 2, 1921) p. VIII. But of Winternitz, Gesch d. ini. Litter. III p. 530 who pointed out that the original work is lost.
3 C. R. Jain, The Gazette vol. XXXII, 1, 1935, p. 9ff.
• 166 :
[ Shree Atmaramji

Page #248

0. Stein
This case of pia fraus must teach the histroians of Indian literature to be careful before accepting the authorship of works not warranted by outer and inner criterions. Just the last three decenniums have brought to light such works the genuity and age of which is still a matter of debate. This doubt does not concern the Nitiv. though much will have to be done before a critical text will be in the hands of the readers. A doubt in the above mentioned sense seems the less admissible as a new Commentary has been found. Pt. Bhujabalīji Sastril had the good fortune to come across a palm-leaf Manuscript of a Kannada Commentary on the Nītiv. by Neminātha in the Jainachátrāvāsa at Karakal. Neminátha was a pupil of Viranandi, a pupil of Meghachandra. Both these Jaina savants are known from Incriptions at Sravaņa Belgola. The time of Neminātha is, according to Pt. Bhujabali the beginning of 13th cent. A. D. It is to be hoped that this Commentary though it may be based on a previous Sanskrit Commentary, will be published. By that publication on the problems connected with the Nītivákyámộta of Somadeva and the Commentaries upon this interesting work a new light will be thrown.
00000000000000000000000000000000000000000000000000000000.4००००००००००००००0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000
000000000000000000000000000000000000000000 00000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000
+
धर्म और समाज ले० श्री पं० अयोध्यासिंह उपाध्यायजी हरिऔध
प्रो. हिन्दु विश्वविद्यालय-काशी.
छप्पै हरे अज्ञतातिमिर ज्ञान की ज्योति जगावे,
बने कलह का काल प्रेम का पाठ पढ़ावे । सोतों को दे जगा बाद आंखों को खोले,
नीति-तुला पर सदा सकल भावों को तोले ॥ है धर्म वही जो बहुसुखित जन जन को करता रहे,
जिससे समाज की रगों में नव सञ्जीवन रस वहे ।।
1 Jaina - Bhaskara.Siddhant (The Jain Antiquary) 1935), II, 1, p. 26ff.
Shatabdi Granth ]
.: 167:.

Page #249

SHREEATMARAMI 18
I ALGUNS MANS
FROM VIEW POINT
[ By Vinaychand Gulabchand Shah-Bhavnagar ]
Jainacharya Shri Atmaram Centenary celebrations are very significant and point to the fact that he was a great man of his age in our community and his life is full of lessons for us. Let us deal with the major incidents and salient factors which go to prove his greatness.
As a man-He observed from his birth perfect celebacy which is generally found in the case of saints. All worldly anxieties were given up and renunciation was adopted with a willing heart. His love for all beings-specially for all human beings left the borders of narrow-mindedness and extended to every body who came into his contact, irrespective of caste, creed or colour. People of all castes were attracted by him and listened to his sermons with great attention and regard. His eloquent style of speaking and dominating personality backed by a sternly pure character produced lustre round his face and draw many people towards him as his great devotees No time was wasted in idle talks. All his life he passed in doing service to the community by writing useful works, giving sermons, collecting manuscripts, studying scriptures and sacred books, installing images in temples newly erected at places where there was none, teaching his desciples and doing all he could for the uplift & betterment of the society for which he dedicated his life.
As a literary man-During Vikram twentieth century there were a very few authors who contributed to the Jaina literature. Shri Atmaramji as a result of his studies desired to impart the knowledge he obtained
.: 168 :
( Shree Atmarawji

Page #250

Shah Vinaychand Gulabchand
to the people in their own language viz. the national language Hindi in prose as well as in verse. · Atmaramji Pujas, when sung in tune with musical instruments are very pithy and heart-appealing. They depict what noble and religious heart he had. It was a poet's heart that was expressing the innermost feelings. In order to acq. aint the general masses with the knowlege of general principles of Jainism, he compiled a book entitled - Jaina Tattvādarsha.' As a reply to Dayanand Sarisvati’s unjustiñable attacks on Jainism & work by name
Agnāna-Timira-Bhaskara' was composed. His last big work
Shah Vinaychand Gulabchand. named Tattva-Nirnaya-Prasad' was a contribution to Hindi Jaina litera. ture wherein quintessence of several Sanskrit works is given and points in dispute are discussed.
Besides he was instrumental in founding 'pustaka-bhandaras 'libraries at several places wherein old manuscripts wera preserved, and fresh copies made of rare old books were kept. The institution named after him-the well known Atmanand Jain Sabha of Bhavnagar is doing a valuable service by publishing old sacred books, their translations in Hindi and Gujarati languages and a monthly by name 'Atmanand Prakash.'
Our head bows with reverance to such a great literary man, who has left for us such good & noble heritage whereby we can imbibe true religious spirit.
As a Saint-He was a saint, who had dedicated his life for the benefit of others & who had no attraction for any earthly possession,
Shatabdi Granth )
169 :

Page #251

Shree Atmaramji from a youngman's view point Practically he observed all the rules laid down in our sacred books for a Sadhu' and passions like anger, lust, greed, pride were subdued by him. He acted what he preached and his religious preachings were simple, practical and suited to the needs of the times.
He set the people a-thinking & made the order of Sadhus purer and more beneficial to the Society. His untarnished character, self-sacrifice, ceaseless activity, love for humanity, truth and constant study are object lessons for us all. Let us follow in his footsteps & make our lives sublime & noble,
Sidelight on the present condition of our community we all know our age is the age of science. It has removed several shibboleths and demolished old antiquated theories regarding the Universe. The great development of the means of communication by land, sea & air has narrowed distance and brought together distant countries into closeness and intimate contact. Principles of Universal brotherhood and humanitarianism have been broadcast and have become powerfully predominant before our eyes, Old Conservative orthodox ideas have lost their significance & utility. Unless we look to the necessities of the present times and take proper means to meet them, we are sure to lose ground and in course of time be effaced from this world altogether.
Our rich people spend lacs of rupees in many unproductive & uneconomical ways, while if we go deep into the inquiry as to the financial position of our general masses, we are sure to find great poverty and unemployment prevailing everywhere. In point of physique, they are much more backward and weak. Physically weak are generally mentally weak. What sort of intelligence and individuality can be expected from those who are weaklings? They cannot protect themselves, far less others.
If the ways of charities such as spending lot of money after general dinners, erection of new temples are not changed in favour of those applied for the amelioration of the poor condition & development of physical & mental state of our people, we as a community are sure to be depreciated in number & strength and ultimately relegated to oblivion.
.: 170 ::
T Shree Atmaramji

Page #252

Shah Vinaychand Gulabchand
Every human being has a soul equal in power to God. He is a living & moving temple in one sense. If he is restored to his utmost limit & power, he will take care of immoveable temples, teerthas and institutions.
Would our millionaires adopt the right method of their charities and seek to end the miseries of our people by stretching their liberal hand and provide them with means of living, occupation, employment, education, houses to live in etc ? They can open relief centres for relieving people from distress, physical, mental & financial disabilities, establish libraries, gymnasiums and provide work for them.
Our Sadhus are to our great misfortune apathetic and ignorant of the signs of the times. They do not direct their eyes towards the internal condition of the society on which they live. No broader outlook of life is found in them. Futile and expensive customs sapping the blood of the people do not draw their attention. Their vision is clouded, outlook is narrow, knowledge is poor and activity is confined to the four corners of the upashraya. Such state of affairs is intolerable and should be mended if not ended.
Now the time has come for them to be imbued with the spirit of rəforming themselves and reforming the people. They should study every modern language, science and all western & eastern philosophies and impart right knowledge and instruction to people by visiting every village and nook and corner of India. Rich people should be admonished and influenced to direct their monies to be spent in opening free schools, frea libraries, free hospitals, letting houses and lodges at cheap rent, starting home industries, other productive arts etc.
If our Sadhus, rich people will act as stated above, they will be acting according to the preaching of the great saint-sadhu whose centenary we are celebrating and will earn high merit & many blessings of our suffering brethren. May God help them to do the constructive work as required by the present times and to follow in the footsteps of the great men.
If
Shatabdi Granth ]
. 171:.

Page #253

ICES OF
REMINISCE LAST LIFE
REMINISCENCES
( By:-Shri Gulabchandji Dhadha M. A. ]
PARLIAMENT OF RELIGIONS IN CHICAGO At the pressing invitation of the Managing Committee of the Parliament of Religions to join the Conference. His Holiness Niyambhonidhi Jainacharya Shri Vijayanand sooriji (Atmaramji Maharaj ) being himself debarred by religious injunctions to cross the sea, had deputed, on behalf of himself and the Jain Community. Mr. Veerchand Raghavji Gandhi to proceed to Chicago in America to attend the meetings of the Parliament. In obedience to this mandate Mr. Gandhi, himself a profound scholar, took the opportunity to study minutely the many-sided aspect of Jainism and for this purpose he lived, before proceeding to America, for about two months with the Venerable saint from whom he received not only invaluable information and knowledge but perfect insight into the psychological problems of the Jain Faith. He was also furnished with a treatise written by His Holiness specially for the occasion.
APPRECIATION OF MR. GANDHI'S WORK The Parliament of Religions was in session for 17 days in 1893 A. D. Mr. Gandhi performed his task wall and nicely. In appreciation of his learned discourses the following remark appeared in one of the leading dailies of America.
“A number of distinguished Hindu scholars, philosophers and religious teachers attended and addressed the Parliament, some of them taking rank with the highest of any race for learning, eloquence and . 172 ::
[ Shree Atmaramji

Page #254

Gulabchandji Dhadha
piety. But it is safe to say that no one of the oriental scholars was listened to with greater interest than the young layman of the Jain Community as he declared the ethics and philosophy of his people. "
Mr. Gandhi travelled far and wide and during his two years' sojourn in America he is said to have addressed 535 meetings held in his honor at Boston, Washington, New York and other places. Many people embraced Jainism and became tee-totallers.
THE MAGICAL INFLUENCE OF NAMASKAR MANTRA
After his return from America way pointed out by him has again I met Mr. Gandhi at Ajmer where appeared in a mild form due probably he and I had been invited to speak to some error in practice and asking on Jainism in a miniature Parliament him to send further directions for of Religions held there under the right and regular course. He showed presidentship of Rai Bahadur Babu me also a copy of the photo of a Syamsunderlal C. I. E., B. A., at certain American lady (Miss Howard that time Dawan of Kishangarh if my memory does not fail me ) in state. Our meeting?
Indian costume, dowas very cordial
ing Samayak, sittand our fraternal
ing on a woolen love and admiration
Asan with Moohknew no bounds. It
patti in her hand, was at this macting
Sthapnacharya be. (about 40 years ago)
fora her and beads that Mr. Gandhi
in her fingers. Mr. showed me a letter
Gandhi told me that from a high postal
after one month's official of Chicago
course of repeating telling him that the
the Namaskar Magiddiness of his
ntra according to head which was
special directions removed by repeat
given by Atmaramji ing the Namaskar
Maharaj the lady Mantra after the GULABCHANDJI PHADHA, M. A.
got Jatismaran
Shatabdi Granth )
.: 173 :

Page #255

Reminiscences of past life
Gnyan i, e, reminiscences of her previous life and she narrated things of her past life in India which were in his knowledge. Mr. Gandhi's revelation was not only a matter of surprise and admiration but it made a very deep impression on my mind as regards the magical effect of such divine Mantras. Naturally I longed to see such a phenomenon before my eyes and my desire was fulfilled after a period of some 15 years.
THE FOND HOPES OF A GREAT-GRAND-MOTHER.
Some thirty years ago, the grand old lady, of hallowed memory, had formed good many plans to celebrate the birth of a great-grand-son but all her hopes were frustrated by the birth of a female child. That she may have the good luck to see a great-grand-son before she expired was her ardent desira. As Cowper says:-“ Hope deferred maketh the heart sick but when it cometh it is a tree of life. "A ray of hope fortunately shone some four years after the first event.
NAMING OF THE BABY BEFORE BIRTH
It was in the holy week of Paryusan when the religious proclivities of the family ran high that the grand old lady having performed Pooja and having listened the sacred sermon wherein sound advice was offered for the conduct of the woman in a family way, summoned all the members of her family and addressed them fondly:-“ you all are awara how my fervent desire to ascend a golden staircase some four years back was shattered by the birth of a great-grand-daughter. Since then I have been always praying for the birth of a great-grand-son and I trust my sincere prayer will bear fruit now in four or five months.
hall be glad to know your views regarding the name of the baby in case a son is born to my grand-daughter-in-law.”
Before the elders could reach a solution, a young girl aged about ten, slowly and silently stealing from the congregation, approached the old lady, sat in her lap and with a smiling face solemnly declared:-- “ According to our custom the birth of a son to my sister-in-law should be celebrated by your ascending the golden staircase specially prepared for the happy occasion and giving it away for charitable purposes. Relations and friends should be entertained and sweets distri
.: 174 ::
[ Shree Atmaramji

Page #256

Gulabchandji Dhadha
buted in caste. Offerings should be made to and Poojas performed in temples and places of pilgrimage. The boy when born should be named after Siddhachalji, the sacred Shatrunjaya Teerth where we had gone on pilgrimage recently." All the members were pleased to hear the proposal to which the old lady agreed. With permission I respectfully suggested to my mother that in order that her beloved name may always remain fresh in our memory even after she expired, let us give precedence to the first part siddh of Siddhachal and join to it her name, Rajkumar and thus when the boy was born he should be called "Siddhrajkumar." She gave her consent.
AN
SIDDHARAJ JAJN
BIRTH OF SIDDHARAJKUMAR It was in the month of March 1908 that Siddharajkumar was born to the great joy of the venerable old lady and all the family members. The ceremonials and social customs suggested by the young girl before the birth of the boy were all performed by the grand old lady. THE INFANT WHILE CRYING BITTERLY LULLED
TO CALMNESS
In obedience to the resolution passed unanimously by the Bombay sangh in its meeting at Lalbagh I was at that time busy with the Sametsikhar case in Calcutta. On receiving the 'happy news of the birth of the boy I hastened to Jaipur and it was probably on the tenth or the eleventh day after the birth of the baby that I took him in my lap when all of a sudden he began to cry and weep bitterly. We tried all possible means to pacify him but all our plans failed. Our anxiety increased as time rolled on; the baby persisting for over half an hour
Shatabdi Granth ]
.: 175 :

Page #257

Reminiscences of past life
in crying and weeping without a pause. As a last resource my mother suggested to try to soothe the baby by singing some song and the following hymn was sung: -
" सिद्धाचलगिरि क्यों न भए हम मोर, सिद्धवड रायण रोखनी छाया, झीलत करत झिकोर ।"
सिद्धाचलगिरि.
No sooner the word “ Siddhawad" touched his ears the baby stopped crying and heard the whole hymn with rapt attention. This practice was adopted an! continued whenever the baby showed signs of uneasiness and he invariably heard the whole hymn attentively.
THE BOY REMINISCENT IN 1911 A. D. During 1910-14 I remained in Bombay and the baby when three years old would sit in Samayak with me and my brother. He had
ned the Samayak Paths. He would go with us to the temple and worship repeating the Doohas of the nine Angas,
Sometime in 1911 A. D. the boy in company with the ladies went for Darsan to the Walkeswar Jain Temple. Looking at the Moolnayak Pratina he proclaimed passionately that the Pratima of Adeswar Bhagwan was bigger than that Pratima. The ladies were amazed at it and the following discussion ensued:
Sona:-( the boy's aunt ) Which Adeswar Bhagwan you mean? Siddha:--Adeswar Bhagwan of Siddhachal.
Sona:-How do you know that? Siddha:- I have worshipped that Pratima.
Sona:-You lie. We have not gone to Siddhachal after you were born. Siddha:-I do not lie. I say the truth.
Sona:-How do you account for that ? Siddha:--I say I have worshipped the Pratima.
Sona:—When ? Siddha:-In my previous life.
:: 176 ::
[ Shree Atmaramji

Page #258

Gulabchandji Dhadha Sona:—What were you in your previous life? Siddha:- I was a parrot. .
Sona:- Where did you live ? Siddha:-In Siddhawad.
Taking this to be a childish freak Sona did not press the matter further. She related the whole incident to me and my brother. On our questioning him the boy repeated the same tale and thenceforth he was always after us to take him to the sacred hill. And in the meanwhile, with his daily savings he had collected some rupees and kept them carefully in order that he may spend them at Siddhachalji. ON OUR WAY TO SIDDHACHALJI AND THE
BOY'S TRIALS.
Having got a serious attack of Asthma in the last quarter of 1911 A. D. my doctors advised me for a change. I took the Kathiawad Fast Passenger in the morning for Wadhwan and the boy was jubilant at the prospect of paying homage to the sacred hill.
In order to test the veracity of his assertion I questioned the boy on reaching Palghar station if the range of hills close by was the sacred hill. The reply was an emphatic “ No," I repeated the same question on reaching Surat and received the same reply. At about 10 P. M. we reached Viramgam and being unable to proceed further we got down and stayed during night in the waiting-room. On my telling the boy that we have reached our destination, I again got the reply in the negative. FURTHER TRIALS AT WADHWAN CAMP WHERE ABOUT
15000 PERSONS COME TO SEE THE BOY Next day we went to Wadhwan Camp and stayed in Limdi utara for about two months. The boy always attracted attention of the people when he repeated Chaitya-Vandan and Stavan in the temple and sat all attention to hear the sermons preached by monks in their short sojourn from Gujrat to Kathiawad and vice versa. Once after a short time of our stay in Wadhwan, it so happened that when the boy was
Shatabdi Granth ]
177 ::

Page #259

Reminiscences of past life
returning home from the temple somebody asked him as to where he was going. He replied that he was going to Siddhachalji. Curiously enough a similar discussion as that at Walkeswar temple took place between the boy and the gentleman whose felicitations knew no bounds. He picked up the boy in his lap and brought him home. Now the news of the boy's recollection of past life spread like wild fire and enquiries began to pour in from far and near. During the period of about a month and a half no less than 15000 persons from Gujrat and Kathiawad came to see the boy. Some old ladies travelled on foot distances of forty miles and over, observing fast throughout and breaking fast after paying homage to the boy and enquiring from him regard their past and future life. From amongst hundreds of incidents two or three require special mention.
MAGISTRATE AND THE BOY
A gentleman Magistrate having got jurisdiction over the Morvi Railway came to see the boy and examined and cross-examined him at great length. The examination requires special consideration as it clearly proves that the boy had got clear memory of his past life as without having paid a visit to Siddhachal he could reveal the adventures of his parrot's life. Magistrate: -What were you in your past life?
Siddha:-I was a parrot. Magistrate:—Where did you live ?
Siddha:-In Siddhawad. Magistrate:-What and where is that ? Siddha:--It is a sacred traa lying in the six mile round on the
other side of the hill. Magistrate:-What did you do there?
Siddha:-I worshipped Adeswar Bhagwan. Magistrate: -With what did you worship?
Siddha:-With saffron.
178 ::
Shree Atmaramji

Page #260

Gulabchandji Dhadha
Magistrate: Where did you get the saffron from?
Siddha:-From cups put on the smaller Maroo-devi Mata elephant. Magistrate: -How did you carry the saffron ?
Siddha:-In my claws.
Magistrate: Why not in your peak?
Siddha:-That would have polluted saffron.
Magistrate:-Now tell me and I will judge whether you speak the truth or not:-say, how many temples are there, how are they surrounded and how many gates there are to approach the temples? Siddha:-There are many temples. They are surrounded by a wall which has three gates.
Magistrate: Well, by which gate you went in ?
Siddha:-By the hind gate.
The Magistrate was overjoyed. He picked up the boy and coming in my room congratulated me heartily at having got such a rare jewel in my family.
A STHANAKVASI NUN AND THE BOY
Some Sthanakvasi nuns had come to see the boy and one of them examined the boy.
Nun: You say you worshipped Adeswar Bhagwan. How did you do it? Siddha: -I worshipped with saffron and flowers.
Nun:-From where did you get them?
Siddha:-( After repeating his tale of saffron) I brought flowers from a garden close by Siddhawad.
Nun: Was it not committing a sin to worship the idol with saffron and flowers ?
Siddha:-Had any sin been committed how could I have got the birth of a human being from that of a parrot?
Hearing this reply the Nun was dumb-founded and they all left the place after bestowing praises on the boy.
Shatabdi Granth ]

.: 179 :.

Page #261

Reminiscences of past life IDENTITY OF CHAMELI FLOWER
Being convalescent I ordered rose and chameli flowers from Palitana for special worship. On opening the parcel the boy picked up a Chameli flower saying that he worshipped Adeswar Bhagwan with such flowers.
SIDDHACHAL IDENTIFIED We left Wadhwan camp for Palitana by night train in January 1912. Early in the morning we reached Songadh station and the boy looking at the rocks all round enthusiastically proclaimed that we were now in the vicinity of the sacred hill. On our changing train at Sihor station for Palitana the boy took his stand on the platform and turning towards the sacred hill, he bowed down with a palpitating heart full of joy. Then turning towards me he proclaimed in an ecstatic condition of mind:-“Look, look, Kakasahab, the black hill towering in front is Siddhachal. Hurry up and let us go up hill at once."
AT THE FOOT OF THE HILL
After accomodating ourselves in Babu Madholal's Dharamsala we went to the foot of the hill in the evening. When we bowed down there in our usual way of homage, the boy having repeated prayers, lay flat on the ground stretching the full length of his body. He embraced the holy ground very fondly. It seemed as if the boy was enchanted. He began to roll and took about 15 turns from one end of the Taleti to the other. He pressed in a rapturous mood to go uphill just then but submitted to my persuation in the hope of ascending the hill in the morning the next day. THREE FLIGHTS OF STAIRS INSTEAD OF THREE MILES
The boy was already awake when we got up at 4 in the morning for our journey uphill. After prayers at the Taleti, 'I being still weak, hired a Doli for my journey up and down the hill. I wanted to take the boy with me in the Doli. He declined to sit with me in the litter and casting his eyes over the top of the hill, he asked-“ What distance do you think is the top from here?" I said " It was about three miles." And he replied jocosely-" Oh no, it is only three flights
.: 180 :
Shree Atmaramji

Page #262

Gulabchandji Dhadha
of stairs and not three miles. I will ascend the hill on foot and you shall also go on foot.” Thus saying, he did not wait further and leaving ma behind, he caught hold of my brother's finger and went with him on foot over the hill full of joy.
NON-STOP ASCENT
My brother told me that throughout the way the boy walked just like an enchanted person going swiftly after the enchanter and not minding high and low ground. As a rule children of tender age are carried uphill on the shoulders of coolies hired for the occasion. The coolies approached my brother and began to molest him for his seemingly undue cruelty and mercilessness towards the boy for not allowing him to be carried on shoulders. Some of the carriers even offered their services gratis. When the molestation became unbearable he told the coolies that he would pay them double their demand provided some one of them succeeded in inducing the boy to be carried on shoulders, A few of the carriers dared to approach the boy but they were frustrated in their attempt by the boy scornfully avoiding their contact. He rather rebuked them for their un-welcome interference in his progress uphill. This molestation was experienced on the first day only as they all realised that the boy was doing pilgrimage on foot. Thereafter one and all would look at the boy with respect and admiration, clear the way for him and pour praises and blessings upon him for his courage and extra-ordinary strength and perseverance.
At the middle of the hill there is a deep ascent and almost all pilgrims take rest for a while at Hinglaj-ka-hada. My brother and
mbers of my family wanted to take rest before continuing their journey onward. But the boy was so much impatient to get over the top that he did not allow them to take respite even for a moment and took them straight to the top. They reached Hathipole a quarter of an hour before I reached there. My brother told me that the boy was so much absorbed in his desire of seeing and worshipping Adeswar Bhagwan that he was not walking but running all the while.
Shatabdi Granth)
• 181 ::

Page #263

Reminiscences of past life
FIVE PLACES OF PRAYERS AND THREE ROUND CIRCUITS
The pilgrims as a rule have to say prayers at five places and take three circuits round the main temple before paying homage to the presiding deity. The places of prayers are:-( 1 ) Shantinath temple, (2) Naya Adeswar temple,. (3) Adeswar foot-print dome, (4) Shrimandir temple and (5) Poondrik Swami temple. When we went to say prayers in these places successively, the boy told us that he had worshipped in the first three places and not in the last two.
THE BOY'S DEVOTIONAL ATTITUDE IN THE PRINCIPAL TEMPLE
On our entering the gate of the courtyard of the main temple and while ascending the flight of stairs leading to the courtyard the boy at once proclaimed enthusiastically pointing at the central image as being the Adeswar Bhagwan worshipped by him in his past life. He was overjoyed. Having entered the main hall of the temple we repeated prayers at the end of which the boy stood in Kawoosag (meditation) just like a statue, full of meditation. His wide open eyes, without the least twinkling, were directed towards and fixed upon Adeswar Bhagwan. He remained in that meditative posture, careless of himself, careless of all that passed in the temple, unmindful of the hum and noise of moving throng of hundreds of pilgrims round him and the songs that vibrated in the vaults of the temple for nearly half an hour. Good many monks and nuns, laymen and women were very much struck to see the young boy's mode of Darsan and meditation. After watching the boy during his half an hour's uninterrupted and enchanted gaze I tapped him on his shoulders when he startled from his trance and regained his senses. It was beyond his power to explain the heavenly bliss he had during his meditation. Shantmoorti Muni Kapoorvijayaji who was all along watching the boy sitting near him disapproved of my action in unnecessarily checking the boy in his higher flights.
THE SMALLER MARBLE ELEPHANT
From amongst four or five Poojaris the boy recognised one old .: 182 :.
[Shree Atmaramji

Page #264

Gulabchandji Dhadha
mace-bearer and pointing out at him told me that it was he who inva riably kept the saffron cup on the smaller marble elephant from which he (the boy) took the saffron paste in his claws and worshipped Adeswar Bhagwan. He then took us to the smaller elephant which lay by the right side of the bigger elephant and hence hidden from the view of pilgrims who sat for prayers on the left side. Upto that time I had not seen that elephant.
FIRST WORSHIP OF ADESWAR BHAGWAN
Words fail me to express the extra-ordinarily blissful mood of the boy. The inspiration which he got at that time was beyond my comprehension. He seemed as if he was the master of all. His attitude at that time may, without the slightest exaggeration, be compared with that of a great warrior making his triumphant entry, after defeating a most formidable enemy, into the capital of the vanquished foe. Now his thought turned towards doing first pooja or worship. By the highest bid, according to custom prevailing there, I secured for him first poojas of milk, water, saffron, flower, crown and Arti. He bought good many flowers and garlands with the amount hoarded at home plus an equal amount put at his disposal on the spot. He performed the series of worship one after the other with great attention and devotion. He was happy that becoming a man from a bird he was fortunate to worship the object of his devotion again.
THE BOY'S VOW
The boy made it a point not to eat or drink without worshipping Adeswar Bhagwan on the hill every day during the 31 days' pilgrimage. To keep himself firm in his resolve, he watched the coming of Muni Kapoorvijayaji in the temple when he would approach and bow down before him and renew his Vow every day from him to abstain from eating and drinking before noon.
THE BOY'S TEST
Having finished worship at 12-30 P. M. we were preparing for downward journey. I wanted to test the boy and asked him to take
Shatabdi Granth]
.: 183:.

Page #265

Reminiscences of past life
some food (though I had not taken any food for him on the hill.) The boy looked at me curiously and asked me if I was hungry. I feigned reply in the affirmative. The boy tauntingly remarked:“ It strikes me, Kakasaheb, that after you have worshipped Adeswar Bhagwan you feel hungry. I do not feel any appetite, being very well fed with my good luck in being able to worship Adeswar Bhagwan in my present life so soon.” I turned the channel of my talk and asked him to go down with me in the litter. He was firm in his resolve to go down on foot. Acharya (then Muni) Ajitsagarji persuaded the boy to go down with me but he did not submit and descended the hill on foot. On his way back he was asked by several people to drink water but he declined to do so; rather he admonished the pilgrims and warned them to leave the practice altogether of drinking water on the sacred hill. He took meals on reaching the rest house at half past two in the afternoon. THOUSANDS OF PILGRIMS VISIT THE BOY
AT PALITANA
As at Wadhwan, so at Palitana pilgrims in great numbers came to see the boy daily and he had to undergo severe examination and trial till late hours in the evening. Sheth Girdharbhai Anandji and Sheth Amarchand Ghelabhai of Bhavnagar and many others put the boy several questions and received satisfactory replies.
VISIT TO SIDDHAWAD Being pressed by pilgrims at Palitana to show his nest in siddhawad, a day was fixed when about a thousand pilgrims followed the boy. He showed them the branch of the tree where he had his parrot's nest and the party was more than satisfied.
31 DAYS' STAY AT PALITANA During 31 days' stay at Palitana the boy at the age of about four performed the pilgrimage daily on foot covering nearly eight miles up and down and over the hill. He ascended without eating or drinking and took meals after coming back from the hill in the afternoon. He always worshipped with concentration of mind and pure heart.
.: 184 ::
[ Shree Atmaramji

Page #266

MUNISHRI HANSVIJAYAJI'S VERDICT
Munishri Hansvijayaji was of opinion that the boy got Jatismaran when I took him in my lap and sang to him the hymn of Siddhachalji and his reminiscence was refreshed when he saw the Pratima in the Walkeswar temple.
Gulabchandji Dhadha
MUNISHRI KAPOORVIJAYAJI'S VERDICT
Munishri Kapoorvijayji concluded that the boy had got Jatismaran just on the tenth day of his birth when on his weeping the hymn of Siddhachal was sung to him. Being then only ten days old he was unable to express his ideas but he gave them out on the first opportunity when he found the resemblance of Adeswar Bhagwan in the Walkeswar temple. MUNISHRI MOHANVIJAYAJI'S CRITICAL EXAMINATION AND VERDICT
Munishri Mohanvijayaji Maharaj examined the boy very critically as under:
Q. What were you in your former life?
A. I was a parrot.
Q. What were you in your next preceeding life?
4
A. I don't know.
Q. Had you any other companion in your parrot's life?
A. Yes, I had one brother.
Q. Where is that brother now?
A. I do not know.
Q. Did he survive you?
A. Yes.
Q. What did you do in your parrot's life?
A. I worshipped Adeswar Bhagwan.
Q. With what did you worship?
Shatabdi Granth]

.: 185 :.

Page #267

Reminiscences of past life
A. With saffron and flower. Q. Wherefrom did you get these articles ?
I got saffron paste from a cup kept on smaller Marudevi Mata's elephant and flowers from a garden close by my nest
in Siddhawad. Q. How could you get entry into the temple for worship in the
great crowd of pilgrims ? A. I went for worship in the afternoon when the crowd dispersed. Q. At that time, when the doors were closed, how could you get in ? A. I went in through the bars of the panels. Q. What had you in your mind at the time of your death? A. The satisfaction of worshipping Adeswar Bhagwan. Q. You say you lived in Siddhawad which is in Kathiawad and
Messrs. Dhaddha brothers live in Marwar about 500 miles
away, how did you take birth in their family! A. They invited me and I accepted their invitation.
At this stage of the examination we were astonished to hear the boy say that we had invited him. He turned his face towards us and said: -" When you and Masaheb ( the old grand lady who unfortunately did not survive to witness the feats of her darling ) were praying at the dome under Siddhawad, I was sitting on the top of the dome, Masaheb took a fancy for me and she asked if I would like to live with her and I beckoned to her in the affirmative."
On this hint, my brother and I began to strtech our memory and to recollect if such was the case. It was a fact that after the Ahmedabad conference our whole family had gone to Siddhachal. At that time we had all gone in the 6 mile race on Fagan sudi 13. ( corresponding with March.) We had a faint memory of a parrot sitting on the dome and our mother telling us that the parrot was beautiful. But we did not know that she had spoken to the parrot. .: 186 :
[ Shree Atmaramji

Page #268

Gulabchandji Dhadha The examination continued.
Q. How long did you live after the invitation ? " A. About twelve months.
Did you recollect it at the time of your death ? A. Yes.
On calculation being made of (1) the time of invitation, ( 2 ) the time between death and birth and (3) the boy's age at that time, it tallied with the time of the Ahmedabad conference.
Munishri Mohan vijayaji was satisfied after this critical examination and he agreed with the views expressed by Munishri Hansvijayaji and Munishri Kapoorvijayaji and pronounced his verdict accordingly.
The foregoing is a brief account of what I have experienced and seen of the boy myself. I shall be glad if it proves of any use to the reader.
Shatabdi Granth ]
• 187 :

Page #269

THE CENTENARYO
THE BIRTH
TENIAKY OF த ம்
OF THE GREAT JA
SHRI VIJAYANANDSURIKEROH ALTAS HRT ATMANANDI MAHARAJ CA
EAT BARODA
A Spectator's View By: – Dr. Hiranand Shastri M. A., M. 0. Li, D. L. A.
A unique celebration took placa' in Baroda during the third week of March 1936 with great aclat and I had the opportunity to attend it. The functions lasted from morning to night, from 21st to 25th March. They were controlled by the well known Jain Monk Shri Vallabh vijayaji Maharaj and his enthusiastic disciple Muni Charan vijayaji. A committee was also formed at Baroda to manage them and its members did what all they could to make the ceremony a success. A sum of more than Rs. 10,000/- was spent on the celebrations. Well known Jain scholars and dignitaries took part in them, including Mr. Manilal Nanavati, the Naib-Dewan of Baroda. I am told that H. H. the Maharaja Saheb of Baroda also expressed his desire to attend them; but he left for Europe before thəy took place. The majority of the celebrators were from the Punjab. Both ladies and gentlemen were seen in their characteristic costumes occupying the pandal. A large number consisted of young men, many of whom were amateur singers who had come to express their devotion to the great Shvetambar Teacher by singing songs composed for the occasion. Their enthusiasm and devotion were quite visible and one would not help admiring the zeal which they manifested. 188 ::
[ Shree Atmaramji

Page #270

Page #271

न्यायांभोनिधि-जैनाचार्य श्रीमद्विजयानन्दसूरिजी प्रसिद्ध नाम श्री आत्मारामजी महाराज की जन्म शताब्दि
बडौदा शहेर में बडी धूमधाम से मनाई गई. उस वख्त का भव्य दृश्य.

Page #272

बडौदा-शताब्दि महोत्सव-मंडप-दृश्य,

.

Page #273

Page #274

Dr. Hiranand Shastri
The revered Jain preceptor whose centenary was celebrated during. these days was born in the Punjab. A considerable part of his life was spent in Gujarat where he did splendid work towards the uplift of the Jains in starting various institutions and reforming bodies. The Jains of Gujarat thought that they were bound in duty to celebrate the centenary, and Baroda, the capital of the Gaekwar's territories, was considered to be the most appropriate place. Very learned lectures were delivered on this occasion. The functions were celebrated at the Laxmi Pratap Theatre, Baroda, and the pandal was decorated with festoons and photographs of the Jain Teachers, including those of the illustrious preceptors Shri Vallabhvijayaji, Shri Kantivijayaji, Shri Hansavijayaji and others. The ceremonies commenced with songs sung by the batch from the Jain Gurukula-Punjab. The celebrations were to take place in the punjab, but later on, out of the special regard for the revered Pravartak Muni Shri Kantivijayaji, it was decided that they should take place at Patan. Finally, however, it was decided to celebrate the centenary in Baroda itself. The whole arrangement was made within 15 days. In consideration of the shortness of time and the success achieved, one cannot help praising the enthusiasm displayed in the management. In such gatherings some loop-holes are inevitable, but one cannot take them seriously. Several physical feats were also demonstrated, e. g., lifting by means of the teeth a weight of three and half maunds, allowing a bullock-cart to pass over the chest with a load of 25 maunds in it, and so on. Exhibits of ancient Jain Art were also shown in the Gnana-Mandir. The lectures dwelt on the good works done by the illustrious Jain teacher. People were astonished to see two Mahomedans, Kurrim Bux and his son, standing up declare that they were Jains, heart and soul, the father saying candidly that he did
HIRANAND SHASTRI
Shatabdi Granth ]
•: 189 :.

Page #275

The Centenary of the Birth of Shri Vijayanand Suri, at Baroda. not like the Mahomedan name but preferred to be called Gnyan Das. He sang a song teeming with devotion towards the Jain Monks.
One of the chief features of the celebrations was the emphasis laid on the necessity of studying "Ardha Magadhi " in which Jain religious books are written and in which Mahavir Swami, the Twenty fourth Tirthankara, used to deliver his sermons and speeches. While enumerating the good works of Shri Atmanandji Maharaj, Muni Charanvijayaji informed the audience that a series of books had been started to commemorate his centenary and that seven large volumes already been brought out.
had
The celebrations were brought to a happy conclusion by the Purnahuti' made by the revered Jain Teacher Shri Vijayavallabhsuri, to whose pious wishes and encouragement the success of the celebrations was largely due. Such celebrations cause a great awakening and ought to occur as often as possible.
Baroda, 24th July 1936.
• 190:

[Shri Atmaramji

Page #276

આ ગ્રંથની કલામય સંપાદનમાં ખંતથી
ઉત્સાહભર્યો શ્રમ લેનાર
આ ગ્રંથનો ઉત્સાહી મુદ્રક

શ્રી મહાદય પ્રીન્ટીંગ પ્રેસના પ્રાપ્રાયટર
શાહ ગુલાબચંદે લલુભાઈ
રા. ભીમજીભાઈ હરજીવન (સુશીલ )

Page #277

Page #278

Page #279

न्यायांभोनिधि श्रीमद् विजयानंदसूरीश्वरजी ( आत्मारामजी ) महाराज.

Page #280

शताब्दिनायकना हस्ताक्षरो संवोधकरणमंत्रीदरिनस्तारिजीने लिखादैकिनो परियवक्षारीश्रणाचारीपासादिकेपासलाको श्योगतथाउपक्षानादिकियागुरुबुद्धिसेवदेसि कीसवाकयार्मिफलहे उलटा वोल्योगोयानादि कोकियाकरलेवाल पायश्चितकेयाम्पत्प्रथा उसकोपायथितलेनावाहियै माथाक्दनमंस लाईजोगुवाइतपुरोविदियं गुरुवुदिावि हलं सबंपत्तिनुगगंवाए। मैनेतो धैसेयोंकेत्रा गेयोगवरनेवालोंकीकियासफलमानीथा यह५ मूनता। श्रावायरसपाभायाविर३७वनि गलिपपांचोपुरुषनिसगरमेंनहोवे सोगतो रपल्लीसमानदै सम्पक्तरूपरत्नकादरनेवालासा गछदैनौरलयजीवाकोसंसारबमलकाहेर धैसेगछमें सविस्तिसाकको एकमऊर्तमानी सनानचाहियाजेकरसामान्यसाकहावेपर वोक्तपांचोएगिनननदोवता गदरखमेरदनाछा है।गाथाजमपंचश्मेवि नगिसोऊपनि सारिलो समत्तरयदरणे नवाबनवमण सीलोएतबनमुत्तमितं वसियवसविह एहिंसातहिं जश्सामात्ममुलियोनगुलिणे तनवरंगेहाए६॥इनगाथाथनिसारमनदीव लसत्तात्रौरतपगछादिगछोकसाफयाको चारपल्लीसमानगछौरसाकयोकोचारासमा ननदीमानता यद६न्यूनताहे

Page #281

अनमः॥ एक साहिब अंगरेजने विलायत को लिखाया कि एकक्रम वेदसंहितासमाष्पका पुरु क साकजैन मुनि त्मारामजीकों सरकारने नेटदा खुलनेजना चाहिये सो पुस्तक तोलमें 24 सेरका
सो सरकारने गवरनर जनरलकी ओट सा दिबकी मारफत मुकको जोधपुर में मिला है यह वात सत्य है
२ नवीन साधुयों को बड़ी दीक्षा दी नींदै सो किसशा खानुसारे गुजरात मेतो भगवतीना योगव हरा होने सोदीक्षा देवे इति ॥
उत्तर मैं पामरजीवनगवंत की संज्ञाचा रा धनही सक्ता रूं दिज्ञातो मैने समावारीकीरीतीसें दीनी है परंतु भगवतीका योग तो मैनेन दीव ह्या यह मेरे में न्यूनता है और विना योगवा मैनग वतीप्रमुख शास्त्र व्यारमान में वाव तारूं शिष्यों को वाचनादेतारुं यद इस रीन्पून तादै २ और योग तोवद्या परंशास्त्रन ही पढा देशतीपूर्वक तिसकों मे गतिमानताराशं यदती सरीन्पुनता है ३ और किसिनगर की समाचारीमै मैनेन दीदे रमादै कि गणिणिको गणिप्रददेवे पर आचार्यगलिप ददेवे सलिखसर्व श्वाचार्यो की समाचारीयो में है १२ मै तो पूवेक्ति रीनी वाले को गलिमान तार दाॐ य दवन्यूनता है।

Page #282

वन्दे श्रीवीरमानन्दम्।
(श्री जसवंतराय जैनी) अज्ञानतिमिरांधानां, ज्ञानांजनशलाकया।
नेत्रमुन्मीलितं येन, तस्मै श्रीगुरवे नमः ॥ जैन धर्म में अनेक समर्थ विद्वान हो गये हैं, जिन्हों ने प्रत्येक शास्त्ररचना के प्रारंभ में मंगलाचरणरूप इष्टदेव का स्मरण-वंदन तथा गुरुवंदन आदि करके अपने कार्य की निर्विघ्नतापूर्वक समाप्ति के लिये जयध्वनियों से प्रार्थना की है। यह प्रथा एक प्राचीन शास्त्रविहित विधि है, यथा-जगद्गुरुं नमस्कृत्य, श्रुत्वा सद्गुरुभाषितं । ग्रहशांतिं प्रवक्ष्यामि, लोकानां सुखहेतवे ॥१॥ यह मंगलाचरण है पंचमश्रुतकेवली भगवान श्री भद्रबाहुस्वामीजी का। ' महाजनो येन गतः स पंथाः' की नीति दृष्टि में रखते हुए मैंने सबसे प्रथम ऊपर की पंक्ति में 'वीरं' श्री भगवान महावीरप्रभु को नमस्कार किया है और 'आनंद' अपने परमोपकारी स्वनेत्रदृष्टि आनंददाता गुरुदेव का स्मरण कर उनके पादपद्म में सादर सविनय नमस्कार किया है, जिन्हों ने अज्ञानरूपी अंधकार में भटकते, ठोकरें खाते और उन्मार्ग में परिभ्रमण करते अनेक मनुष्यों का उद्धार कर दिया, अर्थात् ज्ञानांजन सलाई से उनके नेत्र आंज कर उन्हें सत्यासत्य के निर्णयार्थ ज्योतिःसम्पन्न बना दिया । सत्य कहा है- " गुरुदीवो गुरुदेवता, गुरुविन घोरअंधार।"
हिंदुस्तान में, कहते हैं, ५२ लाख गुरु हैं । सच्चा गुरु किसे मानना यह जांच बड़ी कठिन है, क्यूं कि हर पहाड़ में मानक, हीरे, पन्ने नहीं होते और न हर वन में चंदन के वृक्ष । गाय, भेंस, बकरियों की टोलिये तो देखने में आती हैं, परंतु सिंह की टोली भी कभी किसी ने देखी है ? नहीं । बस समझ लो, सच्चा गुरु विरला होता है। गुरु का सामान्य लक्षण है-" महाव्रतधरा धीरा भैक्षमात्रोपजीविनः । सामायिकस्था धर्मोपदेशका गुरवो मताः।" गुरुका गुरुत्व उसके उज्ज्वल निर्मल चारित्र में है, साधु का जीवन है शांतिमय, ज्ञानमय, उपकारमय और चारित्रमय । ऐसे साधुजीवन की शीतल छाया के सामने चंद्र और चंदन की शीतलता भी मंद है । ऐसे गुरुदेव वह कौन हैं ? कहां हैं ? वह हैं आनंददाता श्री

Page #283

श्री आस्मारामजी और हिन्दी भाषा
विजयानंदसूरिवर प्रसिद्धनाम आत्मारामजी महाराज, जो आज से अनुमान ४० वर्ष पहिले हमारे देखते-देखते हमारी आंखों से, अलग हो स्वर्गलोग में जा बिराजे, उनके अगणित गुण-कीर्तन में जिह्वा बलहीन और लेखनी कुंठित हो जाती है । उक्तं च
है शक्ति थोड़ी सब गुणों को आप के कैसे कहें ?
होगा न जैनाचार्य दूजा, आप मुनि ! जैसे रहे ॥ श्री आत्मारामजी महाराज जैनकुलोत्पन्न न थे, वह थे एक महान योद्धा क्षत्री के पुत्र । क्षत्रियत्व था उनकी नस-नस में। उनकी साधुवृत्ति भी क्षत्रियत्व से खाली न थी। वह थे सद्धर्मप्रचारक, वह थे जैनशासन के युगप्रधान, वह थे जैन धर्मप्रभावक, वह थे जैन प्रजा के ज्योतिर्धर, वह थे वादिमुखभंजक, उनमें थी कला निरुत्तर करने की, उनमें थी शक्ति परास्त करने की, बरसता था नूर उनके चेहरे पर, बरसती थी पीयूषधारा उनके मुखारविंद से, लगजाती थी झड़ी युक्तिप्रमाणों की जब वह व्याख्यान देते थे, झुकते जान अजान चरणों में जब दिखती थी दिव्यमूर्ति चली जाती । उनकी अलौकिक आकृति पर दृष्टिपात होते ही सज्जनों के हृदय में प्रेम, भक्ति और पूज्यभावना की तरंगे उछलने लगती हैं, रोमरोम विकसित हो जाता है, दर्शन करते २ तृप्ति नहीं होती, विवश यही शब्द निकलते हैं कि जिस दीर्घनयन, विशालललाट और देवतास्वरूप की यह मनोहर छबी है, वह जरूर धर्ममार्त, सत्यवक्ता, परमसाहसी, निर्भीक, विशेषज्ञ, विद्वानशिरोमणि, परमपुरुषार्थी, बालब्रह्मचारी, दूरदर्शी, विद्यावारिधि, सकलगुणनिधान, धीर, वीर, गंभीर और अवतारी पुरुष हैं।
जीवन की सफलता चारित्र में है, और चारित्र की झलक आकृति-मूर्ति में । शास्त्र पढ़ने, समझने और समझाने आसान हैं, परंतु उन्हें जीवन में उतारना अर्थात् उन पर अमल करना बड़ा कठिन है। इन महात्मा में यह दोनों गुण विशिष्ट रूपसे विद्यमान थे, वह ज्ञानक्रिया सम्पन्न थे। इन महात्मा के दर्शन करनेवाले इनकी अमृतमय वाणी पान करने और धर्मतत्त्वों का श्रवण करने वास्ते कहीं नहीं जा सकते थे, यह मेरे हृदय के सच्चे उद्गार हैं, जिनको आप के सामने प्रकट करने में संकोच की किञ्चिदपि आवश्यकता नहीं। श्री आत्मारामजी महाराज वीसवीं सदी के प्रचंड तेजस्वी दिवाकर थे, जिनकी बुद्धि के वैभव की प्रभा अमेरिका आदि दूर देशों तक पहुंची थी। चिकागो सर्वधर्म परिषद् में पधारने के लिये आप को आमंत्रण आया था, परंतु साधुवृत्ति में वहां न पहुंच सकने के कारण, सामाजिक विरोध होने पर भी, आपने श्रीमान् वीरचंद राघवजी गांधी बार-एट-लॉ को अपना प्रतिनिधि तरीके वहां भेज दिया । यह था उनका क्रांतिकारी कार्य ।
[ श्री आत्मारामजी
.:
२
:.

Page #284

श्री. जसवंतराय जैनी
इन महात्मा
पवित्र जीवन में अनेक प्रसंग और घटनायें उपस्थित हुईं, जिनसे उनके विचित्र चारित्र पर प्रकाश डालनेकी सामग्री मिल सकती है, परंतु खेद है, किसी ने भी उस समय की हिलचलशील स्थिति - गति का वर्णन लिखरखने में दूरदर्शिता का उपयोग नहीं किया । हां, इतना हर्ष जरूर है कि साम्प्रतमें उनके समय के कतिपय गृहस्थ और उनके करकमलदीक्षित साधुमहात्मा विद्यमान हैं, उनके स्मरण में जो २ प्रसंग, घटनायें और परिस्थितियें शेष रह गई हैं, उन्हें संग्रह करके इन महात्मा के चारित्र वर्णनकी रूपरेखा घड़ी जाती है, इसलिये श्री आत्मारामजी महाराजके जीवन का संपूर्ण वृत्तान्त करना अशक्य है । तो भी महात्माओं का जितना भी गुणानुवाद किया जाये, श्रेयो निःश्रेयसास्पदम् है इसी भावना से शक्ति नहीं परं भक्तिवश किञ्चिद् लिखने के लिये प्रयत्नशील हो रहा हूं, वह भी केवल हिंदी भाषा में ग्रंथ रचने की उनकी बुद्धिमत्ता, दूरदर्शिता के संबंध में संक्षेप से ।
श्री आत्मारामजी और हिंदीभाषा
""
वह कौन था ? क्या था दिवाकर ? या सुधा का धाम था । सुनिए, विनय विद्या दया का धाम आत्माराम था ॥ श्रीमद्विजयानंदसूरिवर प्रसिद्धनाम श्री आत्मारामजी महाराज संसार के प्रधान विद्वानों में एक समर्थ लेखक थे, वह समयज्ञ और विचारशील लेखक थे, उनके धार्मिक तथा सामाजिक सुधारे के विचार भी उच्च कोटी के होते थे । उनकी गणना उन लेखकों में है, जो संसार के हिंदीसाहित्य क्षेत्र में अपना प्रभाव स्थायी रूपसे छोड़ गये हैं । उनका अवतारी जीवन ऐसे समयका है, जबकि धार्मिक तत्त्वों का संहार हो रहा था, लोग धर्मसे विमुख होते जाते थे, पाश्चात्य उपदेशकों की मधुर वाणीका प्रभाव युवकमंडल पर धीरे २ 'विषकुंभ: पयोमुखं' के समान धर्म का विनाश कर रहा था, सद्धर्मके प्रकाशक और प्रचारक विरले थे, पाखंड, शिथिलता और अविद्या का अंधकार विस्तृत हो रहा था। एक कविने उस समय का थोड़ा-सा चित्र खींचकर यूं दिखाया है:
--
शताद्वि ग्रंथ ]

66
गफलत की नींद में थे, सोए पड़े सभी हम, लुटता चला था जाता, चोरों से धन हमारा । मिथ्यात्व में पड़े हम, जाते थे उलटे पथ पर, भूले हुए थे सब कुछ, कर्त्तव्य जो हमारा ॥ छूटा था देवपूजन, और भक्तिभावना भी, यह भी खबर नहीं थी, क्या धर्म है बिचारा ?

*::*

Page #285

श्री आत्मारामजी और हिन्दी भाषा इस देश में कहीं भी, कोई न जानता था ।
होता है साधु कैसा, जिनधर्म का दुलारा ॥ ऐसे विकट समय में अनेक आपत्तियें और विरोध का सामना करना और जैनधर्म के सच्चे स्वरूप का प्रचार करना इसीमाई के लाल की हिम्मत थी । आप संस्कृत प्राकृत के प्रखर विद्वान थे, व्याकरण, न्याय, तर्क आदि शास्त्रों के भी अभ्यासी और पारगामी थे। संस्कृत में ग्रंथ रचते, तो पंडित विद्वान लोग ही पठनपाठन का लाभ उठाते, विचारे थोड़ीबुद्धि-हिंदी भाषा मात्र जाननेवाले तो. वंचित ही रहते । वह थे द्रव्य-क्षेत्र-काल-भाव के ज्ञानी, उन्हें निश्चय हो गया था कि जैनधर्म के तत्त्वोंका प्रकाश-ज्ञान सर्व साधारणजनता हिंदी भाषा के ग्रंथोद्वारा ही शीघ्रतर प्राप्त करसकती है। यह है उनकी समयज्ञता का चिह्न । उन्हें पंडितों में अपनी वाह-वाह-प्रशंसा कराने का मोह न था, उन्हें तो लगी थी धून जैनधर्म के तत्त्वों को शीघ्रतर प्रकाश में लाने की, यही उनकी प्राज्ञता और दूरदर्शिता थी।
जैन श्वेतांबर संप्रदाय में सब से पहिले हिंदीभाषा के ग्रंथ लिखने का श्रेयः इन्ही महात्मा को है। आप ने हिंदी भाषा में ग्रंथ लिखकर न केवल धर्म का उद्धार किया और हमारी आत्मा को प्रकाश दिखाया, किंतु उन्हों ने हिंदी भाषा के विकास और उन्नति में महान सहयोग दिया है। महाराज साहब के लिखे हुए हिंदी के ग्रंथ विक्रम संवत् १९४० के लगभग प्रकाशित होने प्रारंभ हुए, यह वह समय था जब हिंदी भाषा में गद्य की कोई शैली निश्चित न थी। श्रीभारतेंदु बाबू हरिश्चंद्रजी तथा राजा शिवप्रसाद सितारे हिंद इत्यादि महानुभाव हिंदीगद्य को रूप देने की चेष्टा कर रहे थे। केवल साहित्यिक रूप देना उतना कठिन न था जिनना गद्य की शैली को स्थिर करना और उसे धार्मिक स्वाध्याय, तत्त्व, चर्चा और दार्शनिक तत्त्वों के निरूपण योग्य बनाकर जन साधारणमें सुबोध बनाए रखने की चेष्टा करना । यह आचार्य महाराज का ही स्तुत्य कार्य है। आज हिंदी-गद्य का स्वरूप स्थिर है, वह काफी विकसित हो चुका है, अतः हम सुगमता से नहीं समझ सकते कि भाषा-शैली को रूप देना प्रारंभ में कितना कठिन कार्य था, और इन महात्मा के सामने कितनी कठिन समस्यायें उपस्थित थीं।
उस समयतक धार्मिक ग्रंथ संस्कृत प्राकृत में थे, और जो भाषा में अनुवादित थे, वे भी छंदबद्ध पद्य में थे, क्योंकि गद्य का न प्रचार था न कोइ स्थिर शैली, महती समस्या थी संस्कृत ग्रंथों के स्वाध्याय की परिपाटी को बनाये रखना । इसी कारण पूज्यश्री आत्मारामजी महाराज ने संस्कृत के मूल शब्दों को महत्ता दी, और संस्कृत न जाननेवाले पाठकों के लिये
[श्री आत्मारामजी

Page #286

श्री. जसवंतराय जैनी
ऐसे शब्दों की भाषा में व्याख्या करने का क्रम ग्रहण किया । इस से संस्कृत परिपाटी को सम्मान मिला, मूल संस्कृत शब्द जो तत्त्वचर्चा में दैनिक प्रयोग में आते थे विदित रहे, और संस्कृत न जाननेवाले पाठकों को उनकी भाषा में ज्ञान-दान मिला। यह सब होते हूए भी पूज्यपाद महाराजजी की भाषा-शैली क्रम-बद्ध, साहित्यिक और प्रभावशाली है, विषय के अनुसार उनकी भाषा उचित रूप धारण किए हुए है; वह गद्य होते हुए भी पद्य के समान मनोहर और स्वाभाविक प्रवाह लिये हुए है । उदाहरण के लिये निम्न लिखित उद्धरण लीजिये ।
66 वाह नास्तिकशिरोमणि ! तुम अपने कहने कुं कभी विचार शोचकर कहते हो वा नहीं ? इस तुमारे कहने से तो पूर्ण नास्तिकपणा तुमारे मत में सिद्ध होता है, यथा जब सर्व कुछ जगतस्वरूप परमात्मारूप वही है, तब तो न कोई पापी है, न कोई धर्मी है, न कोई ज्ञानी है, न कोई अज्ञानी है, न तो नरक है, न तो स्वर्ग है, साधु भी नहीं, चोर भी नहीं, सत्शास्त्र भी नहीं, मिध्याशास्त्र भी नहीं, तथा जैसा गोमांसभक्षी, तैसा ही अन्नभक्षी है, जैसा स्वभार्या से कामभोग सेवन किया, तैसा ही माता, बहिन, बेटी से किया, जैसा चंडाल, तैसा ब्राह्मण, जैसा गधा, तैसा संन्यासी करके जब सर्व वस्तु का कारण ईश्वर परमात्मा ही ठहरा, तब तो सर्व जगत् एक रस - एक स्वरूप है, दूसरा तो कोई है नहीं ।" भाव देखिये, भाषा देखिये और देखिये शैली की मनोहरता और कोमलता ! इस में बनावट नहीं, विशेष सजावट नहीं, सीधी सादी मधुरता है, विपक्षी भाई को कैसे स्वाभाविक और विचित्र ढंग से उसकी निर्बलता दिखाई है । हां, जहां गहन तत्त्व - चर्चा है, वहां भाषा भी विषय के अनुसार उंची उठी हूई है, जो स्वाभाविक गुण 1
यह श्रद्धास्पद गुरुवर की प्रखर प्रतिभा की उपज है कि उन्हों ने हिंदी गद्य को रूप देकर उस शैली की रचना की, जिसे संस्कृत जाननेवाला उत्साह से पढ़े, उर्दू-हिंदी जाननेवाला थोड़े ही अभ्यास से समझे, गुजराती भाई पढ़े, पंजाबी भाई पढ़े, मारवाडी, दक्षिणी कोई भी हो, पढ़े, समझे, अपनी आत्मा का कल्याण करे और गुरुमहाराज के प्रति श्रद्धा से विनीत होकर भक्ति की पुष्पांजलि अर्पण करे ।
श्री आत्मारामजी महाराज ने कौन कौन से हिंदी ग्रंथ बनाये, उनका दिग्दर्शन कराना भी समयोचित है, इसी प्रसंग में अन्यान्य जैनेतर विद्वानों के अभिप्राय भी दिखाये जायेंगे। जैनतच्चादर्श:: - इस में देव - गुरु-धर्म का स्वरूप, जीवादि नवतत्त्वों के भेद, सम्यग्ज्ञान-दर्शन- चारित्र की व्याख्या, श्रावक के दिन व रात्रि कृत्यों का सविस्तर वर्णन और
शताद्वि ग्रंथ ]
.: ५ :
t

Page #287

श्री आत्मारामजी और हिन्दी भाषा
संक्षिप्त जैन इतिहास इत्यादि अनेक उपयोगी तत्त्वों का समास है, थोड़ी हिंदी भाषा जाननेवाले को भी जैन धर्म के मंतव्यों का बोध हो जाता है, आस्तिक नास्तिक की चर्चा और ईश्वरक" के खंडन-मंडन की युक्तियें तो जन साधारण को मोहित करती हैं, विद्वान भी प्रेम से पढ़ते और गद्गद् गिरा से प्रशंसा करते हैं, ६०० पृष्ठ का एक दलदार ग्रंथ है, मानो, गागर में सागर भरने समान इस में जैन धर्म के तत्त्वों का संग्रह-आदर्श है।
__ जैन धर्म के तत्त्वों का बोध व प्रचार हिंदी ग्रंथोद्वारा होता देखकर इन महात्मा जैसे समर्थ विद्वान के हृदय में अन्यान्य हिंदी में ही ग्रंथ रचने की सोत्साह भावना का उत्पन्न होना स्वाभाविक है । आप ने एक और ग्रंथ रचा, नाम रखा "अज्ञानतिमिरभास्कर" सचमुच ही यह ग्रंथ 'अज्ञान' के तिमिर (अंधकार ) को दूर करने में 'भास्कर'-सूर्य है, यह ग्रंथ बड़े मार्के का है, इस में वेद, पुराण, स्मृति, उपनिषदादि शास्त्रविहित अश्वमेध, गोमेध आदि यज्ञों पर समीक्षा, सांख्य, जैमनीय, बौद्ध और नैयायिक आदि मतों की मुक्ति पर समीक्षा, स्वामी दयानंद सरस्वतिविरचित सत्यार्थप्रकाश में जैन धर्मोपरि किये गये आक्षेपों का खंडनरूप प्रत्युत्तर और जैन धर्म की उत्पत्ति आदि अनेक अपूर्व विषय लिखे हैं । हमें विश्वास है जो जिज्ञासु निष्पक्ष होकर इस ग्रंथ को पढ़ेगा, वह अवश्य सत्यासत्य का निर्णय कर सन्मार्ग पर आजावेगा । यह ग्रंथ है कर्ता की योग्यता और अपरिमित विद्वत्ता का नमूना ।
हम श्री आत्मारामजी महाराज की प्रशंसा करें, यह स्वाभाविक है; परंतु दूसरे धर्म वा संप्रदाय के प्रतिष्ठित और प्रसिद्ध विद्वान् भी प्रशंसा करें, तो वास्तविक प्रशंसा है, इस बात की साक्षीरूप एक पुरातन पत्र है, जो वेदामतानुयायी एक पंडित, राजा-महाराजों की सभाओं में विजयपताकाधारी, योगजीवानंदस्वामी परमहंस सन्न्यासी साधु ने श्री आत्मारामजी महाराज को लिखा था और अपना अभिप्राय प्रकट किया था कि “निरपेक्ष बुद्धि के द्वारा विचारपूर्वक जो देखा तो वो लेख इतना सत्य, निष्पक्षपाती मुझे दिख पड़ा कि मानो एक जगत् छोड़ दूसरे जगत् में आन खड़े हो गये । आबाल्यकाल आज ७० वर्ष से जो कुछ अध्ययन करा व वैदिक धर्म बांधे फिरा, सो व्यर्थ-सा मालूम होने लगा। " जैनतत्त्वादर्श" और · अज्ञानतिमिरभास्कर' इन दोनों प्रथों को तमाम रात्रि-दिन मनन करता व ग्रंथकर्ता की प्रशंसा करता बठिंडे में बैठा हूं, आज मैं आप के पास इतना मात्र स्वीकार कर सकता हूं कि प्राचीन धर्म, परमधर्म अगर कोई सत्य धर्म होवे तो जैन धर्म था, जिस की प्रभा नाश करने को वैदिक धर्म व षट्शास्त्र व ग्रंथकार खड़े भये थे; परंतु पक्षपातशून्य होकर यदि कोई
[श्री आत्मारामजी

Page #288

श्री. जसवंतराय जैनी वैदिकशास्त्रों पर दृष्टि देवे तो स्पष्ट प्रतीत होगा कि वैदिक बातें कही वा लीइ गई सो सब जैनशास्त्रों से नमूना इकठी करी है”। संपूर्ण पत्र और ५१ अर्थवाला श्री आत्मारामजी महाराज की स्तुतिरूप मालाबंध काव्य तत्त्वनिर्णयप्रासाद ग्रंथ के पृष्ठ ५२६-५२८ पर छपा है ।
इतना ही नहीं, एक युरोपियन विद्वान डॉकटर ए. एफ. रुडोल्फ हार्नल साहब ने भी, जो संस्कृत प्राकृत के सुप्रसिद्ध पंडित थे, श्री आत्मारामजी महाराज की स्तुति संस्कृत श्लोकों में की है, उनमें से केवल एक श्लोक यहां उद्धत करते हैं
दुराग्रहध्वान्तविभेदमानो !, हितोपदेशामृतसिंधुचित्त !।
सन्देहसन्दोहनिरासकारिन् !, जिनोक्तधर्मस्य धुरंधरोऽसि ॥
और देखिये-आज से अनुमान ४० वर्ष से भी पहिले चिकागो (अमेरिका) में संसार के सर्व धर्मों का सम्मेलन हुवा था, जिस के संबंध में The world's Parliament of religions ( दी वर्लडस पार्लिमेंट ऑफ रिलिजन्स ) नाम की किताब छपी थी, उस के पृष्ठ २१ पर श्री आत्मारामजी महाराज की मूर्ति छपी है, उसके नीचे लिखा है किः
"No man has so peculiarly identified himself with the interests of the Jain community as Muni Atmaranji. He is one of the noble band sworn froin the day of initiation to the end of life to work day and night for the high muission they have undertaken. He is the highest priest of the Jain community and is recognised as the highest living authority on Jain religion and literature by Oriental scholars."
ज्यों ज्यों हिंदी-ग्रंथों का प्रचार और उपयोग बढ़ता गया, त्यों त्यों श्री आत्मारामजी महाराज में भी अन्यान्य ग्रंथों के रचने का उत्साह अधिकतर होता गया । आप ऐतिहासिक योग्यतासम्पन्न थे। आप औत्पातिक्यादि बुद्धि के भी धनी थे । आप ने श्री ऋषभदेव भगवान से लेकर अपने और अपने शिष्य-प्रशिष्यों तक २४ तीर्थंकरों, ऋषि, मुनि, आचार्यों की वंशावलि वृक्षाकार तैयार की, जिस २ समय में जो २ धर्म, संप्रदाय और गच्छादि होते रहे, सब का संक्षिप्त वर्णन इस में लिखा है । नाम है जैन-मत-वृक्ष-शाखा, प्रशाखा, फल, फूल, पत्रादि में ऐतिहासिक विषय हीरे मोतीयों की तरह ऐसी चतुराई से जड़े हैं कि उसकी सज धज को देखकर किसी से भी विना प्रशंसा किये नहीं रहा जाता। यह एक दर्शनीय वस्तु है। : श्री आत्मारामजी महाराज की अनुपम बुद्धि और विद्याबल का प्रताप था कि आप प्रत्येक विषय में सकल कलाकुशल थे। इतिहास में निपुण, खंडनमंडन में चुस्त, अनेक धतादि ग्रंथ ]

Page #289

श्री आत्मारामजी और हिन्दी भाषा प्रकार की राग-रागनीयों में पूजायें, भजन, स्तवन बनाने में प्रवीण, आप युरोपियन विद्वानों के असुगम, असाधारण और गंभीर प्रश्नों का संपूर्ण और संतोषकारक उत्तर देते थे, तब ही तो युरोपियन विद्वान · मदीयनिखिलप्रश्नव्याख्यातः शास्त्रपारग' ऐसे उद्गार निकालते थे। आप ने ऊपर के दोनों ग्रंथों से बड़ा एक और ग्रंथ रचा । नाम रखा ' तत्वनिर्णयप्रासाद' आठ नौ सो पृष्ठ का एक बड़ा दलदार ग्रंथ है। नाम रखने में भी युक्तियुक्त अपूर्व कल्पना की है । तत्त्वों के निर्णय का प्रासाद-महल । जैसे महल मंदिर स्तंभो के आधार खड़े होते हैं, वैसे ही ग्रंथकर्ता ने ३६ स्तंभो पर तत्त्व-निर्णय का प्रासाद-महल की रचना की है। प्रत्येक स्तंभ विविध प्रकार के रोचक व चित्ताकर्षक प्रकरणों से विभूषित है । एक बार ग्रंथ हाथ में लेकर छोड़ने को जी नहीं चाहता-यह ग्रंथकता के पांडित्य और षट्शास्त्रपारगामित्व की प्रामाणिक साक्षी है ।।
सब जगत् जानता है कि श्री आत्मारामजी महाराज दीक्षा लेकर २२ वर्ष ढूंढिये ( स्थानकवासी ) साधु रहे, संवत् १९३२ में शुद्ध संप्रदाय की दीक्षा श्रीमद् बुद्धिविजयजी महाराज के करकमलों से स्वीकार की। आपने ढूंढिया पंथ क्यों छोड़ा, इसका सविस्तर वृत्तान्त आप के जीवनचरित्र में छपा है, यहां तो केवल इतना ही लिखने का विषय है कि ढूंढियों को सत्य जैन धर्म का ज्ञान कराने के लिये समकितसार के खंडनरूप सम्यक्त्वशल्योद्धार ग्रंथ रचा, मूर्तिपूजा, मुहपत्तिचर्चा आदि अनेक विषयों पर सांप्रदायिक शास्त्रीय प्रमाणों और युक्तियों का एक अद्भुत संग्रह है।
लेख बढ़ जाने के भय से अब हम श्री आत्मारामजी महाराज के विरचित हिंदी ग्रंथों की नामावलि देकर लेख समाप्त करते हैं ।
१ ईसाईमतसमीक्षा ( मुद्रित होनेवाली है)। ७ वीस स्थानकपूजा । २ जैनमत का स्वरूप ।
८ अष्टप्रकारीपूजा । ३ जैन धर्म विषयिक प्रश्नोत्तर ।
९ सतरहभेदी पूजा । ४ चतुर्थस्तुति निर्णय, दो भाग।
१० नवपदपूजा । ५ आत्मविलास, भजनावली ।
११ नवतत्त्व यंत्र सहित । ६ स्नात्रपूजा ।
पूर्वोक्त प्रमाणयुक्त लेख से सिद्ध हो गया है श्री आत्मारामजी महाराज की हिंदी समय के अनुसार और अतीव उपयोगी थी और है।
[ श्री आत्मारामजी

Page #290

दि
TENDon
STHARAMISHRSS

GGARAN
AMAULTUR
CALCUTTA TEMPLE GARDEN.
L.V.G:
,
भारत प्रसिद्ध बाबू बद्रीदासजी जैन मंदिर, कलकत्ता.

Page #291

Page #292

मन मनोहारक
आचार्य आत्मारामजी
(ले० लक्ष्मण रघुनाथ भीडे-पूनासिटी )
अर्हन्मत अनाद्यनन्त होने से उसका नाश कभी नहीं होता है। तो भी समकित के अभाव से कालप्रभावानुसार भव्य जीवों में भी उसके बारे में मतमतान्तर हो जाते हैं । मिथ्या अभिप्राय के कारन अर्हन्मत को जब लोग विपरीत प्रकार से मानने लग जाते हैं तब मतोद्धारकों की जरूरत होती है । इसलिये मत-संस्थापक तीर्थङ्कर जैसे अतीत काल में हुए हैं, वर्तमान काल में हो चुके हैं और अनागत काल में होनेवाले हैं और मतप्रचारक सिद्ध, आचार्य, उपाध्याय तथा सर्व साधु तीनों कालों में होते हैं वैसे ही मतोद्धारक भी हुआ करते हैं । प्रसिद्ध न्यायाम्भोनिधि जैनाचार्य श्रीमद् विजयानंदसूरीश्वरजी महाराज ऐसे मतोद्धारकों में से ही एक है।
___ मतोद्धारक कुछ नई बात नहीं कहते है । और सनातन जैन सिद्धान्त में नई बात क्या कही जा सकती है ? अतीत चोवीस तीर्थङ्करो में पहेले तीर्थङ्कर भगवान ने जो फर्माया सो ही तीनों काल के तीर्थङ्कर, सिद्ध, आचार्य, उपाध्याय और सर्व साधु कहा करते हैं। फिर भी लोगों में जिस प्रकार अर्हन्मत को मानने में भ्रम हुआ हो उसी प्रकार किसी तीर्थंकर, सिद्ध, आचार्य, उपाध्याय और सर्व साधु के कुछ उपदेश में फरक मालूम होता है। जिन सिद्धान्त त्रिकालाबाधित होने से उसमें तो फरक नहीं है लेकिन भ्रमजन्य मान्यता में फरक होजाता है। यह फरक बड़ा भारी हो तो उसको निकालनेवाला महात्मा युगप्रवर्तक गिना जाता है।
___ श्रीमद् विजयानंदसूरीश्वरजी का अपरनाम आत्मारामजी है क्यों कि आप पहेले स्थानकवासी साधु थे । अपने आत्मारामजी महाराज भी युगप्रवर्तक हैं क्यों कि आप ने श्वेताम्बर जैनों में खास करके पञ्जाब के जैनों में नया युग ही शुरू कर दिया । जिनबिम्ब शताब्दि ग्रंथ ]

Page #293

अहंम्मतीद्धारक आचार्य आत्मारामजी
का पूजन मूर्तिपूजा है और मूर्तिपूजा पञ्च महाव्रत का खण्डन करने में कारन होता है यह जो भ्रम फैला हुआ था सो आप ने दूर करके जिनबिम्ब का पूजन मूर्तिपूजा (dिol-worship) नहीं है, ध्येयपूजा (Ide 11- worship) है, यह बात आप ने श्रावकों को समझा दी । आप ने कई चैत्यालयों का जीर्णोद्धार किया, कई जिनबिम्बों की प्रतिष्ठा की और सङ्गित काव्यमय पूजाएं बनाकर प्रतिमा पूजन में रुचि पैदा की ।
स्थानकवासी सम्प्रदाय में सद्गुरुभक्ति का जितना महत्त्व देखा जाता है उतना मूर्तिपूजकों में नहीं देखा जाता; लेकिन सद्गुरु तो प्रत्यक्ष सद्देव है । इसलिये आप ने सद्गुरु का स्वरूप कहकर उसकी सेवा का महत्त्व श्रावकों को बताया और स्वयं सद्गुरु बने। आप के पूज्य पट्टधर मुनिश्री विजयवल्लभसूरि महाराज ने आप की समाधि बनाकर सद्गुरुपूजन की सुविधा की। इस प्रकार आप ने सद्देव तथा सद्गुरु के मूर्ति की पूजा ध्येयपूजा की दृष्टि से श्रावकों में फैलाई । आप के पहेले कितनेक मुनिवर भी सच्छास्त्र नहीं पढ़ते थे । इस के कारन जिनागमज्ञ जैनाचार्य और उपाध्याय विरले पाये जाते थे। तो फिर जिनशास्त्रमर्मज्ञ श्रावकश्राविकाओं की बहुत ही त्रुटि थी इस में आश्चर्य क्या ! आप ने बहुत कठिनाइयाँ पार करके स्वयं शास्त्राध्ययन किया और पाठशालाएँ खोलकर सभी के लिये सुविधा कर दी। आप ने बहुत ग्रन्थ लिखे । खण्डनमण्डन पर सभाएँ की और अर्हन्मतप्रचार किया।
___ इस प्रकार सद्देव, सद्गुरु और सच्छास्त्र की पूजा, सेवा तथा अध्ययन-अध्यापन का प्रबन्ध चैत्यालयों, उपाश्रयों और पाठशालाओं के द्वारा करके आप ने समकित की शुद्धि की है। पञ्जाब, राजस्थान तथा गुजरात में जो जिनमन्दिर, उपाश्रय, पाठशालाएँ, ग्रन्थप्रकाशन कार्यालय और समाचार पत्र हैं तथा उनकेद्वारा जैनों में जो सम्यग्ज्ञान, दर्शन, चारित्र का वर्धन हो रहा है सो आप की ही कृपा है। इन साधनों का प्रचार करने के कारन ही आप युगप्रवर्तक माने जाते हैं और इन साधनों के द्वारा अर्हन्मत का प्रचार करने में आप ने सफलता हासल की। इसीलिये आप अर्हन्मतोद्धारक समझे जाते हैं। आप के ये साधन ही ऐसे है कि जो आप के स्वर्गगमन के बाद आप के धर्मप्रचार का कार्य बढ़ाते हुए आप का स्मरण चिरन्तन कर रहे हैं।
आप को नहीं देखते हुए भी आप के धर्म प्रचारके साधन से ही जिन हजारों भव्य जीवों को सम्यक्त्व की प्राप्ति हुई है उनमें से मैं भी एक हूँ । आप के "अज्ञानतिमिरभास्कर" तथा "जैनतत्त्वादर्श" इन दो ग्रन्थराजों को पढ़ने से ही मुझे समकित की लब्धि हुई और हाल में
[ श्री आत्मारामजी

Page #294

श्री. लक्ष्मण रघुनाथ भीडे पूना के आत्मानन्द ग्रन्थालय की वजह से ही मेरे से जिनधर्मानुराधन हो रहा है। मुझे आप के दो महान् ग्रन्थ मिले और सम्यगज्ञान की लब्धि हुई। आप के पट्टधर मुनिश्री विजयबल्लभसूरीश्वरजी के कारन ही मेरी प्रमादवशता दूर होकर मैं हररोज सद्देवदर्शन, सच्छास्त्राध्ययनादि करने लगा और धर्मध्यान में नीरत हुआ। मेरा आर्तध्यान दूर करने में भी आप के शुभ नाम का ग्रन्थालय ही कारन है । इस प्रकार आप की धर्मप्रभावना है।
१९२२ की बात है । राष्ट्रीय सभा के विविध प्रचारकार्यों में लगा हुआ मैं छे बरस कर्णाटक में रहा। उसमें से यह दूसरा साल है। बेलगाम जिल्ले के नीपाणी गाम में तब मैं राष्ट्रीयशाला में अङ्ग्रेजी, हिन्दी, सायन्स और धर्मशिक्षा का अध्यापक तरीके रहता था । इस गाम में श्वेताम्बर जैनों की ठीक बस्ती है। जैनधर्म के ग्रन्थों का अच्छा संग्रह भी है । कुछ ग्रन्थ लेकर पढ़ना मैं ने शुरू किया और आत्मारामजी के जैनतत्त्वादर्श तथा अज्ञानतिमिरभास्कर ये दो ग्रन्थ पढ़ने से मेरी सब धार्मिक शङ्काएँ दूर हुईं। जन्म से मैं शाङ्करमत का स्मार्त ब्राह्मण हूँ। तो भी वैष्णवमत का प्रभाव बचपन में मेरे दिल पर होने से क्रियाकाण्ड के साथ२ भजन, कीर्तनादि की अभिरुचि भी मेरे में पेदा हुई । स्नान, सन्ध्या, देवपूजन, स्वाध्याय, देवदर्शन, पुराणश्रवणादि धर्माचार के छ बरस के ज्ञानपूर्वक पालन से मेरी मनःशुद्धि हुई और दृष्टि विशाल हुई । इसी कारन मै ने द्वैत, विशिष्टाद्वैत, शक्तिविशिष्टाद्वैत आदि मताचार्यों के, तथा पारसी, महम्मदी, ईसाई, यहुदी, शिख आदि धर्म संस्थापकों के कुछ ग्रन्थ पढ़े । षड्दर्शन, उपनिषदादि प्राचीन ग्रन्थ भी देखे। कुछ थिऑसॉफिस्ट सज्जनों के सम्बन्ध में आने से पाश्चिमात्य तत्त्वज्ञान के तथा अन्यान्य धर्मग्रन्थ भी वाचने को मिले । सार्वजनिक कार्य की रुचि होने से अनेक समाचार पत्र तथा अन्यान्य ग्रन्थ पढ़ने को मुझे विद्यार्थीदशा से ही आदत है । यह कहने का मतलब यह कि सार्वङ्गिक ज्ञान मैं ने पा लिया था और वह भी धर्माचार के पालन के साथ ।
इस वाचन से सब दर्शन, धर्म, पन्थ, मत मुझे एकान्तिक लगे। मैं ने सोचा कि इन सब का समन्वय करनेवाला एक ही धर्म हो तो कितना अच्छा होगा? श्रुति, स्मृति, पुराणोक्त सनातन हिन्दूधर्म में यह समन्वय कुछ अंश में दुग्गोचर होता है। लेकिन उसमें भले के साथ बूरे का भी धर्म के नाम पर सङ्ग्रह किया गया है। फिर भी एकान्तिक मतवाले अपनी अपनी खिचड़ी अलग पकाते रहते ही हैं । थिऑसॉफिकल लोग ने इस दृष्टिसे कुछ प्रयत्न किया है । तो भी हरएक धर्मवालों को अपना एकान्तिक आग्रह नहीं छोड़ता। ब्राहमो,
शताब्दि ग्रंथ]

Page #295

अर्हन्मतोद्धारक आचार्य आत्मारामजी आर्य, वहेबी आदि नूतन धर्मपन्थ भी तात्त्विक समन्वय करने में असमर्थ हैं। म. गान्धी में ये समन्वयवृत्ति मुझे प्रतीत हुई और १९२१ में मैं आप का चेला बना । लेकिन मेरी तत्त्वज्ञान के समन्वय की तृष्णा नहीं बझी। जब मैं ने आत्मानन्द महाराज के ग्रन्थ देखे
और उनके वाचन से जब प्रतीत हुआ कि जैनधर्म के स्याद्वाद या अनेकान्तवाद में द्वैताद्वैत, क्षणिकशाश्वतवाद आदि सभी द्वंद्वों का समन्वय किया है। जब देखा कि रत्नत्रय में ज्ञान, उपासना तथा क्रियाकाण्उ इन तीनों मोक्षमागों की आवश्यकता एकसाथ बतलायी है। और जब मैने पढ़ा कि पञ्चपरमेष्ठी के ध्येयस्वरूप ईश्वर जैनधर्म में होते हुए ईश्वरकर्तत्व का अभाव है तब मैं उस पर लट्ट हो गया और तब से आजतक जिनवाणी पर मेरी श्रद्धा कायम है और कायम रहेगी।
मैं चाहता था कि जिनसिद्धान्त के किसी अङ्ग पर आत्मानन्द शताब्दि स्मारकाङ्क के लेख लिखू । जिनशास्त्र का हरएक अङ्ग परिपूर्ण, अप्रतिम और त्रिकालाबाधित मुझे लगता है । लेकिन आत्मानन्द महाराज के संबंध में मेरे जो भाव है उनको ही जाहिर करना मैं ने उचित समझा । और और विद्वान जिनशासन के एकेक अङ्ग पर लेख जरूर भेजेंगे । इसलिये विस्तृत लेख लिखना भी ठीक नहीं । मुझे इस लेख में यही बताना है कि जिनशासन का सर्व संग्राहक होते हुए अतीव शुद्धस्वरूप महाराज साहब के ग्रन्थों से ही मुझे ज्ञात हुआ कि जो स्वरूप एक ही धर्म में पाने की तृष्णा मुझे कईंक वर्षोंसे लगी थी। इसलिये मैं आत्मानन्द महाराज साहब का सदैव ऋणी हूं । जो आनन्द मुझे प्राप्त हुआ सो सभी भव्य जीवों को मिले यही मेरी कामना है । यह आनन्द कोई दे नहीं सकता है । हरएक को यह लेना पड़ेगा । मात्र साधन साहित्य दूसरा दे सकता है-अस्तु ।
ये साधनसामग्रियाँ आत्मानन्द महाराज ने हमारे लिये उपलब्ध कर दीं। यही महाराज साहेब का हमारे पर उपकार है। आचार्य साहेब का हमारे उपर यह मोटा कर्जा है । हमें आचार्यऋण से मुक्त होना चाहिये । धर्मप्रभावना करना यह हरकोई श्रावक का कर्तव्य है । आत्मानन्द शताब्दि के महोत्सव पर भी धर्मप्रभावना के कुछ स्थायीकार्य होने चाहिए । आचार्य महाराज के पट्टधर विजयवल्लभसूरि महाराज ने आत्मसंवत् शुरू करना, आत्मानन्द जैन सभा स्थापन करना, आत्मानन्द मासपत्रिका चलाना, आत्मानन्दसमाधिमन्दिर बान्धना और जगह जगह पाठशालाएँ खोलना ये पांच प्रतिज्ञाएँ की थीं। पट्टधर आचार्य ने ये प्रतिज्ञाएँ कैसी पूरी की और भव्यजीवगण इन सुविधाओं से कैसा लाभ उठाते हैं सो जैनजनता अच्छी तरह से जानती है । अब कुछ आगे बढ़ना चाहिए ।
[ श्री आत्मारामजी

Page #296

Page #297

श्री हंस वि. म., आ. म. श्री विजयवल्लभमरि, प्र. श्री कांति वि. म., स. श्री कर्पूर वि. म.

आ. श्री विजयानंदमरि (आत्मारामजी) महाराज, श्री बुट्टेरायजी ( बुद्धि वि. म.), श्री मणिविजयजी म. दादा,
श्री वृद्धिचंद्रजी म., आ. श्री विजयकमलमरि..

Page #298

श्री लक्ष्मण रघुनाथ भीडे आचार्य महाराज के सभी ग्रन्थ आजकल के हिन्दी में मात्र पुनर्मुद्रित करने चाहिए, क्यों कि रूढ़ हिन्दी में वे लिखे जायें तो बहुत ही प्रभावक होंगे। आचार्य के नाम की धर्मशास्त्र पाठशालाएँ तथा ग्रन्थसङ्ग्रहालय जगह जगह स्थापित किये जायँ । एक आत्मानन्द मिशन भी खोला जाय कि जो जैनसङ्घटन और शुद्धि का कार्य देश-विदेशों में करे । आत्माराम अनाथालय भी होने चाहिएं । महाराज साहेब गरीब खत्री के यहाँ पैदा हुए । आप का प्रतिपाल एक श्रावक वणिक ने किया इसीलिये आप जैन साधू बने: नहीं तो जरूर आर्यसमाजी बनते अथवा गृहस्थी होते । इस से आत्माराम अनाथालय की आवश्यकता भलीभाँति प्रतीत होती है। जैनसमाज धनी है उसको अनाथालयों की जरूरत नहीं यह मात्र भ्रमणा है । उसको छोड़के अनाथालय के रूपमें ही आत्मानन्द महाराज का शताब्दि स्मारक किया जाना चाहिए । ऐसे अनाथालय छोटे बड़े सभी जाति के स्त्री-पुरुषों के वास्ते जगह जगह होने चाहिए । ये और दूसरे नये तरीके के प्रभावनाओं से ही हम आचार्यऋण अदा कर सकते हैं।
महाराज साहेब को स्वर्गवासी हुवे करीब २ चालीस बरस हुवे । इस काल में हमने क्या प्रगति की है ? आप के पट्टधर श्रीमद् विजयवल्लभसूरिजी महाराज ने आप का स्मरण ताजा रक्खा और आप के शुभ नाम से बहुत कुछ कार्य किये इसीलिये आज हम आप के शताब्दि का स्मरण कर रहे हैं । अब आप के शताब्दि के स्मारक की वजह से और आगे बढ़ना ही चाहिए। काल-परिस्थिति ध्यान में लेकर आप ने अपने जमाने में आगे बढ़कर धर्मप्रभावना की और अच्छा दाखला हमारे सामने रक्खा। अब हम को भी आप के रास्ते से ही चलना चाहिए । मैं यही आशा करता हूं कि शासनदेव हम सब को धर्मकार्य में कालोचित मागों में आगे बढ़ने की शक्ति दे और आचार्यऋण से हमारी मुक्ति होकर हम मोक्षमार्ग के लायक बने । तथास्तु । वर्धतां जिनशासनम् ।
शताब्दि ग्रंथ ]

Page #299

अंबालाशहर में देवस्मारक संध्यायें
(ले० श्री ज्ञानदास जैन M. Sc., LL. B. )
विद्यया सुखमश्नुते । सा विद्या या विमुक्तये । लार्ड कर्जन ने एक बार कहा था 'यह जैन जाति भारत के आधे व्यापार की मालिक है। इसके पास धन की प्रचुरता है। ये लोग अच्छे देश तथा राजभक्त हैं।"
ठीक है यह सब ठीक है। परन्तु यह मानना होगा कि सब प्रकार के सांसारिक सुखों को भोगनेवाली इस जाति में एक बड़ी भारी खामी है-वह है विद्या की कमी। __ श्रीमद्विजयानंदसूरि महाराज ने १९ वीं शताब्दि में अवतार धारण किया। उन्हों ने जैनों के धार्मिक संस्कारों को प्रौढ़ बनाने के लिये अपनी सारी शक्ति लगाई । संस्कृत और प्राकृत ग्रंथों का अनुशीलन कर के उनका निचोड़ हिंदी में लोगों की बोलचाल की भाषा में उपस्थित किया, जिस से इस समाज की धार्मिक भावनायें उत्तेजित हों और धर्म की उन्नति हो।
उन्हों ने एक सुविज्ञ वैद्य की भांति जैनसमाज की नाड़ी देखी । रोग का अनुभव किया और ओषधि भी निश्चित कर दी। उनके एक ही वाक्य में सारा निदान गर्भित है:" जैन मंदिरों की आवश्यकता है सही परन्तु उन मंदिरों में पूजा करनेवाले भगवान के पूजारी उत्पन्न करने के लिये सरस्वती मंदिरों की भी नितांत आवश्यकता है।"
पंजाब की दशा विशेषतया शोचनीय थी। उन्हों ने पंजाब की रक्षा का भार अपने शिष्यरत्न श्रीवल्लभविजयजी को सौंपा । निर्वाचन ठीक ही हुआ । श्रीवल्लभविजयजी ने भी गुरुवाक्य को लक्ष्य में रखते हुए अपनी सारी शक्ति का व्यय विद्याप्रचार में लगा दिया । आप ने अपने विहार में यथा अवसर अपने भक्तों का ध्यान विद्याप्रचार की ओर आकर्षित किया और अब भी कर रहे हैं।
आप ने सन् १९०० में अंबाला शहर में चातुर्मास किया। अंबाला शहर में जैनों की ख़ासी वस्ती है। श्वेतांबर
श्वेतांबर जैनों के भी काफी घर हैं परन्तु उनके बालकों की शिक्षा उस समय कोई प्रबंध न था । आप के उपदेश से एक पाठशाला खोली गई। विद्याप्रचार का यह बीज अंकुरित हुआ। उनके आशीर्वचनों का यह फल है कि अब वह एक फूलाफला वृक्ष बनकर 'श्री आत्मानंद जैन हाईस्कूल' के रूप में दृष्टिगोचर
[श्री आत्मारामजी

Page #300

श्री शानदास जैन
हो रहा है जिस की सुस्निग्ध छाया सैकड़ों विद्यार्थी विश्राम पाचूके हैं, पारहे हैं और पाते रहेंगे । भगवन् ! हमारी भावनायें सफल हों !
आप ने यह शिक्षा प्रचार का कार्य किसी एक श्रद्धालु भक्त को सिपुर्द नहीं किया परन्तु इस कार्य को स्थायी करने के लिये एक सभा भी स्थापित कराई वह है - श्री आत्मानंद जैन सभा - अंबाला शहर | इस सभा ने आजतक समाजसेवा का जो कार्य किया है, जो संस्थायें स्थापित की हैं उनका किञ्चित् विवरण नीचे दिया जाता है ।
श्री आत्मानंद जैन सभा - का उद्देश शिक्षाप्रचार और सामाजिक कुरीतियों का निराकरण ही रहा है । और इसके प्रयास से समाज में देवभक्ति, गुरुभक्ति और संघशक्ति की उत्तरोत्तर वृद्धि होती रही है जिस का परिणाम यह है कि आज पंजाब में श्वेतांबर जैन समाज में अंबाला का स्थान मुख्य है ।
शिक्षाप्रचार के निमित्त जो पाठशाला स्थापित हुई थी उसने कुछ वर्ष अच्छा उपयोगी कार्य किया । तत्पश्चात् स्थानीय आवश्यकताओं के कारण उसे प्राइमरी स्कूल का रूप देदिया गया । आवश्यकतायें बढ़ती गई जिनके कारण सन् १९९८ में इसे लोअर मिडल स्कूल, सन् १९२० में अपर मिडल स्कूल और १९२२ में हाईस्कूल कर दिया गया; परन्तु पंजाब शिक्षा विभाग के हस्ताक्षेप के कारण १९२३ में हाईकी दोनों श्रेणियां बंदकर दी गई और पुनः १९२६ में खोल दी गई ।
सन् १९१३ में बालिकाओं की शिक्षा के लिये मुनिश्री लब्धिविजयजी ( वर्तमान आचार्य श्रीविजयलब्धिसूरि ) महाराज के चातुर्मास में श्रीआत्मानंद जैन कन्या पाठशाला भी स्थापित करदी गई ।
श्री आत्मानंद जैन ट्रैक्ट सोसायटी- साधारण जनता में धर्मप्रचार करने के अभिप्राय से सन् १९१५ में यह सोसायटी स्थापित हुई । यह सोसायटी १९३० तक खूब चली। इस ने भिन्न २ धार्मिक तथा सामाजिक विषयों पर १०८१ ) पुस्तकें प्रकाशित की थीं।
आत्मानन्द - पंजाब निवासियों की मांग हुई कि समाचार पत्र भी जारी करदिया जावे जिस से समाज के और जैन जगत् के समाचार मिलते रहें । इस कारण से ट्रैक्टों को बंदकर के आत्मानंद मासिक पत्र निकाला गया । अकेली ट्रैक्ट सोसायटी इस बोझ को संभालने के लिये सर्वथा अशक्त थी । श्री आत्मानंद जैन गुरुकुल (पंजाब) गुजरांवाला तथा श्री आत्मानंद जैनमहासभा (पंजाब) अंबालाशहर ने आर्थिक सहायता दी और तीनों के खर्च से यह पत्र चलने लगा; परन्तु दुर्भाग्यवश महासभा तथा गुरुकुल की ओर से आर्थिक सहायता बंद होजाने के कारण अक्तुबर १९३३ में यह पत्र भी बंदकर दिया गया । जो कुछ सेवा इन ट्रैक्टों से या इस पत्र से समाज की हो सकी है वह भी स्तुत्य है ।
श्री आत्मानंद जैन पब्लिक रीडिंग रूम - सन् १९२१ में कुछ जैन नवयुवकों के प्रयास से यह रीडिंग रूम खोल दिया गया । अच्छे २ दैनिक, साप्ताहिक तथा मासिक
शताद्वि ग्रंथ ]
१५

Page #301

अंबाला शहर (पंजाब) में संस्थापित संस्थाएं पत्र मंगवाये गये । स्थानीय म्युनिसिपल कमेटी से १००) की वार्षिक सहायता भी मिलने लगी। इस वाचनालय से अंबाला शहर की जनता की अच्छी सेवा हो रही है।
श्री आत्मानंद जैन लायब्रेरी-सन् १९२२ में अंबाला जैन समाज के अहोभाग्य से श्री मुनि वल्लभविजयजी का चातुर्मास दूसरी बार यहां हुआ। इस चातुर्मास में तीन चार कार्य अच्छे महत्त्व के हुवेः
१--आप ने सद्गत न्यायांभोनिधि श्री विजयानंदसूरि महाराज का तथा अपना सर्व पुस्तक संग्रह अंबाला में रखना निश्चित किया और लायब्रेरी की स्थापना की। श्री मंदिरजीमें जो पुराना भंडार था वह भी मिल गया। श्री मुनि राजविजयजी ने भी अपना कितना ही हस्तलिखित संग्रह यहीं देदिया । ___ इस पुस्तकालय में ७७७ हस्तलिखित शास्त्र, ५४७ मुद्रित शास्त्र तथा भिन्न २ भाषामें और विषयों को सर्वोपयोगी ६०८६ पुस्तकें हैं जिन से जैन अजैन सभी लाभ उठाते हैं।
२-श्री आत्मानंद जैन स्कूल की बिल्डिंग के लिये आप के उपदेश से २२ हजार रुपया जमा हुआ जिस से यह संस्था स्थायी हो गई ।
३-श्री आत्मानंद-शिक्षावली-जैन वालिकाओं और बालकों को समुचित रूप से धार्मिक शिक्षा देने के लिये पुस्तकों का हिन्दी भाषा में अभाव देखकर आप के सदुपदेश और प्रोत्साहन से एक शिक्षावली तैयार की गई जिस के चार भाग प्रकाशित हो चुके हैं और पंजाब, मेवाड़, मारवाड़ादि प्रांतों में पढ़ाये जारहे हैं । इसका श्रेय भी श्री आचार्य महाराज को ही है।
भारत-इतिहास संशोधन-समाजसुधार और शिक्षाप्रचार के आतरिक्त यह एक और बड़े महत्त्व का कार्य है जिस का सब को गर्व होना चाहिये। जैनों का अपना कोई सुंदर सुसंबद्ध और प्रमाणिक इतिहास नहीं जिस का हमें खेद है। स्वयं जैनों में अपने इतिहास के विषय में बहुत कुछ मतभेद है। इसी कारण से पाश्चात्य विद्वानों ने भारतवर्ष के इतिहास में जैनों के विषय में बहुत कुछ अंडवंड लिखा है। हमारे भारतीय विद्वान् भी स्वतंत्र खोज का कष्ट न ऊठाकर उन्हीं पाश्चात्य विद्वानों की पुस्तकों के उद्धरण तथा अनुवाद प्रकाशित करदेते हैं। इनमें से अधिकांश पुस्तकें स्कूलों में हमारे बालकबालिकाओं को पढ़ाई जाती है जिस का परिणाम यह होता है कि जैन धर्म के विषय में उनके विचार भ्रांत एवं कुत्सित होजाते हैं जिनका कुप्रभाव आयुभर रहता है; क्यों कि- यन्नवे भाजने लग्नः संस्कारो नान्यथा भवेत ।"
सभा की दृष्टि इस ओर गई । लेखकों तथा प्रकाशकों को युक्तियों और प्रमाणों से वास्तविकता का परिचय दिया और उन्हें अपनी भूल सुधार के लिये बाधित किया। इन पुस्तकों के दूसरे संस्करणों में संशोधित विवरण ही छपे हैं। ऐसी एक दर्जन से
[श्री आत्मारामनी

Page #302

लाला रतनचंद जैन-ट्रेझरर श्री आत्मानंद जैन महासभा
अंबालासीटी ( पंजाब )
बा० कीर्तिप्रसादजी जैन
B.A., LL. B. भूतपूर्व मानद अधिष्ठाता श्री आत्मानंद जैन गुरुकुल (पंजाब) गुजरांवाला.
प्रेसीडेन्ट श्री आत्मानंद जैन गुरुकुल
गुजरानवाला (पंजाब)
सेक्रेटरी श्री आत्मानंद जैन गुरुकुल
गुजरानवाला (पंजाब)
लालाजी श्री माणेकचंदजी जैन
बाबू अनंतराम जैन

.

Page #303

Page #304

- श्री. शामदास जैन अधिक पुस्तकों का संशोधन हो चुका है। इसका सुविस्तृत वृत्तांत जानने के लिये सभाद्वारा प्रकाशित 'भारतवर्ष का इतिहास और जैनधर्म' पुस्तक पढ़ियेगा । इसके अतिरिक्त सभा ने और भी पुस्तके प्रकाशित की है।
पिछले वर्षों में सभा की ओर से बहुत से विद्यार्थियों को छात्रवृत्ति भी दीजाती रही है। यह विद्यार्थी भिन्न २ कॉलेजों में उच्च शिक्षण प्राप्त कर रहे थे।
श्री आत्मानंद जैन हाईस्कूल-इस हाईस्कूल में ( शाखाओं सहित ) ५७५ विद्यार्थी हैं। यह हाईस्कूल पंजाब-शिक्षाविभागद्वारा स्वीकृत है और मिडल तथा प्राइमरी शाखाओं को एड ( सहायता ) भी मिलती है। पंजाब युनिवर्सिटी से इस का संबंध है और मैट्रिक्युलेशन की परीक्षार्थ तैयारी कराई जाती है। इस स्कूल में अंग्रेजी, गणित, भूगोल, इतिहास, संस्कृत, फारसी, उर्दू, हिंदी, साइंस, सिविक्स हाइजीन आदि विषय पढ़ाये जाते हैं। मिडल की श्रेणियां बढ़ई तथा खिलौने बनाने का काम भी सीखती हैं। प्राइमरी विभाग में महाजनी हिंदी भी पढ़ाई जाती है। धर्म शिक्षण का प्रबंध भी संतोषप्रद है। छोटी श्रेणियों में शिक्षावली और ऊंची श्रेणियों में स्वतंत्र स्कीम के अनुसार शिक्षा दी जाती है । आनरेरी धर्माध्यापक ब्रह्मचारी शंकरदासजी की निःस्वार्थ सेवा का छात्रों के चरित्र पर अच्छा प्रभाव पड़ता है। साधारण परीक्षाओं के साथ धर्म की परीक्षायें भी ली जाती हैं। प्रश्नपत्र बाहिर से मंगवाये और बाहिर ही देखे जाते हैं । सर्वप्रथम रहनेवाले विद्यार्थी को विजयानंद जयन्ती ( ज्येष्ट सुदि ८ ) को लाला कालूमल चांदनमल बाबू-स्वर्णपदक भी दिया जाता है और दूसरे नंबरवाले को रु. ७) का पारितोषिक सभा की ओर से मिलता है।
कुल २३ अध्यापकों में से २१ ट्रेंड हैं । सभी अपने २ कार्य में दक्ष है इसीकारण स्कूल की शिक्षण-अवस्था सराहनीय है। मैट्रिक्युलेशन और वर्नेक्युलर फाइनल परीक्षाओं के परिणाम अब तक बहुत ही अच्छे रहते रहे हैं।
व्यायाम, ड्रिल, स्काउटिंग, चरित्रगठन आदि की ओर विशेष ध्यान दिया जाता है।
जून १९३१ तक स्कूल श्री आत्मानंद जैन गंज में लगता रहा । यह एक लंबी चौड़ी मंडी है जिसकी उपर की मंजिल में स्कूल लगा करता था । मकान श्वेतांबर जैन पंचायत का है। दुकानों की आमदनी से स्कूल को आर्थिक सहायता मिल जाती है। जून १९३१ में शहर से बाहिर स्कूल की अपनी दर्शनीय बिल्डिंग की प्रतिष्ठा बड़ी धूमधाम से हुई। तत्पश्चात् स्कूल इस नये मकान में चला गया । ___ स्कूल के साथ एक अच्छा बोडिंग हाऊस भी है। जिसमें इस समय ५६ विद्यार्थी रहते हैं। उनकी देखभाल के लिये दो डाक्टर और वैद्य भी नियुक्त हैं। स्कूल के सभी विद्यार्थियों की साल में तीन बार डाक्टरी परीक्षा का प्रबंध भी किया गया है। परिणाम की सूचना विद्यार्थियों के घर भेज दी जाती है ।
शताब्दि ग्रंथ]

Page #305

अंबाला ( पंजाब ) में स्थापित संस्थाएं
श्री आत्मानंद जैन कन्या पाठशाला में १६३ कन्यायें शिक्षा प्राप्त करती हैं । चार अध्यापिकाओं की देखरेख में इस पाठशाला का कार्य भी अच्छा हो रहा है । धर्मशिक्षण के लिये श्री आत्मानंद जैन शिक्षावली पढ़ाई जाती है ।
इसप्रकार ये संस्थायें जैनों में ही नहीं प्रत्युत अजैनों में भी व्यावहारिक तथा धर्मशिक्षा का प्रचार कर रही हैं । सर्वसाधारण में जैन धर्म के विषय में जो भ्रममूलक विचार हैं उनके निराकरण का यह उपाय सर्वश्रेष्ठ सिद्ध हुआ है । आशा है कि जैन संस्कारों से अलंकृत यह संतति भविष्य में अपने सुविचारों और सुचरित्र से जैन धर्म का ही क्यों भारतवर्ष का भी मुख उज्ज्वल करेगी ।
1
इन संस्थाओं के प्रबंध के लिये एक मैनेजिंग कमेटी बनी हुई है जो सरकारद्वारा रजिस्टर्ड है । सारी आमदनी और खर्च का रीतिपूर्वक हिसाब रक्खा जाता है जिसे सभा की ओर से निर्वाचित आडीटर पड़ताल करते हैं । स्कूल का हिसाब सरकारी आडीटर भी पड़ताल करता है ।
इन सब स्कूलों का वार्षिक खर्च २० हजार रुपये के लगभग है जो फीस, सरकारी ग्रांट और दानादि से पूरा किया जाता है। दोनों प्राइमरी स्कूलों और कन्या पाठशाला में कोई फीस नहीं ली जाती। लगभग ५ हज़ार रूपये साल का घाटा समाज को पूरा
करना पड़ता 1
यहां यह उल्लेख कर देना भी अनुचित न होगा कि धार्मिक त्योहारों पर सभाओं तथा मेलों का प्रबंध करने के लिये श्री आत्मानंद जैन नवयुवक मंडल चार पांच साल से अच्छा कार्य कर रहा है। श्री मंदिरजी में आरती का प्रबंध मंडल ही करता है । मंडल की अपनी एक भजन मंडली और बैंड भी है ।
प्रार्थना है कि यह संस्थायें इसीप्रकार सुचारु रूपसे अपना कार्य कर के धर्म और समाज का गौरव बढ़ाती रहें ।
•: १८:

[ श्री आत्मारामजी

Page #306

श्रीमद्विजयानंतर
[ लेखक-यति श्री बालचन्द्राचार्यजी महाराज-खामगांव ]
स्वनामधन्य, युगप्रधान आचार्य श्रीमद्विजयानन्दसूरिजी (उर्फे आत्मारामजी) महाराज का पुनीत नाम जैन संसार में भलीभांती परिचित है। आप ने अपने जीवनकाल में ऐसे २ महत् कार्य किए हैं कि जिसके लिए जैन जगत् आप का सदा ऋणी रहेगा । वर्तमान युग की आदि में आप एक क्रांतिकारी महापुरुष हो चुके है । आप के लिखे हुवे महत्काय ग्रंथ और विशाल व विद्वान् शिष्य समुदाय इस बात के लिए साक्षीभूत विद्यमान है । एवं आप की जीवनघटनाएँ अनेक सुयोग्य लेखकोंद्वारा लिखी जाकर प्रकट हो चुकी हैं। फिर मेरे सरीखा क्षुद्र लेखक क्या विशेष लिख सकता है ? परंतु शताब्दि के उपलक्ष्य में जो विशेषांक प्रकाशित होनेवाला है उसके लिए एक लेख भेजदेने की, आचार्यसम्राट् श्रीमद्विजयवल्लभसूरीश्वरजी ने मेरे को आज्ञा की एवं शताब्दि अंक के सम्पादक सुहृदवर श्रीयुत मोहनलाल दलीचंद देशाई बी. ए., एलएल्. बी. एडवॉकेट, बंबई हाईकोर्ट ने भी भार देकर कहा । उक्त दोनों सज्जनों की प्रेरणा से यह लेख लिखने का सौभाग्य प्राप्त हुआ। ... लेख लिखने बेठा तब मैं इस विचार में पड़ गया कि मैं क्या लिखू ? क्यों कि न तो मैं आप के साथ में रहा हूँ सिर्फ दर्शनमात्र मेरे को हुआ है और अन्य लेखकों का चर्वित चर्वणकर के कुछ लिखना मुझे पसंद नहीं । तब लिखना तो भी क्या ? इतने में एक बात का स्मरण हो आया कि आत्मारामजी महाराज बड़े मंत्रवादी थे, इस विषय पर किसी भी
शताब्दि ग्रंथ

Page #307

मंत्रवादी श्रीमद् विजयानंदसूरि
लेखक ने कुछ भी नहीं लिखा अतएव इसी विषय पर मेरा अनुभव प्रकट कर देना योग्य समझ कर प्रस्तुत लेख लिखना प्रारंभ किया ।
स्वर्गीय आचार्य के विद्वान् शिष्य स्व. विद्यासागर, न्यायरत्न श्रीमद् शांतिविजयजी महाराज के साथ में कुछ वर्ष रहने का मेरे को प्रसंग मिला था। जैनशास्त्रों का अवलोकन मै ने आप के साथ में रहकर किया था । वे मेरे पर बड़ा प्रेम रखते थे। उनके पास धनलोलुप अनेक यति-श्रावक जाते रहते थे और वे इतने उदार थे कि सब को कुछ न कुछ देकर बिदा करते थे। द्रव्य रखने पर भी वे इतने विरक्त-त्यागी थे कि आया और खर्च किया । कभी किसी में उन्हों ने रकम जमा नहीं की और न व्याज उपजाया, परंतु मेरा और उनका निःस्वार्थ प्रेम था। मैं ने उनसे कभी कुछ भी नहीं मांगा और न कुछ लिया; बल्कि मैं ने मेरे आश्रम में महिनों तक रखकर उनकी सेवा की थी । हम जब २ साथ में रहते थे तब रात्री के समय पर किसी एक विषय पर ज्ञानचर्चा हमेशा ही किया करते थे। इस बात का मुझे स्मरण है कि शांतिविजयजी महाराज प्रसंगवश अनेकवार श्री आत्मारामजी के संबंध में अनेक घटनाओं के वृत्तांत मुझे कहकर सुनाते थे। एक वार हम दोनों आनन्द से बैठे हुए वार्तालाप कर रहे थे उस समय मैं ने प्रश्न किया कि--" आपने रोगापहारिणी, अपराजिता, श्री सम्पादिनी आदि जैन विद्याएँ किन से प्राप्त की ? " तब शांतिविजयजी ने कहा कि-" ये विद्याएँ मेरे परमोपकारी गुरु आत्मारामजी महाराज ने प्रसन्नतापूर्वक दी हैं।" मैं ने फिर प्रश्न किया कि-" आप के गुरुजी ने किस से प्राप्त कि थी ? ढूंढिया पंथ में थे तब या पश्चात् ? " उत्तर मिला कि---" मेड़ते में एक वयोवृद्ध यतिजी रहते थे । वे बड़े मंत्रबादी और सदाचारी थे। उनको कोई सुयोग्य शिष्य नहीं था इसलिये वे विद्याएँ उन्हों ने किसी को नहीं दी थीं और आत्मारामजी महाराज वहांपर गये तब उन वयोवृद्ध यतिजी ने आत्मारामजी से कहा कि--" तुम महापुरुष हो, तुम्हारे द्वारा जैन धर्म की महती प्रभावना होनेवाली है, यह योगबल से मुझे ज्ञात हुआ है इसलिए मैं तुम को सिद्धविद्याएँ देना चाहता हूँ जिनको साधन करने की भी आवश्यकता नहीं है। केवल पाठ करने से कार्य होजाता है । तब आत्मारामजी महाराज ने उत्तर दिया कि--" आप सदाचारी, ज्ञानी, वयोवृद्ध है। मुझे आप अधिकारी समझ के देना चाहते हैं तो मैं ले सकता हूं और उसका उपयोग समय पर धर्म के लिए करता रहूँगा।” पश्चात् यतिजी महाराज ने अनेक सिद्धविद्याएँ बतलाई जिनका उपयोग आप करते रहें । उन यतिजी का नाम भी मेरे से शांतिविजयजी ने कहा था परंतु मुझे स्मरण में नहीं रहा ।
•:२० :.
[श्री आत्मारामजी

Page #308

यति श्री बालचंद्राचार्यजी महाराज ___वि. संवत् १९४० का चातुर्मास, आप का, शहर बीकानेर (राजपूताना) में हुआ था। उस समय मेरी उमर लगभग ७-८ वर्ष की थी। उस समय मुझे चार पांच हजार श्लोक कंठस्थ थे । मैं व्याकरण पढ़ रहा था। मैं निरंतर मेरे गुरुवर्य प्रातःस्मरणीय श्रीमान् केवलचन्द्रजी सूरिजी के साथ में ही रहता था। उस समय के पढ़े हुवे पाठ आजतक कंठाग्र हैं। प्रातःकाल में जो कुछ पाठ करा देते थे वह मुझे पांच सात दिन प्रातःकाल में पढ़ लेने पर पक्का आजाता था। एक दिन हम दोनों गुरु-शिष्य श्रीगोड़ी पार्श्वनाथस्वामी मंदिर को दर्शनार्थ गये । उक्त मंदिर शहर के बाहिर गोगा दरबाजे से आधा मील की दूरी पर है । हम दर्शनार्थ जा रहे थे और महाराज श्री आत्मारामजी शिष्यसमुदाय के साथ दर्शन करके लौट रहे थे। मार्ग में हमारी मुलाकात हुई। दोनों के परस्पर अभिवादन के पश्चात् ज्ञानचर्चा जो होने लगी तो लगभग आधे घंटे से कुछ अधिक समय तक बातें दोनों में होती रहीं। मैं खड़े २ थक गया और मैं ने अपने गुरुजी से कहा "गुरुजी, अब चलो"; उस समय महाराजश्री ने मेरे से कुछ पूछा भी और मैं ने भी कुछ कहा । इतना अबतक मुझे स्मरण है परंतु क्या पूछा ? और मैं ने क्या कहा ? यह मेरे स्मरण में नहीं है। परंतु मुझे साक्षात्कार जो हुआ है वह बराबर हृदय में अंकित है, क्यों कि उक्त घटना के पश्चात् मेरे गुरुजी से अत्यन्त प्रेम होने से मैं कईबार गया आया था ।
महाराजश्री का शहर बीकानेर में आगमन हुआ उस समय कई भव्य श्रावकों की यह इच्छा हुई कि-महाराजश्री का जुलुस ( सामैया ) राजकीय बैन्ड बाजे के साथ बड़े धूमधाम से किया जाय परंतु राज्य का प्रबंध ऐसा है कि-गच्छपतियों के महले बटे हुवे हैं, अन्यतर वहां बाजे नहीं बजा सकते । इसलिए वेन्ड मिलना अशक्य था; परंतु मेरे गुरु महाराज ने यह कार्य आसानी के साथ कर दिया । उसके पश्चात् आप की और मेरे गुरुजी की अनेक बार मुलाकात होती रहती थी। खरतरगच्छीय यतिवर्य महोपाध्याय लक्ष्मीप्रधान गणिजी के शिष्य मोहनमुनिजी भगवती सूत्र का अवलोकन महाराजश्री से किया करते थे। बीकानेर के चातुर्मास में यति समुदाय के साथ महाराजश्री का बड़ा संतोष रहा । जो सज्जन यह कहते हैं कि-यतियों का विरोध था यह बात सत्य प्रतीत नहीं होती--अस्तु ।
मंत्रवाद के संबंध में एक चमत्कार उस समय यह देखा गया कि-एक सेठिये जाति का श्रावक का पुत्र लगभग १५-१६ वर्ष की उमर का महाराजश्री से दीक्षा लेना चाहता था, परंतु मातापिता का एकलौता पुत्र होने से मातापिता का दीक्षा से विरोध था, शताब्दि ग्रंथ]

Page #309

मंत्रवादी श्रीमद् विजयानंदसूरि एवं श्वसुर आदि सभी विरोधी थे। महाराजश्री ऐसी दीक्षा देने से इन्कार करते थे। चातुर्मास पूरा हुआ, विहार का समय निकट आता रहा उस समय एक दिन मेरे गुरुजी ने महाराजश्री से कहा “ दीक्षा न होना यह अपवाद है।” महाराजश्री ने कहा “ आप की इच्छा होगी तो अपवाद नहीं रहेगा।” बस दो चार दिनों में ही सब बातें अनुकूल बन गई और सर्वसम्मति से दबदबे के साथ वह दीक्षा हुई । यह चमत्कार देखकर लोक भी आश्चर्यचकित बन गये, एवं मेरे गुरुजी ने भी आपके मंत्रवाद के संबंध में प्रसंगवश अनेक बातें मुझ से कही हुई हैं एवं दिग्विजयी होने का एक मात्र कारण मंत्रवाद है । आप के स्वर्गीय शिष्य श्री शांतिविजयजी को भी आपने अनेक सिद्धविद्याएँ दी थी जिससे वे भी पूजाए गये एवं उनसे कुछ मुझे भी प्राप्त हुई हैं।
मेरा अनुभव है कि-महाराजश्री ने अपने शिष्य समुदाय में श्रीमद्विजयवल्लभसूरिजी कों भी उक्त विद्याएँ अवश्य दी होंगी क्यों कि आप की सेवा इन्हों ने ही विशेष की थी और इसलिये आज आप सर्वत्र दिग्विजयी बने रहे हैं।
२२.
[ श्री आत्मारामजी

Page #310

(ले० श्रीयुत शशिभूषण शास्त्री, संस्कृत अध्यापक श्री आत्मानंद जैन हाईस्कुल-अंबालाशहर
__ भारतवर्ष की १८ वीं सदी के सुधारकों की जीवनियों पर जब हम विचार करते हैं तो न्यायाम्भोनिधि श्रीमद्विजयानन्दसूरि ( आत्माराम ) महाराज का जीवन, उनके विचार तथा आचरण बहुत उच्च दिखाई देते हैं । आप की गणना उन सुधारकों में नहीं की जा सकती जो कि एक विशेष संप्रदाय के प्रवर्तक होते हैं । जिन का लक्ष्य केवल उदार धर्म को किसी एक सम्प्रदाय की संकुचित परिधि में जकड़ देना होता है । आचार्यदेव श्री आत्मारामजी महाराज एक युगप्रवर्तक महापुरुष थे। साम्प्रदायिक संकीर्ण विचार आप के विशाल हृदय में वास न करते थे। आप पंचमहाव्रतधारी साधु समुदाय के मुकुटमणि थे। आप का उद्देश्य जीवमात्र का कल्याण करना था । सार्वभौम जैन धर्म की शिराओं को समस्त संसार में प्रचारित करना ही आप अपना ध्येय समझते थे ।
आचार्यदेव का स्थान संसार के सुधारकों में कौन-सा था, इस को हम दृष्टांत से स्पष्ट करते हैं:
एक वार दो मुसाफिर एक ही मार्ग पर चले जा रहे थे । एक चौराहे में पहुंचकर उन को भ्रम हुआ कि किधर जायें । वहां उन्हें एक सज्जन मिला । उन्हों ने सज्जन से पूछा" महाशय, मोक्षनगरी का मार्ग कौन-सा है ?” उस सज्जन ने मार्ग का पूरा और पक्का पत्ता बताने के लिये भूमि पर कुछ रेखायें खींच कर एक नकशा बना दिया और समझा दिया कि इस मार्ग पर चल कर ही वे मोक्षनगरी को पहुंच जायेंगे । मुसाफिर चल दिये। उन में एक मुसाफिर तो सज्जन की बताई हुई दिशा पर चलने लगा, पर दूसरा भूमि पर बने हुए नकशे पर ही खड़ा हो गया और उस की रेखाओं पर ही घूमने लगा। इसप्रकार पहला मुसाफिर अपने लक्ष्य पर पहुंच गया पर दूसरा पगभर आगे नहीं बढ़ा, और उस ने अपने को उसी स्थान पर पाया। शताब्दि ग्रंथ ]

Page #311

श्री आचार्यदेव का स्मरण
युगप्रवर्तक या पथप्रदर्शक आचार्यों का भी यह कार्य होता है । वे भी इस सज्जन की तरह जनता की भलाई के लिये मोक्षमार्ग या भलाई का नक्शा खींच दिया करते हैं । जो मनुष्य उनकी दिखाई हुई दिशा में चलते हैं और नकशे को नकशा समझा कर लाभ उठाते हैं, वे तो अपने लक्ष्य पर पहुंच जाते हैं; पर जो उनके नक्शे को ही सब कुछ मानकर उस पर ही घूमते रहते हैं, वे कोल्हू के बैल की तरह आगे नहीं बढ़ते ।
श्री आचार्य विजयानंदसूरिजी महाराज भी ऐसे ही पथप्रदर्शक थे । उन्हों ने वह मार्ग दिखाया जिस पर चलने से भलाई हो सकती है ।
पुण्यश्लोक, श्रद्धेय श्री आचार्यदेव को भी हमें उनकी इस जन्मशताद्वि के समय एक युगप्रवर्तक या प्रदर्शक रूप में ही स्मरण करना चाहिये । आप ने साधारणतः जनता मात्र में विशेषतः जैन समाज में एक नवयुग का प्रवर्तन कर दिया । आपने उनके आचारविचारों में एक क्रान्ति पैदा कर दी । आज पंजाब के सैकड़ों जैन मन्दिर आप की चिरस्थायिनी कीर्ति को उद्घोषित कर रहे हैं । इस के अतिरिक्त आपकी पुण्यमयी स्मृति में इतस्ततः बनाए हुए अनेक भवन, पुस्तकालय तथा फण्ड आप के नाम को अजर, अमर कर रहे हैं ।
आप गुणों के अगाध सागर थे । समस्त शास्त्रों के धुरंधर विद्वान थे । आप के एक ही गुण के संस्मरण से मनुष्य संसार - सागर को तैर सकता है । हम यहां आप के एक ही गुण का कुछ उल्लेख करेंगे ।
संसार की महाविभूतियों के जीवनों के अनुशीलन से पता लगता है कि कुविचार, कुरूढ़ि तथा कुप्रथाओं में ग्रस्त जनता को सुमार्ग पर चलाने के लिये जिन गुणरत्नों की आवश्यकता है, उनमें सत्यप्रियता या सत्यनिष्ठा भी एक है । संसार में सत्य के सिवा ऐसा अन्य कोई मुकुट नहीं, ऐसा कोई रत्न नहीं, ऐसा कोई राजदण्ड नहीं और नहीं कोई ऐसा राजछत्र ही है तिसके धारण अथवा ग्रहण करने से मनुष्य सर्वत्र एवं सब के सामने निःशंक तथा निस्संकोच जा सके । यही कारण है कि सत्यनिष्ठ सुधारक निर्भीक भी होते हैं । " सत्ये नास्ति भयं कचित् । " वे ऐसे दृढ़ होते हैं कि उनका मन अपनी स्तुति और प्रशंसा की बांसुरी की मधुर तान सुन कर भी डावांडोल नहीं होते। महाप्रतापी राजाओं के भयंकर विरोधों के सामने भी वे तिल भर भी विचालित नहीं होते ठीक कहा है:
“ विभैः पुनः पुनरपि प्रतिहन्यमानाः, प्रारब्धमुत्तमगुणा न परित्यजन्ति । "
[ श्री आत्मारामजी
• २४ :

Page #312

श्री

आत्मारामजी महाराज शिष्य परिवार सहित १९४१ सुरत के चतुर्मासमें लिया
हुआ
ग्रप.
oonam
P

पार्श्वनाथ
उमेद
जैन बालाश्रम उमेदपुर

Page #313

Page #314

श्री. शशिभूषण शास्त्री जर्मनी के विख्यात सुधारक मार्टिन लूथर के जीवन में भी सत्यनिष्ठा कूट कूट कर भरी हुई थी। इसी कारण वह निर्भय होकर रोम के पोप के विरुद्ध घोर आन्दोलन कर रहा था। इसी सत्यनिष्ठा के बल पर उसने अपने मित्रों को जिन्हों ने उसे वर्मस नगर की शत्रुओं की विराद सभा में जाने से रोका था, स्पष्ट कह दिया था-" Go and tell your master that though there should be as many devil at Warms as there are tiles on its roof I would enter it " अर्थात् “ वर्मस् नगर में यदि उतने ही मेरे शत्रु एकत्रित हो जायें जितनी की यहां की छत पर खपरेले हैं, तो भी मैं सभा में अवश्य जाऊंगा।"
इस वीरोचित उत्तर को सुनकर उस के मित्र अवाक रह गये । लूथर निश्चिन्त वर्मस् नगर की सभा में सम्मिलित हुआ और सत्य की जीत का डंका बजाता हुआ वापिस लौटा ।
पाठकगण ! आइये, अब तनिक अपने श्रद्धेय आचार्यदेव का भी स्मरण करें । उन की सत्यनिष्ठा का अवलोकन करें।
श्रीमद्विजयान्दसूरि महाराजजी का तो समस्त जीवन ही सत्य के प्रेम में रंगा हुआ था । छोटपन से आप में सत्यप्रियता का गुण अंकुरित हो चुका था । जिस समय आप अपने हमजोलियों से धूली-क्रीडा करते हुए बालसुलभ सरल जीवन बिता रहे थे उस समय खेलकूद में बच्चों के झगड़े को निपटाने के लिये आप को ही प्रमाण समझा जाता था । आप निष्पक्ष होकर सच सच बता दिया करते थे। आप की जीवनी का यही गुण एक मूल मंत्र था । सच्चाई के लिये आप का प्रेम निःसीम था । सत्यार्थ की खोज में आप ने अपने तन को छलनी बना दिया था। शास्त्रों के सच्चे अर्थ की खोजमें आप स्थान स्थान पर घूमा करते थे । जहां भी किसी विद्वान् साधु महात्मा का नाम सुन पाते, वहीं पहुंचते ।
पाठकगण ! अनुमान लगाइये कि किसी प्रकार की भी सवारी पर न चढ़नेवाले साधु के लिये यह यात्रा कितनी यातनाओं से परिपूर्ण थी । आप कभी पंजाब जाते हैं, कभी मारवाड़ । आप का विचार था कि जैनों के ३२ सूत्र जैन सिद्धान्त हैं, पर सत्यार्थ का अन्वेषण कर जान लिया कि यह विचार भ्रमपूर्ण है।
आप की सत्यनिष्ठा का साक्षात्कार उस समय होता है जब कि आप को विरोधियों का मुकाबला करना पड़ता है । जिस समय आप महाराज रतनचन्द्रजी से अपनी कई शंकाओं का निवारण कर, उनसे सद्धर्म-प्रचार करने की प्रतिज्ञा कर अपने गुरु जीवनरामजी से मिलते हैं
शताब्दि ग्रंथ
.:२५:

Page #315

श्री आचार्यदेव का स्मरण तथा इस शुभकार्य में उनका आशीर्वाद चाहते हैं। तब श्री गुरु जीवनरामजी कहते हैं“ ऐ आत्माराम ! इस समय पंजाब में तुम्हारा एक भी साथी नहीं है। चाहे मूर्तिपूजा जैन सूत्रों के अनुकूल हो, पर इस समय इस का प्रचार समयोपयोगी नहीं है । तुम साधु हो, तुम संयम से भ्रष्ट हो जाओगे।" इस समय आप ने विनीतभाव से निवेदन किया-" आप मेरे गुरु हैं, यदि आप का आशीर्वाद मेरे साथ रहा, तो मैं इन सब कठिनाइयों पर विजय प्राप्त करुंगा। सत्य के प्रचार में सदा रुकावटें आया ही करती हैं।" 'श्रेयांसि बहुविनानि ।' यह था उन का सत्यप्रेम।
मूर्तिपूजा के प्रचार में आप की पहली मुठभेड़ सनाम नामक स्थान में एक कनीराम नामक साधु से होती है । उस ने शास्त्रार्थ में कहा—“ तुम गुरु और बापदादा के बताए अर्थ को
अशुद्ध बताते हो ।" आप ने वीर गर्जना से उत्तर दिया--" मैं गुरु का बंधा हुआ नहीं हूं। मुझे तो भगवान् महावीर की सच्ची बाणी का प्रचार करना है।" तातस्य कूपोऽयमिति ब्रुवाणाः क्षारं जलं कापुरुषा पिबन्ति ।
उन दिनों पूज अमरसिंहजी ढूंढक सम्प्रदाय के शिरोमणि साधु थे । उन्हों ने आप से मूर्तिपूजाविरोधी विचारों को छोड़ने का अनुरोध किया पर आप यही कहते रहे कि “ मैं सच्चाई का त्याग करने को तैयार नहीं हूँ।"
आप के प्रचार में अनेक विघ्न-बाधायें डालने के लिये पूज अमरसिंह ने एक प्रतिवाद पत्र तैयार किया, जिस में बड़े नामी साधुओं तथा उनके गुरु जीवनरामजी के भी हस्ताक्षर करवाकर कुछ साधुओं और गुरुजीद्वारा उस पर आप के भी हस्ताक्षर करवाने के लिये वह पत्र आप के पास भेजा गया। पर आप तो सत्य के पूजारी थे। संसार की तुच्छ शक्तियों से आप न डरते थे । आप ने उस समय निःशंक होकर कहा-“ मेरे लिये गुरुजी का सम्मान करना आवश्यक है। अगर गुरुजी का नाम न आता तो मैं इस कागज़ को टूक टूक कर देता। संसार की कोई शक्ति भी मुझे जैन धर्म के सत्य बिचारों के प्रचार करने से रोक नहीं सकती।"
__ आप का यह सत्यप्रेम ही आप की सफलता का कारण हुआ । तुलसीदासजी ने कहा है—'जा का जेहि पर सत्य सनेहू सो तिहि मिले न कछु संदेहू ।” फलतः मूर्तिपूजा पुनः सजीवन हुई । अरिहन्त भगवान्की शान्तमूर्ति के दर्शन करने का सब को सौभाग्य प्राप्त हुआ।
[श्री आत्मारामजी

Page #316

श्री. शशिभूषण शास्त्री
आप को सत्य के लिये गहरा प्रेम था । सच्चाई प्रगट करने में आप अपनी कोई हीनता न समझते थे । एक बार एक आदमी ने प्रश्न किया कि क्या आप साधु धर्मानुसार ४२ दोषों झट उत्तर दिया कि इस युग में यह कार्य अति कठिन कि यथाशक्ति इस का ध्यान रक्खें ।
से रहित आहारपानी लेते हैं ? आप ने है तथापि हम साधुओं का कर्तव्य है
आचार्यदेव ! तुम्हारी सत्यप्रियता की गुणावली का कहां जीवन की प्रत्येक घटना ही इस का प्रमाण है । निःसंदेह आप हुए सत्यसिन्धु के समुज्ज्वल मोती थे । जो भी आप की संगत में गुण से मंत्रमुग्ध - सा हो गया ।
1
वाचकवृन्द ! आइये, अन्त में हम सब मिल कर सत्यप्रेमी, युगप्रर्वतक आचार्यमहाराज की जीवनी का यह एक गुण ही इस शुभ अवसर पर स्मरण कर अपने जीवन में परिणत करें तथा भूले भटके जीवों को सत्य मार्ग दिखानेवाले आचार्यदेव के भी चरणकमलों में अपनी श्रद्धांजलि भेटकर अपने मस्तकों को झुका दें
शताब्दि मंथ ]

तक गान करें ! आप के.
सत्य - सागर के उछलते आया वही आप के इस

•: २७ :

Page #317

plunlzལས་IIIIIཔ།11སJ།nziIཀྱ!]སྤྱད་པ་ལས་ཀྱངiJEསྤijiyས།
| पंगल मूर्ति पद्यावीर
SATERO..,
उदयशंकर भट्ट वह कौन है अमिताभ का कर ध्यान सुख पाता नहीं। वह कौन है उनके गुणों पर मुग्ध हो जाता नहीं ।। वह कौन जिस ने सीख मानी सत्य का पालन किया । आनन्द जीवन मुक्त हो यश का न अक्षय धन लिया ॥१॥ वे महाप्रभु विश्व के विभु सत्य के अवतार थे । वे जगत् की चेतना के नियम के संसार थे ॥ वे अहिंसा, विश्वसमता, दया, विद्याधाम थे । वे सुकवि की कल्पना से मंजु मृदु अभिराम थे ॥ २ ॥ यह अपावन देश पावन नाम से उनके हुआ । यह दया धन, सुखद कानन काम से उनके हुआ । वे महामति मान, गुण की खान, सज्जन हर्षे थे। वे दुःखी के सुख, अगति के गति, महानादर्श थे ॥३॥ आइये, उनके चरित से आज फिर कुछ सीख लें। महाव्रत, भगवान 'जिन' से आज फिर कुछ सीख लें ॥ विश्व उनके कृपा कण पा मुक्ति अधिकारी बना । रंक राजा का मुकुट, विश्वेश संसारी बना ॥४॥
[श्री आत्मारामजी

Page #318

श्रीयुत उदयशंकर भट्ट
जिनकी कृपासे शेर बकरी शत्रुता सब त्याग कर । आनन्द में फूले फिरे निज श्वास में अनुराग भर ।। जिनकी कृपा कण से अहिंसा मंत्र वसुधा में भरा । आनन्द से पुलकित हुई निश्वास नव लेकर धरा ॥ ५ ॥ आज व्याकुल है जगत, बेचैन है, सुखशान्ति दर । आज पारस्परिक कलहों से हुआ यह विश्व क्रूर ॥ प्रभु, अहिंसा, शुभ दया, सद्ज्ञान फैले देश में । हो न हिंसा का कहीं कुछ लेश ऊन सन्देश में ॥ ६॥ है यही निश्चय, प्रभु पथ आप का कल्याणकर । शान्ति पायेगा जगत् पथ है यही जन त्राण कर ॥ विश्व का, कैवल्य उनके खेल बांये हाथ का । हो कृपा कण एक पल यदि विश्वगुरु जिननाथ का ॥ ७ ॥ विभव के धन, सुधा के धन, स्वर्ग साधन को प्रणाम । गृही के जप, साधु के तप, सुख विटप-'जिन' को प्रणाम । आधि व्याधि उपाधि के सब दोष हर शंकर प्रणाम । बुद्धि के बल, शुद्ध केवल, भक्त के मलहर प्रणाम ॥ ८॥
शताब्दि ग्रंथ

Page #319

anta कहां हैं
( पंडित भागमल्ल मौद्गलायन बी. ए. )
आज श्वेतांबर जैन समाज में श्री आत्मानन्द जन्म शताब्दि की धूम है। सभी कहते हैं: “शताब्दि होगी, चलेंगे और गुरुमहाराज की जयन्ती एक दूसरे से बढ़कर मनायेंगे"। फिर कुछ महिनों तक शताब्दि के उत्सव को स्मरण कर उसको चर्चा होती रहेगी । “जी हां; शताब्दि हो चुकी । भारतवर्ष के कोने कोने से भाविकजन (श्रावक) सपरिवार पधारे। भोजन का प्रबंध बहुत ही सुंदर था। अमुक महानुभाव का व्याख्यान बड़ा ही रोचक, विद्वत्तापूर्ण और प्रभावशाली था। मुनिमंडल के दर्शनों का भी अपूर्व लाभ मिला । शताब्दि बड़ी सफलता से मनाई गई-" ऐसी २ बहुत-सी बातें सुनने में आयेंगी।
परंतु वस्तुस्थिति की ओर हमारा ध्यान बहुत कम जायगा। शताब्दि की सफलता का अनुमान इन उपरी बातों से नहीं लगाना चाहिये । चमकनेवाली प्रत्येक वस्तु स्वर्ण ही नहीं होती। हमें इस मृगतृष्णा में अपने ध्येय को नहीं भूल जाना चाहिये। हमें विचारना चाहिये कि १०० वर्ष पहले हम कहां थे और अब कहां हैं ? फिर हमारा अंतरात्मा हमें बतावेगा कि हमारा यह सारा प्रयास सफल हुआ या नहीं?
जब स्वर्गवासी श्री विजयानंदजी महाराज का जन्म हुआ उस समय पंजाब की क्या दशा थी। मंदिरों पर ताले पड़े हुये थे। भगवान् की पूजा-अर्चा की विधि कोई नहीं जानता था । जैनधर्म का सच्चा स्वरूप क्या है इसका किसी को भान न था । इस समय पंजाब में स्थान स्थान पर भव्य और गगनचुंबी देव-मंदिरों पर जैनध्वजायें-पताकायें-फहरा रही हैं । प्रातःकाल बड़े उत्साह और प्रेम से पूजा-प्रक्षाल किया जाता है, प्रभावनायें भी बांटी जाती हैं । हां, ठीक है । परंतु यदि हम अपने दिल पर हाथ रक्खेंगे तो अंतरात्मा की बहुत धीमी-सी आवाज से यही उत्तर मिलेगा कि हम वास्तव में धमें से बहुत दूर जा रहे हैं। अपने पूर्व पुरुषाओं की अपेक्षा हमारा धर्मज्ञान शून्य, श्रद्धा कम, संघशक्ति निर्बल और विवेक नहीं के बराबर है।
स्वर्गवासी सूरिमहाराज को जब पालीताणा में आचार्यपदवी दी जा रही थी तब यह कहा जाता था कि यह पदवी ३०० वर्ष के पश्चात् हुई है । अर्थात् ३०० वर्ष तक समाज की नैया का कोई कर्णधारआचार्य ही न था । इस आचार्य-रहित जैनसंसार की दशा भी सर्वथा संतोषप्रद थी, परंतु आज तो हमारे
[श्री आत्मारामजी

Page #320

पंडित भागमल मौद्गलायन
सौभाग्य से अकेले उपगच्छ में सात आचार्य तो विद्यमान होंगे ही। लोग कहते हैं: क्या यह कम उन्नति हैं ? " हां मैं फिर कहूंगा कि यह लक्षण उन्नति के नहीं हैं। यह बातें हमें सन्मार्ग और शुद्ध जैनधर्म से बहुत दर ले जा रही हैं ।
हमारे पितामहों ने निर्जन और दुरुहस्थानों में ऐसे सुंदर और चमत्कारी मंदिर बनाये, जिनके एक कोट की मरम्मत कराना भी हमें असंभव प्रतीत होता है। जैनसमाज की जो प्रतिष्ठा राजदर्बार में १०० वर्ष पहले थी वह अब नहीं है । एक २ आचार्य ने अपने बल और समय का सदुपयोग कर के वह अंथरत्न रचे जिन्हें देखकर बड़े २ प्रतिभाशाली विद्वान् भी मंत्रमुग्ध की तरह रह जाते हैं। उन्हों ने अपनी अकाद्य युक्तियों से बादियों का मुंह मोड़ दिया । अकेले श्री विजयानंदसूरि महाराज का कार्य क्या कुछ कम है ! उनके समय में पुस्तकालयों और मुद्रणालयों के यह साधन इतने सुलभ नहीं थे जितने आजकल है। उनको वह सुविधायें कहो प्राप्त थीं जिनका उपयोग आजकल हो रहा है। फिर भी उनको ख्याति अखिल विश्व में फैल गई। उनकी विद्वता की गुंज सात समुंदरपार अमरीका तक पहुंची । उन्हें चिकागो सर्व धर्म परिषद् से निमंत्रण भी आया । उनके स्वयं वहां न जा सकने के कारण श्री वीरचंद राघवजी गांधी को जैनधर्म प्रतिनिधि बनाकर भेजा गया । श्री गांधीजी की प्रतिभा को देखकर उनके गुरुमहाराज की जो प्रशंसा और श्लाघा इस अवस्था में प्राप्त हुई वही क्या कम है ? परंतु यह मानना होगा कि यदि आचार्य महाराज स्वयं वहां जा सके तो निःसंदेह समस्त संसार उनको भूमंडल के श्रेष्ठतम विद्वान् कहकर पूजने लगता । उस एक महारथी ने पाश्चात्य संसार को जैनधर्म का श्रद्धालु और प्रेमी बना दिया और आज ! आज इमपर चारों ओर से आक्षेप होते हैं और हम इन सप्त महारथियों के रहते भी अपनी रक्षा नहीं कर सकते ।
पूर्वाचार्यों ने अपने उपदेश से सहस्रों अजैनों को जैन बना दिया । इस के विरुद्ध आज हमारे भाई भी हम से विमुख होते जा रहे हैं और अजैन-हिंदुधर्म को ही क्यों ? मुसलमानों और क्रिस्तानों की गोद में आश्रय ले रहे हैं। जो कभी अहिंसा धर्म के पूजारी थे आज हिंसा में ही अपना श्रेय समझ रहे हैं । आज हम अपनी प्राचीनता, पवित्रता और प्रमाणिकता का विधास भी लोगों को नहीं दिला सकते | आज हमारे सर्वोत्कृष्ट सिद्धांत ' अहिंसा परमो धर्मः अहिंसा परमो धर्मः के कारण ही हमें भीरु और भारतवर्ष को भीरु और कायर बनानेवाले बताया जाता है और हम समय की बलिहारी' कहकर सब कुछ चुपचाप सहन कर रहे हैं।'
'
'
खान-पान का विवेक तो अब जाता ही रहा । हम २२ अभक्ष्य ' का नाम सुनते ही छिः । इस में भी कोई सार है ? " कह उठते हैं। हम समझने लगे हैं:
८८
C

ज़ाहिद शराब पीने से काफिर बना मैं क्यों ? क्या डेढ़ चुल्लू पानी में ईमान बह गया ?
यही बस नहीं । परन्तु मैं अपनी त्रुटियों की इस सूची को लंबा करके आप का दिल दुखाना नहीं चाहता, आप के रंग में भंग डालना नहीं चाहता। मैं केवल इतना ही चाहता हूं कि आप क्षणभर के लिये सोचें कि हम कहां है ?
शताब्दि ग्रंथ ]

: ३१ :

Page #321

यह शताब्दि उत्सव हमें घोर निद्रा से जगाने के लिये ही मनाया जा रहा है। यह एक आईना है जिस में एक बार देखने से ही हमें हमारी सब त्रुटियों का अनुभव हो जायगा, आओ उन खामियों को दूर करने का प्रयत्न करें । हम में भी शक्ति है, धन भी हमारे पास है, विद्या का प्रचार भी हो रहा है और समय भी अनुकूल है। आओ, इन साधनों का उपयोग करके जाति के उत्थान में कटिबद हो जावें; परस्पर के भेदभाव को मिटा कर मैं और मेरी की निःसार चर्चा को तिलांजलि देकर, ' केवल अरिहंत भगवान् के वचनों में श्रद्धा रखकर एक हो जायें और फिर समस्त संसार को एकता का पाठ पढ़ावें । पुराने ग्रंथों का अनुशीलन कर के आजकल की निर्जीव शिक्षा में जीवन डाल दें। अपनी संस्कृति में परिशोधन कर के उज्जवल कुंदन की तरह दमकते हुये मुख से, संसार के सामने उन्नतमस्तक होकर गर्व से कहें कि " हम जैन हैं और विश्वमात्र को अहिंसा का पाठ पढ़ा कर जैन बनाना चाहते हैं । हम मन, वचन और काया से प्राणीमात्र को अभयदान देंगे और दिलायेंगे ।
33
हम कहाँ है ?
हम क्या थे, क्या हो गये, और क्या होंगे अभी ? आओ सब मिलकर बिचारें यह समस्यायें सभी ॥
यह बड़ा कठिन काम है सही परन्तु हमें इस की कठिनाई से भयभीत और हतोत्साह नहीं होना चाहिये। समय लगता है तो लगने दो। परन्तु इस परिश्रम का आरंभ इसी शताब्दि के दिन से हो जाना चाहिये !
३२

भगवन् ! हमारा यह प्रयास सफल हो !!!

[ श्री आत्मारामजी

Page #322

PMENT
नगायें घशाकाहार IMCODADRASI
LINES
0000000000000000000000000000000
.
........00000.
'क्यो न मम आंसू बहें ?' रचयिता-न्यायतीर्थ विद्याभूषण पं. ईश्वरलाल जैन विशारद हिंदीरत्न
धर्माध्यापक-श्री आत्मानन्द जैन गुरुकुल (पंजाब) गुजरांवाला । विश्व की समर-स्थली पर गुरुदेव यदि आते नहीं। जग में अहिंसा धर्म को इस रूप में पाते नहीं ॥ याद कर उपकार उनके दास बन जाते नहीं। नहीं झूठ यह पंजाब में मन्दिर नज़र आते नहीं ॥१॥ दहला दिया उन वादियों को मान में जो चूर थे । सूर्यज्ञान दिखा दिया अज्ञान में जो पूर थे। रिपु बन के आते क्रोध में जो शांत होते सुन कथा । गुरुदेव थे सच्चे प्रचारक कथनवत् आचरण था ॥२॥ विषयादि सुख सब छोड़कर के वीर वैरागी बने । जग में “ अहिंसा धर्म " फैलाने के बस रागी बने । अमेरिका की धर्म परिषद् में दुहाई मच गई। वीर गांधी ने चला दी धर्म की नैय्या नई ॥ ३ ॥ आलोक फैला ज्ञान का तम दूर भग जाता रहा । गुरुदेव जहँ जाते रहे वह संघ सुख पाता रहा ॥ गम गलत था सब संघ का जब धर्मनाद बजा दिया । रागद्वेष को छोड़ कर के मार्ग सत्य बता दिया ॥ ४ ॥ मंदिर बने जो हर जगह उस वीर का उपकार है। मंदिर नहीं जिस जाति के जाति वही निस्सार है । साहित्य से ही जातियों का मान बढ़ता है सदा । इस हेतु ग्रंथागार रच डाला गुरु ने इक महा ॥ ५ ॥ विजयानन्द से इल्म का रस विश्वजन को मिल गया । क्रोध पापाचार का दल संघ से फिर हिल गया ॥ क्यों कर न गायें यश उसीका क्यों न मम आंसू बहे ? जोड़कर दो हाथ क्यों न 'लाल' सब के सर झुकें ॥ ६ ॥
200000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000
00000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000
500000000000000000000000000
000000000000000000000000000000000000000000000000

Page #323

•: ३४ :
DIETA

परमपूज्य मुनिश्री आत्माराम जी महाराज तथा चिकागो सर्वधर्म परिषद
श्री. सुन्दरलाल जैन - लाहौर
स्व०
गु
दे
fo
NOTIF
व
55555

आ
त्मा
रा
[ परमपूज्य जैनाचार्य श्री १०८ श्रीमद्विजयवल्लभसूरीश्वरजी महाराज की प्रेरणा से गुरुदेव मुनि श्री आत्मारामजी महाराज की पवित्र जन्म शताब्दि के उपलक्ष में उनके पवित्र चरणों में श्रद्धाञ्जलिरूप यह भेंट ( जिसका श्रेय भी केवल उन्हीं को है, कारण उन्हीं के पवित्र उपदेशों से मेरे पूज्य पिताश्री बाबू मोतीलालजी जौहरी ने पवित्र जैन धर्म का शुद्ध स्वरूप जाना और हृदय से अङ्गीकार भी किया ) दे रहा हूं । अपने विषय में मैं कहां तक सफल हुआ हूं यह पाठक ही अनुमान लगा सकेंगे । ]
म
जी
[ श्री आत्मारामजी

Page #324

सुन्दरलाल जैन
" : "सन् १८९३ में अमरीका के विख्यात चिकागो नामक शहर में अमरीकानिवासियों की ओर से एक “ सर्व धर्म परिपद् ' बुलाई गई थी। इस परिषद् बुलाने का विशेषतया यह अभिप्राय था कि संसार के समस्त धर्मों के प्रतिनिधियों को एक स्थान पर इकट्ठा कर के विचार-विनिमय किया जावे तथा एक दूसरे धर्म के प्रति जो द्वेष तथा मनोमालिन्य फैल रहा है उसे यथाशक्ति दूर करने का प्रयत्न किया जाये ताकि जनता ( जो धर्म से प्रायः विमुख हो रही है ) में धर्म के प्रति अभिरुचि हो । इस परिषद् को सफल बनाने के लिये अमरीकानिवासियों ने लगातार दो ढाई वर्ष पर्यन्त बडे परिश्रम से प्रयत्न किया था तब कहीं वह उसे सफल बनाने में समर्थ हुवे थे । परिषद् कितनी सफल हुई थी यह परिषद् के Scientific Section के प्रधान Hon. Mr. Marwin Marie Snell के निम्न उद्गारों से पता चलता है:
"One of its chief advantages has been in the great lesson which it has taught the Christian world, especially to the people of the United States, namely, that there are other religions more venerable than Christianity, which surpass it in philosophical depth, in spiritual intensity, in independent vigour of thought, and in breadth and sincerity of human sympathy, while not yieiding to it a single hair's breadth in ethical beauty and efficiency."
अर्थात् “ परिषद् का सब से बड़ा लाभ वह शिक्षा थी जो इसाई जगत को तथा विशेष कर अमरीकानिवासियों को प्राप्त हुई कि संसार में इसाई मत से ज्यादा पवित्र
शताब्दि ग्रंथ]

Page #325

मुनिश्री आत्मारामजी तथा चिकागो सर्वधर्म परिषद् अन्य धर्म भी हैं जो दार्शनिक विचारों में बाजी लिये हुवे हैं-आध्यात्मिक विचारों में पराकाष्ठा को पहुंचे हुवे हैं-स्वतंत्र गूढ़ विचारों में तथा प्राणी मात्र से सच्चे रूप में सहानुभूति रखने में विशालता को लिये हुवे हैं और किसी भी प्रकार से मनुष्यता तथा चारित्र में कम नहीं हैं।" परिषद में संसार के प्रायः सभी धर्मों के प्रतिनिधि सम्मिलित हवे थे तथा उसमें भाग लेनेवालों की संख्या लगभग दस हजार थी। उस समय के चोटी के दार्शनिक विद्वानों ने उस में भाग लिया था। एक हजार से उपर निबंध विविध प्रतिनिधियों की ओर से परिषद् में पढ़े गये थे । लोगों का अनुमान है कि समस्त संसार में इतनी बड़ी धर्म परिषद् शायद ही कभी हुई हो । परिषद् में उस समय के प्रसिद्ध विद्वान् स्वामी विवेकानंद तथा डाक्टर एनी विसेंट ने भी भाग लिया था । परिषद् बुलानेवाली कमेटी के प्रेमीडन्ट Rev. J. H. Barrows की ओर से हमारे गुरुदेव मुनिश्री आत्मारामजी की पवित्र सेवा में भी निमन्त्रण आया था। उस परिषद् में ( जहां कि समस्त संसार के धर्मों के प्रतिनिधि आए हुवे थे ) जैन धर्म का डंका बजाने के लिये आप की बड़ी प्रबल इच्छा थी परन्तु साधु धर्म के नियमों के कारण आप स्वयं उस में सम्मिलित न हो सकते थे किन्तु आप ने उस धर्म परिषद् में एक निबंध ( जिस में जैन धर्म का सच्चा स्वरूप दिया गया था तथा बताया गया था कि किस प्रकार संसार के प्राणीमात्र को केवल एक जैन धर्म की शिक्षा ही सच्चा सुखी तथा शान्तिप्रद जीवन दे सकती है ) भेजने की मंजूरी दे दी । गुरुदेव का स्वयं सम्मिलित न होना परिषद्वालों को किस प्रकार अरवरा यह उनके १२ जून १८९३ के निम्न लिखित पत्र से पता चलता है।
CHICAGO, U. S. A.
12th. June 1893.
My Dear Sir,
I am desired by the Rev. Dr. Barrows to make an immediate acknowledgment of your favour of may 13. It is eminently to be desired that there should be present at the Parliament of Religions a learned representative of the Jain community.
We are indeed sorry that there is no prospect of having Muni Atmaramji with us and trust the community over which he presides
.:३६:.
[ श्री आत्मारामजी

Page #326

सुन्दरलाल जैन
one to re
will depute some present. It is, I trust, needless for me to say that your delegate will be received by us in Chicago with every distinction and during his stay here will receive of our hospitality in as great a measure as we are able to record it. If you, therefore, decide to send a representative, will you kindly cable the fact to me? The paper which the learned Muniji is preparing will indeed be very welcome and will be given a place in the programme in keeping with the high rank of the author. Although we here in Chicago are a long distance from you, the name of Muni Atmaramji is frequently alluded to in religious discussions. For the purpose of illustrating the volumes which are to record the proceedings of Parliament of Religions, I am in want of a few pictures to illustrate the rites and ceremonies of Jain faith. May I ask you to procure these for me (at any expense) and send at your earliest convenience.
श्री. वीरचंद राघवजी गांधी

I am,
Very truly yours.
William Pipe, Private Secretary.
everia "रेवरेण्ड डाक्टर बैरोस साहिब की इच्छानुसार मैं आप के पत्र ता. १३ मई की पहुंच लिखता हूं। इस धर्म परिषद् में जैनों की ओर से एक विद्वान प्रतिनिधि का होना बड़ा आवश्यक है । हमें दुःख है कि इस परिषद् में मुनि आत्मारामजी के स्वयं
ararf ster]

• ३७.

Page #327

मुनिश्री आत्मारामजी तथा चिकागो सर्वधर्म परिषद्
Sahar
BANNA JoilawANKAR
विYS
पधारने की कोई आशा नहीं, तो भी हम विश्वास करते हैं कि जिस समाज के आप नायक हैं वह अवश्य ही किसी न किसी विद्वान् को प्रतिनिधिरूप में भेजेगी, और यह
कहने की भी कुछ विशेष आवश्यकता नहीं कि हम यहां चिकागो में आप के प्रतिनिधि का पूर्ण रूप से आतिथ्य सत्कार करेंगे। अगर आप अपना प्रतिनिधि भेजने का फैसला कर लें, कृपया हमें तारद्वारा सूचना देवें। जो निबंध मुनिजी तैयार कर रहे हैं वह यथार्थतया हमें आनंद देगा और उसे प्रोग्राम में ऐसा ही उच्च पद दिया जावेगा जैसा कि उसके लेखक का उच्च पद है । यद्यपि हम यहां चिकागो में आप से बड़ी दूरी पर हैं तो भी मुनि आत्मारामजी का नाम प्रायः धार्मिक विवादों में आता है । इस धार्मिक परिषद् की कारवाई की
जो पुस्तकें प्रकाशित होंगी काउसग्ग विधिदर्शक चित्र
उनके लिये कुछ चित्रों की आवश्यकता है जिस से जैन धर्म की क्रियाविधि मालूम हो सकें; इसलिये आप से प्रार्थना है कि यह शीघ्र ही भेजने की कृपा करें।"
[श्री आत्मारामजी

Page #328

सुन्दरलाल जैन
गुरुदेव की परिषद् में भाग लेने की प्रबल इच्छा तो थी ही कारण वह समझते थे कि परिषद् जैनधर्म का संसार में उद्योत करने का बड़ा भारी साधन है और उस अवस्था में विशेष कर जब कि
संसार के समस्त धर्म
के नेता उसमें सम्मिलित
हो रहे थे । उपर्युक्त पत्र के आने पर गुरुदेव ने पक्का निश्चय कर लिया कि
वहां पर अपना प्रतिनिधि
भेजा जावे । प्रतिनिधि चुनना कोई आसान काम नहीं था, क्यों कि उस समय जैन समाज में विद्वान गृहस्थ नहीं के बराबर थे जो डंके की चोट से संसार में जैन धर्म का सच्चा स्वरूप बतावे । आप की दृष्टि श्रीयुत वीरचंद राघवजी गांधी बैरिष्टर पर गई । कतिपय जैनों ने जो कि रुढ़ पूजक थे श्री वीरचंद राघवजी गांधी की समुद्रयात्रा में बाधा उप
G

जैन पूजाविधिदर्शक चित्र
स्थित की, परन्तु श्री गुरुदेव ने उन्हें प्रबल युक्तियों से बताया कि जैन धर्म इस विषय में कितना उदार है । अन्ततः उन्हें गुरुदेव की आज्ञा के आगे शिर झुकाना पड़ा। गुरुदेव ने श्री वीरचंद गांधी को अपने पास रखकर जैन धर्म के
शताब्दि ग्रंथ ]
6)

.: ३९ :

Page #329

मुनिश्री आत्मारामनी तथा चिकागो सर्वधर्म परिषद्
जटिल प्रश्नों को युक्तियुक्त समझा कर परिषद् में भेजने के लिये तैयार कर दिया। श्रीयुत वीरचंद भाई परिषद् में सम्मिलित होने के लिये श्री गुरुदेव के प्रतिनिधि की हैसीयत से अमरीका के लिये प्रस्थान कर गये । जाते हुवे गुरुदेव ने अपना निबंध ( जो " चिकागो प्रश्नोत्तर " के नाम से पुस्तकरूप में छप चुका हैं ) उन्हें पढ़ने के लिये दिया । परिषद् १९ दिवस तक होती रही । सब से प्रथम दिवस में उद्घाटन क्रिया के बाद हर एक प्रतिनिधि ने संक्षिप्त में अपना परिचय दिया । श्रीयुत वीरचंद गांधी ने अपना परिचय इस प्रकार दिया:
. “ I represent Jainism, a faith older than Buddhism, similar to it in its ethics, but different from it in its psychology, and professed by a million and a half of India's most peaceful and law abiding citizens.
I will, at present, only offer on behalf of my community and their high priest, Muni Atmaramji, whom I especially represent here, our sincere thanks for the kind welcome you have given us. This spectacle of the learned leaders of thought and religion meeting together on a common platform and throwing light on religious problems, has been the dream of Atmaramji's life. He has commissioned me to say to you that he offers his most cordial congratulations on his own behalf and on behalf of the Jain community for your having achieved the consummation of the grand idea of convening a Parliament of Religions. "
अर्थात्–“ मैं जैनधर्म का प्रतिनिधि हूं, जैनमत बुद्ध धर्म से प्राचीन, चारित्रधर्म में उस से मिलता जुलता परन्तु अपने दार्शनिक विचारों में उस से भिन्न है आजकल इस धर्म के अनुयायी भारतवर्ष में पंद्रह लाख बड़े शान्त और नियमबद्ध जीवनवाले प्रजाजन हैं ।
मैं इस समय अपनी समाज की ओर से और उसके महान् गुरु मुनि आत्मारामजी की ओर से आप लोगों के इस आतिथ्य सत्कार का धन्यवाद करता हूं । धार्मिक तथा दार्शनिक विद्वानों का एक ही प्लेटफारम पर इकट्ठे होकर धार्मिक विषयों पर प्रकाश डालने का यह दृश्य मुनि आत्मारामजी के जीवन का एक स्वप्न था । गुरुदेव ने मुझे आज्ञा दी है
[ श्री आत्मारामजी
.: ४० :

Page #330

मुनिश्री आत्मारामजी तथा चिकागो सर्वधर्म परिषद्
कि मैं वस्तुतः उनकी ओर से तथा समूची जैन समाज की ओर से सर्व धर्म परिषद् बुलाने के उच्च आदर्श तथा उस में सफलता प्राप्त करने पर आप को धन्यवाद दूं ।"
गुरुदेव के प्रतिनिधि ने परिषद् में किस योग्यता से अपना पक्ष प्रगट किया और उसका जनता पर कितना प्रभाव हुआ यह उस समय के एक अमरीकन पत्र के शब्दों से पता चलता है:--
__“A number of dist inguished Hindu scholars, philosophers and religious teachers attended and addressed the Parliament, some of them taking rank with the highest of any race for learning, eloquence and piety. But it is safe to say that no one of the oriental scholars was listened to with greater interest than the young layman of the Jain community as he declared the ethics and philosophy of his people. "
श्री. वीरचंद राघवजी गांधी अर्थात् “अनेकों जगद्विख्यात् हिन्दु विद्वान, दार्शनिक पंडित और धार्मिक नेता परिषद् में सम्मिलित हुए और उन्हों ने व्याख्यान दिये । उन में कुछएक की गिनती तो विद्वत्ता, दया तथा चारित्र में किसी भी जाति के बड़े से बड़े विद्वानों में होती है । यह कहना कोई अत्युक्ति नहीं कि पूर्वीय विद्वानों में जिस रोचकता के साथ जैन नवयुवक शताब्दि ग्रंथ ]

Page #331

सुन्दरलाल जैन
श्रावक का व्याख्यान, जो जैन दर्शन तथा चारित्र के संबंध में था, सुना गया और किसी का नहीं।"
___ श्रीयुत वीरचंद गान्धी अमरीका दो वर्ष रहे और इन दो वर्षों में उन्हों ने अमरीका के प्रसिद्ध २ नगरों में यथा वाशिंगटन, बोस्टन, न्युयार्क आदि में कुल मिलाकर ५३५ व्याख्यान दिये-कई एक व्याख्यानों में जनता की उपस्थिति हजारों तक होती थी। अनेक स्थानों पर जैनधर्म की शिक्षा का प्रबन्ध किया गया । कइयों ने व्याख्यानों से प्रभावित होकर मांस खाना छोड़ दिया और अनेकों ने जैनधर्म पर शुद्ध श्रद्धा दिखाई । वहां से प्रचार करने के बाद श्रीयुत वीरचंद राघवजी इन्गलेंड, फ्रांस, जर्मनी आदि प्रदेशों में जैन धर्म का प्रचार करते हुए जुलाइ १८९६ में वापिस भारत लौट आये ।
पाश्चात्य देशो में जैन धर्म का जो प्रचार श्रीयुत वीरचंदभाई ने किया था वह कितनी महत्त्वता लिये हुवे था यह मि. हारबर्ट वारेन (Mr. Herbert Warren) [जो अभितक जैनधर्म का पालन करते हुवे शान्तिप्रद जीवन व्यतीत कर रहे हैं ] के उद्गारों से पता चलता है । उन्हें जैनधर्म पर शुद्ध श्रद्धान हुआ इस का एक मात्र कारण श्रीयुत वीरचंद गांधी ही हैं जिन्हों ने उसके हृदय में सर्व प्रथम जैनधर्म का बीजारोपण किया। पाश्चात्य देशनिवासी जो जड़वाद के दलबल में फंसे हुवे हैं-किसी भी देश में शान्ति नहीं, दूसरे का गला घूटने के लिये हरएक तैयार है-प्रजा को सच्ची शान्ति प्राप्त नहीं, ऐसे प्रदेशों के निवासीयों को जैनधर्म की सच्ची शिक्षा मात्र ही लाभप्रद हो सकती है। इसी शिक्षा के द्वारा वे लोग सुखी जीवन व्यतीत कर अपना मनुष्य जन्म सफल कर सकते हैं । केवल एक जैनधर्म ही विश्व में ऐसा है जो संसार को सच्चे प्रेम से सात्त्विक जीवन का आनंद दे सकता है । पाश्चात्य देशों में इसी एक शिक्षा से सच्ची शान्ति हो सकती है और सब राष्ट्र प्रेमपूर्वक जीवित रह सकते हैं । श्री गुरुदेव कितने दूरदर्शी थे और उनके हृदय में जैनधर्म का सच्चा प्रेम कितना कूट कूट कर भरा हुवा था यह उनके जीवन के एक २ पन्ने से प्रगट हो रहा है । सच पूछो तो कहना पड़ता है कि पाश्चात्य देशों में क्या और भारतवर्ष में क्या ? आज जो जैन समाज में थोड़ी बहुत जागृति दृष्टिगोचर हो रही है इसका केवलमात्र श्रेय गुरुदेव को ही है जिन्हों ने उस घोर अन्धकार के समय में (जब कि जैनों में विद्या का नाम नहीं था, अनेकों कुरूढियां घरों में वास कर रही थीं, पुस्तकें केवल हस्तलिग्वित बड़ी कठिनाई से किसी को देखने को मिलती थीं, साधुसंस्था नाम मात्र की थी, जैनधर्म का शुद्ध
[श्री आत्मारामजी

Page #332

मुनिश्री आत्मारामजी तथा चिकागो सर्वधर्म परिषद् स्वरूप कुरूढियों के अन्दर छिप चुका था, जैन लोग अपने कईएक बुरे रिवाजों के कारण बदनाम हो चूके थे जिसका थोड़ा-सा परिचय उस समय के कवियों की कृतियों से होता है ) अनेकों कष्ट सहन कर स्वयं विद्यालाभ किया तथा प्रायः हरएक धर्म के धर्म प्रन्थों का अध्ययन कर अपने प्रतिस्पर्धी धर्मों का डंके की चोट खंडन कर के जैनधर्म का शुद्ध स्वरूप लोगों को समझाया । शास्त्रभण्डारों का उद्धार किया, पंजाब में अनेकों गगनचुम्बी मन्दिरों को स्थापन किया जब कि आर्यसमाज के बानी दयानंदजी पंजाब में मूर्ति के खण्डन में प्रचार कर रहे थे । पाश्चात्य देशों में जैनधर्म का डंका बजवाया-आदि अपने स्वल्प जीवन में किस निर्भीकता तथा प्रेम से अपना सारा जीवन जैनधर्म के उद्धार में लगा दिया यह देखते हुवे स्वतः उनके पवित्र चरणों में शिर झुक जाता है । उनके जीवन का पाश्चात्य देशों में जैनधर्म के प्रचार करने का जो एक प्रधान संकल्प था खेद है कि उनके पीछे जैन समाज ने उस ओर लक्ष्य ही नहीं दिया। जिस पौधे को श्रीगुरुदेव की प्रबल इच्छा से श्रीयुत वीरचंद गान्धी ने पाश्चात्य देशों में यथेष्ट रूप में लगाया था, खेद है कि जैन समाज ने उनके पीछे उसको निर्मल पानी से यथेष्ट रूप में नहीं सींचा जिस के कारण वह अब मृतप्रायः हो रहा है। श्रीगुरुदेव की जन्म शताब्दि के ऊपर अगर जैन समाज के नेतागण इस ओर अपना ध्यान आकर्षित करेंगे तो वह श्री गुरुदेव के एक सच्चे उद्देश्य को सफल बना सकेंगे।
* इस लेख में श्री गुरुदेव के ऊर्दु जीवन तथा स्वामी विवेकानंद के जीवन से सहायता ली गई है इसलिये मैं उनके लेखकों का कृतज्ञ हैं।
शताब्दि ग्रंथ

Page #333

: ॥९००८ ॥ श्री विजयानंदसूरीश्वरजी अपरनाम महाराज
श्री आत्मारामजीनी जन्म शताब्दि समयनी स्तुति . संवत् १९९२ ना कारतक सुदि ११ ने वार बुध ।
लेखक-प्रवर्तक श्री कांतिविजयजी दुहो-परम मंत्र गुरु नाम हे साचो आतमराम ॥
तीन लोक की संपदा रहने को विश्राम ॥१॥ राग-आसावरी, ताल-त्रितालः विजयानंदसूरि सज्झाय आज आनंद मोरे अंगणमें, श्री वीरजिनेश्वर संघन में । आतमराम आनंदसुखधामा, दास गणेश कुलमंडन में ॥१॥ रूपादे माता सुखसाता, पुत्र दीयो जनरंजन में । पुत्र पढ़ायो सुगुण बनाव्यो, जेसे सुगंधी चंदन में ॥२॥ रूप मनोहर सुरवर जायो, कलाकलानिधि रंजन में । वीरजिनंद की वाणी मानी, गुरुगम अखीयां अंजन में ॥३॥ संजमराज कीयो शिर भूषण, मोहराज दल खंडन में । कृपा भई सब सद्गुरु जनकी, धर्म उपदेश दे छंदनमें' ॥४॥ सुमतिसती निशदिन रहे मन में, न रहे कुमत कृत बंधन में। वचनामृत वरसे जलधारा, शासन सुरतरु सिंचन में। ॥५॥ विषयविरागी परिग्रह त्यागी, धूल पडी कहे कंचन में। नमन करत हे नरपति यतिपति, जनम सफल लहे बंदन में ॥ ६ ॥ विजयानंदसूरि महाराजा, जय जय रहो सदानंदन में। कांतिविजय गुरु चरणकमल में, वंदन होवे अनंतन में ॥७॥ १-उपदेश देती वखते सारा छंदोमां कहे । २ वंदना अनंत वार हो ॥ .

Page #334

PRODES
NET
OLDumma
Jinni
T
WITTTRE
वयोवृद्ध प्रवर्तक श्री कान्तिविजयजी महाराज

Page #335

Page #336

था
श्रीमद्विजयानंदेसरि

महाष दयानट
(लेखकः पृथ्वीराज जैन, भूतपूर्व वि०, जैन गुरुकुल - गुजरांवाला )
भारतवर्ष के इतिहास में उन्नीसवीं शताब्दि का इतिहास घोर पतन की करुण कहानी है । इस समय भारतवासियों ने केवल राजनैतिक पराधीनता ही स्वीकार नहीं की बल्कि उनकी सामाजिक और धार्मिक परम्परायें भी एक गुप्त शक्तिद्वारा क्रान्ति की आड़ में लुप्तप्रायः हो चली थीं । विश्वविख्यात भारतीय सभ्यता को वहशियाना, उस के साहित्य को पागल प्रलाप तथा सर्वविध निपुण पूर्वजों को (old fools ) ओल्ड फूल्ज़ के नाम से पुकारा जाने लगा था । पाश्चात्य सभ्यता तथा धार्मिक विचारधारा का आक्र- मण हिन्दु जाति पर इस्लाम की तरह आन्धी और तूफान से मिश्रित न था प्रत्युत वह प्रतिदिन चलनेवाली मन्द वायु के समान था जिस के बिना किसी भी व्यक्ति का जीवित रहना असम्भव है | हिन्दु समाज में कुछ ऐसी विकृतियों का समावेश हो गया था जो उसकी जड़ों को प्रतिक्षण खोखला कर रही थीं । भारतवासी नौकरी के प्रलोभन से, विवाह की सुविधा से, जातिभेद की सुख्ती से स्वतन्त्र होने की अभिलाषा से, सरकार को प्रसन्न कर के उपाधि लेने की हवस से तथा अन्य अनेक ऐसे कारणों से बड़ी संख्या में ईसाई धर्म को अपनाने लगे और हिन्दु धर्म के शत्रु बन गये । विजेता जाति ने पराजित जाति को ऐसी शिक्षण - प्रणाली में बान्धना प्रारम्भ किया जिस से नवयुवक स्वत्व को विस्मृत कर केवल जन्म, वर्ण एवं रक्त से हिन्दुस्तानी रहें तथा विचार, वेशभूषा, खानपान इत्यादि में अपने गौराङ्ग प्रभुओं की नकुल करने में गौरव समझें । ऐसी शोचनीय अवस्था में भारतवर्ष की भूमि ने कुछ ऐसे महापुरुषों को जन्म दिया जिन्हों ने हिन्दु जाति की डूबती हुई नाव के नाविक बनकर इसे पार लगाने का भगीरथ प्रयत्न किया । नवी आत्माओं में राजा राममोहनराय, महर्षि दयानन्द तथा श्रीमद्विजयानन्दसूरि मुख्य हैं । पिछले दो महात्मा समकालीन हैं। हमें इन दोनों के जीवनचरित्र में बहुत
शताब्दि ग्रंथ ]
.: ४५

Page #337

श्रीमद् विजयानंदसरि तथा महर्षि दयानंद सी ऐसी समानतायें दृष्टिगोचर होती हैं जो इन की सेवाओं और महत्त्व को प्रकाशित करने में ज्योतिस्तम्भ का कार्य देती हैं।
___ यदि हम विजयानन्दसूरि तथा स्वामी दयानन्दजी के चित्रों को ध्यान से देखें तो प्रतीत होगा कि उन दोनों में केवल पहनावे का अन्तर है । यदि दोनों महापुरुषों को समान वस्त्र पहना कर देखा जाय तो पहिचान करना अतीव कठिन है। दोनों का आकार व शरीरगठन कुछ ऐसे ढंग से बना है कि वे युगलिये सगे भाई मालूम होते हैं । दोनों के मुखारविन्द पर ब्रह्मचर्य का तेज देदीप्यमान है। वे जीवन पर्यन्त पूर्ण ब्रह्मचर्य व्रत के पालक रहे और उसे कभी मन, वचन अथवा काय से खण्डित नहीं होने दिया।
. श्री आत्मारामजी व स्वामी दयानन्दजी में केवल आकार की ही सदृशता नहीं। सांसारिक बन्धनों को भी दोनों ने बाल्यकाल में ही तोड़ कर 'वसुधैव कुटुम्बकम्' की नीति को मान्य किया था । ज्ञानवारिधि को पी जाने की उन में उत्कट आकांक्षा थी। दयानन्द के प्रज्ञाचक्षु गुरु को कभी भी अपने सुयोग्य शिष्य को एक बार से अधिक पाठ बताने का अवसर नहीं मिला । आत्मारामजी ने भी दीक्षा के कुछ ही वर्षों बाद आगमों को कण्ठस्थ कर लिया था । शिक्षाप्राप्ति के लिये उन्हें इधरउधर घूमने में जितने कष्ट सहन करने पड़े, उन सब का उन्हों ने मरदानावार मुकाबिला किया। उनकी स्मरणशक्ति इतनी तीव्र थी कि कभी २ उनके गुरु भी आश्चर्यान्वित हो जाते थे। अनुपम प्रतिभा के मालिक होते हुए भी उनमें गुरु के प्रति नम्रता तथा भक्ति के भाव विद्यमान थे । गुरु की आज्ञा पालना और उनकी सेवा में तत्पर रहना वे अपना परम धर्म समझते थे।
स्वामी दयानन्द का उद्देश्य हिन्दु समाज को अज्ञान के अन्धकार से ज्ञान के प्रकाश में लाना और उसे सच्चे धर्म से परिचित कर उसकी कूपमण्डुकता को दूर करना था। आचार्य आत्मारामजी का लक्ष्य जैन समाज में होनेवाली रूढ़ि-उपासना और सत्य से नावाकफियत की बेखकुनी करना था। दोनों धर्मवीरों के गुरुओं ने अध्ययन के अन्त में उन्हें जो उपदेश दिया, वह भी इनकी समानता का द्योतक है। स्वामी वीरजानन्द ने कहाः “ बेटा, आज हिन्दु जाति वेदों के वास्तविक ज्ञान से सर्वथा अनभिज्ञ है । मेरी यही गुरुदक्षिणा है कि तू संसार में वेदों के सत्य ज्ञान का प्रचार कर हिन्दु समाज की बुराइयों को दूर कर दे और अपना जीवन जाति की सेवा करने में अर्पित कर दे।” ____मुनि रत्नचन्दजी ने नवयुवक संयमी को उपदेश दियाः " आज साधु आगमों का
[ श्री आत्मारामजी

Page #338

श्री. पृथ्वीराज जैन सच्चा अर्थ जनता को नहीं बताते । आगमों में मूर्तिपूजा का निषेध नहीं है, साधु को दण्ड लेकर चलने की आज्ञा है तथा अपवित्र हाथों से शास्त्रों का स्पर्श निषिद्ध है। परन्तु लोग आगम के उल्टे सीधे अर्थ कर सत्यता का लोप कर रहे हैं। तू स्वयं आगमों पर निष्पक्ष हो विचार कर तथा जैनजाति को सच्चे धर्म से आनाह करते हुए अपने कर्तव्य का पालन कर ।" इन उपदेशों से यह स्पष्ट है कि ये महापुरुष अपने २ क्षेत्र में सत्यधर्म की ध्वजा हाथ में लेकर प्रविष्ट हुए थे । सच्चाई की नींव ने ही इन्हें निर्भीक होकर कार्य करने के लिये उत्तेजित किया था।
उचित शिक्षा प्राप्त करने के उपरान्त इन दोनों कर्मवीरों ने अपने २ ध्येय की पूर्ति की ओर कदम बढ़ाये । प्रचारकार्य में दोनों का क्षेत्र अधिकतर पंजाब रहा है। पंजाब प्रान्त का वातावरण इस तरह का है कि वहां कोई भी प्रतिभासम्पन्न व्यक्ति अपने विचारों के कुछ न कुछ अनुयायी सुविधापूर्वक बना सकता है। प्रचलित धर्मों एवं सम्प्रदायों में कई ऐसे हैं जो इसी भूमि में पनपे हैं। आज हमें पंजाब के नगर २ में यदि कोई भी आर्यसमाजमन्दिर या जिनालय दिखाई देता है तो वह क्रमशः दयानन्दजी तथा आत्मारामजी के प्रयत्नों का शुभ फल है। इन्हीं महात्माओं की कृपा से पंजाब प्रान्त में आर्यसमाजभवनो तथा जैन मन्दिरों की स्थापना हुई है।
- परोपकार, दया, करुणा आदि भाव भी इन दोनों के हृदय में प्रवाहित थे । स्वामी दयानन्द ने विधवाओं, अनाथों, अछूतों तथा मूक गौमाता की पुकार को सुना था । इस पुकार ने उनके हृदय पर गहरी चोट की । आर्यसमाज का मुख्य उद्देश्य इन्हीं के दुःखों को दूर कर मनुष्य जाति के प्रति सहानुभूति प्रदर्शित करना है । मुनि आत्मारामजी जैन धर्म के सच्चे प्रचारक व पालक थे और जैन धर्म का सर्वोन्मुख सिद्धान्त — अहिंसा परमो धर्मः' है । दीन, हीन, दुःखी, दरिद्र तथा पीड़ितों की सहायता का उपदेश दोनों ने दिया है।
इन दोनों में मात्र हृदय की भावनायें ही एक हों, यह बात न थी। ब्रह्मचर्य के प्रभाव से इन का शारीरिक बल भी कम न था। दयानन्द कुश्ती, अखाड़ा, दण्ड पेलने आदि के शौकीन थे। एक बार जब यह किसी नदी के रम्य तट पर विराजमान थे तो कुछ गुण्डों ने इन्हें नदी की भेण्ट कर देने की तरकीब सोची। जब वे आप को पकड़ने लगे तो आप उन्हें बगल में दबाकर नदी में कूद पड़े। अब वे गुण्डे लगे गौते खाने । आत्मारामजी ने भी बाल्यकाल में एक डूबती हुई मुसलमान औरत तथा उसके बच्चे को बचाया था। साधुवेश में भी एक दफ़ा आप ने निहायत वजनी लकड़ियों में फंसे हुए एक गधे को निकाला
शताब्दि प्रथ]

Page #339

श्रीमद् विजयानंदसूरि तथा महर्षि दयानंद था जब कि लोग हिम्मत हार चुके थे। अपने साथी साधुओं के साथ वे इस तरह चलते थे मानो कोई रिसाला बन्दूकें लिये चला जा रहा हो ।
जो कोइ व्यक्ति समाज का उद्धार करना चाहता है, उसकी जहालत का पर्दा दूर करने की कोशिश करता है, परम्परा की रूढ़ि को माननेवाले लोग उसका विरोध किया ही करते हैं । स्वामी दयानन्द पर पत्थर पड़े, उन्हें गालियां दी गई और अन्त में विष तक देने में भी लोगों ने कसर न रक्खी । मुनि आत्मारामजी को भी यतियों ने गालियां दीं, उन्हें मिथ्यादृष्टि बताया, उनके विषय में झूठी अफवाहें उड़ाईं, आहार आदि के कष्ट दिये गये । किन्तु सत्य का झण्डा हाथ में लेनेवालों के लिये ऐसा विरोध और कष्ट दुःखद नहीं वरन् कल्याणप्रद होता है । जो दशा चान्द पर थूकनेवाले की होती है, वही दशा इन धर्मप्रचारकों का विरोध करनेवालों की हुई। सोना तपाये जाने पर अधिक चमकता है। विघ्नों का मुकाबिला करने से ये महापुरुष अधिक दृढ़ हुए और ऐसी क्रांति की आग भड़काने में समर्थ हुए जो अब आसानी से नहीं बुझाई जा सकती। .. जिस प्रकार भगवान् महावीर तथा महात्मा बुद्ध की सफलता का एक रहस्य जनसाधारण को प्रचलित भाषा में उपदेश देना था उसीप्रकार २० वीं शताब्दि के ये दो रत्न भी हिन्दी भाषा को अपना कर सफल हुए। यद्यपि वे संस्कृत के दिग्गज तथा अद्वितीय विद्वान् थे तथापि उन्हों ने अपने विचार उस समय की प्रचलित हिन्दी भाषा में ही लिखे ताकि उनकी आवाज़ प्रत्येक व्यक्ति सुनने में समर्थ हो सके। स्वामी दयानन्दरचित 'सत्यार्थप्रकाश' तथा आचार्य विजयानन्दसूरिप्रणीत 'जैनतत्त्वादर्श, अज्ञानतिमिरभास्कर' व ' तत्त्वनिर्णयप्रासाद' बड़े प्रसिद्ध हैं ।
आर्यसमाज तथा जैनसमाज के लिये एक बात बड़े दुर्भाग्य की है कि उनके उपकारी महात्माओं में मुलाकात न हो सकी । जोधपुर में भेण्ट होने का निश्चय हुआ था। दयानन्दजी जोधपुर से कुछ दिन के लिये बाहर गये । परन्तु जिस रोज़ जैन धर्म का 'उद्धारक महात्मा जोधपुर पहुंचा उसी दिन यह दुःखद समाचार मिला कि हिन्दुधर्म के शोधक महात्मा की अकाल मृत्यु हो गई। यदि वे दोनों परस्पर भेण्ट कर पाते तो नहीं कहा जा सकता कि आज भारत के धार्मिक इतिहास में किस प्रकार की क्रान्ति ने जन्म लिया होता ।
ऊपर लिखी हुई समानताओं के अतिरिक्त एक बात यह भी उल्लेखनीय है कि इन
[श्री आत्मारामजी

Page #340

[0
]
पंडित भागमल मौद्गलायन
[
]
श्री. पृथ्वीराज जैन
श्री. शशीभूपण शास्त्री

Page #341

Page #342

श्री. पृथ्वीराज जैन
।
दोनों की आयु में कोइ विशेष अन्तर न था। दोनों महात्मा लगभग ६० वर्ष की आयु पर्यन्त समाजसेवा कर सके। स्वामी दयानन्द का समय १८८१-१९४० वि० है तथा विजयानन्दसूरि का १८९३-१९५३ वि० है ।
दोनों महात्माओं के चारित्र में एक अन्तर दिखाई देता है । वह यह कि दयानन्द ने अन्य मतखण्डन में सीमा का कुछ उल्लंघन कर दिया है। किसी भी वस्तु को इस लिये मिथ्या बताना कि वह हमें इष्ट नहीं, अनुचित है । प्रत्येक धर्म में सत्यता का अंश है। सामाजिक नियम यह चाहता है कि अपना मण्डन उसी सीमा तक योग्य है जहां तक दूसरे का अनुचित खण्डन न हो । आत्मारामजी ने ऐसा ही किया है।
एक बात और है । दयानन्द की अनुयायी आर्यसमाज ने अपने नेता के उद्देश्य का प्रचार बड़े उत्साह से किया है। आर्यसमाज ने हिन्दु धर्म की सचमुच रक्षा की है
और भारतीय सभ्यता को नाश से बचाया है । जगह २ पर आर्यसमाज के प्रचार के लिये संस्थायें हैं । परन्तु जैनसमाज ने अपने नेता के कार्य को इतने उत्साह से सम्पन्न नहीं किया जितना कि आवश्यक था । तब भी दोनों महात्माओं का उनके अनुयायी मान करते हैं । आर्यसमाज की संस्थायें यदि · डी० ए० वी ' के नाम स्थापित हुई हैं तो जैन समाज की · श्री आत्मानन्द जैन ' के नाम से ।
__ सारांश यह है कि ये दोनों अपने समय के महारथी थे। हम नहीं कह सकते कि यदि उस समय भारत में ऐसे महापुरुष जन्म न लेते तो आज हिन्दु सभ्यता तथा संस्कृति की कैसी दुर्दशा होती । हमारे लिये यह जानना असम्भव हो जाता कि किसी समय भारत विश्व का अध्यात्म विद्या में गुरु रहा है। मुनि आत्मारामजी तथा महर्षि दयानंद का हि प्रभाव था कि चिकागो की सर्वधर्म परिषद् में भारतीय विचारों का बोलबाला रहा । यहां पर हमें एक बात पर विशेष विचार करना चाहिये । वह यह कि इन दोनों की महत्ता का कारण परस्पर विरोधी धार्मिक विचारधारायें हैं । दयानन्द मूर्तिपूजा का खण्डन करने से दयानन्द बने और विजयानन्दसूरि का नाम मूर्तिपूजा का मण्डन करने से प्रसिद्ध हुआ । इस से क्या परिणाम निकलता है, इस पर पाठकों को स्वयं विचार करना चाहिये।
सताब्दि ग्रंथ

Page #343

(तिमपेप
लेखक:-श्री बनारसीदास जैन M. 1. प्रोफेसर ओरियेंटल कॉलेज, लाहोर
वन्दे श्रीविजयानन्द-सूरिं श्रद्धाद्रचेतसा ।
यद्ग्रन्थाध्ययनात् प्राप्ता मया जैनमते गतिः ।। “सब से पहिले (श्रावकों की ओर अंगुली कर के ) मैं इन श्रद्धालुओं की श्रद्धा को पुष्ट और पक्की करने के लिये श्री जिनमन्दिर की जरूरत समझता हूं। सो करीब करीब यह काम पूर्ण हो गया है । कहीं कहीं बाकी है वह भी धीरे धीरे हो जायगा । अब मेरी यही इच्छा है कि सरस्वती मन्दिर भी तैयार होना चाहिये और मैं इसी कोशिश में हूं। यह काम पंजाब में गुजरांवाले में हो सकता है। मैं अब उसी तर्फ जा रहा हूं। अगर जिंदगी बाकी रही तो वैशाख में सनखतरा में श्री जिनमन्दिर की प्रतिष्ठा करा कर गुजरांवाला जाकर यही काम हाथ में लूंगा ॥” .
[ सुशीलकृत " श्री विजयानन्दसूरि" में श्री चरणविजयद्वारा
लिखित परिशिष्ट । भावनगर । वि० सं० १९९१ पृ० १२ ] ___ उपर्युक्त शब्द गुरुमहाराज के मुखारविन्द से, स्वर्गवास होने के कुछ ही पहिले नीकले थे। इन शब्दों में गुरुमहाराज के अन्तिम ध्येय का स्वरूप संक्षिप्ततया वर्णित है । वह ध्येय क्या था ? श्री महाराजजी के हाथों किस रूप को धारण करता ? इन विषयों पर इस लेख में विचार किया जायगा । ___श्री तत्त्वार्थाधिगमसूत्र के प्रथम सूत्र “ सम्यग्दर्शनशानचारित्राणि मोक्षमार्गः " में मोक्षप्राप्ति के साधनों के क्रम का निर्देश है अर्थात् पहिले सम्यग्दर्शन, फिर सम्यग्ज्ञान और अन्त में सम्यक्चारित्र की प्राप्ति होनी चाहिये ( एषां च पूर्वलाभे भजनीयमुत्तरम् । भाष्य ) इसी क्रम के अनुसार महाराज साहिब ने श्रावकों की श्रद्धा को पुष्ट
और पक्की करने के लिये सब से पहिले श्री जिनमन्दिर बनवाने का उपदेश दिया। इस काम के पूर्ण हो जाने पर अब गुरुमहागज का ध्यान श्रावकों के ज्ञानवृद्धि की ओर
[ श्री आत्मारामजी

Page #344

श्री. बनारसीदास जैन
हुआ था, परन्तु खेद है कि महाराज साहिब इस भावना को अपने जीवन में पूर्ण न कर सके । इस से भी अधिक खेद की बात यह है कि महाराजजी को स्वर्गवास हुए चालीस वर्ष हो चुके हैं और उनकी यह अन्तिम भावना अभीतक अपूर्ण ही रही है । यद्यपि उनके शिष्य तथा श्रावक उन में अनन्य और अखण्ड भक्ति रखते हैं जैसा कि उनके जन्म शताब्दि महोत्सव से प्रकट हो रहा है । .... ऐसा प्रतीत होता है कि सरस्वती मन्दिर से गुरुमहाराज का आशय जैन यूनिवर्सिटी (विश्वविद्यालय ) या जैन रिसर्च इन्स्टिटयूट ( विद्याभवन ) से था जो अखिल भारतीय या कम से कम पंजाब प्रान्तीय हो; क्यों कि वे स्वयं अपने शब्दों में कहते है कि " यह काम पंजाब में गुजरांवाला में हो सकता है। " यदि महाराज साहिब का भाव विश्वविद्यालय या विद्याभवन से न्यून संस्था का होता तो वे केवल एक ही नगर का नाम न लेते । उनका आशय स्कूल या कालेज की कोटि की संस्था का नहीं था क्यों कि ऐसी एक ही संस्था से देश या प्रान्तभर का काम नहीं चल सकता था ।
लेखक ने अपने एक लेख में बतलाया है कि धार्मिक साहित्य का पठन-पाठन दो दृष्टियों से हुआ करता है-(१) श्रद्धालु दृष्टि से और (२) ऐतिहासिक या तुलनात्मक दृष्टि से। जैन साहित्य का पठन-पाठन भी इन दो दृष्टियों से हो रहा है । एक ओर श्वेताम्बर सम्प्रदाय के बहुत से साधु, यति और श्रावक तथा दिगम्बर सम्प्रदाय के भट्टारक और पण्डित लोग श्रद्धालु दृष्टि से इस का अध्ययन कर रहे हैं। दूसरी ओर श्वेताम्बर सम्प्रदाय के कुछ साधु और श्रावक तथा दिगम्बर सम्प्रदाय के पठित श्रावक अर्थात् बाबू लोग ऐतिहासिक दृष्टि से इस का अध्ययन कर रहे हैं । पाश्चात्य देशो में तो इस का अध्ययन इसी दृष्टि से हो रहा है ।
यह कहने की आवश्यकता नहीं कि इस युग में ऐतिहासिक और तुलनात्मक दृष्टि का ही साम्राज्य है । जो संस्था इस दृष्टि से अध्ययन करने के लिये खोली जाय उस में इष्ट साहित्य के प्रकाशित तथा अप्रकाशित पुस्तकों का पूर्ण संग्रह और साथ अन्य उपयोगी सामग्री का होना नितान्त अनिवार्य है।
इस उपर्युक्त कथन का समर्थन श्रीयुत मोहनलाल दलीचंद देशाई के इन शब्दों से होता है-" प्राचीन काळथी चाल्या आवता धर्म तरफ जोवानी अनेक दृष्टिओ होय छ । आजना जमानामां ऐतिहासिक दृष्टि प्रधानपद +भोगवे छ । ” .. महाराज साहिब के समय में जैन साहित्य पर ऐतिहासिक दृष्टि से काम होने लग गया था । योरप में वेबर तथा याकोबी और भारत में ब्यूलर, भाण्डारकर, पीटर्सन,
* " आत्मानन्द "--जनवरी फरवरी, सन् १९३१ पृ० १९ । ... + “ जैन साहित्यनो संक्षिप्त इतिहास " वि० सं० १९८९ । पैरा १०७२, १०८२ । शताब्दि प्रय]
।

Page #345

स्वर्गवासी गुरुमहाराज का अपूर्ण रहा हुआ अंतिम ध्येय हानले आदि विद्वान् काम कर रहे थे । गुरुमहाराज इन के काम से परिचित थे जैसा कि " तत्त्वनिर्णयप्रासाद " से स्पष्ट प्रकट होता है। संभव है इन में से कोई विद्वान् महाराजजी से मिले भी हों । हार्नले ने अपने शङ्कासमाधान के निमित्त महाराजजी से पत्रव्यवहार किया था ।
इन्ही दिनों भारत सरकार संस्कृत, प्राकृत आदि के हस्तलिखित ग्रन्थों के सूचीपत्र तय्यार करा रही थी जिन में से पाटण, खंभात आदि के सूचीपत्र अतीव महत्त्व रखते हैं।
इधर चिकागो से महाराज साहिब के नाम अखिल धर्मसभा में संमिलित होने के लिये निमन्त्रण आया और भाई वीरचन्द गान्धी महाराज के प्रतिनिधि बनकर वहां गए ।
ये सब घटनाएं इस बात की द्योतक हैं कि महाराजजी ऐतिहासिक दृष्टि की महत्ता को भली प्रकार समझते थे और वे इस के विरोधी न थे। इन को दिखाई दे रहा था कि केवल श्रद्धालु दृष्टि इस समय पर्याप्त न होगी, क्यों कि भारतवर्ष का संसार के इतर देशों के साथ घनिष्ठ संबन्ध होता जा रहा था । इस दशा में भारतवर्ष अथवा जैन समाज सांसारिक परिस्थिति के प्रभावों से मुक्त नहीं रह सकता था । लेखक ने अपने पिताजी तथा अन्य गुरुजनों के मुख से सुना है कि महाराजजी के विचार बड़े उदार
और प्रगतिशील थे। वे कदापि संकुचित नहीं थे। गुरुमहाराज को विश्वास था कि केवल ऐतिहासिक दृष्टि से सम्यक्त्व में हानि नहीं आ सकती । सम्यक्त्व में हानि का कारण आत्म-निर्बलता है । ऐतिहासिक दृष्टिवाला पुरुष जैनधर्म के सिद्धान्तों को निर्दोष पाल सकता है । वीरचंद गांधी के चारित्र ने इस बात को सिद्ध कर दिया था ।
पूर्वोक्त कथन के आधार पर यह बात निःसन्देह कही जा सकती है कि महाराजजी के हाथों में सरस्वती मन्दिर केवल श्रद्धालु दृष्टि पर न चलता-उस में ऐतिहासिक दृष्टि को यथोचित स्थान मिलता । सरस्वती मन्दिर एक प्रकार से नये और पुराने विचारों का संगम होता जहां नये विचार पुराने विचारों से और पुराने विचार नये विचारों से
पाते। ऐसी संस्था जैनमत सम्बन्धी विद्याभ्यास तथा अनुसन्धान के लिये न केवल भारतवर्ष में ही, कदाचित् शान्तिनिकेतन तथा भाण्डारकर इन्स्टिटयूट की भांति संसारभर में आदर्शरूप हो जाती । यहां देश देशान्तरों के प्रौढ़ और अनुभवी विद्वान् जैन धर्म तथा साहित्य का विशेष रूप से परिशीलन करते और इस की सहायता से मानव जीवन की जटिल समस्याओं पर प्रकाश डालते ।
एक विद्वान् का कथन है कि सच्ची यूनिवर्सिटी अथवा रिसर्च इन्स्टिटयूट के प्राण तो पुस्तक संग्रह है । महाराजजी भी इस विचार से सहमत प्रतीत होते हैं क्यों कि गुजरांवाला नगर में जहां वे सरस्वती मन्दिर खोलने का भाव रखते थे वहां पं० बेलीराम मिश्र सं० १९३१ से शास्त्रों की प्रतिलिपि करने पर नियुक्त थे । मिश्रजी के लिपिकृत पचासों ग्रन्थ अम्बाला, अमृतसर, पट्टी, जीरा आदि भंडारों में विद्यमान हैं। प्रति
[ श्री आत्मारामजी

Page #346

श्री. बनारसीदास जैन
लिपि का काम बीस बरस तक चलता रहा । यह काम महाराजजी के उपदेश से हुआ होगा । इस के अतिरिक्त पुस्तक भंडार को पूर्णरूप देने के लिये महाराजजी ने सैकड़ों प्राचीन तथा लिखित और नवीन मुद्रित प्रतियां गुजरात मारवाड़ से पंजाब में भिजवाई जो भिन्न २ नगर के भंडारों में सुरक्षित हैं । इन के साथ पंजाब के यतियों के भंडार भी मिल गये हैं। इसप्रकार महाराज साहिब ने पंजाब में पूर्ण पुस्तक संग्रह कर दिया था। सरस्वतीमन्दिर की प्रधान सामग्री पुस्तकसंग्रह के एकत्र हो चुकने पर अब महाराज साहिब क्या करते ? लेखक का अनुमान है कि वे स्वयं इस के कुलपति बनते और वीरचन्द राघवजी * जैसे अनुभवी तथा विद्वान् व्यक्तियों का सहयोग लेकर जैन साहित्य में अनुसंधान युग की नींव डालते । प्राचीन तक्षशिला की भांति पंजाब में गुजरांवाला भी विश्वविख्यात जैन विद्याकेन्द्र होता । महाराज साहिब के संसर्ग में रह कर साधु तथा श्रावकों का एक ऐसा पठित और चारित्रवान् समूह निकलता जो जैनधर्म की महत्ता को संसार के कोने २ में फैला देता ।
शताब्दि के इस अवसर पर महाराज साहिब के भक्त मुनिराज तथा श्रावकों का प्रथम कर्तव्य है कि वे महाराजजी की अबतक अपूर्ण रही हुई इस भावना को कार्यरूप में परिणत करके असीम पुण्य के भागी बनें ।
* भाई वीरचन्द राघवजी के संसर्ग से अमेरिका तथा योरप में कई सजनों को जैन धर्म की प्राप्ति हुई । लंडननिवासी मि० हर्बर्ट वारन ने तो उनके उपद से मांस-मदिरा का त्याग कर दिया था।
शताब्दि ग्रंथ ]

Page #347

MAHINI
(ले०-५० ललितविजयजी ) मानवजाति आरंभ से आजतक न जाने किन किन दशाओं का अतिक्रम करती हुई इस दशा को पहुँची है. फिर भी इतना तो मानना ही पड़ेगा कि इस के लिये समय २ पर कुछ लोगों ने दीप-स्तंभ बनकर इसे आगे बढ़ाया है, इस की रक्षा की है और अज्ञात अज्ञानगर्त में पतित होने से बचाकर इसे एक सुन्दर मार्ग पर लगाया है । यदि वास्तविक रूपेण देखा जाय तो इस पृथ्वी के मेरुदण्ड वे ही हैं। हमारे और संपूर्ण विश्व में चमकनेवाले ज्ञानरूप प्राण उन्हीं महात्माओं से हमें प्राप्त हुए हैं। उनका सुयशज्ञान, उनका संस्मरण, उनकी यादगार आजतक हमारे पथप्रदर्शक हैं । धन्य हैं वे महात्मागण!
__ श्री आत्मानंद शताब्दि महोत्सव के संचालक मेरे परमपूज्य गुरुदेव श्रीमद् विजयवल्लभसूरीश्वरजी महाराज तथा अन्य महानुभावों की आज्ञा तथा प्रेरणा है कि मैं भी उक्त अवसर पर प्रकाशित होनेवाले ग्रन्थ के लिये स्वर्गस्थ श्री गुरुदेव के पंजाब के संस्मरण लिरवू । महात्माओं के संस्मरण लिखना, उनकी संपूर्ण बातों का विस्तृत रूप से परिचय प्राप्त कराना, एक प्रकार से अत्यन्त कठिन है, फिर भी इन तुच्छ कंधों पर जो भार डाला गया है उसका वहन करना, जो कुछ थोड़े बहुत संस्मरण ज्ञात हैं, उन्हें आप के सम्मुख रखना मेरा परम कर्त्तव्य है ।
ये बातें केवल बातें ही नहीं, हमारे भावी जीवन के लिये भी उपयोगी-सहायकारक हैं। चिरकाल तक जैन समाज के गौरव को बढ़ानेवाली हैं, साथ ही भावी समाज के लिये भी मार्गदर्शक हैं।
श्री गुरुदेव के पंजाब के संस्मरण लिखने के पूर्व यह आवश्यक है कि इस आर्य संस्कृति की केन्द्र वीरप्रसू जगद्विख्यात भूमि की कुछ प्राचीन बातों पर भी प्रकाश डाला जाय ।
[श्री आत्मारामजी

Page #348

पंन्यास श्री ललितविजयजी . भारत के शीर्षभाग में अवस्थित पृथ्वी के मेरुदण्ड स्वरूप हिमवान के क्रोड़ में स्थित इस भूमि का प्राचीन ग्रंथों में पांचाल नाम पाया जाता है। इसके एक ओर पृथ्वी का स्वर्ग "काश्मीर," जहां लोगों को अपनी शीतल मंद सुगंधीदायक वायु का सुरसदान कर रहा है, वहां दूसरी ओर भारत के दुर्ग की दीवार कांबोज प्रान्त स्थित है। पूर्व में संयुक्त प्रांत तथा दक्षिण में भारत की परम गौरवशालिनी राजस्थान भूमि है।
प्राचीन पांचाल देश का नाम बिगड़ते २ पंजाब हो गया। मुसलमान लोगों के आगमन तथा सिन्धु, चिनाब, रावी, झेलम, बयासा और शतलज इन पाँच नदियों से सिंचित होने के कारण भी इस का नाम पंजाब खूब प्रसिद्धि में आया। फारसी लोगों ने इस का नाम "पंज+आब" अर्थात् पाँच जल का देश रखा था। इस देश की उक्त पाँच विशाल नदियाँ हिमवान से असंख्य जलराशि लाकर इस देश में फैला देती हैं और फलस्वरूप सारा देश शस्य श्यामल है । प्राकृतिक शोभा में काश्मीर का बच्चा है। शिमला शैल इसी की गोद में अवस्थित है तथा पूर्वीय भाग पहाड़ों के आजाने से इतना सुरम्य है कि देखते ही बनता है । ..... आर्य लोगों का कहना है, तथा वेदों में भी लिखा है कि सब से प्रथम मनुष्य की सृष्टि इसी पांचाल देश के ब्रह्मवैवर्त नामक स्थान पर हुई थी और वहीं ब्रह्मा से उनके मानस ऋषि भी उत्पन्न हुये थे । पंजाब की सरस्वती नदी आज भी प्राचीन भारतीय सभ्यता की केन्द्र मानी जाती है। बहुत से विद्वानों के मतानुसार चारों वेदों के रचयिता ऋषि लोग पंजाब के ही निवासी थे। कुछ भी हो, इस प्रान्त का यह प्राचीनकालीन गौरव है।
- यह तो बहुत प्राचीन काल की बात हुई, हिन्दुओं के अठारह पुराणों के रचयिता व्यासजी इस प्रान्त के थे । उन्हों ने अपने संपूर्ण पुराणों की रचना शतद्रु (शतलज) के तट पर अवस्थित हरीका-पत्तन जो लाहौर और फीरोजपुर की सीमा पर स्थित है, में की थी । जहाँ पर आज भी सहस्रों दर्शनार्थी जाते रहते हैं। श्री भगवान् महावीर के समकालीन, उनके परमभक्त महाराज उदयन इसी प्रान्त के राजा थे, जिन्हों ने धर्मप्रभावना में महती रुचि दिखलाई थी और आखिर जैन दीक्षा अंगीकार कर साधुधर्म का पालन किया था ।
इस प्रान्त की प्रस्तुत राजधानी लाहौर का प्रारंभिक नाम लवपुर बतलाया जाता है, जिसे कहते हैं कि महाराज रामचन्द्रजी के पुत्र लव ने बसाया था। ऐसे २ शताब्दि ग्रंथ ]

Page #349

कुछ इधर उधर की
न जाने कितने स्थान इस प्रान्त में हैं, जिन्हें लोग भूल से बैठे हैं, किन्तु उनका महत्व ऐतिहासिक तथा सांस्कृतिक दृष्टि से भारत के लिए अत्यन्त महत्वपूर्ण है ।
तक्षशिला का महान् विश्वविद्यालय जो रावलपिण्डी के निकट स्थित था, आज भी अपने खंडहरोंद्वारा इस प्रान्त के शिक्षा तथा संस्कृति के केन्द्र होने को जोर से पुकार २ कर कह रहा है। भला, विद्वानों तथा मनीषियों की जन्मभूमि इस भूमि को यह गौरव न हो तो किसे हो सकता है ? प्राचीन भारत की विद्या तथा कला की भूमि यही है । सिन्धु का पवित्र जल जहाँ भारत की रक्षा करता था, वहीं इस देश का पालन कर के इसे संसार की संस्कृति के सम्मुख अपना शिर गौरवपूर्ण रूप से उन्नत रखने का उपदेश भी करता था
इस भारत देश की रक्षा का केन्द्र पंजाब संपूर्ण भारत की यशभूमि था । यदि इसने अपना मन केवल संस्कृति तथा शिक्षा की ओर ही दिया होता तो न जाने इस देश का मानचित्र क्या से क्या होता ? किन्तु नहीं, इसने संसार में अपना शौर्य दिखलाकर भारत की रक्षा भी की थी । सहस्रों विदेशियों की उमड़ती हुई धारायें सहस्रों बार इस की विकट बाँध से टकरा कर चूर चूर हो गईं और भारत की रक्षा हुई । बहुत प्राचीन काल की बात तो दूर रही। शक, सीथियन, हूण आदि अनेक विदेशी जातियों को परास्त कर उन्हें भारत से खदेड़ कर बाहर निकालना इसी ने किया था ।
अलक्षेन्द्र ( सिकन्दर ) जिस समय सारे देशों को पराजित करता हुआ भारत में आया, भारत की शान रखनेवाला यही पंजाब था । महाराज पुरु की तीस सहस्र सेना यद्यपि हाथियों के बिगड़ने से तितरबितर हो गई थी, फिर भी उनका पराक्रम देखकर अलक्षेन्द्र को दाँतो तले अंगुली दबानी पड़ी थी और उसे उनका राज्य लौटाना पड़ा था । मुलतान में इन्हीं लोगों ने सिकन्दर को ऐसी बुरी पराजय दी थी कि जिस की चोटों के मारे जाते २ उसका बेबीलोन में अवसान ही हो गया था ।
ये घटनाएँ तो बहुत प्राचीन हैं । मध्यकाल में भी पंजाबियों की वीरता पग २ पर चमकती है । मुगल राज्यकाल में सिक्खों की बहादुर जाति चमक ऊठी थी । सिक्ख गुरुओं का बलिदान, उनकी वीरता, सिक्खों का धर्म सब ने मिलकर सारे पंजाब में सिक्ख राज्य स्थापित कर दिया था। एक दिन सारा का सारा पंजाब, काश्मीर
.: ५६ :
[ श्री आत्मारामजी

Page #350

GST
आचार्य श्री विजयललितसूरि.

जय
शिष्य मुनी मुरारान
לחה
श्री विचारविजयजी
आचार्यश्री विजयविद्यासूरिजी महाराज ( वर्त्तमान आचार्य श्री विजयविद्यासूरि ) होशियारपुर (पंजाब) ओसवाल नाहर गोत्र अच्छर मच्छर १९४४ में दोनों भाई जोडे जन्मे और जयपुर में दोनोंने १९६५ में दीक्षा ली. अपने गुरुमहाराज श्रीमद्विजयवल्लभसूरि की आज्ञा से पंजाब में वृद्ध साधु महाराज श्री सुमतिविजयजी की सेवा में विचर रहे हैं ॥
मुनिराज श्री उद्योतविजयजी महाराजना शिष्य -
आचार्य श्रीविजयकस्तूरसूरिजी महाराज

Page #351

Page #352

पंन्यास श्री ललितविजयजी
तथा पश्चिमी सीमा प्रान्त, इस जाति की वीरता के फलस्वरूप सिक्ख राज्य में आ गये थे । आज भी सिक्खों की वीरता की धाक वहाँ वालों पर जमी हुई है।
सूबेदार हरिसिंह ललवानीद्वारा केवल ५००० सिपाहियों के द्वारा अफगानिस्तान के शाह की सवा लाख सेना का हराया जाना भारतीय इतिहास की अमर घटना है । आज भी सूबेदार हरिसिंह के नाम की इतनी धाक है कि कावुली औरतें अपने बच्चे को "चुप रह हरि आया" कह कर डराया करती हैं।
वर्तमान समय के ही यूरोपीय महायुद्ध को लीजिए । पंजाबी सेनाओं की शक्ति, सिक्खों की बहादुरी, उनका आत्मत्याग देखकर संपूर्ण अंग्रेज जाति चकित रह गई थी । वहाँ पंजाबियों की “वाह गुरु दाखालसा, वाह गुरु दी फतह" को सुनते ही दुश्मनों के होश हवाश फाख्ता हो जाते थे। इसप्रकार यह भूमि प्राचीनकाल से आजतक लाखों वीरों, महात्माओं, त्यागियों तथा सद्गृहस्थों की माता होने का सौभाग्य प्राप्त कर चुकी है। इसकी गोद में खेले हुए बालक भारत के सितारे तथा देश की शान रहे हैं और हैं।
ये तो शूरवीरता की बातें हुई, इस काल की वीरता के संस्थापक महात्माओं की, शहीदों की कहानियाँ भी भारत जाति का मस्तक गौरव से उच्च करने को प्रस्तुत है।
गुरु नानक और उनके पुत्र श्री चंद्रजी की योग तथा उपदेश की बातें जगद्विख्यात हैं । जिन्हों ने पेशावर, काश्मीर तथा पंजाब में हिन्दु धर्म का उद्धार किया था। गुरु गोविंदसिंह और गुरु तेगबहादुर जैसे योगीवीरों को भी इस भूमि ने ही उत्पन्न किया है।
गुरु गोविंदसिंह के पुत्रों का सा धर्मप्रेम, हकीकतराय आदि सैंकड़ों बच्चों की बहादुरी एवं साहस देख २ दाँतों तले उंगली दबानी पड़ती है । जिस के बच्चों तकने धर्म के लिए हँसते २ प्राण दे दिया था । भला उस भूमि को अपना कहते हुए किसे गौरव का अनुभव न होगा ? गुरु अमरदास जो अपने गुरुजी को स्नान कराने के लिए तीन कोस से उँधे पात्र जल लाया करते थे इसी प्रांत के थे । वर्तमानकालीन परम साधक स्वामी रामतीर्थजी जिन के योग तथा भक्ति आदर्श माने जाते हैं, इसी पंजाब प्रान्त में उन्नीसवीं शताद्धि में ही एक गांव मरालीवाला (गुजरावाला) में उत्पन्न हुए थे। मतादि ग्रंथ

Page #353

कुछ इधर उधर की हमारे स्वर्गस्थ न्यायाम्भोनिधि जैनाचार्यश्री १००८ श्री विजयानंदसूरीश्वरजी (आत्मारामजी) महाराज साहब को उक्त पुण्य प्रसविनी भूमि ने ही अपनी गोद से उत्पन्न किया था। आप की मातृभूमि होने का सौभाग्य इसी पंजाब भूमि को प्राप्त था । और पांचाल भूमि ने उन्नीसवीं शताद्वि में भी एक बार अपनी प्राचीन ऋषि-मुनि एवं महात्माओं की एक सुन्दर झलक दिखा दी थी। पंजाब भूमि उक्त महाराजसाहब को पाकर कृतार्थ हुई और इस युग में अपने प्रकाश को संसार में चमका कर हमारे भावी जीवन का दीप-स्तम्भ दिखा कर हमारी शतशः नमस्कार भाजन हुई है । - आप के परम श्रद्धेय गुरुदेव श्री १०८ बुद्धिविजयजी महाराजसाहब ( प्रसिद्धनाम घडेरायजी महाराज), ज्येष्ठ गुरुभ्राता श्री १०८ श्री मुक्तिविजयजी महाराज साहब (श्री मूलचंद्रजी महाराज सा०), श्री १०८ वृद्धिविजयजी महाराज साहब ( श्री वृद्धिचंद्रजी महाराज सा०) भी इसी प्रान्त में अद्भुत नररत्नों में थे। आप लोगों के द्वारा जाति तथा धर्म का कितना अपरिमित उपकार हुआ है, उसका वर्णन करना अस्थान समझ कर मूल विषय पर आना ही उचित है ।
श्री आत्मारामजी महाराज साहब की जन्म शताद्वि मनाने का आगामी चैत्र शु० १ को आयोजन हो रहा है। शताद्रि का अर्थ शत+अद्धि अर्थात् सौ वर्षवाली है। किसी भी महापुरुष के जीवन की कोई भी घटना जैसे जन्म, निर्वाण के सौ वर्ष बाद जो संस्मरण मनाया जाता है उसे शताद्रि और पचास वर्ष बाद के स्मरणोत्सव को अर्द्ध शताद्रि कहते हैं ।
भारतीयता का यह विशेष गुण है कि वह अपने महापुरुषों के संस्मरण बड़ी चतुरता से रखती है । यहाँ तक कि यह क्रिया एक प्रकार से धार्मिक विधान सी बन गई है । भगवान् श्री महावीर की जयन्ती चैत्र शुक्ल १३ को, श्री कृष्ण की जयन्ती भाद्र कृष्णा ८ मी को, श्री राम की जयन्ती नवमी, दशहरा आदि को, भगवान् बुद्ध की जयन्ती ज्येष्ठ कृष्ण १३ को, प्रतिवर्ष सार्वत्रिक रूप से मनाई जाती है । धार्मिक रूप से इन सब त्यौहारों का विधान किया गया है और जाति बड़े उत्साह से उक्त तिथियों को उत्सव करती है। यदि स्पष्टरूप से पूछा जाय तो ये मारी बातें उक्त महापुरुषों के संस्मरण के लिए ही हैं ।
शताब्दि मनाने का प्राचीन इतिहास यद्यपि अज्ञात है, फिर भी यह मानना ही पड़ेगा कि ये शताब्दिया भी वार्षिक जयन्ती का ही विशेष रूप हैं। वार्षिक रूप से
[ श्री आत्मारामजी

Page #354

पंन्यास श्री ललित विजयजी
जितना महापुरुषों के सम्बन्ध में विवेचन नहीं हो सकता, उतने अधिक मनुष्य मिलकर महापुरुषों के सम्बन्ध में अपना विचार-विनिमय नहीं कर सकते, उतनी नवीन बातों की शोध नहीं हो सकती; जितनी प्रधान अवसरो पर । शताद्वि क्या ? अर्द्ध शताद्वि क्या? ऐसे उत्सवों के लिए जितना अधिक बार अवसर मिले उत्तम है । यों तो अच्छा हो दशाद्वि तक मनाई जाय । किन्तु यह कार्य व्यय-साध्य होने के कारण उतना सफल नहीं हो सकता जितना अधिक २ दिनों पर किया गया उत्सव; इस लिए ऐसे अवसरों अर्थात् शताद्धि और अर्द्ध शताद्धि को विशेष महत्व दिया जाता है ।
इस प्रकार के उत्सवों का इतिहास भी बहुत प्राचीन है । यह बात अवश्य थी कि उनमें ठीक सौ वर्ष का विधान ऐसा पक्का नहीं था । प्रत्येक बौद्ध साहित्य और इतिहास के अध्ययन करनेवाले को यह बात मालूम होगी कि अशोक, कनिष्क, हर्ष आदि राजाओं ने महात्मा बुद्ध की मृत्यु के बाद निश्चित समयों पर महात्मा बुद्ध की जयन्ती मनाई थी और उन्हीं अवसरों पर बौद्ध धर्म के सिद्धान्तों का संकलन किया गया था ।
बौद्ध लोग तो यहाँ तक बढ़े हुए हैं कि वे अब तक महात्मा बुद्ध की शताब्दियाँ मनाते हैं । कुछ ही दिन पूर्व टोकियो में महात्मा बुद्ध की चौबीसवीं शताद्वि मनाई गई थी, जिसमें संसारभर के बौद्ध एकत्रित हुए थे। को. वा. दाइसी नामक जापान के एक बड़े महात्मा की ग्यारहवी शताद्वि गत वर्ष मनाई है । इस प्रकार ऐतिहासिक दृष्टि से इस प्रकार के महापुरुषों के जीवन सम्बन्ध रखनेवाले उत्सव, शताब्दि उत्सव बहुत प्राचीन हैं। साथ ही विशुद्ध भारतीय उपज हैं ।
बीच के समय में इनका काम कुछ ढीला पड़ गया था, अब फिर जागृति के साथ २ यह उत्सव भी जग गया है। श्री दयानन्द सरस्वती की जन्म शताब्दि मथुरा में तथा निर्वाण अर्द्ध शताब्दि अजमेर में हुई है; यह तो कल की बात है । भारतेन्दु अर्द्ध शताब्दि, टाल्स्टाय शताब्दि, चर्च ऑफ इंग्लैण्ड की शताब्दि, बंकिमचन्द्र की शताब्दि, इस तरह रोज़ इनका क्रम चल रहा है । इनका उद्देश्य महापुरुषों की याद, उनकी शिक्षाओं का जीवित बनाये रखना है ।
इसी ही उद्देश्य को लेकर यह शताब्दि मनाई जा रही है और उक्त महात्मा के थोड़े से जीवन के संस्मरण आप के सम्मुख रखने का प्रयत्न हो रहा है।
शताब्दि ग्रंथ ]

.: ५९ :

Page #355

कुछ इधर उधरयो । ... स्वर्गस्थ आचार्य महाराज साहब के संस्मरण बड़े ही सुन्दर तथा शिक्षाप्रद हैं। हो भी क्यों न ? महात्मा पुरुषों की प्रत्येक घटनाएं कुछ न कुछ महत्व रखती हैं । भावनगर की एक घटना है । यह आचार्य श्री विजयकमलमूरिजी ने खंभात में मुझे सुनाई थी।
आचार्यदेव का विराजना भावनगर में था । आप का यह नियम था कि शौच बहुत दूर, मील डेढ़ मील तक पधारते थे, इसके साथ ही आप कभी अकेले-बिना किसी साधु के बाहर नहीं निकलते थे।
प्रातःकाल का समय था । मुनिवृन्द के साथ आप शौच पधारे थे। समुद्र के किनारे की ओर उस दिन पधारना हुआ था। आप किनारे २ बहुत आगे चले गये थे । जब उधर से लौटे तो दूर से आप ने देखा कि मुनि श्री कमलविजयजी तथा श्री जयविजयजी किसी वस्तु के ऊठाने में लगे हुए हैं।
बात यों थी कि रात में समुद्र की लहर आई थी, उसके साथ ही लकड़ी के दो लहे बह कर किनारे आ गये थे, उनके बीच दैवयोग से एक गधा फँस गया था और वह उन दोनों लहों के बीच पड़ा तड़फड़ा रहा था । उक्त दो मुनिगण एक लठे को हटा कर उसे बचाने की चेष्टा कर रहे थे ।
गुरु महाराज निकट आये, बेचारे पंचेन्द्रिय की दशा देख जी भर आया । इन दोनों साधुओं से लठा उठाया नहीं पाता था। " हटो, इधर आओ" आप ने जोशभरे स्वर से कहाः “ पकड़ो यह तिरपणी और डंडा।"
उक्त दोनों महानुभाव हट गये। आप ने चोलपट्टा कसकर काछिये सा बना लिया। वह पहला ही दिन था जब आप ने चोलपट्टा घुटनों से ऊँचा किया था। लहे के पास पहुँचे । दो तीन बार उस के बोझ को आजमाया और अंत में उठा कर इतने जोर से फेंका कि तीन साढ़े तीन हाथ दूर जाकर गिरा । आफत में फंसा हुआ गधा बंधनमुक्त हुआ, उछल करके चट्ट से बाहर हुआ, थोडी दूर तक दौडा किन्तु पेट में पानी भर गया था, गिर पड़ा। और मुख मार्ग से पानी निकल गया, धूप लगी, चंगा हो गया और चलता बना।
एक बार की बात है आप उन दिनों जंडियाला गुरु में विराजमान थे । आपने अब तक संवेग दीक्षा नहीं ली थी, स्थानकवासी दंग ही थे किन्तु आप के विचार मुखपत्ति बांधने के विरुद्ध हो गये थे।
[ श्री आस्मारामजी

Page #356

श्री पार्श्वनाथ जैन बालाश्रम, उमेदपुर.
COCOM00000
ARJANSALASIRAIL

Page #357

Page #358

पंन्यास श्री ललितविजयजी
जंडियाला, गुरु के स्थानकवासी संप्रदाय के प्रमुख श्रावक मोहरसिंह आप के पास आये, वन्दना की और बैठ गये । बातों ही बातों में उन्हों ने गुरुदेव से पूछा: "महाराज ! आप मुँह पर मुखपत्ति बांधना ठीक समझते हैं ? " महाराज ने निर्भीकतापूर्वक उत्तर दिया : " मैं इसे सर्वथा ठीक नहीं समझता ।
"
" तो फिर आप इसे बाँधते क्यों हो ? " मोहरसिंह ने प्रश्न किया ।
" तुम्हारे जैसे बैलों को अपने बाड़े में लाने के लिए । ," महाराज साहब का उत्तर था । " यदि मैं मुखपत्ति न बाँधू तो तुम्हारे जैसों को मैं जो कुछ सिखलाना चाहता हूँ, कैसे सिखला पाऊँगा ? हमारा तुम्हारा संबंध तो केवल इस मुखपत्ति का ही है । यदि मैं इसे न बाँधु तो क्या तुम मेरा कहना सुनोगे ?
" मेरा और तुम्हारा नाता मुँहपत्ति मात्र का है। जहाँ तक मुहपत्ति है वहाँ तक ही तुम मेरे पास आते हो और मैं तुम को वीतरागदेव के सत्य सिद्धान्तों को समझा सकता हूँ। जब मुँहपत्ति उतार दूंगा तब तुम मेरे पास आना बंद कर दोगे । उस हालत में मैं तुम को धर्म का सच्चा स्वरूप नहीं समझा सकता ।
"
एक प्रधान श्रावक को इस प्रकार स्पष्टतया निडर भाव से उत्तर देना क्या सरल है ? भूलों को, गलतियों को, निडर होकर कह देना, सच्चाई के आगे मुँह देखे व्यापार को मिटा देना । सत्य प्रेम हो तो ऐसा । धन्य गुरुदेव !
तीसरी घटना सुनिए:
आपके साधु समुदाय में दैववशात् एक साधु का चरित्र कुछ शंकास्पद था । आप ने उसे बार २ सुधरने के लिए कहा, किन्तु विशेष प्रभाव कुछ नहीं पड़ा । आखिर आपने उस साधु के गुरु ( अपने प्रधान शिष्य ) को एक पत्र लिखा । पत्र की पंक्ति स्मरण करने योग्य है ।
उसका सारांश यह है - " याद रखिये, अपने शिष्य को और शुद्ध कीजिये, अन्यथा कल्याण नहीं है । मैं “ अमरसिंह " दशा रहती है तो मैं इसे निकाल - समुदाय से बाहर करता हूँ ।
I
सुधारिये, समझाइये
नहीं हूँ । यदि यह ".... आदि ।
अपने साथियों की हितकामना, चरित्र का उत्कट पालनभाव क्या इस घटना से सिखने योग्य नहीं हैं ?
शताब्दि ग्रंथ ]

: ६१:

Page #359

कुछ इधर उधर की
एक घटना है, आप उन दिनों लुधियाना में विराजमान थे। आप के पास श्रेष्ठ गुरुभाई श्री मूलचंदजी महाराजद्वारा भेजे गए दो सजन आये । उन लोगों की इच्छा दीक्षित होने की थी।
महाराज साहब ने उन दोनों गृहस्थों को अपने पास रखा, उन दिनों आपश्री कुछ अस्वस्थ थे । वे दोनों सज्जन दूसरे ही दिन दीक्षा का मुहूर्त बतला रहे थे और हठ भी कर रहे थे । उन्हें आप के शिष्य ने अन्यत्र संयम दे दिया ।
देववशात् अहमदाबाद के सुप्रसिद्ध सेठ श्री दलपतभाई भगुभाई का आपश्री को पत्र मिला "ध्रांगध्रावाले जो दो आदमी आप की सेवा में आए है, उन्हें दीक्षा देनी उचित नहीं । " किन्तु अब क्या हो सकता था ?
महाराजश्री को दुःख हुआ और काफी संकोच भी हुआ। इसी संकोच के कारण आप ने उक्त सेठ को कई मास तक पत्र तक भी नहीं लिखा ।
लगभग ६ मास वीतने पर आप ने एक पत्र इस आशय का सेठजी के नाम लिखा था ।
“दीक्षा हो चुकने पर आप का पत्र मिला, दुःख है, मैं इसी (१) संकोच के मारे आप को पत्र भी न लिख सका । "......इत्यादि ।
शालीनता तथा समय आने पर व्यर्थ के वादविवाद को स्थान न देकर भूल मान लेना! क्या दीक्षा देनी भूल थी! नहीं, किन्तु एक श्रावक की राय न होने पर भी दीक्षा देना अयोग्य है, इस बात का ध्यान आप को सब से बड़ा था।
क्या आप और कुछ बहाना नही बना सकते थे ? किन्तु नहीं, आप ने संघ आज्ञा को प्राधान्य दिया था । वर्तमान दीक्षा के लिए शिष्यों की खोज करनेवाले साधु वर्ग को कुछ शिक्षा लेनी चाहिए । संघ की आज्ञा आदि बातों में कैसा अनुकरणीय आदर्श है।
आप के शिष्य श्री मुनि श्री लक्ष्मी विजयजी महाराज (स्थानकवासी दशा में श्री विशनचंदजी महाराज) जीरा, जिला फिरोजपुर (पंजाब) में आप के साथ विराजमान थे।
[श्री आत्मारामजी

Page #360

पंन्यास श्री ललितविजयजी
आप मेडतानिवासी पुष्करणा ब्राह्मण थे और आप ने श्री स्वर्गस्थ आचार्यदेव के पास सत्यसनातन धर्म की शिक्षा ली थी और जब आचार्यदेव ने संवेग दीक्षा ली तब आप ने भी संवेग दीक्षा ली थी और आप के ही शिष्य बने थे । ढुंढकपने में आप अमरसिंहजी के समुदाय में रामबक्षजी के शिष्य थे।।
एक दिन जीरा की स्थानकवासी संप्रदाय की एक प्रसिद्ध श्राविका आप के पास आई । वह प्रायः श्री आत्मारामजी महाराज साहब तथा उनके शिष्यों को गालियां दिया करती थी. आ कर श्री लक्ष्मीविजयजी से बातें करने लगी। बातों २ में उसने कहा कि क्या कहा जाय ? अगर कोई ओसवाल का बच्चा साधु रहता तो धर्म परिवर्तन न करता, किन्तु आप तो ब्राह्मण ठहरे और आप के गुरु क्षत्रिय ठहरे, इस तरह से अलग ही पंथ चला दिया, मुखपत्ति खोल दी, हाथ में तिरपणी ले ली, अब क्या रह गया ? - श्री लक्ष्मीविजयजी ने कहा "बाई ! यदि क्षत्रिय और ब्राह्मण होना ही दोष है तो भगवान महावीर भी तो क्षत्रिय थे और उनके परम शिष्य गौतमस्वामी भी ब्राह्मण ही थे।"
बिचारी सुनकर लज्जित हो गई । ऐसी २ घटनायें स्थानकवासीपना छोड़ने के बाद अनेको हुई; सत्य की खोज करनेवाले तो सत्य तक पहुँच कर ही दम लेते हैं।
सम्बत् १९५५ की बात है। वर्तमान आचार्यदेव मेरे परमोपकारी गुरुमहाराज श्रीमद्विजयवल्लभसूरीश्वरजी ने पट्टी, जिला लाहौर में चौमासा बिताकर शतलज पार करते हुए जीरा (फीरोज़पुर) में पदार्पण किया। उस समय प्रधानरूप से आप श्री जी बाबाजी महाराज श्री कुशलविजयजी महाराज, श्री हरिविजयजी महाराज, श्री सुमतिविजयजी महाराज, इन वृद्ध साधुओं के साथ थे और तपस्वी श्रीशुभविजयजी महाराज, श्रीलब्धिविजयजी महाराज एवं मेरे उपकारी वृद्ध भ्राता श्री विवेकविजयजी महाराज और मैं (मुनि ललितविजय) भी आपके साथ थे। सारे नगर में उत्साह तथा प्रेम का सागर हिलोरे भरने लगा, गाजेबाजे के साथ नगर में पधारना हुआ । - लाला राधामलजी जीरा के पुराने तथा धनी श्रावकों में से थे, साथ ही स्वर्गस्थ आचार्यदेव श्री आत्मारामजी महाराज साहेब के बालमित्रों में से भी थे। सारे जुलूस में उन्हें न देखकर सब आश्चर्य में थे, किन्तु बात कुछ और ही थी। शताब्दि ग्रंथ ]

Page #361

कुछ इधर उधरकी जब आचार्य देव (श्रीमद्विजयवल्लभसूरीश्वरजी ) मंदिर दर्शन के लिये जुलूस के साथ पधारे तो देखा कि मंदिर की सीढ़ियों पर लालाजी खड़े हैं। दूर से ही इन्हें देखकर उनकी घिग्घी बंध गई । " महाराज आत्मारामजी को कहाँ छोड़ आये?" कहते २ गला भर आया, रो उठे, आंखों से आंसुओं की धारा वह चली, सारी उपस्थित जनता भी इस दृश्य को देखकर रो उठी। - यह मेरी आंखों देखी घटना है। आंतरिक प्रेम का इस से अच्छा उदाहरण और क्या हो सकता है ? श्रावकों की गुरुओं पर इतनी श्रद्धा! इतना प्रेम ! गुरुदेव वास्तव में ऐसी ही श्रद्धा और प्रेम के पात्र थे ।
लुधियाना पंजाब के एक प्रधान शहरों में से है, किन्तु वहाँ केवल एक ही जैन मंदिर था, सो भी यतियों के डेरे के पास, नगर के किनारे, दूर, जहाँ स्त्रियों तथा बच्चों का दर्शन करने जाना कठिन था।
स्वर्गस्थ आचार्यदेव ने इस आवश्यकता को देखते हुए मंदिर के बनवाने का उपदेश किया, किन्तु शहरों में बीच में स्थान प्राप्त करना कितना कठिन होता है, यह सब पर प्रगट है । श्रावक लोगों को लाला रामदित्तामल, की जो लुधियाना के क्षत्रिय वैष्णव थे, तथा गुरुदेव के परम भक्तों में थे, दूकानों का स्थान पसंद आया था। वे लोग हरएक मूल्य जिसे लालाजी मांगें प्रसन्नतापूर्वक देनेको तैयार थे; किन्तु कहने की हिम्मत किसी की न पड़ती थी।
श्रावक लोगों ने स्वर्गस्थ आचार्यदेव से इसके लिए कई बार प्रार्थना की कि यदि आप उनसे फरमा दें तो काम हो जाय, किन्तु आप का सर्वदा यही उत्तर थाः "ऐसा कहना एक प्रकार से एक भक्त पर दबाव डालना है, गृहस्थी जीव है, इतना मैं कैसे कह सकता हूँ !"
बात यों ही कुछ दिनों तक टलती रही । स्वर्गस्थ आचार्यदेव के साथ जो मुनिमण्डल सर्वदा रहा करता था, उनमें वर्तमान आचार्यदेव श्रीमद् विजयाल्लभसूरीश्वरजी भी हमेशां भक्तिपरायण थे। एक दिन समुनिमण्डल स्वर्गस्थ आचार्यदेव विराजमान थे, लालाजी भी उपस्थित थे । बातों ही बातों में वर्तमान आचार्यदेवने पूछाः *"क्योंकि वे दूक ने दालमण्डीमें थी जिस के आसपास जैनियों की भरपुर बस्ती है।
[ श्री आत्मारामजी

Page #362

न्यायांभोनिधि जैनाचार्य श्रीमद्विजयानंदसूरीश्वरजी प्रसिद्ध नाम श्री आत्मारामजी महाराजना पट्टधर आचार्य श्री विजयवल्लभसूरीश्वरजी
महाराजना सदुपदेशथी स्थपाएल
11 Imammi

श्री पार्श्वनाथ जैन विद्यालय, वरकाणा ( मारवाड )

Page #363

Page #364

हँसते हँसते उत्तर दिया |
पंन्यास श्री ललितविजयजी
44
यह सामने की दूकानें किस की हैं ? "
44
$5
यह हैं तो मेरी ही ! कहिए, क्या इन्हें खरीदना है ?
लालाजी ने
66
'हाँ, खरीदना है तभी तो पूछते हैं । " वर्तमान आचार्यदेव ने कहा ।
66
'दाम इनका बहुत है, आप दे न सकेंगे !"
"नहीं, नहीं, ऐसा न कहो, मैं जहां तक समझता हूं, दाम चुका सकता हूं !" " कहिए तो सही ! लंगोटी में कितने दमड़े हैं, जिनसे दाम चुकायेंगे ?" लालाजी का पूछना था ।
" भाई ! यहां तो धरा ही क्या है ? हमारे पास तो धर्मलाभ है, क्या यह कम मूल्य है ?" वर्तमान आचार्यदेव ने कहा ।
" तो भले, इन दुकानों की जमीन को मैं आचार्यदेव के चरणों में अर्पित कर रहा हूं, जो चाहें सो करें । " लालाजी ने प्रसन्नतापूर्वक आज्ञा दे दी । शताब्दिनायकः
आचार्यदेव स्वर्गवासी हो गए। कुछ वर्षों बाद वर्त्तमान आचार्यदेव समुनिवृन्द लुधियाना पहुँचे | सारे नगर में जुलूस बड़े उत्साह से निकला, सहस्रों आदमी उसमें सम्मिलित हुए । लुधियाना का हृदय खुल गया था । सब लोग इस जुलूस में थे, किन्तु लाला रामदित्तामल का कहीं पता तक न था ।

वर्तमान आचार्यदेव उपाश्रय में पधारे। लगभग ३ बजे दिन को लालाजी आए, नमस्कार करने को झुके और कुछ कह भी न पाये थे कि हिम्मत का बांध टूट गया " हा ! आत्मारामजी !" मात्र कह सके। फूट फूट कर रोने लगे । उनका रोना देख उपाश्रय की दीवालें तक रो उठीं । फिर किसी तरह उन्हें सान्त्वना देकर गुरुदेव ने शान्त किया। यह सम्वत् १९५६ की बात है (यह घटना भी मेरी देखी हुई है) ।
मंदिर बनकर तय्यार हुआ, प्रतिष्ठा में भी आप को बुलाया गया। उस समय उनसे कहा गया " यदि आप कुछ चाहें तो दे सकते हैं ! "
66
जो कुछ 'खर्च हो, उसका चौथाई मेरा । पचास हज़ार, लाख जो कुछ क्यों न हो । उसका चौथाई मेरा माना जाय । " लालाजी ने उत्तर दिया, सब स्तब्ध थे ।
शताब्दि ग्रंथ ]
: ६५ :

Page #365

कुछ इधर उधर की यह घटना सम्बत् १९६४ की है। स्वर्गस्थ आचार्यदेव पर अन्य मतावलंबी भी कितनी श्रद्धा रखते थे !
ऐसी ही एक और घटना है । स्वर्गस्थ आचार्यदेव लुधियाना में विराजमान थे। वहां पर कुछ आर्यसमाजी उनसे शास्त्रार्थ करने आये ।
उन में एक बड़ा होशियार बालक भी था। बालक का नाम किशनचंद था और ब्राह्मण जाति का था। उसे समाजी लोग समय समय पर बहस के मौकों तथा व्याख्यान आदि में भी ले जाते थे। वह प्रत्युत्पन्नमति ( हाजरजबाव ) था।
___ आचार्यदेव से उन लोगों ने कुछ प्रश्न किए, उनका उत्तर उन्हें सन्तोषजनक मिल गया। फिर आचार्यदेव ने कुछ प्रश्न किए । समुचित उत्तर न देसकने के कारण वे लोग वितण्डावाद करने लगे। बालक ने ही इनकी युक्ति से भरी हुई बातों को सुनकर उन्हें डांटा और कहा "जिस प्रकार इन महात्मा ने युक्तिपूर्ण उत्तर दिये हैं, उसी प्रकार तुम लोग भी दो ! क्यों व्यर्थ की बकवाद करते हो?" " बहस समाप्त हुई और वे लोग चले गये ।
बालक किशनचंद की महाराज साहब पर उसी दिन से पूर्ण श्रद्धा हो गई, और वह आप का परम भक्त हो गया।
किशनचंद आगे चलकर पटियाला राज्य में वकील हुआ।
सम्बत् १९८९ में मुकाम समाना जिला पटियाला में प्रतिष्ठा महोत्सव था। उस अवसर पर स्वर्गस्थ आचार्यदेव की एक मूर्ति की भी स्थापना होनी थी। बाबू किशनचंद को भी निमन्त्रित किया गया ।
स्थापना में घी की बोली का काम बाबूजी को दिया गया था । आप स्वर्गस्थ आचार्यदेव का परिचय देने के लिए खड़े हुए । बड़ी मुशकिल से दो चार शब्द बोले होंगे, व्याकुल हो उठे । आंखों से आंसू बह चले । गला रुक गया । कुछ देर बाद अपने को संभाल कर उन्हों ने आचार्यदेव का इस रसीली भाषा में परिचय दिया कि सारी जनता मंत्रमुग्ध-सी रह गई।
(धी आत्मारामजी

Page #366

पंन्यास श्री ललितविजयजी स्वर्गस्थ आचार्यदेव पर अन्य मतावलम्बियों के उत्कट प्रेम का यह दूसरा उदाहरण है।
एक बार एक महाशय जो पूरे चलते पुर्जे थे और स्थानकवासी सम्प्रदाय के माननेवाले थे, स्वर्गस्थ आचार्यदेव के पास उपस्थित हुए। पढ़े लिखे अच्छे थे, किन्तु शास्त्रज्ञान से अधूरे थे।
आप ने आते ही प्रश्न किया " महाराज मैं आप से कुछ वहम करना चाहता हूं, किन्तु वह शास्त्रों के आधार पर न हो कर केवल तर्क के ही आधार पर होगा।"
गुरुदेव ने कहा-" ठीक; जैसी तुम्हारी इच्छा ।"
"फूलों में जीव होता है और उन्हें आप मूर्तियों पर चढ़ाने का उपदेश करते हैं। क्या इस में हिंसा नहीं होती ?" उन का पहला ही प्रश्न था।
"मुझे फूलों के जीव को तो पहिले दिखा दो तब मैं तुम्हारे प्रश्न का उत्तर दूं।" "वाह ! इस में क्या बात हे ? फूलों में जीव तो होता ही है।" उन्हों ने कहा । " इस का प्रमाण क्या है ?" आचार्यदेव ने पूछा। " सारे शास्त्रों में लिखा हुआ है ! सब लोग मानते हैं।" उन्हों ने उत्तर दिया।
“ भाई ! तुम तो शास्त्रों को मानते ही नहीं हो, फिर किस लिए उनका प्रमाण देते हो ?" आचार्यदेव ने कहा !
वे महाशय लज्जित हुए और उठकर चलते बने ।
प्रत्युत्पन्नयुद्धि ( हाज़रजवाबी ) इस का नाम है। विरोधी को केवल दो बातों में ही हार मान लेनी पड़ी।
एक शख्स स्वर्गस्थ आचार्यदेव के सामने आया और नमस्कार कर के बैठ गया । सुखशाता पूछने के बाद उसने प्रश्न किया कि साहिब “आप ने सम्यक्त्व. शल्योद्धार में मन्दिर बनवानेवाले श्रावक को स्वर्ग की प्राप्ति लिखी है ?" शताब्दि प्रथ]

Page #367

कुछ इधर उधरको महाराज साहब ने फरमाया " भाई भगवतदेव का मन्दिर बनवाना सम्यक्त्व की निर्मलता का कारण है और सम्यग्दृष्टि जीव स्वर्ग में ही जाता है। पांचवें श्रुतकेवली श्री भद्रबाहुस्वामी का बचन है कि, " सम्मदिद्धिजीवो विमाणवजन बंधए आउं।" इसलिये ऐसे पवित्र काम के करनेवाले जीव का स्वर्ग में जाना शास्त्रसिद्ध है।"
प्रश्नकार ने हंस कर पूछा " महाराज मन्दिर के लिये गधा ईंटें लाता है, उसे पड़ा कष्ट उठाना पड़ता है, वह भी किसी न किसी देवलोक में जाता ही होगा!"
यह प्रश्न हाला कि भलमनसाही का न था, तो भी स्वर्गस्थ ने बड़ी शान्ति रक्खी और उससे कहा कि “भाई, तुम मन्दिर को नहीं मानते और मन्दिरजी के बनवाने में भी पुण्य नहीं मानते, किन्तु साधु को दान देने में तो पुण्य मानते हो!"
प्रश्नकार ने कहा " विलाशक, साधु को दान देने से मनुष्य को स्वर्ग और मोक्ष मिलता है।"
गुरु महाराज ने कहा "ठहरो ! शान्तिपूर्वक सुनो और गौर करो:-एक साधु ने कुछ दिनों तक उपवास किये । पारणे का दिन आया। तुमने साधु महाराज को घर बुलाकर दूध वौराया । तुम को बड़ी खुशी हुई। तुमने बड़ा पुण्य बांधा, तुमको ऊँचा स्वर्ग मिलेगा। मगर दूध देनेवाली भैंस को भी तो सर्ग मिलना चाहिये !"
जबाब सुनकर प्रश्नकार खामोश हो गया और मनोमन लज्जित भी हुआ।
पटियाला में लाला सीमूमल नाम के एक ढूंढिया श्रावक रहा करते थे। वे ढूंढक पंथ के कट्टर अनुयायी थे और महाराज साहब के संवेगी दीक्षा लेने के कारण उनसे बड़े नाराज़ थे।
एकवार वे दूसरे शहर में गए और उन्हों ने वहाँ कहा "आत्मारामजी सब जगह तो जाते हैं, किन्तु पटियाला में नहीं आते हैं ! डरके मारे इधर आने का नाम भी नहीं लेते । यदि आ जायँ तो उनकी इजत बीच बाजार में उतार लूँ।"
- स्वर्गीय आचार्यदेव को यह बात मालूम हुई। उन दिनों आप का विराजना उधर ही था, पटियाला विहार के रास्ते में पड़ता भी था, आप पटियाला को ही चल पड़े। ६८.
[श्री आत्मारामजी

Page #368

पंन्यास श्री ललितविजयजी आप का पटियाला में अभूतपूर्व स्वागत हुआ । जनता ने हृदय से स्वागत किया, व्याख्यान हुआ, सहस्रों आदमी आए और सब ने एक स्वर से स्तुति की तथा पटियाला पधारने पर अपने को भाग्यशाली समझा।
बातों बातों में सीसूमल का जिक्र आ गया। महाराज साहब ने फरमाया "भाई ! सीमूमल ने, सुनते हैं, कहा था कि पटियाला में आए कि उनकी इज्जत बीच बाजार में ले लूंगा । मैं ने भी समझा कि व्यर्थ इज्जत का बोझा कहां तक लादे फिरूं, चलो इतना हलका तो हो जाऊंगा।"
इस घटना को सुनकर सब ने सीसूमल पर लानत की । सीसूमल ने फिर कभी मुँह तक न दिखाया।
पट्टी, जिला लाहौर में आज पंजाबभर में काफी जनों के घर हैं । वहाँ एक श्रावक लाला घसीटामल रहते थे। शिक्षित तथा मान्य थे। उनके ३ सुपुत्रं थेः अमीचंद, मूलचंद और देवीचंद ।
एकवार आत्मारामजी महाराज साहब पट्टी पधारे । तबतक वहाँ स्थानकवासी लोग ही अधिक थे।
लाला घसीटामल महाराज साहब के भक्तों में थे किन्तु इनके स्थानकवासी सम्प्रदाय छोड़कर संवेगी सम्प्रदाय में आने से उन्हें कुछ शंका हो रही थी।
"महाराज ! मनुष्य जब तक छद्मस्थ दशा में है, उसका कहा हुआ गलत भी हो सकता है, फिर संभव है आप जो कुछ कहते हैं वही गलत हो और स्थानकवासी लोगों का कहा हुआ ठीक हो और इस तरह हम भी गलत मार्ग पर चले जाएँ ।"
“ मैं जो कुछ कहता हूँ, यदि उस की सत्यता जाननी हो तो अपने बड़े लड़के को
शताम्दि ग्रंथ )

Page #369

कुछ इधर उधर की आप व्याकरण न्याय आदि विषयों को पढ़ने के लिए कहिए । फिर वह जो कुछ सच बताये उसे ही ठीक मानियेगा।"
उन्हों ने अपने बड़े लड़के को आप के कथनानुसार पढ़ाया और जब वह पढ़ कर तैयार हो गया तो उन्हों ने श्री आत्मारामजी महाराज साहब की कही हुई बातों को हूबहू ठीक बतलाया । इस प्रकार वास्तविक बात उनकी समझ में आ गई ।
फिर जब महाराज साहब वहा दुवारा पहुँचे तब लालाजी ने कहा:-"महाराज ! मैं आप का बड़ा कृतज्ञ हूँ, वास्तव में आपने ही प्रकाश दिखाया है, हम अबतक अंधकार में थे।"
प्रभावक पुरुष श्री आत्मारामजी महाराज साहब के प्रभाव की भी एक कहानी सुन लीजिए:
मेरा चौमासा सम्बत् १९५९ में धोलेरा बन्दर (काठियावाड़) में हुआ था, वहां के सम्मानित व्यक्तियों का कहना है:
जिस साल स्वर्गीय श्री आत्मारामजी महाराज साहब का यहां पधारना हुआ था, भगवान का वरघोड़ा निकला था । स्वर्गीय आचार्यदेव भी उसे देखने के लिए बाजार में पधारे थे । जिन जिन दुकानों पर आप बिराजे थे, उन दूकान मालिकों के भाग्य खुल गए और उनमें से प्रायः सभी लखपती हो गए।
[ श्री आत्मारामजी

Page #370

RIGMitra
IN२७शान
२.
.
आचार्य श्रीमद् विजयानंदसूरीश्वरजी महाराजना शिष्य
मुनिराज श्री. उद्योतविजयजी महाराज.

Page #371

Page #372

पेनसमाजका
सानासान
साफ764
ले० अचलदास लक्ष्मीचंदजी जैन " वीर" मानव जाति अपने प्रारंभिक काल से आज तक अनेक उत्थान और पतन, भले और बुरे, ऊँच और नीच को देखती हुई आ रही हैं । उस ने इन सब से बहुत कुछ सिखा है, और अपनी परवत्तियों के लिये अपने सम्पूर्ण अनुभवों को छोड़ती हुई गई है। मानवजाति के आरंभ से सर्वदा से कुछ गड़बड़ी रही है और धीरे धीरे अपने महात्माओंद्वारा विस्तृत होकर आगे बढ़ी हैं।
जैन धर्मानुसार इस चौविसी के प्रारंभ से जब भगवान ऋषभदेव उत्पन्न हुए थे, लोग अज्ञान गर्त में पड़े अपने भाग्य को कोस रहे थे। उस समय उन्हों ने मानव जाति को असि, मसि और कृषि का उपदेश देकर स्वावलंबी बनाया । इस स्वावलंबन के अंतर में उन्हों ने इस जाति को अपना और पराये का मोह छोड़ कर परोपकार, अहिंसा, इन्द्रियसंयम आदि का भी उपदेश दिया था और उसके बाद स्वयं इस का एक ऊँच्च आदर्श छोड़कर परमधामगामी हुये थे।
पहिली बात उनके द्वारा संचालित ज्ञान और दूसरी दीक्षा या त्याग था । शास्त्रकारों ने कहा भी है प्रथमं जानाति पश्चात् प्रयतते. अर्थात् पहले जानो और उसके बाद अपने दुःखों से अपनी भूलों से और अपने कर्मों के बन्धन से छुटने की कोशिश करो। मोक्षमार्ग के लिये सर्व प्रथम बात जैन धर्म में सम्यग्दर्शन का बतलाया है, अर्थात् मोक्षप्राप्ति का प्रथम सोपान सम्यगदर्शन या धर्म के तत्वों का पूर्ण रूप से ज्ञान ही है । इस दृष्टि से अगर हम प्रारंभ से अंत तक निरपेक्ष भाव से देखें तो हमें मानना पड़ेगा कि अपने अस्तित्व के लिये, धर्म की रक्षा के लिये और संमार में सुखप्राप्ति के लिये यहाँ तक कि मोक्षप्राप्ति के लिये भी शिक्षा ही प्रथम साधन है।
प्रारंभ से आज तक के संसार के इतिहास उठा कर देखिये, आप इस बात को निर्विवाद रूप से समझ जायेंगे कि शिक्षा का मनुष्य जीवन में क्या महत्त्व है। किसी शताब्दि मंथ ] .

Page #373

जैन समाजमें शिक्षा और दिक्षा का स्थान
देश का, किसी जाति का और किसी भी धर्म का अस्तित्व उसके ज्ञान पर ही है । यदि समय उसके विपरित हुआ तो उसका रक्षक उस समय परमात्मा ही है।
मारत देश आज तक अपनी संस्कृति और सभ्यता की रक्षा किसके बल पर कर पाया है ? क्या ? आप ने कभी इसे सोचा भी है ?
मुसलमान धर्म जिस के एक ही झोंके से तुर्किस्तान, फारस, अफगानिस्तान, मिश्र, पुर्तगाल और अनेक देश मुसलिम रंग में रंग गये, अमेरिका, आस्ट्रेलिया, दक्षिण आफ्रिका श्रादि अपने अस्तित्व को मिटा कर यूरोपी बन गये किन्तु भारत आज एक हजार वर्षों से यदि अपनी संस्कृति की, धर्म की, रक्षा कर पाया है तो वह कौन-सा बल है ? हमें तो स्पष्ट कहना पड़ेगा कि वह बल हमारे ज्ञान का है, जो हमें अपने इतिहास, दर्शन, साहित्य आदि से प्राप्त हुआ है । यदि इन से हम आज विमुख होते हैं तो यह मानी हुई बात है कि हमारा अस्तित्व, नामोनिशान कुछ ही दिनों बाद न मिल पायगा । इधर कुछ दिनों से भारत में राष्ट्रीयता की नई लहर उठी है और सारी जातियाँ सारे समाज जग कर खड़े हो गये हैं । ऊंघती हुई जैन जाति ने भी अपनी नींद को त्याग दिया है । उसकी निकट निद्रा में शंखनाद करके जगाने के लिये कुछ महात्माओं ने अपना जीवन समर्पित कर दिया है । यदि सच पूछा जाय तो इस जागृति का प्रारंभ न्यायाम्भो. निधि जैनाचार्य श्री १००८ श्री श्रीमद् विजयानन्दमूरीश्वरजी महाराज प्रसिद्धनाम
आत्मारामजी से ही हुआ है । आप ने समाज की दशा को देखकर यह खूब विचार लिया था कि यदि यही दशा रही तो कुछ दिनों बाद न जाने क्या से क्या हो जाय ? फलतः समाज की जागृति के लिये शिक्षाप्रचार, संगठन आदि कार्यों के लिये समाज का पथ प्रदर्शन किया और उनके द्वारा संचालित कार्य उनके कुछ प्रधान शिष्योंद्वारा आज भी आगे बढ़ाया जा रहा है । उनके पट्टयर कलिकाल कल्पतरु अज्ञानतिमिरतरणी जैनाचार्य श्रीमद्विजयवल्लभसूरीश्वरजी महाराजजी साहेब तथा उनके शिष्यरत्न प्रखरशिक्षाप्रचारक मरुधरोद्धारक आध्यायजी श्री ललितविजयजी महाराज आदि इस कार्य में तनमन से जुड़े हुए हैं। फलतः बंबई में श्री महावीर जैन विद्यालय, पंजाब में श्री आत्मानंद जैन गुरुकुल, वरकाणा ( मारवाड़ ) में श्री पार्श्वनाथ जैन महाविद्यालय और उम्मेदपुर ( मारवाड) में श्री पार्श्वनाथ जैन उम्मेद बालाश्रम आदि अनेक सितारे चमक रहे है । - इधर कुछ दिनों से जैन समाज में शिक्षा और दीक्षा का प्रश्न छिड़ा हुआ है। कुछ महात्मागग केवल इसी बात पर तुले हुये हैं कि हमें शिक्षा से कोई ताल्लुक नहीं,
[ श्री आत्मारामजी
७२.

Page #374

श्री अचलदास लक्ष्मीचंदजी जैन कोई सम्बंध नहीं, चाहे जाति, समाज और धर्म भाड़में पड़े, हमें तो चेलों की संख्या बढ़ानी है । किसी तरह लोगों को चरित्र देकर सन्मार्ग पर लाना हैं। ठीक है, चारित्र देना उत्तम कार्य है किन्तु यह नहीं भूल जाना चाहिये की हमारा धर्म, हमारी इज्जत किन पर है ! भगवान ने चतुर्विध संघ की स्थापना की थी, उन्हों ने चारों को आपस में भले में बुरे में धर्म-बन्धन में बांध दिया था । यदि एक दल जिसे चतुर्विध संघ को चलाने का कार्य सौंपा गया है जो उसमें श्रेष्ठ माना जाता है, दूसरों की चिन्ता न कर श्रावक श्राविकाओं की उन्नति, अवनति, ज्ञान, अज्ञान में सहायक न हो तो यह बात कहाँ तक उचित कही जा सकती है ?
ठीक है, साधु होना अति उत्तम हैं किन्तु सर्व साधारण की रक्षा, धर्म की रक्षा, भी इससे कुछ कम महत्त्वपूर्ण बात नहीं । यदि हमारे बोझ के कारण हमारे भय के कारण जनता ने हमारा साथ दिया भी तो उससे यह न समझना चाहिये की जो कुछ हम कर रहे है वह ठीक है । आज जैन समाज की शिक्षा को देखिए, फूट को देखिए, भांति भांति के अपव्ययों को देखिए और जाति की दुर्दशा पर चार ऑसू बहाइये । यदि आप में कुछ भी मनुष्यत्व है तो इसे सोचिये, इसके निराकरण का ऊपाय सोचिये ।
विद्या जीवन है अविद्या मृत्यू है, विद्या प्रकाश है अविद्या अन्धकार है। यदि अन्धकार से प्रकाश में आना है, मृत्यु से जीवन की ओर बढ़ना है तो यह हमारे लिये आवश्यक होगा कि विद्या, शिक्षा ग्रहण करें । उस विद्या का अर्थ केवल धार्मिक विद्या ही नहीं प्रत्युत लोक और परलोक दोनों के साधन के लिये दोनों प्रकार की विद्या पढ़नी होगी
और उसके लिये आवश्यकता है हमारी जातीय शिक्षणशालाओं की। यदि जातीय शिक्षणशालाएं न होंगीं तो फिर जैनत्व का नाम बचना भी कठिन हो जायगा । हमारी शिक्षा ऐसी होनी चाहिये जो हमें वर्तमान जीवन की दौर में सशक्त बनावें । दूसरे राष्ट्रों, जातियों और समाजों के सन्मुख खड़ा होने की शक्ति दिलावे। और इसके साथ ही साथ हमारी संस्कृति-हमारे धर्म का ज्ञान करावे ।
दुःख है और महान दुःख है कि आज जैन समाज में ऐसी संस्थाएं इनीगिनी ही है, सो भी कुछ महात्माओं के तनतोड़ परिश्रम के फलस्वरूप । हमें महात्माओं-अपने पूज्यों से तो ऐसी शिक्षा की आशा होनी चाहिये जो हमारा शिर उँचा करावे, किन्तु दुःख है कि आज समाज का पूज्य वर्ग इस आवश्यकता का अनुभव न कर, न जाने किस नींद में पड़ा हुआ है ? उन्हों ने न जाने कौन-सी बूटी पी रखी है कि उन्हें उलटी ही सूझती है !
शताब्दि ग्रंथ ]
•: ७३:.

Page #375

जैन समाज में शिक्षा और दीक्षा का स्थान
आज साधु समुदाय का एक बहुत बड़ा भाग अपना कर्त्तव्य मात्र चेले - मूंडन बन रखा है | चाहे वह उचित रीति से हो या अनुचित रीति से । किस धर्मप्रेमी का हृदय धार्मिक मामलों में राज्यसत्ता के हस्तक्षेप से दुःखी न होगा ? किन्तु इन महात्मालोगों का अपना यश स्थान स्थान पर दीक्षाविरोधी कानून पास करा कर अपने पर कोर्टो में मुकदमें चलवाने में ही दीखता है और उनकी धुन है मात्र - हाय शिष्य ! हाय शिष्य !
महानुभावों ! सारा जैन समाज ही इन महात्माओं का शिष्य है । सारे जैन समाज के उद्धार का भार इनके ही शिरों हैं, फिर उधर से मुँह मोड़ कर कुछ लोगों के उद्धार की ओर ध्यान देना उतना युक्तिसंगत नहीं है, फिर भी समाज की चिन्ता छोड़ दीक्षा प्रकरण को लेकर इस तरह एक समाज का अंग भंग करना तथा साथ ही ऐसे साधुओं की संख्या बढ़ाना जो स्वयं साधुता की ओर झुके नहीं हैं, जिन्हों ने साधुता के महत्त्व को नहीं समझा है, उन्हें मात्र कपड़े पहना कर संख्या बढ़ाने से समाज का या उन साधुबनने वालों का कोई विशेष लाभ नहीं हो सकता । ऐसी दशा में यदि विचारा जाय तो बात कुछ और ही प्रतीत होती हैं । आज सर्वश्रेष्ठ बनने की धुन लगी हुई हैं । सब अपने अपने हठ पर अड़े हुये हैं, कोई किसी की नहीं सुनता ऐसी दशा में समाज फूटवैमनस्य बढ़ रहे हैं । साधु समुदाय अपने वास्तविक कार्य को समाज में शान्ति और सुख उत्पन्न करने के कार्य को छोड़ कर वैर बढ़ाने का कारण हो रहा हैं ।
क्या थोड़े से ही अच्छे साधु, समाज का कम उपकार कर सकते हैं ? ऐसी दशा में तो यही कहना पड़ेगा कि साधु संख्या की दृष्टि से बढ़े इसके स्थान पर ज्ञान शान्ति आदि की दृष्टि से उनका बढ़ना स्वयं उनके तथा समाज दोनों के लिये श्रेयस्कर है । इधर संख्या की दृष्टि से वे हिसाब बढ़ते जाना कोई महत्त्व नहीं रखता ।
जाति के अज्ञान को देखते हुए तो साधु बनाने की अपेक्षा शिक्षाप्रचार का कार्य साधुओं के लिये अधिक श्रेयस्कर होगा । मेरी नम्र मति के अनुसार शिक्षा की जितनी अधिक आवश्यकता है उसकी अपेक्षा दीक्षा की अत्यंत गौण मात्रा में । क्या मैं विशाल साधु समुदाय से इस बात की प्रार्थना करूँ कि वह शिक्षा प्रचार में योग ध्यान दे कर समाज और धर्म की डूबती हुई नैया को पार लगायेगा ? अधिक नहीं तो कम से कम चलती हुई जातीय शिक्षणशालाओं का विरोध भी न करेंगे ।
***
• ७४ २०

[ श्री आत्मारामजी

Page #376

गणारयाविषिरात
॥
२
॥
रचना संवत् १३७१ अपभ्रंश ( प्राचीन हिन्दी-गूजराती ) भाषा संशोधकः-मोहनलाल द. देशाई 2. A. LL. B. ADVOCATE. संपादक.
श्री जिनाय नमः ॥ अथ श्रावकविधि रास ॥ पाय पउम पणमेवि, चउवीसवि तित्थंकरह; श्रावकविधि संखेवि, भणइ गुणाकरसूरि गुरो जिहिं जिणमंदिर सार, अनइ तपोधन पामिय ए: श्रावक जन सुविचार, वणुं तृणुं इंधन जलप्रधलो न्यायवंतु जहिं राउ, जण धग धन्न रमाउ लउए; सूधी परि ववसाउ सूधइ थान कि तिहिं वसउ ए धम्मिहिं हुइ परलोइ, घर कम्मिहिं इह लोय पुण; तिहिं नर आह न ओह, जिहिं सूता रवि ऊगमई ए ॥४ ॥ तउ धम्मेवि ऊठेवि, निसि चउघडियइ पाछिली ए; जिण नवकार पढेवि, पहिलउं मंगल मंगलांह तक्खणि मेल्हवि पाट, कवण देव अम्ह कवण गुरो; अम्ह कवण कुलवाट, कवण धम्म इम चिंतवई ए कइ धरि कइ पोसाल, लेइ सामायक पडिक्कमउ ए, पच्चखाण प्रह कालि, जं सक्कइ तं पचखउ ए
॥ ७ ॥
॥
३
॥
शताब्दि ग्रंथ 1
७५.

Page #377

गुणाकरसूरिकृत श्रावकविधिरास
॥ वस्तु ॥ अर रि संभलि अररि, संभलि दव सचित्त, विगइ तह वाणहीय, वत्थ कुसुम तंबोल वाहण; सयण सरीर विलेवणह, बंभचेर दिसि न्हाण भोयण; ए जो जाणइ चउदपय, नितु नितु करइ प्रमाण, सो नर निश्चइ पामिस्यइ, देवह तणउ विमाण !
॥८ ॥ ॥ भास ॥ सयरह ए सोच करेवि, धोअति पहरवि निरमलीय; पूजइ ए भाव धरेवि, धरि देवालइ देव जिण.
॥९॥ गंधिहि ए धूविहि, सारअरकहिं फुल्लिहिं दीव इम; नेवज ए फल जल सार, अट्ठपयारी पूज इम.
॥१०॥ देवह ए तणउ जे देव, पूजउ जाइवि जिणभवणि, निम्मल ए अकल अभेय, अजर अमर अरिहंत पहो ॥११॥ एकहि ए मोख तुरंत, राग दोस वे जो जिणइं ए, रयणिहि ए तिहि सोहंत, नाणिहिं दंसणिहिं चारितिहिं. ॥ १२ ॥ मेलवि ए च्यारि कसाय, पंच महव्वय भार धरो; छव्विह ए जीव-निकाय, सदय अभय जो नितु चवई ए. ॥ १३ ॥ अठहिं ए मदिहिं विमुक्त, बंभगुत्ति नव साचवई ए; आलसि ए खणवि न ढुक्क, दसविह धम्मसमुद्धरण. जाइंवि ए पोसह-साल, एरिस सुह गुरु वंदियई ए; माणस ए निकर सियाल, जाह न धम्म न देव गुरु. अरकई ए सुहगुरु धम्म, सावधान धांमी सुणउ ए; धम्मह ए मूल मरम्म, जीवदया जं पालीयई ए. झूठह ए नवि बोलेहु, आल दीयंतउ अलसू ए; देखवि ए मानु लेहु, परधन तृण जिम मन्नियइं ए.
[श्री आत्मारामजी

Page #378

श्री आत्मारामजीका एक अग्रगण्य श्रावक.

રાવબહાદુર પ્રેમાભાઈ હેમાભાઈ,
શ્રીયુત્ વૈદ્યરાજ જમનાદાસ ચુનીલાલ.
વડોદરા.
लाला गंगारामजी.
अंबाला सीटी. (पंजाब)

Page #379

Page #380

॥१८॥
॥१९॥
श्री. मोहनलाल दलीचंद देशाई निय तीय ए करि संतोस, परती मन्नह मा बहनि; परिहरउ ए कूडउ सोस, करि परिमाण परिग्गह ए. जाणवी ए धम्मह भेद, दान-सीयल-तप-भावनाहिं; देसणा ए एम सुणेवि, वंदवि गुरु जो धरि गयउ ए. धोवती ए मिहलवि ठाइ, तउ ववसाय समाचरई ए; परिहरउ ए पाप-व्यापार, न्याय हि धण कण मेलवइं ए.
॥ वस्तु ।। कहउं पनरस कहउं पनरस कम्म-आदाण; इंगाली वण सगड भाड फोड जीविय विवजहु, दंत लक्ख रस केस विस वणिज कजि न कयावि संचहु; जंत पीड निल्लंछणह असइ-पोस दव दाण, सरह सोस सो किम करइ, होइ जु माणस जांण.
॥२०॥
॥ २१॥
॥ ढाल॥
लोहकार सोनार ढंढार, भाड भुंज अनइ कुंभार; अरु पीरु आजु नर वीकंते, ते रंगाली कम्म करंति, ॥२२॥ कंद कठ तृण वणफल फुल्लइ, विक्कर पत्त जि लब्भइ मुल्लइ, खंडण पीसण दलण जु कीजइ, वण जीविया कम्मसु कहीजइ. ॥ २३ ॥ धडइ सगड जो वाहइ वीकइ तीजइ कम्मादाणि सु ढक्कड; खर वेसर महि सुड्ढ बलद्द, भाडइ भार म वाहिसि भद्द. ॥ २४ ॥ कूव सरोवर वावि खणंते, अन्नुवि उड्डह कम्म करते; सिलाकुट्ट कम्म हल खेडण, फोडि कम्मजि भूमिहिं फोडण. ॥२५॥ दंत केस नह रोमइ चम्मइ, संख कवड्डय पोसय सुम्मइ; कसतूरी आगरु जिवि साहइ, सो नर सावय-धम्म विराहइ. ॥ २६ ॥ लाख गुली धाहडीय महुआ, टंकण मणसील वणिज; पूरी वज लेवसा कूडा, हरियाला नवि रूडा.
॥ २७॥
शताब्दि ग्रंथ]

Page #381

गुणाकरसूरिकृत श्रावकविधिरास सुर विस आमिस महु अनुभाषण, रसविजण किय करइ विचक्षण; दुप्पइ चउपइ वणिज जु लग्गइ, केस वणिज निय मन सु भग्गइ. ॥२८॥ विस कंकसीया हल हथीयारा, गंधक लोह जि जीव हमारा; ऊखल अरहट घरट वणिजइ इम विस वाणिज करइ अणजइ. ॥ २९ ॥ घाणी कोहलू अरहट वाहइ, अन्नु दलि दाजिको कराव इणि परि कहियइ कम्मादाण, जेव पीडा परिहरइ सुजाण. ॥३०॥ जो घणु निग्धण अंक दियावइ, विंधइ नाक मुक्कु छेदावइ; गाइ कन्न गल कंवल कप्पड़, सो निल्लंछण दीसिहिं लिप्पइ. ॥३१॥ कुक्कड कुक्कुर मोर बिलाडइ, पोसंतह नवि होइ भलाइ, सूआ सारहि अनइ पारेवां, धम्म धुरंधर नहीय धरेवा. ॥३२॥ दव देविण घण जीव म मारहू, सरवर द्रह जल सोसु निवारहु; पनरस कम्मादाण विचारू, जाणवि सूधउ करिव ववहारू. ॥ ३३ ॥ धातु धमइ रस अंजण जोअइ, जय ( जुअ ) रमइ इम दविण न होइ; कुविसन एक विसवउ न गमीजइ, निय आगति चिहुं भागिहि कीजइ. ॥३४॥ पहिलउ भाग निधिहि संचारउ, बीजउ पणि ववसाय वधारउ; तीजउ धम्मभोग निग दोस, चउथइ चउपइ पोस. ॥३५॥
॥ वस्तु ॥ निसणि धम्मिय निसुणि धम्मिय कूड तुल माण, कइ कूडा वय हरउ कुड लेह तह साखि कूडी; दुत्थिय दीण सुहासणिय मित्र द्रोह न हु वात रूडी, देव दविणु जो गुरु दविण भक्खय भमइ अणंत; विण संमत्तह सो भमइ, भव संसार अणंत.
॥ ३६॥ ॥ ढाल जिय आहारह तणीय सुद्धि मुणि चारित लीणउ, तिम ववहारह तणीय सुद्धि श्रावक सुकलीणउ;
[श्री आत्मारामजी

Page #382

॥ ३७॥
॥ ३८॥
॥ ३९ ॥
.
श्री. मोहनलाल दलीचंद देशाई हाटह हुंतउ घरि पहुत जइ भोजन वार, पूजा बीजी वार करइ भाविहिं सुविचार. दीण गिलाणह पाहुणउ ए संभाल करावइ, सह हथिहिं सूधउ आहार मुणिवर विहरावइ; ओसह वसह भत्त पाण वसही सयणासण, अवर वि जंइ हंति साहु तं देइ सुवासण. जउ तिणि ठार न हुंति साहु तउ दिसिअ वलावइ, मणि ( मुणि ) भावइ श्रावइ सुपात्र तउ भल्लउ होवइ; कवण कीयउ पच्चखाण आज मइं इम संभालइ, बइठउ ठामि सचित्त ठाइ आहार आहारइ. करि भोयण निद्रा विहीण पिण इक वीसमइ, तो पाच्छिल्लइ पहरि पुणवि पोसालइ गम्मह पढइ गुणइ वाचइ सुणेवि पूछेइ पढावइ, अह जियालू करणहार सो जिय घरि आवइ. दिवस अठम भागि सेसि जीमेइ सुजाण, पाच्छिल दुह घडीयाह दिवस चरिमं पचखाण; सांजइ तीजी पूज करवि सामाइक लीजइ तउ देवसीय पडिकमेवि सज्झाय करीजइ रयणिहि वीतइ पढम पहरि नवकार भणेविण, अरिहंत सिद्ध सुसाध धम्म सरणइ पइसेविण; पचखाण सागार कर वि सवि जीव खमेविण, सावय सोवइ पवइ पाव तिहिं बंभइ भावई मणु
॥ वस्तु ॥ अत निद्धिहिं अत निद्धिहिं चित्ति चिंतेइ, स तुजि उजउ चडवि जिणइ पूय कइयइ कराविसु; साहम्मिय गउरव करिसु कइय कइय पुत्थय भराविसु,
॥ ४० ॥
॥ ४१ ॥
॥४२॥
शताब्दि ग्रंथ]

Page #383

गुणाकरसूरिकृत श्रावकविधिरास छंडवि धंधउ इय घरह कइयइ संजम लेसुः समरसि लग्ग वि कइय हुं फेडिसु कम्मकिलेसु
॥४३॥ ॥ भास ॥ नितु नितु सहगुरु पाय वंदिजए, संभलउ साविया सीख तुम्ह दिजए; गलह उह्वाल ए तिन्नि वारा जलं, लेविण गलण ए तुम्ह अइ नीसलं ॥ ४४ ॥ सेस काले विबे वार जल गा(ल)उ मीठ जल खार जल जीव मा मेलहो; राखउ सूखतउ तुम्हि संखारउ, वत्थह धोवण गलिय जलि कारउ ।। ४५ ॥ दुद्ध दहि तेल घृत तक ढंकविधरउ माखीय पमुह तिहि जीव मा पडिमरउ; सोधवि धन्न रंधन पीसउ दलउ पउंजि बे वार ए चुहलि घर ऊखलउ ॥ ४६॥ जाणवि जीव जो इंधण जाल ए, अट्टमी चउदसी पमुह तिहि पाल ए; जीवदय सार जिणवयण जो संभरइ, जयण पालति नरनारि ते भव तरइ ।। ४७॥ पक्खि चउमासि संवच्छरी खामणा, सुगुरु पासंमि दुचरिम आलोयणा; करइ जो आउ पजंत आराहणा, तासु परलोय गइ होइ अइ सोहणा ॥४८॥ एम जो पालए ए वर सावय-विही, अट्ठ भवमाहि सिव सुख सो पाविहिः रास पदमाणंद सूरि सीसहि कीयउ, तेरइगहत्तरइ एह ललियंग उ ॥ ४९ ॥ जो पढइ सो सुणइ जो रमइ जिणहरे, सासणदेवि तासु सानिधि करइ; जाम ससि सूर अरु मेरु गिरि नंदणं, तां जयउ तिहुयणे एह जिणसासणं ॥ ५० ॥
-इति श्री श्रावकविधि संपूर्ण । लि० पुरोहित लक्ष्मी (ना) रायण (सं. १९८४ ) ३-१६ नवीन प्रत प्राचीन प्रत से नकल नं. २३२९ श्री मुक्तिकमल जैन मोहन ज्ञान मंदिर, बड़ोदा.
म यह रास कविराज धनपाल ने श्री श्रावकविधि प्राकृत में रचा । ॥ है और श्रीमान् मुक्तिकमल जैन मोहनमाला पुष्पं १७ में छपा । है उसका यह भाषा में किया गया अनुवाद है
-संपादक.
[ श्री आत्मारामजी

Page #384

ઉં. ત્રીભવનદાસ મેતીચંદ શાહ એલ. એમ..

શેઠ અનેપચંદ મલુકચંદ ભરૂચ.

Page #385

Page #386

दक्षिणविहारि-श्रीमदमरविजयमुनिपुङ्गवशिष्याणु-चतुरविजय
मुनिप्रणीतं कल्याणमन्दिरस्तवचरणपूर्तिरूपं
श्री बनाया ममाचार
माना।
तावनापा
श्रेयाश्रियां विमलकेलिगृहं विकाशि
पादारविन्दयुगलं नृसुरौघसेव्यम् । भव्याङ्गिनां भवमहार्णवतारणाय,
पोतायमानमभिनम्य जिनेश्वरस्य ॥१॥ कीर्तिः सितांशुसुभगा भुवि पोस्फुरीति,
यस्यानचं चरिकरीति मनो जनानाम् । .. आनन्दपूर्वविजयान्तगसूरिभर्तु___ स्तस्याहमेष किल संस्तवनं करिष्ये ॥२॥ युग्मम् ॥ मन्दोऽथ पुण्यविकलोऽकृतदर्शनोऽपि, ____ मादृक् कुतः प्रभवति स्तवने शताब्द्याम् । आजन्मदृष्टतपनो न कदाप्युलूको,
रूपं प्ररूपयति किं किल धर्मरश्मेः १ ॥३॥ सङ्ख्यातिगा गुणततिः सततं स्फुरन्ती,
ज्ञानेऽपि काव्य-धिषण-श्रुतदेवताभिः। . .. नो गीयते मुनिपतेः प्रचयीकृतोऽपि,
मीयेत केन जलधेननु रत्नराशिः १ ॥४॥
सताब्दि अंथ]
१.

Page #387

श्री विजयानंदसूरीश्वरस्तवनम् गुर्वादिभिः श्रुतिपथं गमितैर्गुणैस्तैः,
स्वामिन् ! यथामति तव स्तवनं विधास्ये । स्वप्ने क्षितस्य किमु कोऽपि न चान्तिमस्य,
विस्तीर्णतां कथयति स्वधियाम्बुराशेः ॥५॥ भक्त्यात्मशक्तिमविचार्य समुद्यतोऽपि,
स्तोतुं न यामि विदुषामिह हास्यमार्गम् । संज्ञापयन्ति तरवोऽपि निजं विकारं,
जल्पन्ति वा निजगिरा ननु पक्षिणोऽपि ॥ ६ ॥ आस्तां स्तवः स्मरणमप्यतुलं प्रमोद
माविष्करोत्यसुमतां तव सूरिवर्य ! । ग्रीष्मेऽध्वगान् निविडतापविलीनगात्रान् ,
प्रीणाति पनसरसः मरसोऽनिलोऽपि श्रुत्वाऽभिधानमपि ते प्रतिवादिनोरं,
नश्यन्ति कातरतरा इह काकनाशम् । सर्पाः स्थितिं विदधते किमु पार्श्वभूमि
मभ्यागते बनशिखण्डिनि चन्दनस्य ॥८॥ गोभिः प्रबोधयति विश्वमशेषमेतत् ।
सूरे ! त्वयि स्फुरिततेजसि लोकबन्धो । मुच्यन्त एव भविनो घनकर्मबन्धै--
औरैरिवाशु पशवः प्रपलायमानैः ॥९॥ १ सूर्यपक्षे सप्तमी, आचार्यपक्षे सम्बोधनम् ।
:८२:.
[ श्री आत्मारामजी

Page #388

श्री. चतुरविजयमुनिप्रणीतम्
विश्वं प्रमोदयति शिष्यपरम्परा या,
सर्वस्तवैव मुनिपुङ्गव ! स प्रभावः । मूर्ति डापि लभते जगति प्रतिष्ठा
मन्तर्गतस्य मरुतः स किलानुभावः ॥१०॥ ख्यातो जगत्त्रयविजेतृतया बलाढयो,
जिग्ये स कामसुभटो भवता विनास्त्रैः । आप्लान्यतेऽम्बुधिजलेन जगद्रियेन,
पीते न किं तदपि दुर्धरवाडवेन ? ॥११॥ ज्ञानामृतेन स्वयन् भविनो वितृष्णां
स्तृष्णां विवर्द्धयसि पत्कजसेवनस्य । एतत् परस्परविरोधि गुणद्वयं ते,
चिन्तो न हन्त महतां यदि वा प्रभावः ॥ १२ ॥ सांसारिकाणि भवता चिरसेवितानि,
कर्माणि पातकमयानि विवर्जितानि । पातापि कुन्तति विशय निजं ह्यपाय,
नीलद्रुमाणि विपिनानि न किं हिमानी ॥ १३ ॥ लोके कलङ्कविकलं सकलं चरित्रं,
चित्तं कषायरहितं च दयाप्लुतं ते । कर्मक्षये मुनिप ! तेन शिवाङ्गनाया,
दक्षस्य सम्भवि पदं ननु कर्णिकायाः ॥ १४ ॥
२ देवस्य ।
सताब्दि प्रय]

Page #389

: ८४ •

श्री विजयानन्दसूरीश्वरस्तवनम्
श्यामात्मनोऽपि लघुतां गमिताश्च शिष्टैः,
कारुण्यमीश ! भविनामिह पूज्यतां च । सम्पर्कतोऽत्र तव सिद्धरसस्य यान्ति,
चामीकरत्वमचिरादिव धातुभेदाः
आत्मा तव श्रमणपुङ्गव ! नाकगोऽपि, संहृत्य हास्यजनकं मुनिभेदभावम् । ऐक्यं द्रुतं वितनुतादिह सम्प्रदाये,
द्विग्रहं प्रशमयन्ति महानुभावा:
आनन्दमीश ! विजयं च रयाद् विधत्ते-भिख्यापि ते तनुमतामिह चिन्त्यमाना । भक्त्या स्मृतं सपदि जाङ्गुलिदेवतायाः
किं नाम नो विपविकारमपाकरोति ?
वेदादिवाङ्मयमशेषमृषीश ! बुद्ध्या,
सम्यक्तयाऽत्र भवता परिणामितं द्राक् । वाग्वणा कविजनैरखिलैः किमेका,
नो गृह्यते विविधवर्णविपर्ययेण ?
गर्भागतस्य भगवंस्तव वार्तयापि,
1124 11

॥ १६ ॥
॥ १७ ॥
।। १८ ।।
तेजोनिधेः परिजनो मुमुदे समग्रः ।
दूरेऽस्तु भास्वदुदयः प्रभयापि तस्य,
किं वा विबोधमुपयाति न जीवलोकः ? ॥ १९ ॥
१ अभिधानम् ।
[ श्री आत्मारामजी

Page #390

श्री. चतुरविजयमुनिप्रणीतम्
॥ २० ॥
॥ २१ ॥
स्वीकुर्वते न वचनं तव ये हठेन,
येऽवर्णवादमपि तेऽनिशमुद्गृणन्ति । कृत्वा दृढानि कुधियो निजकर्मणां ते,
गच्छन्ति नूनमध एव हि बन्धनानि त्वद्देशनामृतरसं भगवन् ! निपीया___ऽऽकण्ठं जिनेन्द्रसमये दृढभक्तिरङ्गाः । धर्मोद्यमं विदधतश्च निरस्य कर्म,
भव्या प्रजन्ति तरसा अजरामरत्वम् ये दर्शनं जिनपतेर्मुनिराज ! ते च,
प्राप्तास्तथा चरणपङ्कजपर्युपास्तिम् । सज्ज्ञानदर्शनसुसंयमभूषिताङ्गा--
स्ते नूनम्वंगतयः खलु शुद्धभावाः श्यामाशयं जडमयं चपलात्मकं च,
सस्नेहमप्युरुरवं च शरीरिणं त्वम् । उच्चैः पदं नयसि भो ! स्वगुणेन वायु___ थामीकराद्रिशिरसीव नवाम्बुवाहम् ॥ २३ ॥ वृत्तिर्मुनीश ! मनसो विपरीतमार्ग,
यान्ती त्वया परिहृता चिरलालितापि । दुश्चेष्टितं समवलोक्य निजाङ्गनाया,
नीरागतां व्रजति को न सचेतनोऽपि ॥ २४ ॥ १ सम्यक्त्वम् , अवलोकनं च । २ पक्षे जलमयम् । ३ विद्युयुक्तम् ।
॥ २२ ॥
शतान्दि ग्रंथ]

Page #391

•: ८६ :

श्रीविजयानंदसूरीश्वरस्तवनम्
सत्पूः प्रवेशसमयादिमहोत्सवेषु, नागाङ्गनादितिज किन्नरजीयमानाम् । कीर्ति तनोति दिवि देव ! गभीरघोषो,
मन्ये नदन्नभिनभः सुर ! दुन्दुभिस्ते
अद्यापि देव ! जिनशासनरक्षणार्थं,
यासि त्वमेव जनलोचनगेम्वरत्वम् । सत्कान्ति- हंस-कमलाभिधवर्यशिष्य
व्याजात् त्रिधा धृततनुर्ध्रुवमभ्युपेतः
कामादिदुर्दमभटैरसमैर्मुनीशा
sha मोहनृपतिं प्रबलं जिगीषुः । सज्ज्ञान-दर्शन- सुसंयमसंज्ञवज्र
शालत्रयेण भगवन्भभितो विभासि
॥ २५ ॥

॥ २६ ॥
॥ २७ ॥
उच्चत्वकाङ्क्षिण इनामलतेजसोऽरं,
रज्यन्त ऊर्जितगुणेषु जनेषु नित्यम् । किं साम्यमीप्सव इवात्र भवद्वयेऽपि,
त्वत्सङ्गमे सुमनसो न रमन्त एव ?
सेव्यः सदा ततगुणैः सुमनः समूहः, सश्चिन्तितार्थघटनापटुरङ्गिनां च । संसेविनां सपदि कामघटोऽसि साक्षा
च्चित्रं विभो ! यदसि कर्मविपाकशून्यः
॥ २९ ॥
१ सु-सुष्ठु रा-लक्ष्मीर्यस्य सः । २ शुद्धचेतसो जनाः, पक्षे देवाः ।
॥ २८ ॥
[ श्री आत्मारामजी

Page #392

शताब्दि ग्रंथ ]

श्री. चतुरविजयमुनिप्रणीतम्
षट्खण्ड भारतधरा वदनेऽच्युतस्य, वर्षे यथा षडृतवच रसाः षडुर्व्याम् । षड्दर्शनस्य मुनिराज ! तथा ह्यशेषं,
ज्ञानं त्वयि स्फुरति विश्वविकासहेतुः
संविनमार्गमृषिराज ! समाश्रयन्तं, त्वां योऽरुण जिनवरागमबोधशून्यः । तत्रैर्वचोभिरिन ! ढुण्डकवर्गपूज्यो,
ग्रस्तस्त्वमभिरयमेव परं दुरात्मा
यः शान्तिसागर इति प्रथिताभिधानः, शास्त्रैश्च युक्तिवचनैः प्रतिबोधितोऽपि । मेने वचो न भवतो विदधे हटेन,
तेनैव तस्य जिने ! दुस्तरवारित्यम्
जातेषु भूरिषु बुधेषु च सम्मतेषु,
सूरीश ! ते मुनिषु हुक्ममुनिर्बत स्वम् । नामुदेवमुनिदेव ! दुराग्रहं यं,
मोsस्याभवत् प्रतिभवं भवदुःखहेतुः
ते धर्मिणः सुमनसः सुमनः समूहैः,
संसेविता: शिवरमाश्रयिणा भवन्ति । येऽभ्यर्चयन्ति सुमनोस्सुमनोभिरीड्यं,
पादद्वयं तव विभो ! भुवि जन्मभाजः
१ इन्द्रियादिजयनशील ! २ उपलक्षणमेतत् ।

॥ ३० ॥
॥ ३१ ॥
॥ ३२ ॥
॥ ३३ ॥
1! 38 11
• ८७ :

Page #393

८८ :

श्रीविजयानन्दसूरीश्वरस्तवनम्
न्यासीकृते स्वहृदये भगवंस्त्वदाज्ञा-मन्त्रे शुभे पथि च सञ्चरतां यथेष्टम् । मोहोरगत्रिजगतीजन भीतिदायी,
किं वा विपद्विषधरी सविधं समेति ?
लब्धा मया न भगवन् ! भवदीयपादोपास्तिः श्रुतं न वचनं भवभीतिहारि । तेनैव मोहधरणीशपराभवानां,
जातो निकेतनमई मथिताशयानाम्
सर्वस्य देवनिवहस्य धुरीणभावं,
भेजे भवानिति दिवि श्रमणेश ! मन्ये । त्वत्संस्मृतेरपि हि विन्नभिदे व्रजेयुः, प्रोद्यत्प्रबन्धगतयः कथमन्यथैते ?
सर्वस्य संयमिगणस्य च सन्निधेहि, दृष्टिं प्रसत्तिसुभगां भगवन्निधेहि । क्रोधादिदोषनिकुरम्बमरं पिधेहि, दुःखाङरोद्दलनतत्परतां विधेहि
॥ ३५ ॥

॥ ३६ ॥
त्वं ढूंढकैः श्रुतिपथं गमितश्च दृष्टो, भक्त्या विनैव बहुधा परिषेवितोऽसि ।
सम्यक्त्वशुद्धिमपि नो किल ते प्रपन्ना,
यस्मात् क्रियाः प्रतिफलन्ति न भावशून्याः 11 26 11
॥ ३७ ॥
॥ ३९ ॥
[ श्री आत्मारामजी

Page #394

श्री. आ. शताब्दि ग्रंथ माटे खास करावेल रेखा चित्र नं. २
LAUNTIT
|
AVM
स्व० मुनिराजश्री खांतिविजयजी (तपस्वीजी) महाराज

,

Page #395

Page #396

शताब्दि ग्रंथ ]

श्री. चतुर विजय मुनिप्रणीतम्
स्वाध्यायसंयमतपःसु परायणोऽपि, कामक्रुदादिभटराजिविराजितेन । मोहद्विषा मुनिपते ! तव सेवकोsपि,
वध्योऽस्मि चेद् भुवनपालक ! हा हतोऽस्मि ॥ ४० ॥
सम्प्राप्तभनवरसंयमपोतकाष्ठं,
पुण्यक्रयाणकविहीनमतीव दीनम् । पाहि प्रभो ! विशदबोधवरत्रया मां,
सीदन्तमद्य भयदव्यसनाम्बुराशेः
ज्ञानप्रचारकदलं परवादिजेता,
विस्तारयन् मुनिगणेऽमलसंयमर्द्धिम् । भूया मुनीश्वर ! पुनर्जिनशासनस्य, स्वामी त्वमेव भुवनेऽत्र भवान्तरेऽपि
कृच्छ्राणि यान्ति विलयं सुखमेधते च, लक्ष्मीः स्थिरा भवति सद्मनि शान्तिरेति । तेषां वशीभवति नाथ ! शिवाङ्गनापि, ये संस्तवं तव विभो ! रचयन्ति भव्याः
भव्या येऽमरवन्द्यं,
वन्दन्ते त्वां मुनीश ! विशदधियः । ते कर्मक्षयचतुरा,
अचिरान्मोक्षं प्रपद्यन्ते

॥ ४१ ॥
॥ ४२ ॥
11 83 11
11 88 11
• ८९ : •

Page #397

श्रीविजयानन्दसूरीश्वरस्तवनम्
प्रशस्ति:कल्याणमन्दिरमहास्तवतुर्यपाद--
पूर्त्याङ्कितं स्तवनमीहितदानदक्षम् । वीरात् (२४६२) कराङ्गयुगनेत्रमिते गतेऽब्दे,
श्रीविक्रमाद् (१९९२) द्विनिधिनन्दसितांशुसंख्ये ॥ १ ॥
अमरविजयपादाम्भोजशृंगायितेन,
चतुरविजयनाम्नो शिष्यलेशेन दृब्धम् । शुभवति रविवारे पोषकृष्णे दशम्यां,
जयतु सुचिरमेतद् वाच्यमानं सुधीभिः ॥२॥ युग्मम् ॥
एतत् कृतं विजयवल्लभसूरिवर्य--
राज्येऽस्तदोषमपनीततमोवितानम् । आनन्दपूर्वविजयाभिधसूरिभर्तुः,
स्तोत्रं सतां स्रगिव कण्ठमलङ्करोतु
॥३॥
मुनिवर्यदेवविजयप्रेरणया जन्मतोऽस्य मुनिभर्तुः । महसि शताब्द्याः प्रचलति रचितमिदं भूतयेऽस्तु सताम् ॥ ४ ॥
श्रीमतो वासुपूज्यस्य तीर्थनेतुः प्रसादतः । सञ्जाताऽमुष्य निष्पत्तिः वर्ये सैन्यापुरे पुरे
[श्री आत्मारामजी

Page #398

नधापकाचवे
नमः अर्हयः।
[लेखकः श्री वासुदेवशरण अग्रवाल M. A, Curator Curzon Museum-मथुरा ]
अखंड समाधि और आत्म-संयम के सनातन आदर्श की प्रतिष्ठा करनेवाले तीर्थकर प्रभुओं को हमारी प्रणामाञ्जलि अर्पित हो। भगवान् कृष्ण ने मथुरापुरी में जन्म लेकर जिस योग की निष्ठा को अपने जीवन में मूर्तिमान् किया, उसी अविचल निष्ठा के सूत्र को हम जैन तीर्थङ्करों के जीवन में पिरोया हुआ पाते हैं । सृष्टि के आदि से ऋषियों ने इसी तप के आदर्श को सदा अपने सामने रक्खा था । हमारा चित्त दिव्य आनन्द से गद्गद् हो जाता है जब हम पढ़ते हैं:
भद्रमिच्छन्त ऋषयः स्वर्विदः, तपोदीक्षामुपनिषेदुरग्रे ।
ततो राष्ट्रं बलमोजश्च जातं, तदस्मै देवा उप संनमन्तु ॥ अर्थात् ऋषियों ने चाहा कि प्रजाओं में सब प्रकार कल्याण हो, इसी लिए उन्हों ने सर्व प्रथम तप और दीक्षा की उपासना की। उनके तप से ही राष्ट्र में बल और ओज उत्पन्न हुए । इसलिए हे विद्वानो ! आओ और तपस्वियों को प्रणाम करो। यही कारण है कि हम आज जिनेन्द्र तपस्वियों के पुण्यश्लोक चरित्रों के प्रति अपनी प्रणामाञ्जलि का समर्पण करते हैं। ... तप में सृष्टि करने की सामर्थ्य होती है। हम कह सकते हैं कि प्राचीन अर्हतों के अखण्ड तप ने जिस उदात्त धर्म को आलोकित किया उसके अप्रतिहत विकास में अनेक विलक्षण इतिहासों की सृष्टि हुई, जब धर्म, दर्शन, साहित्य, कला और आचार का नवीन उन्मेष हुआ।
तान्दि प्रथ]

Page #399

__ प्राचीनमथुरा में जैनधर्म का वैभव ऐसा ही एक समय वह था जब मथुरा में ईस्वी सन् से लगभग चार-पांच शताब्दि पूर्व, जैन धर्म के स्तूपों की स्थापना हुई । आज कंकाली टीले के नाम से जो भूमि वर्तमान मथुरा संग्रहालय से पश्चिम की ओर करीब आध मील दूर पर स्थित है, वह पवित्र स्थान ढाई सहस्र वर्ष पहले जैन धर्म के जीवन का एक महत्त्वपूर्ण केन्द्र था। उत्तर भारत में यहां के तपस्वी आचार्य सूर्य की तरह तप रहे थे। यहां की स्थापत्य और भास्कर कला के उत्कृष्ट शिल्पों को देखकर दिग्दिगन्त के यात्री दांतो तले उंगली दबाते थे । यहां के श्रावक और श्राविकाओं की धार्मिक श्रद्धा अनुपम थी । अपने पूज्य गुरुओं के चरणों में धर्मभीरु भक्त लोग सर्वस्व अर्पण करके नाना भांति की शिल्पकला के द्वारा अपनी अध्यात्म साधना का परितोष करते थे । अन्त में यहाँ के स्वाध्यायशील भिक्षु और भिक्षुणियोंद्वारा संगठित जो अनेक विद्यापीठ थे उनकी कीर्ति भी देश के कोने कोने में फैल रही थी। उन विद्यास्थानों को गण कहते थे, जिन में कई कुल और शाखाओं का विस्तार था। इन गण
और शाखाओं का विस्तृत इतिहास जैन--ग्रन्थ कल्पसूत्र तथा मथुरा के शिलालेखों से प्राप्त होता है । अब हम कुछ विशदता से जैन धर्म के इस अतीत गौरव का यहां उल्लेख करेंगे।
देवनिर्मित स्तूप • कंकाली टीले की भूमि पर एक प्राचीन जैन स्तूप और दो मन्दिर या प्रासादों के चिह्न मिले थे । अर्हत नन्द्यावर्त अर्थात् अठारहवें तीर्थंकर अर की एक प्रतिमा की चौकी पर खुदे हुए एक लेख में लिखा है [E. I. Vol. II, Ins. no. 20] कि कोट्टिय गण की वज्री शाखा के वाचक आर्य वृद्धहस्ती की प्रेरणा से एक श्राविका ने देवनिर्मित स्तूप में अर्हत् की प्रतिमा स्थापित की।
यह लेख सं. ७९ अर्थात् कुषाण सम्राट् वासुदेव के राज्यकाल ई० १६७ का है, परन्तु इसका देवनिर्मित शब्द महत्त्वपूर्ण है; जिस पर विचार करते हुए बूलर स्मिथ आदि विद्वानों ने [ Jain stupa, P. 18] निश्चय किया है कि यह स्तूप ईस्वी० दूसरि शताब्दि में इतना प्राचीन समझा जाता था कि लोग इसके वास्तविक निर्माणकर्ताओं के इतिहास को भूल चुके थे और परम्परा के द्वारा इसे देवों से बना हुआ मानते थे । इस स्तूप का नाम बौद्ध स्तूप लिखा हुआ है। हमारी सम्मति में देवनिर्मित शब्द साभिप्राय है और इस स्तूप की अतिशय प्राचीनता को सिद्ध करता है । तिब्बतीय विद्वान् तारानाथ ने अशोककालीन तक्षकों और शिल्पियों को यक्षों के नाम से पुकारा है और लिखा है कि मौर्यकालीन शिल्पकला यक्षकला है। उससे पूर्व युग की कला देवनिर्मित थी। अतएव .: ९२.
. [ श्री आत्मारामजी

Page #400

श्री. वासुदेवशरण अग्रवाल शिलालेख का देवनिर्मित शब्द यह संकेत करता है कि मथुरा का स्तूप मौर्यकाल से पहले अर्थात् लगभग छट्ठी या पांचवी शताब्दि ईस्वी. पूर्व में बना होगा । जैन विद्वान् जिनप्रभद्वारा रचित तीर्थकल्प किंवा राजप्रासाद ग्रन्थ में मथुरा के इस स्तूप के निर्माण और जीर्णोद्धार का इतिहास दिया हुआ है। उसके आधार पर बूलर ने A legend of the Jain stupa at Mattura नामक निबन्ध लिखा था । उसमें कहा है कि मथुरा का स्तूप, आदि में सुवर्णमय था, जिसे कुबेरा नामकी देवी ने सप्तम तीर्थंकर सुपार्श्व की स्मृति में बनवाया था। कालान्तर में तेईसवें तीर्थंकर श्री पार्श्वनाथजी के समय में इसका निर्माण ईंटों से हुआ । भगवान् महावीर की सम्बोधि के १३०० वर्ष बाद बप्पभट्टिसूरि ने इसका जीर्णोद्धार कराया। इस आधार पर डॉ. स्मिथ ने जैन स्तूप नामक पुस्तक में यह लिखा है:
Its original erection in brick in the time of Parsvanath, the predecessor of Mahavira, would fall at a date not later than B. C. 600. Considering the significance of the phrase in the inscription" built by the Gods ” as indicating that the building at about the beginning of the Christian era was believed to date from it period of mythical antiquity, the date B. C. 600 for its first erection is not too early. Probably, therefore, this stupa, of which Dr. Fuhrer exposed the foundations, is the oldest known building in India. "
इस उद्धरण का भावार्थ यही है कि अनुश्रुति की सहायता से मथुरा के प्राचीन जैन स्तूप का निर्माणकाल लगभग छठी शताब्दि ई० पूर्व का प्रारम्भकाल था और इसी कारण यह भारतवर्ष में सब से पुराना स्तूप था ।
बौद्ध स्तूप के समीप ही दो विशाल देव-प्रासाद थे। इन में से एक मन्दिर का तोरण [ प्रासाद-तोरण ] प्राप्त हुआ था। इसे महारक्षित आचार्य के शिष्य उत्तरदासिक ने बनवाया था। इस के लेख के [E. I. Vol. II, Ins. 10.! | अक्षर भारहूत के तोरण पर खुदे हुए लगभग १५० ई० पू० के धनभूति के लेख के अक्षरों से भी अधिक पुराने हैं; अतएव विद्वानों की सम्मति में इन मन्दिरों का समय ईस्वी० पूर्व तीसरी शताब्दि समझा गया है।
अद्भुत शिल्प का तीर्थ ईस्वी० पूर्व दूसरी शताब्दि से लेकर ईसा के बाद ग्यारहवीं शताब्दि तक के शिलालेख और शिल्प के उदाहरण इन देवमन्दिरों से मिले हैं । लगभग १३०० वर्षों तक जैन धर्म के अनुयायी यहां पर चित्र-विचित्र शिल्प की सृष्टि करते रहे। इस स्थान से प्रायः सौ शिलालेख,
जताब्दि ग्रंथ ]

Page #401

प्राचीन मथुरां में जैनधर्म का वैभव
और डेढ़ हजार के करीब पत्थर की मूर्तियां मिल चुकी हैं। प्राचीन भारत में मथुरा का स्तूप जैन धर्म का सब से बड़ा शिल्प तीर्थ था। यहां के भव्य देव -- प्रासाद, उनके सुन्दर तोरण, वेदिकास्तम्भ, मूर्धन्य या उष्णीष पत्थर, उत्फुल्ल कमलों से सज्जित सूची, उत्कीर्ण आयागपट्ट तथा अन्य शिलापट्ट, सर्वतोभद्रिका प्रतिमाएं, स्तूप - पूजा का चित्रण करनेवाले स्तम्भतोरण आदि अपनी उत्कृष्ट कारीगरी के कारण आज भी भारतीय कला के गौरव समझे जाते हैं । सिंहक नामक वणिक के पुत्र सिंहनादिक ने जिस आयागपट्ट की स्थापना की थी वह अविकल रूप में आज भी लखनऊ के संग्रहालय में सुशोभित है । चित्रण - सौष्ठव और मान-सामञ्जस्य में इसकी तुलना करनेवाला एक भी शिल्प का उदाहरण इस देश में नहीं है । बीच के चतुरस्रस्थान में चार नन्दिपदों से घिरे हुए मध्यवर्ती कुण्डल में समाधिमुद्रा में पद्मासन से भगवान् अर्हत् विराजमान हैं। ऊपर नीचे अष्टमांगलिक चिन्ह और पार्श्वभागों में दो स्तम्भ उत्कीर्ण हैं, दक्षिण स्तम्भ पर चक्र सुशोभित है और वाम पर एक गजेन्द्र । आयागपट्ट के चारों कोनों में चार चतुर्दल कमल हैं । इस आयागपट्ट में जो भाव व्यक्त किए गए हैं उनकी अध्यात्म-व्यंजना अत्यन्त गम्भीर है । इसी प्रकार माथुरक लवदास की भार्या का आयागपट्ट जिस में षोडश अरेवाले चक्र का दुर्धर्ष प्रवर्तन चित्रित है, मथुराशिल्प का मनोहर प्रतिनिधि है । फल्गुयश नर्तक की भार्या शिवयशा के सुन्दर आयागपट्ट को भी हम नहीं भूल पाते ।
कंकाली टीले के अनन्त वेदिका स्तम्भों और सूची - दलों की सजावट का वर्णन करने के लिए तो कवि की प्रतिभा चाहिए। आभूषण - संभारों से सन्नतांगी रमणियों के सुखमय जीवन का अमर वाचन एकबार ही इन स्तम्भों के दर्शन से सामने आ जाता है । अशोक, बकुल, आम्र और चम्पक के उद्यानों में पुष्पभंजिका क्रीडा में प्रसक्त, कन्दुक, खड्गादि नृत्यों के अभिनय में प्रवीण, स्नान और प्रसाधन में संलग्न पौरांगनाओं को देखकर कौन मुग्ध हुए बिना रह सकता है ? भक्तिभाव से पूजा के लिए पुष्पमालाओं का उपहार लानेवाले उपासक वृन्दों की शोभा और भी निराली हैं । सुपर्ण और किन्नर सदृश देव - योनियां भी पूजा के इन श्रद्धामय कृत्यों में बराबर भाग लेती हुई दीखाई गई हैं । मथुरा के इस शिल्प की महिमा केवल भावगम्य है ।
श्रावक-श्राविकाएँ तथा उनके आचार्य
मथुरा के शिलालेखों से मिली हुई सामग्री से पता चलता है स्त्रियों को बहुत ही सम्मानित स्थान प्राप्त था । अधिकांश दान और
: ९४ :

कि जैन समाज में प्रतिमा - प्रस्थापना
[ श्री आत्मारामजी

Page #402

श्री. वासुदेवशरण अग्रवाल
उन्हीं की श्रद्धा-भक्ति का फल थीं। सब सत्त्वों के हितसुख के लिए [ सर्वसत्त्वानां हितसुखाय ] और अर्हत पूजा के लिए [ अर्हत्पूजायै ] ये दो वाक्य कितनी ही बार लेखों में आते हैं । ये उस काल के भक्तिधर्म की व्याख्या करनेवाले दो सूत्र हैं जिन में इस लोक के जीवन को परलोक के साथ मिलाया गया है । गृहस्थों की पुरंध्री कुटुम्बिनी बड़े गर्व से अपने पिता, माता, पति, पुत्र, पौत्र, सास-ससुर का नामोल्लेख करके उन्हें भी अपने पुण्य का भागधेय अर्पण करती थीं । स्वार्थ और परमार्थ का समन्वय ही मथुरा का प्राचीन भक्तिधर्म था ।
देवपाल श्रेष्ठी की कन्या श्रेष्ठी सेन की धर्मपत्नी क्षुद्रा ने वर्धमान प्रतिमा का दान करके अपने को कृतार्थ किया । श्रेष्ठी वेणी की धर्मपत्नी, भट्टिसेन की माता कुमारमित्रा ने आर्या वसुला के उपदेश से एक सर्वतोभद्रिका प्रतिमा की स्थापना की । यह वसुला आर्यजयभूति की शिष्या आर्या संगमिका की शिष्या थी । सर्वलोकोत्तम अर्हतों को प्रणाम करने - वाली सुचिल की धर्मपत्नी ने भगवान् शान्तिनाथ की प्रतिमा दान में दी । वज्री शाखा के वाचक आर्यमातृदत्त जो आर्यबलदत्त के शिष्य थे, इसके गुरु थे । मणिकार जयभट्टि की दुहिता, लोहवणिज फल्गुदेव की धर्मपत्नी मित्रा ने कोट्टिय गण के अन्तर्गत ब्रह्मदासिक कुल के बृहन्तवाचक गणि जमित्र के शिष्य आर्यओध के शिष्य गणि आर्यपाल के श्रद्धाचर वाचक आर्यदत्त के शिष्य वाचक आर्यसिंह की निर्वर्तना या प्रेरणा से एक विशाल जिनप्रतिमा का दान दिया । पुनश्च कोट्टिय गण के आचार्य आर्यबलत्रात की शिष्या संधि के उपदेश से जयभकी कुटुम्बिनी ने प्रतिमा-प्रतिष्ठा की. ( E. I. vol. 1, Mattura ins. no. 5 ) एवं इन्हीं आर्य बलत्रात की शिष्या संधि की भक्त जया थी जो नवहस्ती की दुहिता, गुहसेन की स्नुषा, देवसेन और शिवदेव की माता थी और जिस ने एक विशाल वर्धमान प्रतिमा की ११३ ई० के लगभग प्रतिष्ठा कराई. ( E. 1. vol II. 1. 34 ) 1. पूज्य आचार्य बलदत्त को अपनी शिष्या आर्या कुमारमित्रा पर गर्व था । शिलालेख में उस तपस्विनी को
6
संशित, मखित, बोधित ' ( whetted polished and awakened ) कहा गया है । यद्यपि वह भिक्षुणी थी । तथापि उसके पूर्वाश्रम के पुत्र गधिक कुमार भट्टिने १२३ ई० में जिनप्रतिमा का दान किया । यह मूर्ति कंकाली टीले के पश्चिम में स्थित दूसरे देवप्रासाद के भग्नावशेष में मिली थी । पहले देवमन्दिर की स्थिति इसके कुछ पूर्वभाग में थी । महाराज राजातिराज देवपुत्र हुविष्क के ४० वें संवत्सर [ १२८ ई० ] में दत्ता ने भगवान् ऋषभदेव की स्थापना की जिस से उस के महाभाग्य की वृद्धि हो । शिलालेख नं० . से ज्ञात होता है कि चारणगण के आर्यचेटिक कुल की हरितमालगढी शाखा के आर्य भगनन्दी के शिष्य वाचक आर्य नागसेन प्रसिद्ध आचार्य थे ।
शताब्दि ग्रंथ ]

.: ९५ :

Page #403

प्राचीन मथुरा में जैनधर्म का वैभव
ग्रामिक ( ग्रामणी) जयनाग की कुटुम्बिनी और ग्रामिक जयदेव की पुत्रवधू ने सं० ४० में शिलास्तम्भ का दान किया । आर्या श्यामा की प्रेरणा से जयदास की धर्मपत्नी गूढा ने ऋषभ प्रतिमा दान में दी । श्रमणश्राविका बलहस्तिनी ने माता पिता और सासससुर की पुण्यवृद्धि के हेतु एक बड़े (९४३x १ ) तोरण की स्थापना की ।
कंकाली टीले के दक्षिणपूर्व के भाग में डॉ. बर्जस की खुदाई में एक प्रसिद्ध सरस्वती की प्रतिमा प्राप्त हुई थी जिसे एक लोहे का काम करनेवाले ( लोहिककारुक ) गोप ने स्थापित किया था । इसी स्थान पर धनहस्ति की धर्मपत्नी और गुहदत्त की पुत्री ने धर्मार्था नामक श्रमणा के उपदेश से एक शिलापट्ट दान किया जिस पर स्तूप की पूजा का सुन्दर दृश्य अंकित है [E.I Vol. I, no. 22 ] जयपाल, देवदास, नागदत्त, नागदत्ता की जननी श्राविका दत्ता ने आर्य संघसिंह की निर्वर्तना मान कर वर्धमान प्रतिमा का ई० ९८
दान किया । अन्य प्रधान दानदात्री महिलाओं में कुछ ये थीं— सार्थवाहिनी धर्मसोमा ( ई० १०० ), कौशिकी शिवमित्रा जो ईस्वी० पूर्व काल में शकों का विध्वंस करनेवाले किसी राजा की धर्मपत्नी थी [ E. I. V1. I, no. 32 ], स्वामी महाक्षत्रपसुदास के राज्यसंवत्सर ४२ में आर्यवती की प्रतिमा का दान देनेवाली श्रमणश्राविका अमोहिनी [E. I. Vol II, Ins. no 2 ], नर्तक फल्गुयश की धर्मपत्नी शिवयशा, भगवान् अरिष्टनेमि की प्रतिमा का दान करने वाली मित्रश्री, एक गन्धिक की माता, बुद्धि की धर्मपत्नी ऋतुनन्दी जिस ने सर्वतोभद्रका प्रतिमा की स्थापना की, श्राविका दत्ता जिसने नन्द्यावर्त अर्हत की स्थापना देवनिर्मित बोद्ध स्तूप में की, भद्रनन्दी की धर्मपत्नी अचला और सब से विशिष्ट तपस्विनी विजयश्री जो राज्यवसु की धर्मपत्नी, देविल की माता और विष्णुभव की दादी थीं और जिन्हों ने एक मास का उपवास करने के बाद सं० ५० ( १२८ ई० ) में वर्धमान प्रतिमा की स्थापना की ।
इन पुण्यचरित्र श्रमण श्राविकाओं के भक्तिभरित हृदयों की अमर कथा आज भी हमारे लिए सुरक्षित है और यद्यपि मथुरा का वह प्राचीन वैभव अब दर्शनपथ से तिरोहित हो चुका है तथापि इन के धर्म की अक्षय्य कीर्ति सदा अक्षुण्ण रहेगी । वस्तुतः काल प्रवाह में अदृष्ट होनेवाले प्रपञ्चचक्र में तप और श्रद्धा ही नित्य मूल्य की वस्तुएँ हैं । जैन तीर्थंकर तथा उनके शिष्य श्रमणों ने जिस तप का अंकुर बोया उसी की छत्रछाया में सुखासीन श्रावक-श्राविकाओं की श्रद्धा ही मथुरा के पुरातन वैभव का कारण थी ।
: ९६ :

[ श्री आत्मारामजी

Page #404

होशियारपुर सुवर्ण जैनमंदिर निर्माता
स्व० लाला गुलाबराय सुपुत्र लाला गुज्जरमल (नाहर)
100
3137
होशियारपुर ( पंजाब ) जैन सुवर्ण मंदिर जिसका शिखर सुवर्ण से मढ़ा हुआ है || प्रतिष्ठा १९४८ माघ सुदि पंचमी ।

Page #405

Page #406

सरोवर जीक पुनीत नामपर
[ लेखक:- न्यायतीर्थ विद्याभूषण, पं. ईश्वरलाल जैन विशारद, हिन्दीग्न ]
क्रान्तिकारी गुरुदेव प्रातः स्मरणीय न्यायाम्भोनिधि जैनाचार्य श्री श्री १००८ श्रीमद्विजयानन्दसूरीश्वर अपर नाम श्री आत्मारामजी महाराजने इस बीसवीं शताब्दि में जैन समाज के अन्दर नव-: जीवन संचार कर जो जागृति
नहीं सकता। उनके
उत्पन्न की है, उसे जैन समाज का कोई सहृदय व्यक्ति भूल किये गये कार्यों और भावनाओं से यह भलीभांति प्रतीत होता है कि वे द्रव्यक्षेत्र - काल और भाव को जाननेवाले दूरदर्शी महात्मा थे । इस में संदेह नहीं, यदि गुरुदेव ने धर्मोद्धार का कार्य हाथ में न लिया होता तो आज पंजाब जैसे देश में जैनधर्म की विजयध्वनी सुनाई न देती और नहीं इस देश में पचासों गगन
चुम्बी मन्दिरों को देखने का
सौभाग्य होता । यद्यपि गुरुदेव ने पंजाब, मारवाड़, मेवाड़, गुजरात, काठियावाड़
'शताब्दि ग्रंथ ]
.: ९७ :•

Page #407

सूरीश्वरजी के पुनीत नामपर जैसे देशों में स्वयं विहार कर उन देशों को पुनीत किया, और भारत के कोने कोने में ही नहीं, प्रत्युत विदेशों तक उन्हों ने जैनधर्म का सन्देश पहुंचाया, परन्तु पंजाब पर उनकी विशेष कृपा थी, पंजाब के लिये वास्तव में वे सञ्जीवनी बूटी थे।
पंजाब में उन्होंने कई स्थानोंपर मन्दिर बनवाये, और अपने विहार में धर्म का खूब प्रचार किया, अन्यधर्मावलम्बियों ने आप से खूब इर्ष्या की और आप को परास्त करने के उद्देश्य से आते रहे, परन्तु तुरन्त ही वे आप के अमृतोपदेश सुनकर आप के भक्त होते गये । गुरुदेव दिग्गज विद्वान थे । और अज्ञानतिमिर भास्कर, जैनतत्त्वादर्श, जैसे कई उपयोगी ग्रन्थ अपने जीवन में तैयार कर गये ।
यद्यपि गुरुदेवने पंजाब में बहुत से मन्दिर निर्माण कराये, तथापि उन्हे उतने मात्र कार्य से सन्तोष न था, उनके हृदय में इन मन्दिरों के सच्चे पुजारी पैदा करने की भावना थी, उनके दिल में एक कसक थी, प्रबल इच्छा थी कि इनके साथ कई सरस्वती मन्दिर स्थापित किये जायें, और उन्हें विशालविद्यापीठ बनाकर समाज का कल्याण किया जाय, जबतक ज्ञान का प्रचार न किया जायगा तबतक किया हुआ कार्य स्थायी नहीं रह सकता, परन्तु गुरुदेव अपने इस अन्तिम भावना को अपने जीवन में पूर्ण न कर सके, समाज के दुर्भाग्य से उन का असमय में ही स्वर्गवास हो गया। Genius begins great works; Labour alone finishes them.
-Jonbort अर्थात् महान कार्यों का प्रारम्भ मङ्गल प्रतिभाशाली मनुष्य करते हैं और उसका अन्तमङ्गल श्रम-शील पुरुष करते हैं।
अंग्रेजी की इस उक्ति के अनुसार गुरुदेव की प्रारम्भ हुई भावना को समाज के कर्णधार गुरुदेव मानस हृदय के राजहंस, श्री विजयवल्लभसूरीश्वरजी महाराजने कई प्रकार के कष्ट सहकर भी उसे पूर्ण किया। गुरुदेव के नाम पर कई शिक्षण संस्थायें, कई पुस्तक प्रचारक संस्थायें और कई पुस्तकालय आदि स्थापित हुए, जिन का संक्षिप्त परिचय पाठकों को इस में मिलेगा, इन संस्थाओं का परिचय जानने से पूर्व, पाठकों को यह न भूलना चाहिये कि श्री महावीर विद्यालय-बम्बई, पार्श्वनाथ जैन विद्यालय
[ श्री आत्मारामजी

Page #408

એ
તો

PUNMMી

શ્રી હશીયારપુર (પંજાબ ) માં સુવર્ણ મંદિર હશીયારપુર, (પંજાબ),

Page #409

Page #410

श्री. ईश्वरलाल जैन
वरकाणा, जैन बालाश्रम, उम्मेदपुर आदि संस्था में गुरुदेव के नाम से न होने पर भी उन्हीं की स्मारक हैं, क्यों कि इन संस्थाओं के संस्थापक भी उन्हीं गुरुदेव के पट्टधर आचार्य श्री विजयवल्लभसूरीश्वरजी महाराज एवं उनके शिष्य रत्न पंन्यास श्री ललितविजयजी महाराज हैं, अन्य संस्थाओं का परिचय इस प्रकार है ।
: शिक्षण संस्थाएँ :
श्री आत्मानन्द जैन गुरुकुल (पंजाब) गुजरांवाला
जो कि अपने जीवन के दस वर्ष व्यतीत करचुका है, इस संस्था के स्थापित होने के इतिहास से मनोरञ्जन नहीं प्रत्युत एक उपदेश मिलेगा ।
जैसा कि पहिले लिख चुका हूं कि श्री विजयानन्दसूरीश्वरजीने पंजाब में अनेकों मन्दिर बनवाये ही थे, एक विशाल सरस्वती मन्दिर खोलने की उनकी इच्छा थी, जो उनके जीवन में पूर्ण न हुई, परन्तु स्वर्गीय आचार्य श्री के प्रशिष्यरत्न श्री विजयवल्लभसूरीश्वरजीने उनकी इस भावना को पूर्ण करने का निश्चय कर लिया और उसके लिये उन्हों ने अनेक कष्ट भी सहन किये, जब तक इस कार्य को पूर्ण न करेंगे, तब तक कोई मष्ट पदार्थ ग्रहण न करेंगे, एसी कई प्रतिज्ञाओं के साथ अपने एक लाख रुपयों के कोष ( Fund) की आवश्यकता समाज के सामने रखी ।
सन् १९२१ में जब कि भारत में असहयोग आंदोलन की लहरज़ोरों पर थी, श्री विजयवल्लभ सूरिजी ने पंजाब में प्रवेश किया और कुछ ही समय में २८००० रु. पंजाब श्री संघ की ओर से, ४००००रु. गुजरांवाला श्री संघ की ओर से प्राप्त होगया, और उधर आचार्य श्री के शिष्यरत्न ललितविजयजी महाराज को उनकी प्रतिज्ञा के सम्बन्ध में मालूम हुआ तो वह भी उस कार्य के पीछे लग पड़े और ३२००० रु. की रकम बम्बई के दानवीर शेठ विट्ठलदास ठाकोरदास से भिजवाई, एक लाख रुपया इस प्रकार पूर्ण हुआ, और माघ सुदि ६ शुक्रवार ता. ३० जनवरी १९२५ को गुरुकुल के नाम संस्करण का शुभमुहूर्त्त हो गया, और निःस्वार्थ सेवी, समाज के सच्चे कार्यकर्ता, त्यागी वीर वयोवृद्ध श्रीमान् बा. कीर्तिप्रसादजी BA, LL. B. जैसे सुयोग्य रत्न कार्यकर्ता के मिलने पर 'जिन्हों ने' आचार्य श्री के आदेश और पंजाब की प्रार्थना को सहर्ष स्वीकृत किया, और माघ सुदि ५ सम्वत् १९८३ तदनुसार ता. १७ जनवरी १९२६ को गुरुकुल का रचनात्मक कार्य प्रारम्भ हुआ, गुरुदेव के प्रताप और समाज शताब्दि ग्रंथ ]
•: ९९ :

Page #411

सूरीश्वरजी के पूनीत नामपर के सहयोग से गुरुकुल प्रतिदिन अपनी उन्नति करता गया, परिणामस्वरूप आज तक एक स्नातक ग्रुप तथा तीन विनयमन्दिर ग्रुप गुरुकुल से शिक्षण पूर्ण कर निकल चुके हैं, और सब योग्य स्थानों पर कार्यक्षेत्र में कार्य कर रहे हैं। और वर्तमान समय में ५० के लगभग विद्यार्थी शिक्षा का लाभ ले रहे हैं । गुरुकुल की विशेषतायें- .
जिस नगर में इस समय गुरुकुल स्थापित है, वह पंजाब का एक ऐतिहासिक नगर तो है ही विशेषतया यहां स्वर्गीय गुरुदेव के स्वर्गारोहण एवं उनके समाधि स्थान होने से जैनियों का तो एक तीर्थस्थान हो गया है, इस शहर की १॥ मील की दूरी पर स्वास्थ्यप्रद स्वच्छ वायु मण्डल में गुरुकुल का कार्य चल रहा है । गुरुकुल में विद्यार्थियों को शिक्षण स्थान के अतिरिक्त भोजन, वस्त्र, पुस्तकें, स्टेश्नरी तथा अन्य आवश्यक सामग्री फ्री ( मुफ्त ) ही देकर बड़े प्रेम एवं कौटुम्बिक भावना से रखा जाता है । गुरुकुल की भावना ये सदा उदार रही, उसने पंजाब के ही नहीं प्रत्युत यू. पी., मेवाड़, मारवाड़, गुजरात और काठियावाड़ के विद्यार्थियों को सहर्ष स्थान दिया और सम्प्रदाय एवं गच्छ भेद को छोड़ कर किसी भी गच्छ एवं श्वेताम्बर, दिगम्बर, स्थानकवासी सम्प्रदाय के विद्यार्थियों को शिक्षा के लिये अपनाया और यहां तक कि जैनेतरों को भी समान भाव से प्रविष्ट किया गया।
गुरुकुल में विद्यार्थियों को हिन्दी माध्यम के साथ संस्कृत, अंग्रेजी, ऊर्द, गणित, भूगोल, इतिहास आदि विषय पढ़ाये जाते हैं और प्रत्येक विद्यार्थी को कोई न कोई उद्योग लेना भी आवश्यक होता है, ताकि भावी जीवन में उदरपूर्ति के लिये उनके पास कोई न कोई साधन हो, आरोग्यता की ओर भी विशेष ध्यान दिया जाता है, एक योग्य डाक्टर साहब निरीक्षण के लिये नियुक्त है, प्रत्येक विद्यार्थी के लिये प्रतिदिन व्यायाम करना तो आवश्यक है ही, साथ ही, उन्हें ड्रिल, स्काउटिंग, लाठी, गदका मरहठी चलाने की भी शिक्षा दी जाती है । धार्मिक शिक्षण व क्रियाकाण्ड--
गुरुकुल में अन्य शिक्षाओं के साथ धर्म शिक्षा की ओर विशेष ध्यान दिया जाता है । प्रतिवर्ष कई विद्यार्थी जैन श्वेताम्बर एज्युकेशन बोर्ड की परीक्षा में बैठते हैं, और बहुत से विद्यार्थी अच्छे अङ्को में उत्तीर्ण हो कर पारितोषक प्राप्त कर चुके हैं, धार्मिक
.: १००:.
[ श्री आत्मारामजी

Page #412

होशियारपुरमें श्रीमद् विजयानंदसूरीश्वरजी (आत्मारामजी)
महाराज की शरीरप्रमाण भव्य मूर्ति. संवत् १९५३ वैशाख सुदि पूर्णिमा की का और बैठक का माप लिवा लिया। उसी माप सनखतरा (जिल्ला स्यालकोट ) में श्रीजिनमंदिर की मूर्ति बनवाने का कारीगर को उसी वक्त की प्रतिष्ठा थी. होशियारपुर के सुप्रसिद्ध श्रावक कहदिया गया। लाला गुज्जरमल्ल नाहर और लाला नत्थुमल्ल मूर्ति तैयार होकर आ गई, संवत् १९५७ के भक्त गद्दहिया, मिस्त्रिको
वैशाखमें आचार्य श्री साथमें लिए श्रीआचार्य
विजयवल्लभमरिजी (उस महाराजकी (श्रीआत्मारा
वख्तके मुनिराज श्री मजी महाराजकी) सेवामें
वल्लभविजयजी) महाराज उपस्थित होकर पूछने लगे
के हाथसे प्रतिष्ठा हुई. कि, गुरुदेव ! किसी
दर्शन करते हुए यही प्रतीत आचार्य भगवानकी मूर्ति,
होता है मानो साक्षात् उनकी मौजुदगीमें किसी
गुरुदेव बिराजे हैं। भक्त श्रावक ने बनवाई है?
श्री सिद्धगिरि, गिरश्रीआचार्य महाराज ने
नार, वला, जामनगर, कहा-हां. कलिकाल सर्वज्ञ
बडौदा, दरापुरा, करचश्रीहेमचन्द्रसूरि महाराज
लिया, सुरत, बालापुर, की मूर्ति, महाराजा कुमा- श्रीमद् विजयानंदसूरीश्वरजी महाराज की अहमदाबाद, पाटण, रपालने बनवाई है। मूर्ति, हुशियारपुर (पंजाब) पाली, अंबाला, गुजरां
लाला नत्थुमल्ल भक्त हँसकर बोले, गुरु वाला, पट्टी, लाहौर, आदि अनेक क्षेत्रों में महाराज ! आजके समयमें आप हमारे लिए गुरुमहाराजकी मूर्ति विद्यमान है, परंतु होशिश्रीहेमचंद्रसूरि और यह लाला गुज्जरमल्ल राजा यारपुर के श्रीजिनमंदिरके एक हिस्से में जो कुमारपाल आपकी मूर्ति बनवाना चाहते हैं। मूर्ति है वह कुछ और ही आनंद देती है। कारीगर को साथमें लाये हैं। इतना कहकर यह उसी मूर्तिकी प्रतिकृति है। मिस्त्रि को इशारा करके श्रीगुरुदेव के शरीर
__चरणविजय.

Page #413

Page #414

श्री. ईश्वरलाल जैन
शिक्षा के साथ धार्मिक क्रिया काण्ड की ओर बहुत ही ध्यान रखा जाता है नित्यं प्रतिपूजन एवं सामायिक करना हर एक के लिये आवश्यक है, और पञ्चमी, अष्टमी, चतुर्दशी को प्रतिक्रमण भी कराया जाता है । विद्यार्थीयों को संगीत विद्या के अभ्यास के अतिरिक्त लेखनकला और वक्तृत्वकला भी सिखाई जाती है, और उस सभा का सञ्चालन विद्यार्थी स्वयं करते हैं, इस समय गुरुकुल का वार्षिक खर्च १५००० के लगभग है ।
श्री सोहनविजय ज्ञानमंदिर
इस नाम से गुरुकुल में एक पुस्तकालय है, जिसमें ६ हज़ार प्राकृत - - संस्कृत के शास्त्र एवं हिंदी, अंग्रेजी, गुजराती, ऊर्दू आदि भाषाओं की पुस्तकों का विशाल संग्रह है और वाचनालय में ३० के लगभग दैनिक, साप्ताहिक, मासिक, पत्र ऊर्दू, हिंदी, अंग्रेजी के आते हैं, जिनका विद्यार्थी पूरा पूरा लाभ लेते हैं । यह ज्ञानमन्दिर भी गुरुदेव की स्मारक संस्था समझनी चाहिये । स्वर्गीय श्री सोहनविजयजी महाराज श्री विजयवल्लभसूरिजी महाराज के शिष्यरत्न थे, जिन्हों ने गुरुदेव के नाम पर संस्थायें कायम करने का अपना लक्ष बना लिया था, जिनकी कृपा से श्री आत्मानन्द जैन महासभा पंजाब का सञ्चालन हो रहा है ।
गुरुकुल शिक्षण पद्धति का महत्त्व -
गुरुकुल के इतिहास व परिचय के साथ संक्षिप्त में यह बताना अनुचित न होगा, कि अन्य अनेक संस्था में होने पर भी इस संस्था को जन्म क्यों दिया गया । पाठकों को यह प्रतीत होना चाहिये, कि गुरुकुल का शिक्षण सर्वथा स्वतन्त्र है । इस समय समाज, धर्म और देश के लिये कैसी शिक्षा की आवश्यकता है, जो मनुष्य की आध्यात्मिक, मानसिक, और वाचिक शक्ति को विकसित करे और कार्यक्षेत्र में उतरने पर अपनी उदरपूर्ति के साथ समाज, धर्म और देश की सेवा कर सके, इस प्रकार उच्चशिक्षा का आदर्श सामने रख कर गुरुकुल कार्य कर रहा है । शिक्षा का अर्थ विद्यार्थियों का केवल अक्षर ज्ञान करा देना नहीं, बल्कि उन्हे नवजीवन प्रदान करना है, समाजसेवा की भावना को भरना है और जीवन की ज्योति को देदीप्यमान करना है, समाज में नवजीवन संचार करने, प्रेरणाबल के प्रवाह से क्रान्ति पैदा करने आत्मज्ञान, आत्मसम्मान और समाज की समृद्धि के साथ बेकारी मिटाने के लिये उच्चशिक्षा ही एक उपाय है ।
शताब्दि ग्रंथ ]
.: १०१ :

Page #415

सूरीश्वरजी के पुनीत नामपर
वर्तमान ब्रिटिश साम्राज्य में स्कूल और बालकों ने अपना बाह्य सौन्दर्य दिखा कर जनता को अपनी और आकर्षित और मोहित कर रखा है, परन्तु जब से देश में बेकारी का जोर बढ़ा, बी. ए. और एम. ए. पास करने में अपार सम्पत्ति और समय नष्ट करने के बाद, जब ग्रेज्युएट नौकरियों के लिये भटकने लगे, और आत्महत्यायें करने लगे हैं, तब से यह मालूम होने लगा है कि यह शिक्षण पद्धति कितनी दोषयुक्त है, बहुत से विद्वानों ने स्पष्ट शब्दों में यह कह दिया है कि ब्रिटिश स्कूल और कॉलेजों की शिक्षा केवल मेकोले ( Macanloy ) की उद्देश्यपूर्ति है, जिसने सन् १८३६ में अपने पिता को पत्र में लिखा था - " कि इस ( हमारी ) शिक्षा का हिन्दुओं पर आश्चर्योत्पादक असर हुआ है और कोई भी हिन्दु जिसने इस (अंग्रेजी ) शिक्षा को ग्रहण किया है अपने धार्मिकतत्वों का श्रद्धालु तथा भक्त नहीं रहता, इस शिक्षा का ही प्रभाव है कि कुछ व्यक्ति केवल हिन्दू कहलाने के लिये अपने आप को धर्म का अनुयायी मानते हैं, कईयों इसाई धर्म को स्वीकार कर लिया है, मेरा विश्वास है कि हमारी शिक्षापद्धति को लोगों कुछ और अधिक अपनाया तो अब से करीब ३० वर्ष पश्चात् बङ्गाल के प्रतिष्ठित कुटुम्बों में भी कोई व्यक्ति मूर्तिपूजक न रहेगा। अन्त में उसने अपने यह उद्गार लिखे-
We must do our best to form a class who may be interpretors between us & the millions whom we govern, a class of persons Indian in blood & colour, but English in taste, in opinions, words and intellect.
66
“ अर्थात् हमें अपनी शक्ति की चरम सीमा तक एक ऐसा जनवर्ग तैयार करना चाहिये जो मात्र खून और रङ्ग से ही हिन्दू हो तथा अपनी रुचि, शब्द, और बुद्धि की अपेक्षा से सर्वथा अङ्गरेज़ हो ऐसे वर्ग को ही हम अपने तथा लाखों व्यक्तियों, जिन पर हम शासन करते हैं, के बीच में मध्यस्थ बनाकर अपना कार्य साध सकते हैं । "
वास्तव में अब वैसी ही दशा होती जा रही है । परन्तु गुरुकुल जैसी संस्थाओं में पढ़नेवाला व्यक्ति कभी उस दशा को प्राप्त नहीं हो सकता, गुरुकुल शिक्षण पद्धति वास्तव में प्राचीन संस्कृति पोषक, एवं धार्मिक विचारों को दृढ़ रखनेवाली ही प्रमाणित हुई है । और जो देश के लिये भी सर्वथा उपयोगी है, गुरुकुल की शिक्षण पद्धति की बहुत से विद्वानों ने मुक्तकण्ठ से प्रशंसा की है, जहां का जीवन, पवित्र, सादा, शान्तिमय और चारित्र की ओर विशेष ध्यान देनेवाला होता है, गुरुकुल के संचालकों का विचार गुरुदेव के नाम को अमर करने के लिये इसे और भी उच्चकोटि पर लेजा
• १०२ :
[ श्री आत्मारामजी

Page #416

JPPEE
जग श्री. ईश्वरलाल जैन कर संसार की एक आदर्श संस्था बनाने का है, हम हृदय से प्रार्थना करें कि यह भावना पूर्ण हो, और गुरुदेव का नाम सर्वत्र फैले । म श्री आत्मानन्द जैन हाईस्कल अम्बाला शहर-FEETTPSEPTET
मामाजमजी का पंजाब में गुरुदेव के नाम पर संस्थायें चलाने का सबसे अधिक सौभाग्य अम्बाला शहर के श्री संघ को ही प्राप्त है जहां की समाज गुरुदेव के नामपर सब कुछ न्योछावर करने को सदा तैयार रहती है। गाशाय कि निमार मन मुनि श्री वल्लभविजयजी (आचार्य श्री विजयवल्लभमरि) का सन् १९०० में अम्बाला शहर में चतुर्मास हुआ, अम्बाला शहर में जैनीयों की खासी वस्ती है, श्वेताम्बर जैनों के भी काफी घर हैं, परन्तु उनके बालकों की शिक्षा का उस समय कोई प्रबन्ध न था, आप के उपदेश से एक पाठशाला खोली गई, विद्याप्रचार का यह बीज अङ्कुरित हुआ, उनके आशीर्वचनों का यह फल है कि अब वह फलाफूला वृक्ष नकर श्री आत्मानंद जैन हाईस्कूल के रूपमें दृष्टिगोचर हो रहा है।
बामगार रालि
* मा
लामा
PTE
का प्रारम्भिक पाठशाला ने कुछ वर्ष अच्छा उपयोगी कार्य किया, तत्पश्चात् स्थानीय आवश्यकताओं के कारण उसे प्राइमरी स्कूल का रूप दे दिया गया, आवश्यशताब्दि ग्रंथ ]
१०३ :

Page #417

सूरीश्वरजी के पूनीत नामपर
कतायें बढ़ती गईं, जिनके कारण सन् १९१९ में इसे लोअर मिडिलस्कूल, सन् १९२० में अपर मिडिलस्कूल और सन् १९२२ में हाईस्कूल करदिया गया, इसी वर्ष श्री विजयवल्लभसूरिजी का वहां चतुर्मास था, आप के उपदेश से स्कूल की बिल्डिंग के लिये २२ हज़ार रुपया जमा हुआ, जिसमें यह संस्था स्थायी हो गई । परन्तु पञ्जाब शिक्षा विभाग के हस्तक्षेप के कारण १९२३ में हाई की दोनों श्रेणियां बन्द कर दी गई, और पुनः १९२६ में खोल दी गईं, वर्तमान समय में हाइस्कूल की मिडिल और प्राइमरी शिक्षा की शाखायें ( वह भी गुरुदेव के नाम पर ही ) शहर में विद्यमान हैं, (शाखाओं सहित ) हाईस्कूल में ५७५ विद्यार्थी हैं, यह स्कूल पञ्जाब शिक्षा विभाग द्वारा स्वीकृत है, इसकी मिडिल और प्राइमरी शाखाओं को एड ( सहायता ) भी मिलती है, पंजाब यूनिवर्सिटी से इसका सम्बन्ध है, और मैट्रिक्युलेशन की परीक्षा के लिये तैयारी कराई जाती है। स्कूल में अंग्रेजी, गणित, भूगोल, इतिहास, संस्कृत, फारसी, ऊर्दू, साइन्स, सिविक्स और हाइजीन इत्यादि विषय पढ़ाये जाते हैं, मिडिल की श्रेणियों में बढ़ई तथा खिलौने बनाने का कार्य भी सिखाया जाता है, प्राइमरी विभाग में महाजनी हिन्दी भी पढ़ाई जाती है । धर्मशिक्षण का प्रबन्ध भी सन्तोष जनक है, छोटी श्रेणियों में शिक्षावली और ऊंची श्रेणियों में स्वतन्त्र स्कीम के अनुसार शिक्षा की जाती है, आनरेरी धर्माध्यापक ब्रह्मचारी शङ्करदासजी की निःस्वार्थ सेवाका छात्रों के चरित्र पर अच्छा प्रभाव पड़ता है, साधारण परीक्षाओं के साथ धर्म की परीक्षायें भी ली जाती हैं, प्रश्नपत्र बाहर से मंगाये एवं बाहर ही देखे जाते हैं, सर्व प्रथम रहने वाले विद्यार्थी को विजयानन्द जयंती ( ज्येष्ठ शुदि ८ ) को लाला कालूमल चान्दमल बाबू - स्वर्णपदक भी दिया जाता है, और दूसरे नम्बरवाले को सात रु. पारितोषक श्री आत्मानंद जैन सभा की ओर से मिलता है ।
कुल २३ अध्यापकों में से २१ ट्रेंड हैं, सभी अपने अपने कार्य में दक्ष हैं इस कारण स्कूल की शिक्षण अवस्था सराहनीय है, मैट्रिक्यूलेशन और बर्नेक्यूलर परीक्षाओं के परिणाम अबतक बहुत ही अच्छे रहे हैं । व्यायाम, ड्रिल, स्काउटिंग चरित्र गठन आदि की ओर भी पूरा ध्यान दिया जाता है ।
जून १९३१ तक स्कूल श्री आत्मानन्द जैनगंज में लगता रहा, यह एक लम्बी चौड़ी मंडी है, जिसकी उपर की मंजिल में स्कूल लगा करता था, यह मकान श्वेताम्बर जैन पंचायत का है, दुकानों की आमदनी से स्कूल को आर्थिक सहायता
• १०४ :
[ श्री आत्मारामजी

Page #418

शताब्दिनायक का यह फोटो सं. १९३५ में दिल्ली में लिया गया था ( यह ग्रूप सबसे पहला है )

महाराजजी भक्तजनो की बीच में
न्यायांभोनिधि जैनाचार्य श्रीमद्विजयानन्दसूरि प्रसिद्धनाम श्री आत्मारामजी महाराज के पट्टधर आचार्य श्री विजयवल्लभसूरीश्वरजी महाराज के असाधारण सदुपदेश से स्थापित -
श्री आत्मानंद जैन हाईस्कुल अंबाला सीटी ( पंजाब )

Page #419

Jain Education Internations

Page #420

श्री. ईश्वरलाल जैन मिल जाती है । जून १९३१ में शहर से बाहर स्कूल की अपनी दर्शनीय बिल्डिंग की प्रतिष्ठा बड़ी धूम धाम से हुई तत्पश्चात् स्कूल इस नये मकान में चला गया। . स्कूल के साथ एक अच्छा बोर्डिंग हाउस भी है, जिसमें इस समय ५६ विद्यार्थी रहते हैं, उनके देखभाल के लिये दो डाक्टर और वैद्य भी नियुक्त हैं, स्कूल के सभी विद्यार्थियों की साल में तीनबार डाक्टरी परीक्षा का प्रबन्ध है, परिणाम की सूचना विद्यार्थियों के घर भेजदी जाती है । इस प्रकार यह संख्या जैनों में नहीं प्रत्युत अजैनों में भी व्यवहारिक तथा धर्मशिक्षा का प्रचार कर रही है, सर्व साधारण में जैन धर्म के विषय में जो भ्रममूलक विचार उत्पन्न होते हैं उनके निराकरण का यह सर्व श्रेष्ठ उपाय है, इस स्कूल तथा गुरुदेव के नाम पर चलने वाली अम्बाला शहर की अन्य संस्थाओं के लिये एक ही मैनेजिंग कमेटी बनी हुई है, जो सरकार द्वारा रजिस्टर्ड है, सारी आमदनी और खर्च का पूरा हिसाब रखा जाता है, जिसे आत्मानंद जैन सभा की ओर से निर्वाचित आडीटर पड़ताल करते हैं, और स्कूल का हिसाब सरकारी आडीटर भी पड़ताल करते हैं।
इस हाईस्कूल तथा इस की प्राइमरी आदि शाखामें एवं कन्या पाठशाला आदि का (जिसका परिचय आगे है ) वार्षिक खर्च २० हजार रुपैया के लगभग है, जो कि फीस ग्रांट और दानादि से पूरा किया जाता है दोनों प्राइमरी स्कूलों और कन्या पाठशाला में कोई फीस नहीं ली जाती लगभग पांच हज़ार रुपये साल का घाटा समाज को पूरा करना पड़ता है। समाज का कर्तव्य है कि इस के साथ पूरा सहयोग देकर इसे जैन कॉलेज का रूप दे। श्री आत्मानन्द जैनहाईस्कूल मालेरकोटला
___ मालेरकोटला मुस्लिम नवाब की रियासत है, और मालेरकोटला में ही हमारे गुरुदेव श्री विजयानन्दसूरि महाराज ने स्थानकवासी दीक्षा ग्रहण की थी । वहां का जैन समाज बड़ा गुरुभक्त है, इस नगर में श्री देव श्री जी के उपदेश से एक कन्यापाठशाला स्थापित की गई, परन्तु कई कारणों से यह संस्था उन्नति न कर सकी, लगभग १२ वर्ष पूर्व आचार्य श्री विजयवल्लभसूरिजी महाराज अपनी आचार्य पदवी के उपरांत वहां पधारे उस समय आप के उपदेश से उस संस्था को लोअर प्राइमरी स्कूल की शकल दे दी गई, और उसका ५ वर्षतक अच्छा कार्य चला, इसके बाद
शताब्दि ग्रंथ ]

Page #421

सूरीश्वरजी के पूनीत नामपर स्कूल की बिल्डिंग खरीद ली गई, और स्कूल के फण्ड में कमी आने से कार्य शिथिल हो गया लेकिन उत्साही समाज सेवकों ने उस कार्य को फिर सम्हाल लिया। बाबू दीपचन्द जी ने दो वर्ष तक वहां निःस्वार्थ भाव से सेवा की, और प्रयत्न कर १९३२ में उसे मिडिल स्कूल में परिणत करा दिया, और अब वहां पर हाईक्लास की श्रेणियाँ भी खोल दी गई हैं, और कार्य अच्छी तरह चल रहा है। श्री आत्मानन्द जैन मिडिलस्कूल जंडियालागुरु (जिला अमृतसर)
यह स्कूल गुरुदेव के नाम पर १२-१३ वर्ष से बराबर चल रहा है, प्रारम्भ में यह भी प्राइमरी स्कूल था, उत्साही कार्य कर्ताओं ने अपने कार्य में उन्नति कर के इसे मिडिलस्कूल कर दिया, अब कुछ वर्षों से मिडिल स्कूल भलीभांति चल रहा है, जैन, जैनेतर विद्यार्थी शिक्षाका पूरा लाभ ले रहे हैं । श्री आत्मानन्द जैन प्राइमरी स्कूल लुधियाना--
गुरुदेव के नाम से यह स्कूल भी १०-१२ वर्ष से चला रहा है और जैन जैनेतर विद्यार्थी शिक्षा प्राप्त कर रहे हैं। श्री आत्मानन्द जैन विद्यालय गुजरांवाला--
गुरुदेव का गुजरांवाला में स्वर्गवास हुआ, तभी से यह जैनियों का तीर्थस्थान है, और यहां के समाज में गुरुभक्ति भी कूट कूट कर भरी हुई है। लगभग ३० वर्ष पूर्व इस विद्यालय को स्थापित किया गया था, वह विद्यालय आजतक अच्छी तरह कार्य कर रहा है, वर्तमान समय में श्री आत्मानंद जैन गुरुकुल पंजाब की ओर से ९५० रु. वार्षिक सहायता दी जाती है, और तीन अध्यापकों की निगरानी में १५५ विद्यार्थी शिक्षा का लाभ ले रहे हैं, इस प्रकार यह संस्था भी जैन व जैनेतर समाज का कल्याण कर रही है। श्री आत्मानन्द जैन विद्यालय सादड़ी (मारवाड़)--
__ मारवाड़ और मेवाड़ तो शिक्षा के लिये सचमुच मरुभूमि सा ही था, परन्तु इस थोड़े से समय में उस देश में बहुत परिवर्तन हो गया हैं। श्री विजयवल्लभसूरीश्वरजी व उनके शिष्यरत्न पं. ललितविजय जी ने अपने उपदेश और प्रयत्नों से उस प्रदेश को ज्ञान से हरा भरा कर दिया है, पूर्वोक्त संस्था का उद्घाटन भी इन्ही उपकारियों के
[ श्री आत्मारामजी

Page #422

श्री आत्मानंद जैन गुरुकुल गुजरांवाला पंजाब

Page #423

Page #424

श्री. ईश्वरलाल जैन
उपकार का परिणाम है । यद्यपि इस संस्था की स्थापना कुछ वर्ष पूर्व हुई और उसके लिये राणकपुरी तीर्थ के रास्ते में एक भव्य मकान भी तैयार करा कर समाज के रत्न श्रीयुत गुलाबचन्दजी ढड्ढा के करकमलों से वहां का प्रवेश भी हो गया था, परन्तु वहां के संघ की पारस्परिक फूट के परिणाम स्वरूप कार्य कम रहा, सन् १९३२ में आचार्य श्री के शुभ पदार्पण से क्लहक्लेश मिटा और १७ हज़ार का चन्दा जो कि विद्यालय के लिये देना किया था, वसूल किया जाने लगा, और विजयादशमी के दिन महोत्सव के साथ कार्य प्रारम्भ कर दिया गया, जो अब सुचारू रूपसे चल रहा है । श्री आत्मानन्द जैन कन्या पाठशाला अम्बाला शहर-
सन् १९१३ में बालिकाओं की शिक्षा के लिये मुनि श्री लब्धिविजयजी (वर्तमान आचार्य श्री विजयलब्धिसूरि ) महाराज के चतुर्मास में यह कन्या पाठशाला स्थापित की गई, जो बराबर २२ वर्ष से अच्छी तरह चल रही है, वर्तमान समय में १६३ कन्यायें शिक्षा प्राप्त कर रही हैं, चार अध्यापिकाओं की देखरेख में कार्य अच्छा हो रहा है। जहां पर अन्य शिक्षाओं के साथ जैन धर्म की शिक्षा भी अवश्य दी जाती है। यदि कन्याओं के धर्म के प्रति विचार दृढ़ होंगे तो भविष्य बड़ा उज्ज्वल होगा, क्योंकि यही कन्या भावी की मातायें हैं, कन्याओं को ज्ञान दान करने का जो श्रेय प्राप्त किया है वह स्तुत्य है ।
श्री आत्मानन्द जैन कन्याशाला गुजरांवाला-
पञ्जाब में गुजरांवाला ही ऐसा नगर है जहां जैनियों की संख्या अधिक है, स्थानीय समाज ने अपनी कन्याओं के लिये शिक्षा की आवश्यक्ता महसूस करते हुए लगभग दस वर्ष पूर्व इस शाला की स्थापना की। जिस में हिन्दी आदि की शिक्षा के साथ धार्मिक शिक्षा भी भलीभांति दी जाती है । वर्तमान समय में १०० के लगभग कन्यायें तीन अध्यापिकाओं की देखरेख में शिक्षा का लाभ ले रही हैं ।
श्री आत्मवल्लभ केलवणी फण्ड पालनपुर (गुजरात ) --
यह संस्था गुजरात देश में शिक्षाप्रचार के लिये कई वर्षों से कार्य कर रही है, शिक्षा प्रचार के लिये ही फण्ड एकत्रित किया गया है। पढ़नेवाले योग्य विद्यार्थीयों को सहायता देना और शिक्षा के लिये उत्साहित करना एवं जैनसमाज से अज्ञान अन्धकार मिटा कर विद्या का प्रकाश करना इस संस्था का उद्देश्य है ।
शताब्दि ग्रंथ ]
• १०७ :

Page #425

सूरीश्वरजी के पुनीत नामपर
: पुस्तक प्रकाशक संस्थायें :
श्री आत्मानन्द जैन ट्रैक्ट सोसायटी अम्बाला शहर
66
"
पञ्जाबभर में जैन धर्म सम्बन्धी ट्रैक्ट प्रकाशित करनेवाली एक मात्र संस्था यही ईस्वीसन् १९१५ में स्थापित हुई, जिस में जैन धर्म सम्बन्धी उपयोगी छोटे छोटे ११२ ट्रैक्ट आजतक निकल चुके हैं, ट्रैक्ट सोसायटी ने उपयोगिता इतनी बढ़ाली कि पञ्जाब के अतिरिक्त यू. पी. गुजरात, मारवाड़ आदि और भी इस के पर्याप्त ग्राहक हुए और सन् १९३० से ट्रैक्ट सोसायटीने ट्रैक्टों के स्थान पर आत्मानन्द नामक मासिक पत्र निकालना प्रारम्भ किया, जिस के सम्बन्ध में अन्यत्र परिचय दिखा गया है, ट्रैक्ट सोसायटी अपने ग्राहकों को ट्रैक्टों के अतिरिक्त एक सुन्दर तिथि पत्रक ( कैलेण्डर ) भी प्रतिवर्ष देती रही, दो रु. वार्षिक देनेवाला उसका ग्राहक, एवं १०० रु. एक साथ देनेवाला लाइफ मेम्बर स्वीकृत किया जाता है, ट्रैक्ट प्रकाशन का कार्य कुछ समय से बन्द पड़ा है, उसके सुयोग्य कार्य कर्ताओं को फिर उत्साहित हो कर कार्य प्रारम्भ करना चाहिये ।
श्री आत्मानन्द जैन पुस्तक प्रचारक मण्डल देहली व आगरा
गुरुदेव के नाम पर चलनेवाली यह संस्था सर्व प्रथम देहली में स्थापित हुई, जिस को लगभग २०-२५ वर्ष हो चुके होंगे, बाबूदयालचन्दजी जौहरी आगरा, बाबू टीकमचन्दजी देहली और बाबू जवाहरलालजी नाहटा इस संस्था के मुख्य संस्थापक थे, इस संस्थाने समाज व धर्म के लिये अच्छे ट्रैक्ट, व बड़ी पुस्तकें प्रकाशित की; १५-१६ वर्ष से यह मण्डल देहली से आगरा चला गया, और वहां पर बा. दयालचन्दजी की देखरेख में इसका कार्य भलीभांति चल रहा है, जैन धर्म का हिन्दी भाषा में प्रचार करने वाली यही एकदो संस्थायें थीं । कर्मग्रन्थ जैसे अमूल्य ग्रन्थों का धुरन्धर विद्वानों से हिन्दी अनुवाद व विस्तृत विवेचना कराकर प्रकाशित करने का सौभाग्य इसी संस्था को प्राप्त हुआ है, और कितने ही बड़े ग्रन्थ हिन्दी में छपवा कर सस्ते दामों पर देने का कार्य भी इस संस्थाने किया है, जिसका उदाहरण यही है दर्शन और अनेकान्तवाद, जैसी सुन्दर और ढाईस पृष्ठ की पुस्तक को लगभग छे आने में देकर जैन साहित्य का प्रचार किया ।
T
• १०८ :
[ श्री आत्मारामजी

Page #426

मार
My-m
porani
ST
un
w
श्री आत्मानंद जैन गुरुकुळ पंजाब गुजरांवाला विद्यार्थी व कार्यकर्तागण ( सामायिक अवस्थामें )

www.jairnelibrary.org

Page #427

Page #428

श्री. ईश्वरलाल जैन श्री आत्मानन्द जैन सभा भावनगर---
स्वर्गीय गुरुदेव के नाम से यह संस्था लगभग ४० वर्ष से स्थापित है, जिस का विस्तृत परिचय पाठक अन्यत्र देखेंगे, संक्षेप में इस संस्था का अपना ही भवन है, जो कि गुरुदेव का एक स्मारक है, इसी स्थान से सैंकड़ो बड़े बड़े ग्रन्थ गुजराती भाषा में निकल चुके हैं। ३४ वर्ष से 'आत्मानन्द प्रकाश' नामक गुजराती मासिक इस संस्था से प्रकाशित होकर समाज-धर्म की सेवा कर रहा है, इस सभा के बहुत से लाइफ मेम्बर हैं, जिनको यह संस्था अपनी प्रकाशित पुस्तकें जो प्रायः दो दो चार सौ पृष्ठ की होती हैं, भेटस्वरूप प्रदान करती है, इस संस्था के आजीवन सदस्यों के पास इनकी पुस्तकों से घर की छोटी सी लायब्रेरी ही बन गई है, इस संस्था ने आत्मवल्लभ ग्रन्थ सीरीज़ और विजयानन्द शताब्दि ग्रन्थमाला, नाम से भी कई पुस्तकें प्रकाशित की हैं। गुरुदेव के नामपर चलनेवाली यह संस्था खूब उन्नति पर है हम इस संस्था का लक्ष्य हिन्दी की ओर भी दिलाते हैं, कि कुछ साहित्य वह हिन्दी में प्रकाशित करे । श्री आत्मानन्द जैन महासभा अम्बाला शहर--
___ पुस्तक प्रकाशक संस्थाओं में यदि हम इस संस्था का नाम भी सम्मिलित करें, तो अनुचित न होगा, पुस्तकें प्रकाशित करने के उद्देश्य से इसी संस्थाने ही ट्रैक्ट सोसायटी को जन्म दिया, परन्तु इस संस्था ने कई ही उपयोगी पुस्तकें अपनी संस्था के नाम से भी प्रकाशित की।
इस सभा की स्थापना शिक्षा प्रचार और सामाजिक कुरीतियों के निराकरण के उद्देश्य से सन् १९१२ में आचार्य श्री के उपदेश से हुई, और सद्गृहस्थों के प्रयत्न से समाज में देवभक्ति, गुरुभक्ति संघशक्ति की उत्तरोत्तर वृद्धि होती रही, जिसका परिणाम यह है कि आज पञ्जाब में श्वेताम्बर जैन समाज में अम्बाला का मुख्य स्थान है, अम्बाला की सभी जैन संस्थायें इसी के ही अन्तर्गत हैं, हाईस्कूल, पाठशालायें, लायब्रेरी, रीडिंगरूम, ट्रैक्ट सोसायटी आदि के संचालन करने वाली यही सभा है । इन कार्यों के अतिरिक्त सभा ने निम्नलिखित महत्वपूर्ण कार्य भी किये आचार्यश्री ने हिन्दीभाषा में धार्मिक शिक्षा देनेवाली पुस्तकों की कमी देख कर अपने १९२२ के चातुर्मास में एक शिक्षावली तैयार कराई, जो श्री आत्मानन्द शिक्षावली के नाम से चार भागों में सभा की ओर से छप चुकी है, और पंजाब, मेवाड़, मारवाड़, आदि प्रान्तों में पढ़ाई जा अतान्दि ग्रंथ ]
१०९:.

Page #429

सूरीश्वरजी के पुनीत नामपर रही है । इस प्रकार के कई कार्यों के अतिरिक्त सभा ने “भारत वर्ष इतिहास संशोधन" का महत्वपूर्ण कार्य किया, जिस का सभा को गर्व होना चाहिये, जैनों का अपना कोई सुन्दर सुसंबद्ध, और प्रमाणिक इतिहास नहीं, पाश्चात्य विद्वानों ने भारत के इतिहास में जैनों के विषय में अंडबंड लिखा है, भारतीय विद्वान भी इतिहास लिखते समय स्वतन्त्र खोज का कष्ट न उठा कर उनकी नकल करते हैं और फिर वही पुस्तकें स्कूलों में हमारे बालक बालिकाओं को पढ़ाई जाती हैं, जिस के परिणामस्वरूप जैन धर्म के विषय में उनके विचार भ्रान्त व कुत्सित हो जाते हैं सभाने इस ओर पूरा लक्ष देकर लेखकों एवं प्रकाशकों को मूर्तियों और प्रमाणों सहित वासविकता का परिचय दिया,
और अपनीभूल सुधारने के लिये बाधित किया, जिसका परिणाम यह हुआ कि एक दर्जन से अधिक पुस्तकों के नवीन संस्करणों में संशोधन हो चुका है, इस सम्बन्ध में सभाने भारत वर्ष का इतिहास और जैन धर्म, पुस्तक प्रकाशित की है, जिस से सब कुछ विस्तृत मालूम होगा। पिछले वर्षों में सभा की ओर से छात्रवृत्ति भी दी जाती रही यह विद्यार्थी भिन्न भिन्न कॉलेजों में शिक्षा पारहे थे, इस प्रकार इस सभाने कई स्तुत्य कार्य किये, ऐसे ही पंजाब में गुरुदेव के नामपर चलनेवाली अन्य सभाओं ने भी कुछ पुस्तकें प्रकाशित की, जिस में आत्मानन्द जैन सभा जीरा का नाम उल्लेखनीय है, जहां से कई भजन आदि की पुस्तकें निकलीं, आत्मानन्द जैन सभा लाहौर से भी दो एक पुस्तकें प्रकाशित हुई थीं।
लायब्रेरियां: पंजाब के प्रत्येक मन्दिर के साथ गुरुदेव ने ग्रन्थ भण्डार भी स्थापित कराये, परिणाम स्वरूप जहां सैंकड़ो हस्तलिखित बहुमूल्य ग्रन्थ विद्यमान हैं परन्तु यहां उन ग्रन्थ भण्डारों का ही नहीं बल्कि गुरुदेव के नाम से चलनेवाले पुस्तकालय व वाचनालयों का भी यहां निर्देश किया जाता है-- श्री आत्मानन्द जैन लायब्रेरी अम्बाला शहर--
सन् १९२२ में अम्बाला जैन समाज के अहोभाग्य से वहां श्री विजयवल्लभमूरिजी का दूसरी बार चतुर्मास हुआ, जिस चतुर्मास में कई महत्वपूर्ण काय हुए, जिन में का एक कार्य यह भी है।
११०:
[ श्री आत्मारामजी

Page #430

श्री. ईश्वरलाल जैन आचार्यश्री ने गुरुदेव श्री विजयानन्दसूरि महाराज का तथा अपना सर्व पुस्तक संग्रह अम्बाला में रखना निश्चित किया और वहां लायब्रेरी की स्थापना की । गुरुदेव तथा आचार्यश्री का पुस्तक संग्रह था ही साथ ही तत्रस्थ मन्दिरजी में पुराना भण्डार था, वह भी प्राप्त हो गया, और मुनि राजविजयजी ने भी अपना कितना ही हस्तलिखित संग्रह वहीं दे दिया।
इस पुस्तकालय में ७७७ हस्तलिखित शास्त्र, ५४६ मुद्रित शास्त्र तथा भिन्न भिन्न भाषाओं और विषयों की ६०८६ पुस्तके वर्तमान समय में विद्यमान हैं, जिस से जैन तथा अजैन जनता पूरा लाभ ले रही है । श्री आत्मानन्द जैन पब्लिक रीडिंगरूम अम्बाला शहर
सन् १९११ में कुछ जैन युवकों के प्रयास से यह रीडिंग सभा खोला गया, अच्छे २ दैनिक, साप्ताहिक, तथा मासिक पत्र मंगवाये गये और वहां की म्युनिसिपल कमेटी से रु.१००) वार्षिक सहायता भी मिलने लगी। इस वाचनालय से अम्बाला शहर की जनता की अच्छी सेवा हो रही है । इस के अतिरिक्त निम्नलिखित लायबेरियों का नाम भी उल्लेखनीय है जो कि वर्षों से गुरुदेव के नाम पर स्थापित हैं, और जहां पुस्तकों का अच्छा संग्रह है।
श्री आत्मानन्द जैन लायब्रेरी अमृतसर श्री आत्मानन्द जैन पुस्तकालय होशियारपुर श्री आत्मानन्द जैन लायब्रेरी जण्डियालागुरु ( अमृतसर) श्री आत्मानन्द जैन लायब्रेरी जूनागढ़ स्टेट श्री आत्मवल्लभ जैन सेन्ट्रल लायब्रेरी मादड़ी ( मारवाड़ )
पत्र-पत्रिकायें : स्वर्गीय गुरुदेव के नाम से तीन पत्र-पत्रिकायें प्रकाश में आई ।
१ आत्मानन्द प्रकाश (गुजराती मासिक)२ आत्मानन्द पत्रिका (हिन्दी मासिक) ३ आत्मानन्द (हिन्दी मासिक )। शताब्दि ग्रंथ ]

Page #431

सूरीश्वरजी के पूनीत नामपर समाज में पत्र-पत्रिकायें धर्म का अच्छा प्रचार कर सकती हैं, और उनके संस्कारों को दृढ रख सकती हैं। हमारे श्री विजयानन्दसूरीश्वर के नाम से जो पत्र-पत्रिकायें प्रकाशित हुई उनका संक्षिप्त इतिहास यहां दिया जाता है ।
आत्मानन्द प्रकाश--यह गुजराती मासिक पत्र श्री आत्मानन्द जैन सभा भावनगर की ओर से बराबर ३४ वर्ष से निकल रहा है, यही उसकी उपयोगिता का पर्याप्त प्रमाण है, यह आजीवन सदस्यों को फ्री दिया जाता है, तथा ग्राहकों से वार्षिक मूल्य के ११) रु. ही लिया जाता है । लेख अच्छे उपयोगी होते हैं ।
आत्मानन्द पत्रिका--यह हिन्दी मासिक पत्रिका भी ३४ वर्ष पूर्व ई. सन् १९०० में श्री आत्मानन्द जैन सभा पंजाब की ओर से प्रकाशित हुई । पंजाब जैसे देश में जहां उर्दू भाषा की ही प्रधानता है वहां ऐसी पत्रिका का संचालन करना परिश्रम और साहस का ही काम है। इधर प्रेसों की दिक्कतें और उधर हिन्दी लेखकों की कमी भी विचारणीय थी, परन्तु गुरुदेव के आशीर्वाद से यह पत्रिका छ वर्ष तक मासिकरूप में और एक वर्ष साप्ताहिक रूप में प्रकाशित हुई । उस समय जैन समाज में हिन्दी भाषा की निकलनेवाली यही एक मात्र पत्रिका थी, जिसका संचालन श्रीयुत बाबू जसवन्तरायजी निःस्वार्थभाव से करते रहे, जिसके लिये वे धन्यवाद के पात्र हैं।
सात वर्ष के संचालन के बाद बा. जसवन्तरायजी को अन्य कार्यों की अधिकता के कारण इसके लिये समय निकालना कठिन हो गया, और वेतन देकर कोई आदमी न रखा जा सका और सन् १९०७ में पत्रिका का प्रकाशन बन्द हो गया।
___ आत्मानन्द--यह हिन्दी मासिक पत्रिका समाज की मांग पर श्री आ. नं. जै. ट्रैक्ट सोसायटी अम्बाला की ओर से सन् १९३० से पुस्तकाकार प्रकाशित होना प्रारम्भ हुआ उस ही समय श्री आ. नं. जैन गुरुकुल पंजाब से एक त्रेमासिक पत्र 'प्रभात' भी प्रकाशित हो रहा था। श्री आत्मानन्द जैन महासभा पंजाब के सितम्बर १९३० के अधिकवेशन में यह प्रस्ताव हुआ कि गुरुकुल के पत्र 'प्रभात' और ट्रैक्ट सोसा. यटी के 'आत्मानन्द' को एक साथ मिला दिया जाय और 'आत्मानन्द' पत्र श्री आत्मानन्द जैन महासभा पंजाब, श्री आत्मानन्द जैन गुरुकुल पंजाब, और श्री आत्मानन्द जैन ट्रैक्ट सोसायटी अम्बाला तीनों संस्थाओं का एक मात्र मासिक मुख पत्र घोषित किया जाय और तीनों संस्थायें समानरूप से इसे सहायता दें इस । प्रस्ताव को जनवरी १९३१ से कार्यरूप में परिणत कर दिया गया और वह आत्मानन्द, पत्र .: ११२:.
[श्री आत्मारामजी

Page #432

न्यायांभोनिधि जैनाचार्य श्रीमद्विजयानन्दसूरि प्रसिद्धनाम श्री आत्मारामजी महाराज के पट्टधर आचार्य श्री विजयवल्लभसूरीश्वरजी महाराज के असाधारण सदुपदेश से स्थापित
श्री आत्मानंद जैन लाइब्रेरी अंबालासीटी ( पंजाब )

Page #433

Page #434

श्री. ईश्वरलाल जैन बड़ी साइज़ में प्रकाशित होने लगा, उसमें हिन्दी के साथ कुछ पृष्ठ उर्द के भी दिये गये, जिस से पंजाब की जैन समाज में दिलचस्पी बढ़े। श्री आत्मानन्द जैन महासभा पंजाब
__ यह संस्था पंजाब के श्वेताम्बर समाज की एक महान संस्था है, जिसे स्थापित हुए लगभग १५ वर्ष हुए हैं । इस संस्था के संस्थापक स्वनामधन्य स्वर्गीय मुनिराज पं. श्री सोहनविजयजी महाराज हैं, जिन के हृदय में श्वेताम्बर समाज में जागृति पैदा करने की अगाध लगन थी, और जिन्हों ने गुरुदेव की भावना को पूर्ण करने में ही अपनी जीवनलीला समाप्त कर दी। जिस समय महासभा संस्था स्थापित की गई थी, समाज की नैया डगमगा रही थी, फजूल खर्ची और फैशन परस्ती ने अच्छी तरह घर किया हुआ था, विवाहशादियों में अपनी सामर्थ्य से भी अधिक खर्च करना कितनी मूर्खता है, इन रूढ़ियों और कुरीतियों के नामोनिशान मेटने, एवं अपने धर्म की रक्षा के लिये विद्या का प्रचार करने, जैन तीर्थो का उद्धार करने, जैन पर्यों को मनाने, एवं जैन समाज में संगठन कायम करने के उद्देश्य लेकर यह संस्था स्थापित हुई। पंजाब के लिये यह दुर्भाग्य था कि संस्थापक मुनिराज का थोड़े समय में ही स्वर्गवास हो गया । महासभा अपना वार्षिक अधिवेशन कर के
* इस प्रकार यह पत्र तीन वर्षतक समाज की सेवा करता रहा। दुर्भाग्य से कुछ कारण ऐसे उपस्थित हुए जिस से पंजाब की जैन समाज का एक मात्र पत्र भी १९३३ का वर्ष पूरा कर के बन्द हो गया। यह समाज का दुर्भाग्य ही है, इसे फिर से प्रकाशित करने की पूरी आवश्यकता है।
शतान्दि ग्रंथ ]

Page #435

सूरीश्वरजी के पुनीत नामपर समाज में जागृति पैदा करने के साथ कुरीतिनिवारण, तीर्थरक्षा के साथ अपने निस्सहाय स्वधर्मी बन्धुओं की समय समय पर सहायता करती रही। आजतक इस के १२ अधिवेशन हुए, और उन में बहुत ही उपयोगी प्रस्ताव पास किये गये और उन पर अमल करने-कराने का प्रयत्न किया गया ।
सन् १९२८ के अधिवेशन में एक जैन युवक मण्डल भी कायम किया गया, जिसका उद्देश्य जैन समाज के प्रत्येक सम्प्रदाय को एक झण्डे के नीचे लाकर संगठित करना था।
सन् १९३१ में स्त्री समाज में जागृति पैदा करने के लिये एक स्त्री सभा कायम की गई जिस का परिचय आगे दे दिया गया है ।
महासभा ने गिरनार तीर्थोद्धार आदि के कई फण्ड कायम किये और पंजाब की ओर से सहायता भेजी, केसरियाजी के लिये तो महासभा ने स्तुत्य कार्य किया और केसरियाजी के सम्बन्ध में प्रकाश डालनेवाले साहित्य को प्रकाशित किया । इस महासभाने पंजाब के हस्तलिखित ग्रन्थ भण्डारों की सूची पंजाब युनिवर्सिटी की सहायता से तैयार कराने का कार्य हाथ में लिया। प्रोफेसर बनारसीदासजी P. H. D. लाहौर की निगराने में यह कार्य प्रारम्भ भी किया गया । श्री आत्मानन्द जैन स्त्रीसुधार सभा पञ्जाबः
___ पंजाब जैसे देश में और वह भी जैनसमाज में एक स्त्री सभा का होना साधारण बात नहीं। जहां स्त्री समाज में अज्ञानता की पराकाष्ठा है, और परिणामस्वरूप जहां की स्त्रियां प्रायः फैशन परस्ती में फसी हुई हों, वहां पर सुधार का कार्य करना साधारण बात नहीं, लेकिन गुरुभक्ति निमित्त पञ्जाब की बहिनों ने यह कार्य भी हाथ में लिया । यह स्त्रीसुधार सभा, श्री आत्मानन्द जैन महासभा शाखारूप में महासभा के ११ वें अधिवेशन पर १९३१ में स्थापित हुई और श्रीमती द्रौपदी देवी इस की प्रधाना रहीं, जिन्हों ने अपनी ओर से पूर्ण परिश्रम कर पञ्जाब के भिन्न २ शहरों में प्रचार के लिये गई, और सदस्यायें बनाकर स्त्री सभायें स्थापित की।
और कुछ रीतिरिवाज़ में सुधार के प्रस्ताव पासकर उन पर अमल कराया और इस सभा का नारोवाल में एक वार्षिक अधिवेशन भी हुआ। .: ११४ :
[ श्री आत्मारामजी

Page #436

श्री. ईश्वरलाल जैन श्री आत्मानन्द जैन युवक मण्डल अम्बाला शहरः--
जिस शहर में गुरुदेव के नाम पर कइ संस्थायें कार्य कर रही हैं वहां इसका उल्लेख करना भी अनुचित न होगा। धार्मिक सभाओं तथा मेलों का प्रबन्ध करने के लिये श्री आत्मानन्द जैन युवक मण्डल चार पांच साल से अच्छा कार्य कर रहा है। श्री मन्दिरजी में आरती का प्रबन्ध मंडल ही करता हैं, मंडल की अपनी एक भजन मण्डली और एक बैंड भी है। श्री आत्मवल्लभ जैन समाज देसुरी:
गुरुदेव व हमारे आचार्य श्री के नाम से केवल पञ्जाब में ही संस्थायें नहीं, प्रत्युत अन्य देशों में भी अच्छी संख्या में विद्यमान हैं। देसुरी में इस नाम की सभा का होना गुरुभक्ति का परिचायक है। श्री आत्मानन्द जैन कुमार सभायें:--
___ यहां पर कितनी संस्थाओं का परिचय दें ? गुरुदेव के नाम पर पञ्जाब भर में शायद ही कोई शहर व गांव ऐसा होगा, जहां पर जैन रहते हों और गुरुदेव के नाम की कोई संस्था न हो; प्रत्येक स्थान पर आ. नं. जै. सभा व कुमार सभा विद्यमान है। प्रत्येक सभा का इस छोटे से लेख में परिचय कराना अशक्य है, केवल उनकी सूची ही पर्याप्त लम्बी होगी। पञ्जाब के अतिरिक्त अन्य स्थानों पर गुरुदेव के नाम पर कई संस्थायें होंगी, जिनका इस लेख में वर्णन नहीं ।
अन्तिम निवेदन यह बड़ी प्रसन्नता व गौरव का विषय है कि गुरुदेव के नाम पर बहुत-सी संस्थायें स्थापित हुई, और समाज में कुछ न कुछ जागृति उत्पन्न की; परन्तु क्या इतनी मात्र संस्थाओं से समाज की आवश्यक्तायें पूर्ण हो गईं ? इतनी संस्थाओं से क्या हृदय को सन्तोष है ? एक दृष्टि अन्यमतावलम्बियों की संस्थाओं पर डालिये। आर्यसमाज की इस समय कितनी संस्थायें विद्यमान हैं ? इस समाज को निकले अभी पौने सौ वर्ष के ही लगभग हुए होंगे, परन्तु हम उनकी गत २० वर्ष की संस्थाओं व उनके कार्य देखें तो भी लज्जा से अवनत होना पड़ेगा। उनकी १९२१ की सूची अनुसार यह संख्यायें आप के सामने रखते हैंशताब्दि प्रथ]

Page #437

सूरीश्वरजी के पुनीत नामपर कुल आर्यसमाजों की ( सभा) संख्या १५१०, समाजों के अपने भवन ८३४, सदस्य संख्या ६,४८,०००, बैतनिक प्रचारक १६५, अवैतनिक २२८, संन्यासी प्रचारक १३०, स्वतंत्र प्रचारक ४०० कुल प्रचारक ९२३ हैं ।
संस्थायें-लड़कों के ६ कॉलेज, ६२ हाईस्कूल, १५० एंग्लोवर्नाक्यूलर मिडिलस्कूल, १९२ प्राइमरी स्कूल, १४२ रात्रिपाठशालायें, १ आयुर्वेद कॉलेज, १ अयोगस्कूल, २८ गुरुकुल, ३०० संस्कृत शालायें, २ योगमण्डल, २ संन्यासीपाठशालायें, ३ कन्यागुरुकुल, २ कन्या कॉलेज, ३ कन्या हाईस्कूल और २६२ कन्या पाठशालायें, ४८ अनाथालय, ४० विधवाश्रम, १४ औषधालय, ३० प्रेस, ४० समाचार पत्र, १०० पुस्तकों की दुकानें और २ बैंक भी हैं।
जैन समाज के बन्धुओ ! अपनी आंखे खोलो। आर्यसमाज आज आगे से भी अधिक उन्नति कर चुका है । उसके प्रेस व पत्र, प्रचारक व स्कूल आगे से भी बढ़े हुए हैं, परन्तु दुर्भाग्य है जैन समाज का जिस के पास पैसे की कमी नहीं, पर एक कॉलेज भी अपना नहीं बना सका । आचार्यश्री इस के लिये प्रयत्नशील हैं, हम प्रार्थना करें कि आचार्यश्री की यह भावना शीघ्र पूर्ण हो । जैन समाज को अपने प्रचार की ओर खूब ध्यान देने की जरूरत है ।जैन समाज के प्रचारक कहां हैं ? और कहां हैं इतनी संस्थायें और पत्र व प्रेस, अनाथों और विधवाओं के लिये क्या प्रबन्ध है ? इन सब प्रश्नों के उत्तर में हम मौन रहेंगे। साधुओं की शिक्षा के लिये कई बार योजनायें उठीं और लीन हो गईं, अच्छे अच्छे कार्य और संस्थायें बड़े जोश के साथ प्रारम्भ हुई और कुछ समय में ही ठण्डी हो गईं । आज श्वेताम्बर समाज के लिये कितनी लज्जा की बात है। कि उनका हिन्दी में एक साप्ताहिक पत्र भी नहीं। मेरी भावना है, कि गुरुदेव के नाम पर जो संस्थायें स्थापित हों, वह खूब दिलचस्पी से कार्य करें, विघ्नबाधाओं की परवाह न करते हुए आगे बढ़ती चली जायें और अब गुरुदेव के नाम पर अन्य सैकड़ों संस्थायें चला कर दिखा दें। गुरुदेव के नाम पर कॉलेज हों, हाईस्कूल हों, गुरुकुल हों, प्रेस हों, पत्र-पत्रिकायें हों, सभायें हों, पुस्तकालय व वाचनालय हों, पुस्तक प्रकाशक संस्थायें हों, भवन हों और हो आत्मानन्द नगर, आत्मानन्द स्टेशन, आत्मानन्द रोड, आत्मानन्द पोस्ट ऑफिस, एक समय ऐसा उपस्थित हो कि हम उनके उपकारों को याद करते हुए उनके नाम पर सब न्योछावर कर दें।
[ श्री आत्मारामजी

Page #438

लाला संतराम जैन, ऑनररी मेझीस्ट्रेट
स्व. बाबू गोपीचंद जैन, एडवोकेट
नेमदास जैन, बी. ए.

प्रमुख श्री आत्मानंद जैन महासभा
अंबालासीटी-(पंजाब ).
प्रमुख श्री आत्मानंद जैन महासभा
अंबालासीटी-(पंजाब ).
सेक्रेटरी-श्री आत्मानंद जैन महासभा
अंबालासीटी-( पंजाब ).

Page #439

Page #440

जैनवीर
ALURU Tum
(लेखकः-श्री कृष्णलाल वर्मा)
आगे जो एक जैन वीर की कथा दी जा रही है, वह किंवदन्ती के आधार पर लिखी गई है। रियासत और जागिर के नाम मैं ने इसलिए नहीं दिये हैं कि, पूरे प्रमाण इस घटना के न होने से रियासत इस के विरुद्ध कारवाई कर सकती है। मैं खोज में हूँ। पूरे प्रमाण मिल जानेपर सब के नाम प्रकाशित कराऊँगा। अभी पाठक इतने ही से संतोष करें और इस कथा के नायक जोरावरसिंह की तरह युद्धवीर और धर्मवीर बनने की कोशिश करें।
(१)
धर्मलाभ की गंभीर ध्वनि सारे घर में गूंज उठी । बालक और बालिकाएँ, युवक और युवतियाँ, वृद्ध और वृद्धाएँ सभी आये और गुरुचरणों में वंदना कर खड़े हो गये। गुरु के भव्य चेहरे से शांति टपक रही थी । ब्रह्मचर्य के तेज से चेहरा दमक रहा था। विशाल नेत्रों से ज्ञान की ज्योति प्रकाशित हो रही थी । मुखमंडल पर मृदु हास्य खेल रहा था।
___ सब आये परंतु गृहस्वामी जोरावरसिंहजी न आये । गुरु महाराज की आँखें चारों तरफ उनको ढूंढ़ रही थीं। गृहस्वामिनी ने सादर विनति की: " आहारपानी दोष रहित शुद्ध है । स्वीकार कर हमें कृतार्थ कीजिए ।"
गुरु महाराज आगे बढ़े और रसोड़े के दर्वाजे पर जा खड़े हुए । गृहिणी हलुवे से भरी कटोरी उठा पात्र में डालने लगी । गुरुजी ने कहा " नहीं रोटी लाओ।' गृहस्वामिनी आग्रह कर रही थी और गुरुजी नाहीं कह रहे थे । छोटा बच्चा मचल गया " गुरुजी को मैं बहोराऊँगा ( भेट करूंगा ), मुझे कटोरी दो ।” कटोरी बच्चे ने ले ली और गुरुजी के मना करते रहने पर भी उसने हलवा पात्र में डाल दिया। गुरुजी हँस पड़े और बोलेः “धर्मलाभ" । बच्चे ने साभिमान माता की तरफ देखा और कहाः " देखा ! अब गुरुजी ने कैसे बहोर लिया ?"
शताब्दि ग्रंथ]
११७:

Page #441

एक जैन वीर
इतने ही में गृहस्वामी उपर से नीचे उतरे । चेहरे पर उदासीनता थी । गुरुमहाराज को देखकर वंदना की । गुरुमहाराज ने धर्मलाभ दिया और पूछा: " आज आप उदास कैसे हैं ? " जोरावरसिंहजी ने हाथ जोड़े और नम्रतापूर्वक विनती की: “देव, यदि आप थोड़ा कष्ट कर उपर पधारें तो सब अर्ज करूँ । मुझे आप के उपदेश की बहुत जरूरत है ।
,,,
""
गुरु महाराज मुस्कुराये और बोलेः " अच्छा चलो ।
(२)
" गुरुदेव, आप जानते हैं कि आजतक मैं ने अनेक युद्ध किये हैं और हरबार विजयपताका फरहाते हुए मैं लौटा हूँ । राज्य के सभी शत्रुओं के दाँत मैं ने खट्टे किये हैं । राजाधिराज ने हमेशा मेरा सम्मान किया है; हर लड़ाई के बाद मुझे बखशिशें देकर मेरा रुतबा भी बढ़ाया है ।
रियासत में एक 'क' नाम का ठिकाना है । उस के जागीरदार किन्हीं कारणों से रियासत या यह कही कि वर्तमान महाराज के पिछले तीन बरस से विरोधी हो गये हैं । वे महाराज की आज्ञा मानना नहीं चाहते । महाराज ने दो मर्तबा तो जागिरदार को पकड़लाने या उसका सिर लाने के लिए फौज भेजी, मगर दोनों मर्तबा जागीरदार ने फौज के दाँत खट्टे किये । सेनापतियों को शर्मिंदा होकर लौटना पड़ा ।
1
जागीरदार मेरे परम मित्र हैं । मैं उनसे लड़ने जाना नहीं चाहता । कल महाराज ने फर्माया है: " जोरावरसिंह, तुम को रियासत की आबरू बचाने के लिये जाना पड़ेगा और जागीरदार को पकड़ कर लाना पड़ेगा। अगर तुम न जाओगे तो मुझे यह विश्वास करना पड़ेगा कि तुम भी राजद्रोही जागीरदार से मिले हुए हो और राजद्रोह का दंड तुम्हें भोगना पड़ेगा ।"
गुरुदेव फर्माइये मैं क्या करूँ ? एक तरफ राज्य के प्रति मेरा कर्तव्य है और दूसरी तरफ मित्रप्रेम है । कर्तव्य की पुकार है कि मैं मित्र के सामने हथियार उठाऊँ । प्रेम की पुकार है कि बन सके उतनी मित्र को मदद करूँ। अगर हथियार उठाता हूँ तो मित्रप्रेम का द्रोह होता है, मित्र और उसका कुटुंब संकट में पड़ते हैं; अगर मित्र को मदद करता हूँ तो कर्तव्यभ्रष्ट और राजद्रोही कहलाता हूँ । साथ ही अपने और अपने कुटुंब के जानोमाल को खतरे में डालता हूँ । देव, मुझे रास्ता बताइये । किस रास्ते पर चलने से मैं अपने गृहस्थधर्म का पालन यथायोग्य कर सकूँगा
93
गुरुदेव कुछ देर सोचते रहे। फिर बोले: “ कहो जागीरदार का द्रोह न्याय्य है या अन्याययुक्त ? अगर द्रोह न्याययुक्त है तो मित्र को साथ दो, यदि अन्यायपूर्ण है तो मित्र
: ११८ :
[ श्री आत्मारामजी

Page #442

श्री. कृष्णलाल वर्मा को सजा दिलाने में राज्य को मदद करो। गृहस्थ का धर्म है न्याय की रक्षा करना । न्याय के लिए कुटुंब, परिवार, मित्र, सम्पत्ति सब का त्याग करो। यदि जरूरत पड़े तो न्याय की बलि वेदी पर सब को होम दो, निज प्राणों का भी बलिदान करो पर न्याय की जय होने दो, न्याय को विजयी बनाने में अपनी मानसिक और कायिक सभी शक्तियों का पूणे उपयोग करो।”
जोरावरसिंह बोले: “देव न्याय तो राज्य के पक्ष में ही है। तो क्या आप यह उपदेश देते हैं कि मैं मित्रद्रोह करूँ, मित्र के प्राण लूँ, मित्र के कुटुंब को विपत्ति में डालें ?"
गुरुदेव गंभीर होकर बोले: “ मैं सिर्फ इतना कहता हूँ कि न्याय का पक्ष लो। इस से अधिक मैं कुछ नहीं कहता ।” ।
थोड़ी देर ठहरकर गुरुदेव ने पूछाः "तुम नियमित सामायिक या प्रतिक्रमण करते हो?" जोरावरसिंह बोलेः " नहीं।"
" तब आज से नियमित सामायिक किया करो। सामायिक में आत्म-विचार को ही मुख्यतया स्थान दो । आत्मविचार हमेशा तुम को ठीक रास्ते पर चलायगा।"
जोरावरसिंहजी ने जबतक घर पर रहेंगे तबतक नियमित सामायिक करने का नियम लिया । फिर गुरुदेव चले गये।
राजा सिंहासन पर बिराजमान थे। दर्बारी लोग चुपचाप सिर झुकाए बैठे थे। राजा बोले: " तो तुम में से कोई ठिकाने 'क' के जागीरदार को पकड़ लाने का साहस नहीं कर सकते ?" . किसी ने सिर न उठाया । राजा बोलेः " तो क्या मैं यह समझ लूँ कि तुम सब निकम्मे हो, मेरे राज्य में कोई भी ऐसा बहादुर नहीं है जो जाकर जागीरदार को पकड़ लावे।"
चारों तरफ सन्नाटा छाया रहा । उसी समय दर्वाजे के बाहर से आवाज आईखम्मा घणी अन्नदाता, हुजूर का सेवक जोरावरसिंह अभी जिंदा है । जबतक उसके देह में प्राण है, रियासत में कोई द्रोही न रहने पायगा। जैसे एक गुफा में एक ही शेर रह सकता है वैसे ही रियासत में हुजूर का तपतेज ही रहेगा। कोई विद्रोही फलने-फूलने न पायगा।"
____ " आओ जोरावरसिंह, आओ। तुम्हारे समान राजभक्त वीर को पाकर मेरी रियासत धन्य हुई है ।" कहते हुए राजा ने उठकर, हाथ जोड़े, नतमस्तक खड़े हुए जोरानरसिंह को शाबाशी दी।
शताब्दि अंथ]

Page #443

एक जैन वीर
(४) जोरावरसिंह ने पाँच हजार फौज के साथ ठिकाने 'क' का किला जा घेरा । किले में रसद का जाना बंद कर दिया और जागीरदार को कहलायाः “आप मेरे मित्र हैं। इसलिए मैं आप से आग्रह करता हूँ कि आप अपनी विद्रोहात्मक भावना छोड़कर महाराज के शरण में चले आयें । मैं आप से वादा करता हूँ कि आप के सभी पिछले अपराध महाराज से अर्जकर माफ करा दूंगा।"
जागीरदार ने उत्तर में कहलायाः " जबतक राजपूत के हाथ में तलवार होती है वह किसी की परवाह नहीं करता । शरण में आने और माफी मांगने की बातें वह सोचता है जिसे अपनी आन से जान अधिक प्यारी होती है । मैं जान दूंगा मगर आन न दूंगा। __मैं जानता हूँ कि, तुम वीर हो और साथ ही रणपटु व चालबाज भी हो, इसलिए संभव है कि तुम्हारी बड़ी सेना और चालबाजी से मैं परास्त हो जाऊँ और रणस्थल में जान गँवाऊँ । अगर ऐसा हो तो मैं अपने कुटुंब की सन्मानरक्षा का भार तुम्हें सौंपता हूँ। आशा है मित्रता के नाते तुम मेरे कुटुंब की आबरू पर आँच न आने दोगे।"
जोरावरसिंह ने यह बात स्वीकार की । कई दिनों तक जागीरदार किले से बाहर न निकला । अन्त में जब खाना-पीना समाप्त हुआ तब वह अपने चार पाँच सौ बहादुरों को लेकर बाहर निकला और रियासत की सेना पर टूट पड़ा। घमासान युद्ध हुआ । जागीरदार के पाँच सौ आदमी पाँच हजार वीरों के साथ कबतक लड़ते ? आखिरकार सभी तलवार चलाते चलाते हमेशा के लिए रणभूमि में सो गये । जागीरदार भी अनेकों को तलवार के घाट उतार कर वीरगति पाया ।
जोरावरसिंह ने जागीरदार का उसकी आबरू के अनुसार अग्निसंस्कार कराया । जागीरदार पत्नी भी पति के साथ अग्निप्रवेश कर हमेशा के लिए धराधामको छोड़ गई।
जब सिपाही लोग जागीरदार के किले में लूट मचाने का प्रयत्न करने लगे तो जोरावरसिंह ने हुक्म दियाः “ अगर कोई किसी तरह की लूट खसोट करेगा तो वह जान से जायगा । हम विद्रोही को दंड देने आये थे, उसकी प्रजा को लूटने नहीं । लूटना लुटेरों का काम है, वीरों का नहीं।"
इस आज्ञा से अनेक छोटे २ ऑफिसर और सिपाही नाराज हुए, मगर लाचार होकर उन्हें हुक्म मानना पड़ा।
.:१२० :.
[श्री आत्मारामजी

Page #444

KOnx
n
.
mmx
m xm
...
.......
......
......
......
.
......................):3802.1XCS XC..):.cmnACOMEXaninik

जन्म-पाली ( मारवाड ) ओसवाल संवत् १९१३ मागशर शुदि पांच न.
ESXXX.DXXXXDXO.Dxnxx.

XKINDERXXXXXXXanxT XXDXXX XXXSXSH
जो शताब्दि-महोत्सव पंजाबमा उजवायो होत तो आ वृद्ध महात्मानी हाजरीमा उजवात.
श्री स्वामी सुमतिविजयजी महाराज पंजाबमां विचरी रह्या छे जैनाचार्य १००८ श्रीमद्विजयानंदसूरि ( आत्मारामजी ) महाराजना शिष्य
33comxxnnnnxxnnxx
nnx.camxn .mmxxan....)
दीक्षा-लुधीआना शहेर (पंजाब ) १९३५ वैशाख शुदि १३
janm Kamxxcom Xxx
Exam mex kannx Xanx Xnx X DKKOK.
XXXCODEXXXCom Xcxxcomxxx

Page #445

Page #446

श्री. कृष्णलाल वर्मा
जोरावरसिंह ने राजा की आन फिराई । किले की रक्षा का प्रबंध किया और जागीरदार के बालबच्चों को अपने साथ ले गया । उनके लिए एक अलहदा हवेली में रहने का प्रबंध कर दिया।
राजा ने जोरावरसिंह का बड़ा आदर किया । इनाम इकराम बख्शे । बड़ी जागीरी दी। कहा जाता है कि उनके वंशज आज भी जागीरी के कुछ अंश का उपभोग कर रहे हैं।
राजा अब जोरावरसिंह को बहुत मानने लगे। इससे दूसरे दरबारी उससे जलने लगे । जगत में प्रसिद्ध है कि
. औरनको उत्कर्ष जग, देखी सकत नहीं नीच । जोरावरसिंह की रुचि अब धीरे धीरे दुनिया की तरफ से हटने लगी। अब वे दोनों वख्त सामायिक करते थे और अपने समय का बहुत बड़ा भाग आत्मचिंतन में बिताते थे। इसी गरज से वे राजा के पास बहुत कम आते-जाते थे। धीरे धीरे वे संसार से और उस की झंझटों से इतने दूर रहने लगे कि दस-दस, पन्द्रह-पन्द्रह दिन तक, दरबार में जाने का उन्हें खयाल ही न आता था । दुश्मनों ने जोरावरसिंह की इस वैराग्य दशा से लाभ उठाया और एक दिन राजा से कहाः
एक-हुजूर, अब तो जोरावरसिंह बहुत घमंडी हो गया है। दूसरा-बेशक, वह हुजूर की भी परवाह नहीं करता।
तीसरा-हाँ, यही बात हैं। इसी लिए तो पन्द्रह पन्द्रह दिन तक मुजरा करने भी नहीं आता।
चौथा-हुजूर गुस्ताखी माफ हो, पर वह तो कहता है कि राजा मेरी भुजाओं के बल पर गद्दी पर बैठे हुए हैं। अगर मैं चाहुँ तो घडी भर में सब कुछ उलटपुलट कर डालूँ। . राजा-नहीं, नहीं, ऐसा नहीं हो सकता । क्या जोरावरसिंह के समान बहादुर और राजभक्त आदमी कभी ऐसा कह सकता है ?
एक-हुजूर को विश्वास न होगा यह तो हम पहले ही से जानते थे।
दूसरा--फिर भी हम लोगों ने अपना फर्ज अदा किया है। शताब्दि ग्रंथ ]

Page #447

एक जैन वीर
तीसरा -- हुजूर भले हमारी बात न मानें मगर मैं दावे से कह सकता हूँ कि अ हुजूर उसको अभी बुलावेंगे तो भी वह न आयगा ।
चौथा -- वह कहता है कि दरबार में जाऊँगा तो अपनी इच्छा से; किसी के बुलाने से नहीं ।
राजा नाराज़ हो कर बोले: “ मैं इसी वक्त जोरावरसिंह को बुलाने भेजता हूँ । अगर वह आ गया तो तुम को हाथी के पैरों तले कुचलवा दूंगा । '
37
वे लोग तो यह चाहते ही थे । वे जानते थे कि जोरावरसिंह अभी सामायिक करने बैठा होगा । आना तो क्या वह जवाब भी न देगा । वे खुश थे कि आज हमारी इच्छा पूरी होगी। मगर खुशी के भाव को दबाकर बोले: “हुजूर हमें जो दंड देंगे वह स्वीकार होगा; परंतु अगर वह न आवे तो उसके लिए भी यही सजा मुकर्रिर होनी चाहिए ।
राजा ने कहाः " ठीक हे ।
CL
फिर जोरावरसिंह को बुलाने के लिए हलकारा भेजा गया। घर के लोगों ने कहा किः " अभी वे भगवान का भजन कर रहे हैं । न आ सकेंगे । "
99
हलकारा बोला: "मुझे बताओ वे कहाँ हैं। मैं उनको हुजूर का हुक्म सुनाकर जाऊँगा ।" हलकारा जोरावरसिंह जहाँ सामायिक कर रहे थे पहुँचाया गया । उसने कहा: चलिए, हुजूर ने इसी वक्त आप को याद फर्माया है ।
"
मगर जोरावरसिंह ने कोई जवाब नहीं दिया । देता कहाँ से ? उसने तो उस समय सामायिक व्रत अंगीकार कर, सभी सावद्य योगों का त्याग कर आत्मचिंतन में मन लगाया था । वह उस समय नवकारवाली हाथ में लेकर भवसागर से तारनेवाले महान मंत्र नवकार का जाप कर रहा था ।
कुछ क्षण ठहरकर हलकारे ने फिर सवाल किया: " कहिए, मैं हुजूर से जाकर क्या अर्ज करूँ
"
फिर भी जवाब न मिला । हलकारे ने जवाब न मिलने को अपना अपमान समझा । वह दरबार में लौटा और उसने नमक मिरच लगाकर बातें सुनाईं ।
दुष्ट दरबारी बोले : "हुजूर हम तो पहले ही जानते थे । " राजा को बड़ा क्रोध आया । उसने हुक्म दिया: " पचीस सिपाही जावें और जैसे वह बैठा हो वैसे ही उसे उठा लावें । "
[ श्री आत्मारामजी
• १२२ :

Page #448

श्री. कृष्णलाल वर्मा यम के दूत से सिपाही दौड़े गये और नवकार मंत्र का जाप करते हुए जोरावरसिंह को उठा लाये।
पद्मासन लगा हुआ था, आँखें बंद थीं और हाथ में नवकारवाली के मनके फिर रहे थे । जोरावरसिंह का यह हाल देखकर राजा कुछ विचार में पड़ा।
दुष्ट दरबारी बोलेः " देखा हुजूर, यहाँ पहुँचकर भी इसका घमंड कायम है । कैसा बगला भगत हो रहा है ?"
राजा ने पूछाः “ जोरावरसिंह, बोलो पन्द्रह दिनतक क्यों हाज़िर नहीं हुए थे ?"
पंचपरमेष्ठी के ध्यान में मग्न मोहमायात्यागी वीर क्या जवाब देता ? उसने संसार का खयाल छोड़ दिया था, कुटुंब का खयाल छोड़ दिया था, सुख दुःख का खयाल छोड़ दिया था। अपने शरीर तक का खयाल छोड़ दिया था। वह उस समय उस अवस्था में था जिस अवस्था के लिए एक कवि ने लिखा है:
यह तन अपावन अशुचि है, संसार सकल असार । ये विषय भोग नसायँगे, इस भाति सोच विचार ॥ तप विरचि श्री मुनिजन रहें, सब त्याग परिग्रह भीर। वे साधु मेरे मन बसो, मेरी हरौ पातक पीर ॥ जो काच कंचन सम गिने, अरि मित्र एक सरूप । निन्दा बड़ाई सारखी, वनखंड शहर अनूप ॥ सुख दुःख जीवनमरण में, नाखुशी ना दिलगीर ।
वे साधु मेरे मन बसौ, मेरी हरौ पातक पीर ॥ ऐसी परम उत्कृष्ट भावदशा को प्राप्त जोरावरसिंह पृथ्वी के एक टुकड़े के मालिक मोहमाया में लिप्त क्रुद्ध प्राणी के सवाल का क्या जवाब देता ?
मनुष्य जब किसी से अपने सवाल का जवाब न पाता है तो बड़ा नाराज़ होता है । दंड देनेवाला जब किसी को दंड देना चाहता है और दंड पानेवाला अगर रोता चिल्लाता नहीं है, हाय हाय नहीं करता है तो दंडदाता की हिंसावृत्ति और भी उग्र हो उठती है।
राजा ने हुक्म दियाः " इस दुष्ट को इसी वक्त हाथी के पैरों तले कुचल दो और इस के अभिमान का उचित दंड दो।"
शतान्दि प्रथ]
१२३:.

Page #449

एक जेन वोर पुराने जमाने से एक कहावत चली आती है किः
राजा, जोगी, अगन, जल, इनकी उलटी रीत ।
डरते रहिए परसराम, ओछी पाले प्रीत ॥ और भी कहा है:
जोगी किस का गोठिया, राजा किस का मित ।
वेश्या किसकी इसतरी, तीनों मित कुमित ॥ वही हुआ । जो जोरावरसिंह एक बार राजा की दाहिनी भुजा के समान था उसीको आज राजा ने नष्ट कर देने का हुक्म दे दिया । दुष्ट खुश हुए । भलों की आँखें दुःख और लज्जा से झुक गईं।
जोरावरसिंह उसी तरह स्वस्थ और शांत बैठा था-जिस तरह घर में बैठा था । उस धर्मवीर के कानों में राजा की आज्ञा न पहुँची । अगर पहुँची तो उसके हृदय को स्पर्श न कर सकी।
जोरावरसिंह चौक में पहुँचाया गया । मस्त हाथी खोलकर लाया गया। हाथी सामने आया । उसने ढूंढ उँचे नीचे की मानों वह ध्यानमग्न धीर को नमस्कार कर रहा है। महावत ने हाथी के अंकुश लगाई । हाथी चिंघाड़कर आगे बढ़ा । ध्यान में बैठे हुए जोरावरसिंह पर रखने के लिए उसने पैर उठाया, मगर क्या सोच कर पैर पीछे खींच लिया और एक चिंघाड की । मानों उसने जोरावरसिंह को चितावनी दी: "धर्मवीर सामने से भाग जा।"
जोरावरसिंह को न भागते देख और महावत की फिर से अंकुश खा, हाथी उन्मत्त होकर चिंघाड़ा । उसने जोरावरसिंह को सँढ में पकड़ कर इधर उधर घुमाया फिर आकाश में उछाल दिया । जोरावरसिंह गेंद की तरह उपर की तरफ और फिर से आकर धम से जमीन पर गिरा । धमाके की आवाज के साथ ही · अर्हत् ' शब्द सुनाई दिया । महावत ने फिर अंकुश मारा, हाथी आगे बढ़ा । उसने जोरावरसिंह के बदन पर पैर रखा । जोरावरसिंह के मुख से फिर शब्द निकला 'अहं' अभी 'त' शब्द निकलने भी न पाया था कि • कडड़' आवाज़ आई । जोरावरसिंह की हड्डी पसली चूरचूर हो गई । वह धर्मवीर, वह महावीर का सच्चा अनुयायी, वह मोहमाया को जीतनेवाला सच्चा जैन ' अहंत ' का जाप करता स्वर्गलोक को चला गया और जैनियों को सिखा गया कि
वीर की तरह जीओ और वीर की तरह मरो।
::१२४:.
[श्री आत्मारामजी

Page #450

IRONME-MS
स्व० जैनाचार्य श्री १००८ श्रीमद् विजयकमळसूरीश्वरजी महाराज.

Page #451

Page #452

पैनधर्मका पडत्य और EMAR उसकीन्नतिफर
Ji
श्री. मथुरदास जैन,
संसार में प्रत्येक प्राणी ही सुख का अभिलाषी है । दुःख किसी भी प्राणी को इष्ट नहीं है । बहुत-से आदमी अपनी जिंदगी की कठिनाइयों से तंग आकर जो विष का खालेना, नदी में डूबजाना, रेल के नीचे आकर प्राण दे देना आदि मृत्यु के उपायों का अवलम्बन लेते हैं वे भी केवल अपने दुःखों से छुटकारा पाने के लिए ही ऐसा करते है। जब सुख सभी के लिए अभीष्ट है तो उस सुख के कारणों की खोज करना प्रत्येक प्राणी के लिए आवश्यक है; क्यों कि जब तक किसी भी कार्य के कारण को अच्छी तरह नहीं जान लिया जाता है तब तक उस कार्य की सिद्धि नहीं हो सकती । संसार आज सुख के लिए लालापित होता हुआ भी अधिकांश में सुख के रास्ते से बहुत दूर है । 'मुण्डे मुण्डे मतिर्भिन्ना' अर्थात् जितने मुंड उतनी बातें की कहावत के अनुसार सांसारिक प्राणियों की सुख की परिभाषायें भी भिन्न २ हैं। कोई भोगविलास की सामग्री से सम्पन्न होने में ही सुख मानता है, दूसरा कहता है कि मेरे पुत्र-पौत्रादि की वृद्धि हो तभी मैं सुखी हो सकता हूं। इसी तरह कोई विद्वान् , कोई पहलवान्
और कोई धनवान् होने में ही सुख का अनुभव करता है; लेकिन जब हम सुख की सच्ची परिभाषा को बुद्धि की कसौटी पर कसते हैं तब हमें यही मालूम होता है कि सच्चा सुख वही है जिसकी प्राप्ति पर पुनः दुःख न हो । कहा भी है कि “ तत्सुखं यत्र नासुखम् ।”
सांसारिक सुख प्रथम तो सुख ही नहीं कहा जा सकता क्यों कि इस में मनुष्य की आकुलता और तृष्णा सदा बढ़ती ही रहती है। जहां तृष्णा और आकुलता है वहां सुख की आशा दुराशा मात्र है । किसी कवि ने कहा है किः
"आशाया दासा ये ते दासाः सर्वलोकस्य । आशा येषां दासी तेषां दासायते लोकः ।।१॥"
शताब्दि ग्रंथ]
.: १२५:.

Page #453

जैन धर्म का महत्त्व और उसकी उन्नति के साधन अर्थात् जो मनुष्य आशा के दास हैं वे संसार के दास हैं । जहां भी उन्हें अपनी आशा की पूर्ति के साधन नज़र आते हैं वहां ही वे सेवावृत्ति करने लगते हैं, लेकिन आशा जिनकी दासी है अर्थात् जिन्हों ने अपनी इच्छाओं को अपने वश में करलिया है उन व्यक्तियों का सारा संसार ही दास हो जाता है । इस तरह विचार करने पर हमें मालूम होता है कि संसार के सुख मनुष्य को अन्त में दुःख में डालनेवाले ही होते हैं। जहां अनाकुलता तथा तृष्णा का अभाव है वहां ही सच्चा सुख है । यह अनाकुलता हमें उसी समय प्राप्त हो सकती जबकि हम निवृत्ति मार्ग का अवलम्बन करें। एक धनवान् व्यक्ति और एक साधु महात्मा को ले लीजिए। इन दोंनो में सुख का बड़ा भारी अन्तर है । धनवान् व्यक्ति धन, धान्य, पुत्र, पौत्रादि सम्पन्न होने पर भी अपनी तृष्णा से धनरक्षा और वृद्धि की चिन्ता से दुःखी है । साधु अपनी आत्मा का चिन्तवन करते हुए संसार की अस्थिरता को जानकर अपने निवृत्ति मार्ग पर आरूढ होने को सराहता है । कविवर दौलतरामजी ने इसी आशय को इन शब्दों में प्रगट किया है।
आतम को हित है सुख सो सुख आकुलता विन कहिये ।
आकुलता शिवमांहि नतातें शिवमग लाग्यो चहिये ॥ उपर्युक्त विवेचन से हम इसी निष्कर्ष पर आते हैं कि सच्चा सुख मोक्ष में ही है और उसकी प्राप्ति का मार्ग मुख्यतः निवृत्ति मार्ग ही है । इस सच्चे सुख का वर्णन जिस धर्म में जितना ही अधिक होगा धर्मों की उत्तमता की कसौटी पर वही धर्म ज्यादा महत्त्वपूर्ण सिद्ध होगा। जैन धर्म के सिद्धान्तों पर जब हम दृष्टि डालते हैं तो हमें प्रतीत होता है कि इस धर्म के प्रत्येक छोटे बड़े सिद्धान्त में स्वपरहित की भावना उसी प्रकार कूट कूट कर भरी है जिस तरह से कि शक्कर में सर्वत्र मिठास होती है । इसके अहिंसावाद को ले लीजिए । जितना सूक्ष्म विवेचन जैन धर्म में अहिंसा का किया है वैसा दूसरे धर्मों में कहीं पर भी नहीं मिलता । दूसरे धर्मों में अहिंसा तत्त्व को उत्तम मानते हुए भी उसका अमल उतना उत्तम नहीं है जितना कि जैनधर्म में है। वैदिकी हिंसा को हिंसा न मानने या अन्य तिर्यञ्चों की अपने आहारादि के निमित्त किये जानेवाली हिंसा को हिंसा न समझनेवाले धर्मों में हिंसा का द्वार इतनी दृढ़ता से बन्द नहीं किया है जितना कि जैन धर्म में किया है । जैन धर्म में रात्रिभोजन न करना, पानी छानकर पीना, मद्य, मांस, मधु का सेवन न करना आदि जो मोटे मोटे प्रत्येक जैन व्यक्ति के लिए अनिवार्य नियम हैं वे इस बात के लिए पूर्ण रूप से साक्षी हैं कि जैन धर्म में एकेन्द्रिय से लेकर पंचेन्द्रिय तक छोटे बड़े सभी जीवों की रक्षा का पूर्णरूप से आदेश है। .:१२६.
[ श्री आत्मारामजी

Page #454

श्री. मथुरदास जैन
आत्मनः प्रतिकूलानि परेषां न समाचरत् " के सिद्धांत का पूर्णतया पालन है । ऐसे जैन धर्म के पालन का सुअवसर प्राप्त होना प्राप्त होनेवाले व्यक्ति का सौभाग्य है वे व्यक्ति धन्य हैं जिन्हें इस वीतराग वाणी से अपने आप को पवित्र करने का मौका प्राप्त हुआ है । प्यारे साधर्मी भाईयो ! आप को यह विस्मरण न करना चाहिये कि इस पवित्र जिन धर्म के पालन का सुअवसर मिलना आप के चिरन्तन पुण्य का ही परिणाम है । इस चिन्तामणि रत्न को पाकर इससे लाभ उठाने का अवसर चूकाना न चाहिये ।
66
""
बन्धुओ ! यह प्रश्न प्रत्येक व्यक्ति के हृदय में स्वभाव से ही उठ सकता है कि जब जैन धर्म की इतनी महत्ता है तो इसका प्रचार विश्वव्यापी क्यों नहीं है ? जब कि अन्य धर्मानुयायियों की संख्या दिन प्रतिदिन वृद्धि को प्राप्त हो रही है तब जैनियों की संख्या के इस तेज़ी के साथ घटने का क्या कारण है ? इस के उत्तर में यही कहना पर्याप्त होगा कि आज सर्वत्र जैन धर्म के प्रचार का न होना जैन धर्म के सिद्धान्तों की महानता में किसी प्रकार की कमी सूचित नहीं कर सकता । यह तो धर्म के अनुयायियों का कर्तव्य है कि वे उस धर्म का प्रचार करते हुए परोपकारद्वारा अपनी तथा दूसरों की आत्मा का कल्याण करें । शास्त्रकारों ने भी कहा है कि " न धर्मो धार्मिकैर्विना अर्थात् दुनिया में कोई भी धर्म विना धार्मिकों के टिक नहीं सकता । आज जैन धर्म के विकास की तरफ जब हम दृष्टि डालते हैं तब हमें यही प्रतीत होता है कि इस के विकास की गति इतनी मन्द है कि वह न होने के बराबर ही है । हरएक धर्म उसी समय अपने विकास में समर्थ हो सकता है जब कि उसके अनुयायियों में ज्यादा से ज्यादा शिक्षा का प्रचार हो । विकसित जाति एवं धर्मों की प्रगति पर जब हम ध्यान देते हैं तो हमें यही मालूम देता है कि पहिले उन्हों ने अपने अन्दर शिक्षा का प्रचार किया है । मुसलमानों को देखिये । भारतवर्ष में सैकड़ों की तादाद में उनके स्कूल और कॉलेज हैं । मुस्लिम यूनीव्हर्सिटी अलीगढ़ ने इसके प्रचारकार्य में जितनी मदद दी है वह साक्षर भारतियों से अविदित नही है । इसी तरह आर्यसमाजियों के सैकड़ों स्कूल, कॉलेज, गुरुकुल, उपदेशक - विद्यालय, अनाथालय तथा आर्यसमाज संस्थायें दिन ब दिन इस धर्म के प्रचारकार्य में प्रयत्नशील हो रही हैं । हम जब जैन समाज की शिक्षा पर दृष्टि डालते हैं तो हमें विदित होता है कि यहां एक कारण है जिस की कमी से हम अपनी उन्नति नहीं कर सके हैं। शिक्षारूप पवन के अभाव का ही परिणाम है कि जैन धर्मरूप सौरभमय पुष्प की महक देश विदेश में नहीं फैल सकी है। विदेश की बात तो दूर जाने दीजिए, भारतवर्ष के अन्दर भी अभीतक ऐसे पर्याप्त विद्वान हैं जो जैन धर्म को
शताब्दि ग्रंथ ]

.: १२७ :

Page #455

जैन धर्म का महत्त्व और उसकी उन्नति के साधन
वेद या हिन्दु धर्म की एक शाखा ही मान रहे हैं तथा जैन दर्शन के गहन सिद्धान्त स्याद्वाद को संशयवाद माने बैठे हैं। जब प्रसिद्ध विद्वान् तक स्यात् शब्द को शायद का बिगड़ा रूप बतला कर स्याद्वाद की शायदवाद यानी संदिग्धवाद रूप समालोचना करते हैं तो हम इस से स्वयं इस बात का अच्छी तरह अनुमान लगा सकते हैं कि जैन धर्म के प्रचारकार्य के लिये हमारे प्रयत्न कहांतक प्रशंसनीय हैं । ईसाइयों की बाइबिल तथा अन्य समाजों की धार्मिक पुस्तकें स्वल्प कीमत पर वीसों भाषाओं में प्रकाशित देशविदेश में अपने सिद्धान्तों का प्रचार बड़ी उत्सुकता के साथ कर रही हैं लेकिन जैन धर्म के अभीतक मौलिक ग्रन्थों का भी प्रकाशन पूर्णरूप से नहीं हुआ है । प्रत्येक साक्षर व्यक्ति यह भलीभांति जानता है कि वर्तमान में जिसका जितना अधिक विज्ञापन है उसका उतना ही अधिक नाम है । जैन भाइयों का यह परम कर्त्तव्य है कि वे सब से प्रथम शिक्षा के ऊपर विशेष ध्यान दें । जब समाज में शिक्षित व्यक्तियों की तादाद अच्छी हो जावेगी तब जैन धर्म का विकास कार्य कठिन न होगा । इस में कोई शक नहीं है कि वर्तमान समय में जैन धर्म के अनुयायी अधिकतर वैश्य वर्ण के व्यक्ति ही हैं और वैश्यजाति आम तौर से रोज़गार पेशा है इसीलिए बहुत से जैन भाई यह ख़्याल करलेते हैं कि हमारे बच्चों ने तो दुकान पर ही बैठना है फिर इन्हें अधिक पढ़ने से लाभ ही क्या है ? साधारण पढ़ना लिखना आ गया कि वे अपने बालकों को दुकानों पर बिठा लेते हैं । ऐसे भाइयों को यह विचारना चाहिये कि मनुष्य जीवन का एक मात्र उद्देश्य पैसा कमाना ही नहीं है । पैसा कमाने के साथ आत्मकल्याण करना भी उसका कर्त्तव्य है । अर्थशास्त्रवेत्ताओं का विचार है कि पैसा कमाना उतना कठिन नहीं है जितना कठिन कि उसका संरक्षण और उपयोग है । पैसे के संरक्षण और उचित उपयोग के लिए भी शिक्षा की अत्यन्त आवश्यकता है । इसके साथ ही अपनी आध्यात्मिक उन्नति के लिए आध्यात्मिक विषयों का अध्ययन करना भी मनुष्य का परम कर्त्तव्य है ।
1
शिक्षा की उन्नति को जैन समाज के अभ्युत्थान का प्रबल साधन समझते हुए ही परमपूज्य, ज्ञानाम्भोनिधि स्वर्गीय आचार्य श्री विजयानन्दसूरिजी महाराज के हृदय में एक विशाल शिक्षण संस्था खोलने की भावना उदित हुई थी । जैन समाज और खास तोर से पंजाब जैन जनता के सौभाग्य से पूज्यवर स्वर्गीय आचार्यश्रीजी महाराज के पट्टधर विद्वद्वर्य आचार्य श्री विजयवल्लभसूरिजी महाराज ने अपने गुरुवर की भावना को क्रियात्मक रूप देने के लिए श्री आत्मानन्द जैन गुरुकुल पंजाब, गुजरांवाला की स्थापना की थी । आज इस संस्था को चलते हुए लगभग १० वर्ष हो चुके हैं । इस संस्था से पढ़कर निकले हुए कई विद्वान् भिन्न २ संस्थाओं में
• १२८ :
[ श्री आत्मारामजी

Page #456

श्री. आ. शताब्दि ग्रंथ माटे खास करावेल रेखा चित्र नं. ४
-
-
LUM
ARRBA
स्व० श्रीमन् महोपाध्यायश्री लक्ष्मीविजयजी महाराज

Page #457

Page #458

श्री. मथुरदास जैन प्रतिष्ठा के साथ अध्यापन कार्य कर रहे हैं । इस संस्था में जैन जाति की तीनों (.म्प्रदायें तथा अजैन विद्यार्थी भी विद्यालाभ करते हैं । इस संस्था से अधिक से अधिक लाभ उठाना प्रत्येक जैन भाई का परम कर्त्तव्य है । पूज्य आचार्यश्रीजी की शिक्षाप्रियता केवल इसी संस्था से विदित नहीं होती है बल्कि श्री महावीर विद्यालय बम्बई आदि अनेक संस्थाओं को खोलकर आपश्रीजी ने जैन समाज के उत्थान के लिए अत्यावश्यक साधन शिक्षा का विशेष प्रचार किया है। जैन समाज को आप जैसे विद्याप्रेमी आचार्य पर गौरव हो सकता है। विशेष प्रसन्नता की बात है कि आपश्रीजी के गुरुवर स्वर्गीय आचार्य श्री विजयानन्दसूरिजी महाराज को शिक्षा से जिस प्रकार लगन थी उसी प्रकार आपश्रीजी के शिष्यरत्न उपाध्याय श्री ललितविजयजी महाराज को भी शिक्षा से विशेष प्रेम है । उपाध्यायश्रीजी महाराज के प्रयत्नस्वरूप श्री पार्श्वनाथ विद्यालय वरकाणा, श्री पार्श्वनाथ उम्मेद जैन बालाश्रम उम्मेदपुर आदि संस्थाएँ चल रही हैं । इस स्वर्गीय आचार्य श्री विजयानन्दसूरीश्वरजी महाराज की शिष्य परम्परा के अन्दर ज्ञानप्रचार की लगन सदा इसी प्रकार कायम रहे यही जिनदेव से प्रार्थना है ।
- जैन समाज की उन्नति के लिए जिस प्रकार बालकों को शिक्षा देने की आवश्यकता है उससे भी अधिक बालिकाओं को शिक्षा देने की जरूरत है। शिक्षित माता की सन्तान सदा उत्तम संस्कारवाली होती है। शिक्षण संस्थायें स्थापित करने के समान विशाल सरस्वती भवन की स्थापना करना, जैन धर्म के साहित्यिक एवं ऐतिहासिक तत्त्व की खोज होना, जैन समाजद्वारा उत्तमोत्तम ग्रन्थ, पत्र एवं पत्रिकाओं का प्रकाशन होना, जैन समाज की कुरुढ़ियों का निवारण करना तथा पारस्पारिक संघ को दृढ़ बनाना आदि भी जैन समाज की उन्नति के लिए परमावश्यक बातें हैं । आशा है कि जैन समाज के धीमान् एवं श्रीमान् इन बातों की ओर ध्यान देकर जैन समाज की स्थिति को सबल बनावेंगे।
___
शताब्दि ग्रंथ]

Page #459

[ रचयिता-श्री रामकुमार जैन " स्नातक" श्री आत्मा० जैन गुरुकुल-गुजरांवाला]
जयति जय विजयानन्द महान ॥ टेक० ॥
धरणीतल पर छाया था जब गहरा तम-अज्ञान । प्रकटित हुवे उजाला करने तब तुम सूर्य समान ॥ जय० ॥१॥ प्रतिनर में लख कोई दूषण हुई प्रकृति थी म्लान । निर्मित आत्माराम किया तब सर्व गुणों की खान ॥ जय० ॥ २ ॥ धन्य जनक जननी वे जग में धन है जन्मस्थान । जिनकी गोदी में खेला अवतारी पुरुष-प्रधान ॥ जय० ॥३॥ बालवयस में चन्द्रकला सम पाकर वृद्धि महान । पढ़े शास्त्र, व्याकरण, धन्य साहित्य और विज्ञान ॥ जय० ॥ ४ ॥ लख पाखण्ड धर्म के मग में हुवे बड़े हैरान । सत्य धर्म का किया केसरी बाना धार विधान ॥ जय० ॥५॥ सुप्त जाति जाग्रत करने का लिया भीष्म प्रणठान । खाली ढांचे में समाज के पुंके तुमने प्राण ॥ जय० ॥६॥ रुद्ध मार्ग करसकी न तेरा बाधाएं बलवान । ज्यों ज्यों स्वर्ण तपा भट्ठी में उज्जवल हुवा महान ॥ जय० ॥ ७॥
[ श्री आत्मारामजी

Page #460

श्री. रामकुमार जैन भक्ति व्याज वश दिया गया यदि, किया हलाहल पान । दाता का उपकार चुकाया दे अमृत का दान ॥ जय० ॥८॥ कायरता का पाश नाश कर किया हमें बलवान् । अन्तर के पट खोल दिये सिखला कर सच्चा ज्ञान ॥ जय० ॥९॥ एक छत्र नायक के गुरुवर जैन संघ के प्राण । यश से पूरित हुवा पंचनद, गुजेर, राजस्थान ॥ जय० ॥ १० ॥ प्राण भले ही जायें किन्तु न जाये सच्ची आन । धन्य धन्य अनुरक्ति तुम्हारी धन्य धन्य बलिदान ॥ जय० ॥११॥ जर्मन, अमरीका तक फैला तेरा कीर्ति वितान । विद्वत्ता पर मुग्ध हो गये हॉर्नल से विद्वान् ॥ जय० ॥ १२ ॥ नभचुम्बी देवालय जो हैं नगर नगर निर्माण । तेरे सत्कार्यों के ये हैं साक्षीरूप प्रमाण
॥ जय० ॥ १३ ॥ गुरुकुल, आश्रम, स्कूल, सभाएं संस्थाएं सहमान ।। प्रकट कर रही हैं पृथ्वी पर तेरी आला शान ॥ जय० ॥ १४ ॥ नभमें तारक निर्मित लिपि में अङ्कित तव यशगान । जिसके पठन हेतु रुकता है निशि में चन्द्र विमान ॥ जय० ॥ १५ ॥ कितने हृदय-मन्दिरों में नित होता तव आह्वान । कितने हृदयों की वेदी हित बने तुम्ही भगवान ॥ जय० ॥ १६ ॥ यह शताब्दि-दिन गुरु तुम्हारा, करे जाति कल्याण । "राम" युगों तक अमर रहे यह तेरा कीर्ति-निशान ॥जय०॥ १७ ॥
शताब्दि ग्रंथ
.: १३१ :

Page #461

1
और विश्वशति
[लेखकः-श्री दरबारीलाल जैन 'कोठिया ' न्यायतीर्थ, बनारस.]
प्रत्येक जीवधारी (प्राणी) स्वभावतः सुख-शांति का अभिलाषी है। जितने वह प्रयत्न करता है वे सब अपने पूर्ण सुखी होने के लिये ही करता है। यह कोई भी नहीं चाहता कि मेरी मृत्यु हो, मुझे दुःख प्राप्त हो, मेरी इष्ट सामग्री का विच्छेद हो, प्रत्युत प्राणी मात्र यही चाहता है कि मेरी मौत कभी न हो, सदा जीता रहूँ, दुःख कभी न हो, इष्ट सामग्री हमेशा एक-सी बनी रहे । इस से सहज में यह सिद्ध हो जाता है कि सुख और शांति आत्मा का स्वाभाविक स्वरूप है। पर इस सिद्धान्त का जितना दुरुपयोग प्रकृति की सृष्टि का विवेकशील सुन्दर प्राणी "मानव" कर सकता है उतना वे मूक-अविवेकी-पशुपक्षी नहीं । वस्तुतः मनुष्य में इतर प्राणियों की अपेक्षा अधिक विवेकशक्ति एवं श्रेष्ठ गुण विद्यमान हैं । अखिल विश्व में शांति साम्राज्य स्थापित करने की भी शक्ति इस को प्रकृतिप्रदत्त है, किन्तु आश्चर्य यह है कि इतना विवेकशील एवं मानवोचित गुणों से सम्पन्न होता हुआ मानवीय देह को लेकर जितने बर्बरतापूर्ण कृत्यों के करने में यह समर्थ होता है उतना जगत् का इतर प्राणी नहीं। यह प्रत्यक्ष है कि जब मनुष्य अपनी आवश्यकताओं को बढ़ा लेता है, विलासिताओं एवं क्षुद्र स्वार्थ वासनाओं के आधीन हो जाता है तब उनकी पूर्ति के लिये निर्बलों के ऊपर कठोर बलप्रयोग करने को उद्यत हो जाता है-अन्याय एवं अत्याचार करने पर उतारू हो जाता है। ऐसी हालत में मानवजगत् में भीषण क्रान्ति की आग धधक उठती है, युद्ध का बाज़ार गरम हो जाता है, जगत् की शांति भंग हो जाती है-मनुष्य यह सब अपने क्षुद्र स्वार्थ के लिये ही करता है ।
अगर संसार का मानव समाज अहिंसा तत्त्व को जान ले, उसके यथार्थ स्वरूप को पहिचान ले तो जगत् की शांति भंग होने का अवसर ही प्राप्त न हो और न निर्बलों पर अत्याचार करने का मौका मिले । आज हम इसी अहिंसा तत्त्व पर विचार करेंगे।
[ श्री आत्मारामजी
.:१३२:.

Page #462

श्री. दरबारीलाल जैन अपने अनुचित स्वार्थ के लिये दूसरों को कष्ट न पहुँचना अहिंसा है । हम नित प्रति के व्यवहार से यह सहज में समझ सक्ते हैं कि प्राणी मात्र को अपना आयुष्य प्रिय है, अपना घात किसी को प्रिय नहीं है, सभी सुख से रहना पंसद करते हैं, दुःख को वे नहीं चाहते-तब हमें क्या अधिकार कि हम निरपराध दूसरे प्राणियों को सतावें ? उन्हें दुःख दें ? अगर अहिंसा के इस श्रेष्ठभाव को संसार का प्रत्येक मानव समझ कर अपने जीवन में उतार ले तो मानव जगत् में अत्याचारों एवं अन्यायों की सृष्टि ही न हो।
जैनधर्म की भित्ति अहिंसा की नींव पर स्थित है । जैनधर्म के प्रवर्तकों ने अहिंसा के अंग प्रत्यंग का सूक्ष्म से सूक्ष्म और विस्तृत विवेचन किया है और यह सिद्ध किया है कि अहिंसा का परिपालन सभी परिस्थितियों में-क्या धार्मिक ? क्या सामाजिक ? क्या राजनैतिक एवं राष्ट्रीय-किया जा सकता है। कोई बाधा उपस्थित नहीं हो सकती । अहिंसा तत्त्व की सम्यग् आराधना से जब साधारण आत्मा भी परमात्मा हो सकता है-कर्मबन्धन से छूट सकता है-तब अन्य लौकिक कार्यों की सफलता प्राप्त होना असंभव नहीं है।
___ आन्तरिक तथा बाह्य शत्रुओं पर विजय पानेवाले ( वीर ) व्यक्तियों की समष्टि को जैन ( अन्तःबाह्यारातीन् जयतीति जिनः तदनुयायिनो जैनाः ) कहते हैं और ऐसे वीर व्यक्तियों का धर्म ही जैन धर्म है। हमें ऐसे धर्म को सत्य एवं वैज्ञानिक कहने में जरा भी संकोच न होगा । यह दूसरी बात है कि वर्तमान जैन समाज के आश्रित रहनेवाला जैनधर्म "जैनधर्म" पर के उपरोक्त यौगिक अर्थ से शून्य हो-कुछ विकृति आगई होक्यों कि वर्तमान जैन समाज ने अपने अतीत गौरव को खो दिया है, संकीर्णता एवं अज्ञानता तथा भीरुता के पराधीन हो गई है और मैं मैं तूं तूं की कठिन दल-दल में फंसकर अपना सत्यानाश करती जा रही है-अस्तु । जब जैन धर्म की दीवाल इतनी सुदृढ़ एवं विशाल है तब उसकी नीब (मूल) अहिंसा विशेष सुदृढ़ तथा विशाल होनी ही चाहिये । जैनधर्म के सभी सिद्धान्त-आचार-विचार-अहिंसा तत्त्व के ऊपर रचे गये हैं । वैसे तो भारतीय सभी धर्मों में अहिंसा तत्व की कुछ न कुछ रूपरेखा खींची गई है किन्तु उनका अहिंसा तत्त्व स्थूल जगत् तक सिमित है-स्थूल प्राणियों में ही परिसमाप्त हो जाता है-जब कि जैनधर्म का अहिंसा तत्त्व स्थूल जगत् के परे सूक्ष्म जगत् तक जाता है। तात्पर्य यह कि जैनों की अहिंसा कायिक न रह कर वाचिक एवं मानसिक होकर आत्मिक होकर रहती है । इस धर्म के प्रवर्तकों ने इस का कथन मात्र ही नहीं किया बल्कि अपने जीवन में व्यवहार्य एवं आचरणीय बनाया है । 'शताब्दि ग्रंथ ]

Page #463

अहिंसा और विश्वशांति अहिंसा की विशेष परिभाषा यों की जाती है।." प्रमत्तयोगात् प्राणव्यपरोपणं हिंसा" अर्थात् रागादि विशिष्ट होकर अपने या परके प्राणों का घात करना हिंसा है । यह हिंसा दो प्रकार की है: द्रव्यहिंसा और भावहिंसा । द्रव्यप्राणों के घात को द्रव्यहिंसा और भावप्राणों-आत्मा के विवेकादि सद्गुणों के घात को भावहिंसा कहते हैं। वास्तव में भावहिंसा ही हिंसा है' क्यों कि क्रोधादि परिणाम होने पर आत्मा के सदसद्विवेकादि गुणों का घात पहिले हो जाता है-बाद में प्राणी का घात हो या न हो । इसलिये विना भावहिंसा के कोरी द्रव्यहिंसा हिंसा नहीं कही जा सकती। इसी हिंसा का नहीं होना ही अहिंसा है। जैनधर्म की तमाम क्रियायें व्यक्ति के मनोभावों पर निर्भर हैं। एक ऐसा व्यक्ति जिस ने वध करने का इरादा किया पर वध नहीं कर सका, हिंसक परिणामों की वजह से हिंसक है । एक दूसरा व्यक्ति जिस के परिणाम रक्षा करने के थे-वध के नहीं थे-प्राणी का घात हो गया-अहिंसक परिणामों की वजह से अहिंसक है; हिंसक नहीं। यदि १ यत्खलु कषाययोगात्प्राणानां द्रव्यभावरूपाणां ।
व्यपरोपणस्य करणं सुनिश्चिता भवति सा हिंसा ॥ श्लो. ४३ पु. सि. अप्रादुर्भावः खलु रागादीनां भवत्य हिंसेति । तेषामेवोत्पत्तिहिंसेति जिनागमस्य संक्षेपः ॥ श्लो. ४४ पु. सि. स्वयमेवात्मनात्मानं हिनस्त्यात्मा प्रमादवान् । पूर्व प्राण्यंतराणां तु पश्चात्स्याद्वा नवावधः ॥ राज. वा. पृ. २७५ यस्मात्सकषायः सन् हन्त्यात्मा प्रथममात्मनाऽऽत्मानम् । पश्चाज्जायेत नवा हिंसा प्राण्यन्तराणां तु ।। श्लो. ४७ पु. सि. । अमृतचन्द्रसूरि " वियोजयति चासुभिर्न च वधेन संयुज्यते” राज. वा. पृ. १७५ युक्ताचरणस्य सतो रागाद्यावेशमन्तरेणाऽपि । नहि भवति जातु हिंसा प्राणव्यपरोपणादेव ।। पुरुषा० सि. श्लोक. ४५ " अविधायापि हिंसां हिंसाफलभाजनं भवत्येकः । कृत्वाप्यपरो हिंसां हिंसाफलभाजनं न स्यात् ॥ श्लो. ५१ एकस्याल्पा हिंसा ददाति काले फलमनल्पम् । अन्यस्य महाहिंसा स्वल्पफला भवति परिपाके ।। ५२ ।। एकस्य सैव तीव्र दिशति फलं सैव मन्दमन्यस्य । ब्रजति सहकारिणोरपि हिंसावैचित्र्यमत्रफलकाले ॥ ५३ ।।
क
१३४:.
श्री आत्मारामजी

Page #464

श्री. दरबारीलाल जैन हिंसा-अहिंसा का परिणाम व्यक्ति के मनोभावों पर अवलम्बित न हो तो कोई भी अहिंसक नहीं हो सकेगा कारण-समस्त लोक जीवराशि से खचाखच भरा हुआ है, एक पैर उठाने पर या एक श्वास लेने पर अनेक प्राणियों का घात होना संभव है और हिंसा के पाप. से सदा लिप्त रहने के कारण यहीं नारकीय जीवन विताते रहना पड़ेगा, मोक्ष दुर्लभ हो जायगा, संसार के बन्धन में ही सदा बंधे रहना पड़ेगा । इसलिये भावों के अनुसार ही बंध मोक्ष की एवं अन्य क्रियाओं की व्यवस्था करना ठीक है।
इस अहिंसा का परिपालन साधु (मुनि) सर्वदेश करते हैं। ये साधु सभी सांसारिक क्रियाओं से अलिप्त रहकर आत्महित एवं परहित करने में ही निरत रहते हैं। विषय और कषायों के दमन करने के लिये बहुविध कष्टों (परीषहों) के सहन करने में समर्थ रहते हैं, सर्वदा " सत्त्वेषु मैत्री" की उत्कृष्ट भावना को ध्यान में रखते हैं। सम्पूर्ण रूप से व्रतों का परिपालन करने से " इन्हें महाव्रती" कहते हैं। पूर्णतः अहिंसा का पालन ये ही साधु करते हैं । इस प्रकार ये साधु बहुविध कष्टों को साम्यभाव से सहन करते हुए कौपाधिक परतंत्रता को तिरस्कृत कर आत्मज्योति (पूर्णज्ञान
प्रागेव फलति हिंसाऽक्रियमाणा फलति फलति च कृतापि । आरभ्य कर्तुमकृताऽपि फलति हिंसानुभावेन ॥५४ ॥ एकः करोति हिंसा भवन्ति फलभागिनो बहवः । बहवो विदधति हिंसां हिंसाफलभुगभवत्येकः ॥ ५५ ॥ कस्यापि दिशति हिंसा हिंसाफलमेकमेव फलकाले । अन्यस्य सैव हिंसा दिशत्यहिंसाफलं विपुलम् ॥ ५६ ॥ हिंसाफलमपरस्य तु ददात्यहिंसा तु परिणामे । इतरस्य पुनहिँसा दिशत्यहिंसाफलं नान्यत् ॥ ५७ ॥ अवबुध्य हिंस्यहिंसकहिंसाहिंसाफलानि तत्त्वेन । नित्यमवगृहमानैः निजशक्त्या त्यज्यतां हिंसा" ॥ पु. सि. ६० ।। जले जन्तुः स्थले जंतुराकाशे जंतुरेव च । जंतुमालाकुले लोके कथं भिक्षुरहिंसकः ॥ राज. वा. पृ. २७६ विष्वक्जीवचिते लोके क चरन् कोप्यमोक्ष्यत । भावैकसाधनौ बन्धमोक्षौ चेन्न भविष्यताम् ।। पं. आशाधरजी स क्रिया क्वापि नास्तीह यस्यां हिंसा न विद्यते । विशिष्यते परं भावावत्र मुख्यानुषंगिकौ ॥
शताब्दि ग्रंथ ]

Page #465

अहिंसा और विश्वशांति केवलज्ञान ) को प्राप्त कर आत्मिक स्वाभाविक स्वाधीनता-अनाकूलतात्मक सुख को प्राप्त कर लेते हैं तथा अनन्त काल तक अपने शांतिमय स्वरूप में निमग्न रहते हैं। यही आत्मा का उच्च एवं श्रेष्ठ लक्ष्य है । ___गृहस्थ जन एक देश अहिंसा के परिपालन में समर्थ होते हैं। वे गृहस्थी में रहकर पूर्ण हिंसा का त्याग नहीं कर सकते । उन्हें अपने परिवार की, अपने देश की, अपनी धनसंपत्ति की रक्षा करने के लिये एवं अपने जीवननिर्वाह के लिये आरंभ अवश्य करना पड़ेगा। उसमें वे सूक्ष्म एवं अपरिहार्य हिंसा का त्याग नहीं कर सकते । इसलिये गृहस्थ, जो अपनी गृहस्थी लेकर ही बैठे हुए हैं सर्वदेश हिंसा के त्यागी नहीं हैं; स्थूल एवं परिहार्य हिंसा के त्यागी हैं । त्रस हिंसा और स्थावर हिंसा के भेद से भी हिंसा दो भागों में बंट जाती है। त्रस हिंसा के भी चार भेद किये गये हैं-१ संकल्पी, २-आरंभी, ३-उद्योगी, ४-विरोधी । विना अपराध के जानबुझकर किसी प्राणी का घात करना संकल्पी हिंसा कहलाती है। जो रोटी बनानेवाले खाने आदि आरंभ में हिंसा होती है वह आरंभी हिंसा है। व्यापार आदि आजीविका सम्बन्धी उद्योगधन्धों में जो हिंसा होती है वह उद्योगी हिंसा कहलाती है। आक्रमणकारियों से आत्मरक्षा एवं परिवार तथा देश, धर्म की रक्षा करने में जो हिंसा की जाती है वह विरोधी हिंसा है । इन चारों प्रकार की हिंसाओं में गृहस्थ सिर्फ संकल्पी हिंसा का त्यागी है इतर तीन प्रकार की हिंसाओं का नहीं-सिर्फ उनमें निरर्थकता का परिहार करे।
. अब विचारणीय यह है कि गृहस्थ अहिंसक रहकर राष्ट्रीय तथा राजनैतिक कार्यों में सहयोग कर सकता है या नहीं? इस का उत्तर उक्त विवेचन से स्पष्ट हो जाता है फिर भी यहां और विशेष खुलासा करदेना उचित है । गृहस्थ राष्ट्रीय एवं राजनैतिक कार्यों को अहिंसक रहकर भी भली प्रकार कर सकता है। बल्कि अहिंसक मनुष्य नीति एवं दक्षता के साथ उक्त कार्यों को करने में समर्थ होगा जब कि हिंसक उन कार्यों को अपने स्वार्थों एवं कुटिल नीति से करेगा । अहिंसक सर्वदा प्रजाजन के हित के लिये अपने स्वार्थों को ठुकरायेगा, दुष्टों का निग्रह करेगा, साधुजनों पर अनुग्रह करेगा। ऐसी हालत में अहिंसा को कायरता, भीरुता की जनक कहना नितान्त गलत है। इस कहने में जरा भी सत्यांश एवं प्राण नहीं हैं। महात्मा गांधी ने यह सिद्ध कर दिया है कि राष्ट्रीयस्वाधीनता प्राप्ति का एक मात्र साधन एवं अमोघ शस्त्र सत्य और अहिंसा है। अहिंसा शस्त्र के सामने विरोधियों के भौतिक शस्त्रास्त्रों की कोई कदर नहीं है ।
___अहिंसा वह शस्त्र है जिस के सामने हम विरोधियों एवं अत्याचारियों के दांत .: १३६ :
[श्री आत्मारामजी

Page #466

श्री. दरबारीलाल जैन खट्टे कर सकते हैं, उनके शस्त्रास्त्रों को कुण्ठित कर सकते हैं, विरोधियों को अपने पवित्र मार्ग पर ला सकते हैं। हमें मानवता के नाम पर खून की नदियां बहाना उचित नहीं हैं। महात्माजी अपने एक भाषण में कहते हैं कि "मैं हिंसा से प्राप्त किये गये स्वराज्य को हरगिज पसंद नहीं करूंगा।" महात्माजी क्षुद्र स्वार्थों के लिये मानवता की हत्या करना उचित नहीं समझते । अतएव श्री. राधाकृष्णन अपने एक दीक्षान्त भाषण में कहते हैं-"विश्व के सत्य (अहिंसा) को मुख्य स्थान देकर और उसके नीचे राष्ट्रीय नीति को गौण स्थान प्रदान कर के महात्माजी ने एक ऐसी ज्योति प्रज्वलित की है जो जल्द न बुझेगी, चिरकाल तक और बहुत दूर तक उसका प्रकाश चमकता रहेगा और संसार के ईमानदार और सच्चे आदमी उसका स्वागत करेंगे ।" इस में संदेह नहीं कि महात्माजी का यह युद्ध नवीन एवं सात्त्विक युद्ध है और विश्वशांति का एक सफल उपाय हैं । इतिहास साक्षी हैं कि जिस तरह की लड़ाइयां सृष्टि के आदि काल से होती आई हैं, उनसे संसार में दुःख एवं अशांति की कमी नहीं हुई है । अतएव महात्माजी का यह नवीन मार्ग अद्वितीय एवं विश्वशांति का जनक है। महात्माजी का यह भाव है कि हमें पहिले किसी बाहिरी शत्रु को जीतने की अपेक्षा भीतरी शत्रु को जीतना परम आवश्यक है, हमें अपने जीवन की अनुचित महत्त्वाकांक्षाओं एवं अपने सुखों, अपनी स्वार्थ वासनाओं पर लात मारनी होगी, भीतरी शत्रु को जीते विना बाह्य शत्रु को जीतना असंभव है। राष्ट्र तथा मानव का कल्याण तभी होगा जब हम शुद्ध मनोवृत्ति को प्राप्त होंगे । अतः अहिंसा को कायरता तथा भीरुता का जनक कहना महान् अनुचित है ।
___ अथ च अहिंसक पुरुष में ही वास्तविक पुरुषत्व एवं वीरत्व प्रगट होता है। हिंसक में नहीं । पाठक " आज" संपादक की इन भावुक पंक्तियों पर ध्यान दें। -“वीर कभी हिंसा नहीं करता । निर्बल जो आप अपनी रक्षा नहीं कर सकते वे ही हिंसा किया करते हैं । अहिंसा कापुरुषता नही है। वीरता है । हिंसा ही कापुरुषता है । वीर रस का स्थायी भाव उत्साह और प्रसन्नता है; क्रोध और द्वेष नहीं । क्रोध और द्वेष से ही हिंसा उत्पन्न होती है । अपनी निर्बलता का परिस्फुट अथवा अस्फुट ज्ञान ही हिंसा को उत्तेजन देता है।" विचारशील पाठकों को मालूम हो गया कि अहिंसा कायरता की जनक नहीं है । कहीं हिंसायुद्ध में विजय प्राप्त हो भी गया हो तो वहां पराजित पक्ष का निरुत्साह एवं हिम्मत हारना ही कारण है जैसा कि " हंस" पत्र के संपादक "अहिंसा एक सामूहिक बल" शीर्षक लेख में कहते हैं " हिंसक प्रवृत्ति बहुत से अनिश्चित अवसरों पर सफल होती है। महायुद्ध चल रहा हो या कहीं अन्धाधुन्धी मच रही हो,
शताब्दि ग्रंथ]

Page #467

अहिंसा और विश्वशांति
अन्तरकलह फैल रहा हो, सरकार की सत्ता निर्बल हो गई हो और सुसज्जित सैन्य हिम्मत हार बेठी हो तभी इसके परिणाम दृष्टिगोचर होते हैं । इस सब का मूल असत्य और अहिंसा में है। जो लोग इस तरह की राक्षसी परिभाषा बोलते हैं वे भविष्य के चकाचौंध में पड़कर वर्तमान का बल खो बैठते हैं । इस जंगली प्रवृत्ति का मुकाबला करने के लिये ही हमें अपने में अहिंसक प्रवृत्ति जागृत रखनी चाहिये । इसके द्वारा धीरे २ राष्ट्रीय जीवन, स्वातंत्र्य और शक्ति की प्रतिमूर्ति बन जाता है। जब पीड़ित पीडकों द्वारा उत्पीड़ित कीये जाते हैं, पीड़ित उनके अत्याचारों को सहन करते जाते हैं तब वे पीड़ित भी कायरता के कायल बनजाने से हिंसक हैं जैसे वे पीड़क क्रोधादि के आवेश में आकर आत्मा के स्वाभाविक अहिंसा स्वभाव का हनन करने तथा दूसरों पर अनुचित अत्याचार करने से हिंसक कहे जाते हैं । जैनधर्म तो यहांतक कहता है कि अत्याचारों तथा अन्यायों का सहन करना मानो उनको बढ़ाना है और स्वयं हिंसक बनना है । अतः अत्याचार तथा अन्याय का प्रतिरोध हमेशा करते रहना चाहिये, क्यों कि अत्याचारों के सहन से कायरता और कायरता से पीड़ा का प्रादुर्भाव होता है और जहाँ पीड़ा है वहाँ हिंसा है। अहिंसा नहीं । अहिंसक पुरुष कायरता का उपाश्रय कभी नहीं हो सकता, अगर होगा तो वह अहिंसक नहीं हिंसक है, क्यों कि कायरता को उपाश्रय देकर उसने अपनी आत्मा के सदसद्विवेकादि गुणों का घात किया-हिंसक बना । अहिंसक पुरुष कभी भी दूसरों के अमानुषिक अत्याचारों को सहन नहीं करेगा। वह स्वपर अन्याय के प्रतिरोध करने के लिये सदा तैयार रहेगा । वह आत्मिक विकास की प्राप्ति करेगा और आदर्श पुरुषत्व को प्राप्त कर दीन दुर्बलों के भयभीत अन्तःकरण की क्लेश परम्परा के मूलोच्छेद करने में समर्थ होगा। अहिंसा की परमोपासना करनेवाले, वीराग्रणी प्रसिद्ध सम्राट भरत ने अपने साम्राज्य में अत्याचारियों के निग्रहार्थ प्राणदण्ड तक का विधान किया था । अहिंसा के इस समीचीन भाव को न समझ कर ही पृथ्वीराज ने मुहम्मदगौरी को छोड़कर देश को परतंत्र बनाया था । आचार्य सोमदेव के इस वाक्य को सुनिये:--
यः शस्त्रवृत्तिः समरे रिपुः स्यात् , यः कण्टको वा निजमण्डलस्य । अस्त्राणि तत्रैव नृपाः क्षिपन्ति, न दीनकानीनशुभाशयेषु ॥ य० ति.
अर्थात् जो शस्त्रास्त्रों से सुसज्जित होकर समराङ्गण में युद्ध करने के अभिमुख हो अथवा देश एवं प्रजा की उन्नति में बाधक हो-क्षत्रिय वीर उन्हीं आततायिओं के ऊपर अस्त्र उठाते हैं-दीनहीन और साधु पुरुषों के ऊपर नहीं। इस से स्पष्ट हो जाता है कि दीन
[ श्री आत्मारामजी

Page #468

श्री. दरबारीलाल जैन
हीन शुभाशयवालों पर शस्त्र उठाना जैसे अन्याय एवं हिंसा है वैसे अत्याचारीयों पर शस्त्र नहीं उठाना भी अन्याय एवं हिंसा है । जो अहिंसक एवं वीर है वह दुःख कभी पा नहीं सकता - पीड़ित हो नहीं सकता - मृत्यु का भय उसे हो नहीं सकता । मृत्युभय होने से वह अहिंसक नहीं हो सकता । जो वीर होगा वह आनन्द के साथ मृत्यु से आलिंगन करेगा; उससे डरेगा कभी नहीं। इस से यह निस्संदेह सिद्ध हो गया कि अहिंसा कायरता की जनक नहीं है, हिंसा ही कायरता की जनक है। जहां निर्बलता एवं कायरता का उदय होगा वहीं पर हिंसकता एवं युद्ध के बादलों की घनघोर घटा उभड़ायेगी । इसका ज्वलंत उदाहरण है - इटली-अबीसीनिया । निर्बल अबीसीनिया पर बलवान इटली साम्राज्य लिप्सा से जो अपनी दूषित मनोवृत्ति एवं बर्बरता का परिचय दे रहा है वह संसार को अविदित नहीं है ।
अहिंसा राष्ट्र की पराधीनता में भी कारण नहीं हो सकती क्यों कि पराधीनता के साथ में अहिंसा की व्याप्ति नहीं है । अहिंसा की उपासना करनेवाले सम्राट् चन्द्रगुप्त का साम्राज्य क्या परतंत्र हो गया था ? सम्राट् - अशोक की अहिंसोपासना ने राष्ट्र को कब परतंत्र बनाया था ? रोमन साम्राज्य ने तो स्वप्न में भी अहिंसोपासना नहीं की थी, फिर क्यों उसका विशाल साम्राज्य अतीत के गर्भ में चला गया एवं परतंत्र बन गया ? इस से सिद्ध है कि हिंसा - अहिंसा राष्ट्र की स्वतंत्रता में परतंत्रता - साधक नहीं हैं । प्रत्युत राष्ट्र के कर्मठ एवं चतुर आदमियों पर राष्ट्रीय स्वतंत्रता निर्भर हैं । अकुशल एवं अकर्मण्य राष्ट्रीय कर्मचारियों से देश परतंत्र हो जाता है । बल्कि मनुष्य के नैतिक आचरण में हिंसा-अहिंसा प्रधानतया कारणभूत हैं । हिंसक प्रवृत्तियों से मनुष्य का अधःपात हो जाता है और अहिंसक प्रवृत्तियों से मनुष्य आत्मिक स्वाधीनता को प्राप्त कर ले जाता है । अहिंसक प्रवृत्ति मानवता की प्रदर्शक एवं विश्वशांति की जनक है । भौतिक उन्नतियों की आत्मिक उन्नति के सामने कोई कदर नहीं है। कारण मानव का सच्चा हितभौतिक उन्नति से कभी नहीं हो सकता है । अतः यदि हम सच्ची शान्ति और सच्ची स्वाधीनता चाहते हैं तो हमें अहिंसक प्रवृत्तियों से अपनी मनोवृत्ति पवित्र बनाना चाहिये । इसलिये शांति, क्षमा, निलभता आदि बहुविध सद्गुणों का जनक अहिंसा ही परम ब्रह्म है । स्वामी समन्तभद्र का यह वचन चिरस्मरणीय है:
अहिंसा भूतानां जगति विदितं ब्रह्म परमं " स्व० स्तो
(6
शताब्दि ग्रंथ ]

•: १३९ :

Page #469

सेनाविसः संस्कृत साहित्यंचा
[ लेखकः-मङ्गलदेव शास्त्री, एम० ए०, डी. किल० ( ऑक्सन० )]
संस्कृतभाषाया अभ्युन्नतिः कथं भवेदित्येष विचारोऽद्यत्वे सर्वेषां संस्कृतभाषानुरागिणां मनःसु जागर्ति । नानादृष्टिभिरस्य प्रश्नस्य विषये विचारः कर्तुं शक्यते । परन्नात्र तदवसरः । केवलमेकामेव दृष्टिं पुरस्कृत्य किश्चिदत्र विचार्यते । सा चेयं यत्संस्कृतानुरागिभिः संस्कृतस्य पठनपाठनविषये सांप्रतिक्या विचारसंकीर्णतायाः परित्यागो विधेयः । अन्यथावनतिगर्ते पतिता जीर्णशीर्णशरीरा सा संस्कृतभाषास्मिन् सर्वथाननुकूले काले कथमपि कदाचिदपि भूयोऽभ्युन्नतिमुखी भविष्यतीति दुराशामात्रमेव । ___ भारतीयार्यधर्म इव संस्कृतभाषापि सर्वेषामप्यस्माकमार्यधर्मावलम्बिनां वरिष्ठः शेवधिर्गर्वस्य च विषयः । एको हि आर्यधर्मवृक्षोऽसंख्यशाखाप्रशाखारूपेणातिविस्तृतः, “ सहर्षशीर्षा पुरुषः सहस्राक्षः सहस्रपात् । स भूमि सर्वतः स्पृत्वात्पतिष्ठदशाङ्गुलम् ॥” इत्यादिश्रुतिभिर्गीयमानविराट्पुरुष इव, नानारूपैः पल्लवितः पुष्पितः फलितश्च साम्प्रतं समन्ताद् भारतभूमिमलंकरोति । एतदृष्ट्या हि सोऽपि " एकोऽश्वत्थः सनातनः" इत्येवं वर्णयितुं शक्यते । शैव-वैष्णव-बौद्ध-जैन-आर्य-सिक्खप्रभृतयः सर्वेऽपि भारतीयधर्मास्तस्यैव शाखाप्रशाखारूपाः । भारतीयसंस्कृतीत्यपरनामा एक एव जीवनरसस्तान् सर्वान् आप्याययति परिपोषयति च, तेषां सर्वेषामन्यधर्मेभ्यः किञ्चिदनिर्वचनीयं वैशिष्ट्यं च संपादयति ।
तस्य खलु भारतीयसंस्कृत्यपरनामधेयस्य भारतीयजीवनायामृतकल्पस्य जीवनरसस्य सर्वकामदुघा दोग्ध्रीवेयमस्माकं मातृरूपा देववाणी । अत एव तस्याः परिपोषणेनैव भारतीयसंस्कृतेः परिपुष्टिस्तदनुयायिनां सर्वेषामार्यधर्मावलम्बिनामस्माकं सर्वाङ्गीणा समुन्नतिश्च संभवति ।
कस्यैतदविदितं यत्प्रायः सर्वेषामण्यार्यधर्मावलम्बिनां धार्मिकं साहित्यं प्राचुर्येण संस्कृतभाषायामेव वर्तते । प्रायः सर्वेषामप्यार्यधर्माणामनुयायिभिराचारस्याः साहित्यभाण्डारस्य परिपूत्तिः प्राचीनकालादेव कृतास्ति । ततश्चास्याः समुन्नतिविषये सर्वैरप्यायधर्मानुयायिभिः प्रयत्नो विधेय इत्येवार्थादापद्यते ।
जैनधर्मस्थाचार्यवर्यैः संस्कृतसाहित्यस्याभिवृद्धये यत्कृतं न तत्कस्यापि तिरोहितम् । स्वसंप्रदायपरिपुष्टये यत्तेषां दर्शनादिविषयकमत्यद्भुतं विपुलं च वाङ्मयं तत्सहसैव तात्त्विक१४०:.
[ श्री आत्मारामजी

Page #470

मालदेव शास्त्री
विदुषां साधुवादानामभ्यर्हणायाश्च पात्रम् । तदाधारेण परस्परस्पर्धमेव समुन्नतमन्यदपि दर्शनशास्त्रं परम्परया तहणि । नात्र तद्विषये किश्चिद्वक्तुमभीप्सितम् । परन्तु सामान्यसाहित्यविषयेऽपि यज्जैनाचार्यैः संस्कृतभाषाया महदुपकृतं तदपि अत्यद्भुतं सर्वथा प्रशंसनीयं च । ___ व्याकरणविषय एव तावत्कस्याविदितं यत् माधवाचार्यहरदत्तमिश्रकैयटसदृशानां वैदिकधुरन्धराणामपि चिराय बहुमता काशिकेति सुप्रथिता अष्टाध्यायीसूत्रवृत्तिजैनाचार्ययोरेव कृतिः। सुप्रसिद्धा न्यासेतिनाम्नी तट्टीका च जैनाचार्यस्यैव कृतिः । दिगन्तविश्रान्तकीर्तेः श्रीहेमचन्द्राचार्यस्य कृतेहेमचन्द्रशब्दानुशासनस्य वा नाम केन न श्रुतम् ? - कोशविषयेऽपि अर्वाचीनानां नानाकोशानामुपजीव्यस्य दिष्टया अद्यत्वेऽपि संस्कृतानुरागिभिः सबहुमानमनवरतमभ्यस्यमानस्य अमरकोशस्य जैनाचार्यकर्तृत्वं कस्याविदितम् ? श्रीहेमचन्द्राचार्यविरचिता वा नानाकोशाः केन न श्रुताः ? ___ गद्यपदकाव्यविषयेऽपि मान्यैरुदात्तचरितै नाचायः प्रणीतानि “आत्मानुशासनम् " "धर्मशर्माभ्युदयः" "सुभाषितरत्नसन्दोहः" "क्षत्रचूडामणिः " "विदग्धमुखमण्डनम् " "यशस्तिलकचम्पः" "जीवन्धरचम्पः" इत्यादीनि शब्दसौन्दर्यण रचनाचातयेणार्थप्रौढ्या च विद्वन्मनांस्यावर्जयन्ति । कादम्बर्यादिकाव्यनिबन्धानां जैनाचार्यकृताष्टीका अपि सर्वेषामतीवोपयोगिन्यः । अलंकारशास्त्रेऽपि “अलङ्कारचिन्तामणि ' प्रभृतयस्तेषां कृतयः कृतिना केन नाकार्णताः ?
तदेतेन दिङ्मात्रप्रदर्शनेनैवानुमातुं शक्यते यत्सामान्यसाहित्यविषयेऽपि जैनाचार्यैः कीदृशी संस्कृतभाषायाः सेवा कृता । तदर्थं हि ते सर्वषामपि संस्कृतानुरागिणां धन्यवादार्हाः। -
एवं प्राचीनकालादेव संस्कृतसमुन्नतिविषयेऽस्माकं पूर्वाचार्याणां सद्भावेन परस्परं संभूयैव कार्यकारिणाम् अत्युदारा प्रवृत्तिरासीत् । सा चेयं प्रवृत्तिः पुनरपि यथा पुष्टिं समश्नुते, यथा च संस्कृतपठनपाठनविषये विदुषां छात्राणां च विचाराः संकीर्णतां विहाय उदारतां लभन्ते तथैवास्माभिरनवरतं प्रयतनीयम् ।
शताब्दि ग्रंथ

Page #471

विशालता
जैनधर्मकीला
-
( लेखक-ब्रह्मचारी शीतलप्रसाद जैन )
जैन धर्म आत्मा के रागद्वेषादि शत्रुओं के विजय करने का और स्वभावप्राप्तिरूप निर्वाण के साक्षात्कार करने का एक अनुपम-अद्वितीय मार्ग है । निर्वाण भी आत्मा का स्वभाव है-निर्वाण का मार्ग भी आत्मा का स्वभाव है। आत्मा का सर्व अनात्मिक संयोगो से पृथक् होकर अपने ही शुद्ध व श्रेष्ठ स्वभाव में बाधा रहित सदा तिष्ठने को निर्वाण कहते है। निर्वाण आत्मा का ही स्वभाव है । आत्मा सत् पदार्थ है-न कभी जन्मता है, न कभी नाश होता है-अमूर्तिक है-स्पर्श, रस, गंध, वर्ण से रहित है-ज्ञानस्वरूप हैवीतरागस्वरूप है-आनन्दस्वरूप है । यही निर्वाण का स्वरूप है-नामभेद है, वस्तुतः आत्मा ही निर्वाण है, निर्वाण ही आत्मा है । आत्मा का स्वभाव यद्यपि मन से चिन्तवन किया जाता है, वचनों से कहा जाता है तथापि वह स्वभाव मन व वचन से अगोचर हैमात्र स्वानुभावगम्य है । आत्मा का क्या वास्तविक स्वभाव है सो तब ही जाना जाता है जब आत्मा मन, वचन, काया के सर्व प्रपंचों से हटकर आत्मा के द्वारा आत्मा में ही चर्या करता हैं । अंगूर की स्वाभाविक मिष्टता का ज्ञान अंगूर के चिन्तवन से व अंगूर के वर्णन करने से नही हो सक्ता-जिस समय जिह्वा इन्द्रियद्वारा ज्ञानोपयोग को सई अन्य ज्ञेय पदार्थों से रोक कर मात्र अंगूर के रस ज्ञान लेने में एकता से जोड़ा जाता है तब ही अंगूर के भीतर जिस प्रकार की मिष्टता है उसका ठीक २ ज्ञान होता है। स्वसंवेदन ज्ञान या स्वानुभव ही आत्मा को जान सक्ता है । जैसे आत्मा स्वानुभवगम्य है वैसे निर्वाण भी स्वानु
[ श्री आत्मारामजी

Page #472

ब्रह्मचारी शीतलप्रसाद जैन
भवगम्य है । आत्मा का पूर्ण साक्षात्कार ही निर्वाण का पूर्ण साक्षात्कार है। आत्मा के स्वभाव की प्राप्ति का या निर्वाण के लाभ का साधन भी आत्मा से बाहर नहीं है।
जो कोई स्वहितगवेपी अपने आत्मा को स्याद्वाद नय के द्वारा कथंचित् अस्तिरूप, कथंचित् नास्तिरूप समझता है वही आत्मा का कुछ उपरी ज्ञान प्राप्त करता है । आत्मा अपने द्रव्य, क्षेत्र, काल, भाव की अपेक्षा अस्तिरूप है, उस समय यही अपना आत्मा परद्रव्य, परक्षेत्र, परकाल व परभाव की अपेक्षा नास्तिरूप है । इस अपने आत्मा में अनंत गुणपर्यायों का अखंडत्वरूप द्रव्य है, असंख्यात प्रदेश मात्र क्षेत्र है, समय समय शुद्ध परिणमनरूप काल है, शुद्ध ज्ञान, दर्शन, चारित्र, वीर्य, आनन्दादि रूप भाव है-इन चारों से कभी भी शून्य नहीं होता हैं ऐसा सतरूप आत्मा पदार्थ हैं। इस अपने आत्मा में अनंत अन्य आत्माओं का, परमाणु व स्कंधरूप सर्व प्रकार के सूक्ष्म और स्थूल पुद्गलों का, धर्मास्तिकाय का, अधर्मास्तिकाय का, आकाश का तथा असंख्यात कालाणुओं का द्रव्य, क्षेत्र, काल तथा भाव नही है-यह आत्मा अपने द्रव्यादि चतुष्टय के सिवाय सर्व अन्य पदार्थों के द्रव्यादि चतुष्टय से शून्य है-रहित है—इसी से यह आत्मा अस्ति नास्तिरूप है। इस तरह का वास्तविक ज्ञान जब आत्मा की बुद्धि में झलकता है तब यही अटल श्रद्धापूर्वक ज्ञान हो जाता है कि इस अपने आत्मा में न औदारिक, न वैक्रिय, न आहारक, न तैजस, न कार्मण किसी भी शरीर का सम्बन्ध है, न इस आत्मा में आठ कर्मजनित कोई विकार हैं, न इस में अज्ञान है, न मोह है, न क्रोधादि कषाय है, न क्षणिक इंद्रियसुख व दुःख का अनुभव है, न इस में खंडरूप क्रमवर्ती ज्ञान है । यह आत्मा शुद्ध स्फटिक रत्नवत् या पूर्ण विकसित सूर्यवत् या नि:कलंक पूर्ण चंद्रवत् या अक्षोभित निश्चल निर्मल क्षीरसमुद्रवत् एक अपूर्व अनुपम द्रव्य है । हरएक आत्मा का स्वभाव ऐसा ही है-जैसा मेरे आत्मा का स्वभाव है ऐसा ही हरएक सत्पर्यायरूप आत्मा का स्वभाव है। संसार के व्यवहार में कर्मसंयोग में लिप्त वह आत्मा चाहें पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु, वृक्षादि एकेन्द्रिय शरीर में हो, चाहे लट, पिपीलिका, भ्रमरादि विकलत्रय त्रस के शरीर में हो, चाहे गो, महिष, मृग, सिंह, मयूर, कपोत, मत्स्यादि पंचेन्द्रिय पशुओं के शरीर में हो, चाहे अनार्य या आर्य मानवों के शरीर में हो, चाहे नारकियों के और देवों के शरीर में हो; परंतु स्वभाव हरएक आत्मा का वैसा ही शुद्ध निर्विकार है जैसा मेरे आत्मा का है।
यही निश्चय नय से या भूतार्थदृष्टि से या सत्यार्थरूप से आत्मा द्रव्य का उपरी ज्ञान है।
शताब्दि ग्रंथ]
.:१४३:.

Page #473

जैन धर्म की विशालता
जब कोई आत्मप्रेमी निर्वाणगवेपी मैं शुद्धात्मा ही हूं, अथ रूप नहीं हूं इस श्रद्धा और ज्ञान सहित अपने ज्ञानोपयोग को पांच इन्द्रियों के भीतर जाने से रोकता है और संकल्पविकल्परूप मनद्वारा चिन्तवन से रोकता है और उस उपयोग को अपने ही निश्चित शुद्धात्मा की ओर थिर करता है- - तब स्वानुभव जागृत होता है या आत्मध्यान प्रगट होता है । उसी समय अनुपम आत्मिक रस का स्वाद आता है, अतीन्द्रिय आनन्द का वेदन होता है | वास्तविक आत्मा का स्वभाव अनुभवगोचर होता है - यही स्वानुभव आत्मिक धर्म है—यही मोक्षमार्ग है- यही निर्वाणमार्ग है- यही निश्चय सम्यग्दर्शन, निश्चय सम्यग् - ज्ञान व निश्चय सम्यकूचारित्ररूप रत्नत्रय धर्म है - यह जैनधर्म है । इसी स्वानुभव के अभ्यास से ही जितनी २ वीतरागता बढ़ती है उतनी २ अधिक मात्रा में आत्मा की कर्ममल से शुद्धि होती है। जैसे सुवर्ण के मल को अग्नि की ज्वाला जला देती है वैसे आत्मा के साथ संयोगप्राप्त कर्ममल को स्वानुभव या आत्मध्यान की अग्नि जला देती है । यही वास्तविक तप है, इसीसे कर्मों के आश्रव का निरोधरूप संवर होता है व इसी से पूर्वबद्ध कम की निर्जरा होती है ।
स्वसमाधि या निर्वाण का अपूर्ण साक्षात्कार निर्वाण का मार्ग है व स्वसमाधि की अनंतकाल के लिये थिरता या निर्वाण का पूर्ण साक्षात्कार निर्वाण है - जैसे दोयज का चंद्रमा स्वयं पूर्णमासी का चंद्रमा हो जाता है वैसे ही स्वानुभव में रमण करनेवाला आत्मा स्वयं ही परमात्मा हो जाता है । यही जैन धर्म है, सर्व द्वादशांगी वाणी का यही सार है । स्वानुभव विना बाहरी साधु व गृहस्थ की सर्व क्रियाएं निर्वाणमार्ग नहीं हैं। साधु की व गृहस्थ की बाहरी सर्व मन, वचन, काय की उनही क्रियाओं को मोक्षमार्ग में सहकारी होने के कारण से मोक्षमार्ग कहा जाता है । उक्त क्रियाओं के द्वारा मन, वचन, काय संसार के मोह से विरक्त होकर स्वानुभव के लाभ में सहायक हों ।
आत्मध्यान या स्वानुभव को लक्ष्य में लेकर ही सर्व जैन धर्म का चारित्र संगठित है ।
जब निश्चयदृष्टि से सर्व आत्माओं को समान शुद्ध वीतराग ज्ञानानन्दमय देखा जाता है तब राग, द्वेष, मोह स्वयं विलय हो जाते हैं और सामायिक का भाव जागृत हो जाता है । यही साम्यभाव श्रावकों का सामायिक शिक्षाव्रत है, यही साधुओं का सामायिक चारित्र है । यही परम अहिंसा धर्म है, राग, द्वेष, मोहभाव आत्मा के स्वभाव के घातक हैं- इन रागादि का न होना ही भाव - अहिंसा धर्म है
1
• १४४ :•

[ श्री आत्मारामजी

Page #474

ब्रह्मचारी शीतलप्रसाद जैन
भाव-अहिंसा - धर्मधारी सर्व प्राणिमात्र का रक्षक होता ही है। भाव-अहिंसा द्रव्यअहिंसा का साधन हैं। इसी के विपरीत भाव - -हिंसा द्रव्य-हिंसा का साधन है। किसी भी प्राणी का घात व किसी भी प्राणी को कष्ट वही सम्पादन करेगा जिस के भावों में द्वेष का विकार होगा । अतएव जैनधर्म के अनुयायी जैन साधु भाव -अहिंसा और द्रव्य-अहिंसा के पूर्ण पालन का साधन करते हैं - प्राणीमात्र की रक्षा करते हैं - कष्ट पाने पर भी कष्टदाता पर द्वेषभाव नहीं लाते हैं - प्राणघातक पर भी अदयाभाव न लाकर करुणा व प्रेम का भाव जागृत रखते हैं । जैन गृहस्थ एकदेश मोक्षमार्गी हो सक्ता है अतएव जैसे वह अन्यायपूर्वक रागद्वेष नही करता है वैसे वह अन्यायपूर्वक द्रव्य - हिंसा नहीं करता है |
लोकव्यवहार चलाने को उसे
न्यायपूर्वक असि (शस्त्र) कर्म, मसिकर्म, शिल्पकर्म, कृषिकर्म, वाणिज्यकर्म तथा विद्याकर्म के द्वारा आजीविका साधन करना पड़ती है, देश की रक्षा करनी पड़ती है, अन्यायी व दुष्ट को दंड देना पड़ता है, घोर अन्यायी व दुष्ट शत्रु को शस्त्रप्रहारद्वारा भी हटाकर स्वपर की व देश की रक्षा करनी पड़ती है ।
इस जैनधर्म को हरएक मनसहित प्राणी पाल सक्ता है । भारतीय या विदेशी, आर्य अनार्य हरएक मानव अपनी २ योग्यतानुसार जैनधर्म पर चलकर स्वपर उपकार कर सक्ता है, निर्वाणमार्ग पर यथाशक्ति चलकर स्वात्मानन्द प्राप्त कर सक्ता है व विश्व आत्मप्रेमद्वारा जगत् के प्राणियों का उपकार कर सक्ता है | अन्याय के कुपथ पर चलने से ही प्राणियों को कष्ट मिलता है, तब राज्यों में विवाद खड़ा हो जाता है- युद्ध छिड़ जाते हैं । जैन धर्म की शिक्षा ग्रहण कर यदि मानवसमाज न्याय पथ पर चले तो युद्धों की भयंकरता कभी न हो । एक कौम दूसरी कौम के साथ न्याय से वर्ते तब दोनों ही कौमें सुखशांतिपूर्वक जी सक्ती हैं ।
यह विश्वहितकारी जैनधर्म आज जन्म के जैनियों में ही सीमित करदिया गया है, मानकषाय ने इस धर्म के प्रवाह को रोक दिया है । हम वृथा अभिमानवश मानवों को जैनधर्म की दीक्षा देकर, उनको मांस-मदिरात्यागी बनाकर, उनको जिनेन्द्रदेव, जिनगुरु व जिनधर्म का भक्त बनाकर भी उनको अपने बराबर नही बनाते हैं, सामाजिक व्यवहार में उनका तिरस्कार करते हैं— उनके साथ यथायोग्य खानपान व्यवहार नहीं करते हैं और न विवाह सम्बन्ध खोलते हैं - यह मिथ्यात्व भाव जैनधर्म की प्रभावना में बाधक है। प्राचीनकाल के पौराणिक उदाहरणों को भी हम दृष्टि से उल्लंघ देते हैं ।
शताब्दि ग्रंथ ]

• १४५ :

Page #475

जैन धर्म की विशालता जैसे दीक्षित साधु को अजैन होने पर भी श्वेताम्बर जैन साधु समान व्यवहार का हक देते हैं वैसा ही समान हक दीक्षित जैन गृहस्थों को देना उचित है । जबतक वर्तमान के जैनो नए जैन गृहस्थों के साथ रोटी-बेटी व्यवहार का मार्ग नहीं बोलेंगे तबतक वे सम्यरज्ञान के प्रचार में विन्नकारक होते हुए अतएव कर्म का बंध करेंगे व धर्म के प्रभावक न बनकर अप्रभावक रहेंगे। जैन धर्म सर्व ही विवेकी मानवों को प्रिय हो सकता है। हम जैनों को उसका प्रचार करना चाहिये, उदारता के साथ जैन धर्म का दान करना चाहिये । जैनाचार्य व साधुगण इस महत्त्वपूर्ण कार्य के लिये अपना पूर्ण उत्तरदायित्व रखते हैं।
जैन धर्म प्रसार के लिये निम्नलिखित दो साधन करने योग्य है--
( १ ) जागी हुई दुनिया की सर्व भाषाओ में जैनधर्म के असल सिद्धांतों को बतानेवाली पुस्तके प्रकाश करना ।
(२) जागी हुई दुनिया के सर्व प्रदेशों में विद्वान उपदेशकों को तय्यार करके भेजना और यत्र तत्र जैन मंदिर व मठ व जैनशिक्षालय स्थापित करना ।
५० व ६० करोड़ बौद्धों के भीतर जैनधर्म का प्रकाश बड़ा ही सुगमता से हो सक्ता है। बौद्धों का पाली साहित्य निर्वाण व निर्वाण का मार्ग जैन सिद्धांत के समान बताता है ।
देखिये, पाली मज्मिमनिकायअरियपरियेसन सुत्त वॉ. १, सू. २६ इं. प. १६२-१६३ पालिटेकस्ट सोसाइटि-लंडन ।
" कतमा च भिक्खववे अरिया परियेसनाः--रुधभिक्स्वववे एकञ्चो मुत्तना जाति धम्मो समानो जाति धम्मे आदि नवं विदित्वा अजातं अनुत्तरं योगक्खेमं निक्कामं परियेसति; अतना जरा धम्मो समानो जराधम्मे आदिनवं विदित्वा अजरं अनुत्तरं योगक्खेमं निवानं परियेसति
भावार्थ-आर्यों की खोज क्या है-कोई आर्य अपने जन्म को दोषपूर्ण व जरापने वा दोषपूर्ण देखकर अजात ( जन्मरहित uncrented ) अजर ( जरा रहित अविनाशी indestructible ) सर्वोत्तम मंगलमय निर्वाण की खोज करता है ।।
यही निर्वाण का स्वरूप जैनों को भी मान्य है । निर्वाण नाशवंत नही, न वह नया जन्मता है अर्थात् निर्वाण सदा से है-प्रकाशमान हो जाता है-शुद्धात्मा या निर्वाण दोनों एक ही बात है।
[ श्री आत्मारामजी

Page #476

ब्रह्मचारी शीतलप्रसाद जैन
आठ प्रकार निर्वाण का मार्ग-म. नि. सम्मादिट्ठिसुत्त " अयमेव अरियो अटुंगिको मग्गो सम्मा दिठ्ठि, सम्मा सकप्पो, सम्मा वाचा, सम्मा कम्मन्ना, सम्मा आजीवो, सम्मा वायामो, समा सति, सम्मा समाधि "
अर्थात् सम्यग्दर्शन, सम्यक् संकल्प, सम्यग् वचन, सम्यक्कर्म, सम्यग् आजीविका, सम्यग् व्यायाम, सम्यक् स्मृति, सम्यक् समाधि
ये आठ प्रकार का मार्ग जैनों के रत्नत्रय में गर्भित है।
सम्यग्दर्शन सम्यग्ज्ञान में, सम्यक्संकल्प सम्यग्ज्ञान में, शेष ६ व्यवहार और निश्चय सम्यक् चारित्र में गर्भित है। जरूरत हैं पाली सूत्रों को जैन सिद्धांत से मिलाकर बताया जावे । अहिंसा का उपदेश भी पाली में जैनो के समान है।
एक दो पाली सूत्रों से मांसाहार त्याग में शिथिलता है। यदि बौद्ध संसार को यह समझा दिया जावे कि मांसाहार हिंसा का प्रचारक हैं तो मांसाहार की प्रवृत्ति बन्ध हो सक्ती है।
परमोपकारी जैनधर्म की विशालता की छत्रछाया में जबतक करोड़ो मानव नहीं आएंगे तबतक हम इसे विशाल धर्म के सच्चे भंडारी नहीं कहलाए जा सक्ते ।
100०००००००००००००00000000000000000०००००००००००००००००००००००००००००००००००००0000000000004
.
000000000000000000000000000000000000
जिस प्राणीकुं आत्मबोध नही हुवा है सो प्राणी यद्यपि मनुष्य देहवाला है तो भी तिसकुं शास्त्रकार ज्ञानी पुरुषो तो शृंग पुछ से रहित पशु ही ज कहेते है, क्युं के तिसकी आहार, निद्रा, भय अरु मैथुन आदि क्रिया पशुतुल्य ही होती है, जिस प्राणीकुं तत्त्ववृत्ति से आत्मबोध हो जाता है, तिस्से सिद्धिगति अर्थात् मोक्ष की प्राप्ति दूर नहीं है। जब तलक आत्मबोध नही होता है तब तलक ही सांसारिक विषयसुख में लीन रहेता है, जब सकल सुख का निधानरूप आत्मवोध हो जावे तब प्राणी सच्चिदानंद पूर्णब्रह्मस्वरूप-अनंतज्ञान-अनंतदर्शन--अनंतसुख--अरु अनंतशक्तिमान हो जाता है, अरु मोक्ष-मेहेल में अतींद्रिय सुख का आस्वादन करता है ॥
-श्रीमद् आत्मारामजी-अज्ञानतिमिरभास्कर पृ. १३५.
शताब्दि ग्रंथ]
.: १४७:.

Page #477

80०००००००००००००००००००००००0000000000000000000000000५००००००००००००००००००००0000000000000000०००००००००००००
दक्षिणविहारिश्रीमदमरविजयमुनिवर्यशिष्याणुदेवविजयमुनिप्रणीतं
षोडशदलकमलबन्धबन्धुरं
000000000000000004
श्री विजयानंदसूरीश्वरस्तवनम् ।
॥
२
॥
श्री मन्तमीड्यं गुणिनं प्रशान्तं
वि शुद्धचित्तं समतानिशान्तम् । ज गजनानन्दकरं नितान्तं __या म्यातिसौम्यं वरकीर्तिकान्तम् ॥१॥ नं दानिकाय्यं विलसत्कृतान्तं
द मीश्वरं शिष्टपथा प्रयान्तम् । सूक्ष्मक्षिणं तत्त्वविदों महान्तं
रि रंसया शान्तिवधूं वहन्तम् च ञ्चत्क्षमाधुच्चगुणान् धरन्तं
र गत्प्रतापं च चिदुल्लसन्तम् । ण स्थानमुद्यदुरितं हरन्तं
पंचेषुमुख्यारिगणं जयन्तम् क प्रभासा यशसा स्फुरन्तं
जं भारिपूज्यप्रतिभं भदन्तम् । वं दे मुदा सौख्यलतावसन्तं
दे वेन्द्रवन्धं मुनिराड् ! भवन्तम् ॥४॥
•:१४८:.
[ श्री आत्मारामजी

Page #478

मुनिश्री देवविजयप्रणीतम् ।
इत्थं संस्तुतिमार्गमुज्ज्वलगुणग्रामाभिराम ! स्फुरत्कीर्तिस्त्वं गमितो मुनीन्द्र ! विजयानन्दाख्य! विद्याम्बुधिः। मूर्धस्थस्वकनामषोडशदलाम्भोजेन भक्त्या मया हे सूरीश्वर ! देहि देव! विजयं मोहादिविद्वेषिणाम् ॥ ५॥
roav REEEERA) MINDIANS.22nY
K5FM BEEFARE HARA
12
K5 FIFE CANCE
KFREFERREEN न्तम् IANRAADHANA
FRK FIERRENOUGHT
(PPPREMEHER ARAN MANY
APuAIRGANGANA
दस
JN
८
शताब्दि ग्रंथ ]
.:१४९:.

Page #479

न्यायतंत्रशतपत्रभानवे, लोकलोचनसुधाञ्जनत्विषे । पापशैलशतकोटिमूर्तये, सज्जनाय सततं नमो नमः ॥
जैन धर्म के विषय में अनेक भारतीय विद्वानों ने अपने उच्चावच अभिप्रायों का प्रदर्शन किया है । बहुतों ने इस पर मननीय विवेचनात्मक निबन्ध लिखे, अनेकों ने समालोचनात्मक संग्रहणीय लेख प्रकाशित किये और कईएक ने प्रतिवादरूप में इसकी कड़ी से कड़ी आलोचना भी की है । तात्पर्य कि हरएक विद्वान ने अपनी २ दृष्टि के अनुसार इसकी पर्यालोचना की, परन्तु इन में कुछ ऐसे विद्वान भी हैं कि जिन्हों ने साम्प्रदायिक व्यामोह के वशीभूत होकर प्रतिवाद करने से पूर्व इसके जैन धर्म के स्वरूप को समझने की लेशमात्र भी आवश्यकता समझी हो ऐसा प्रतीत नहीं होता ! किन्तु विपरीत इसके उन्हों ने सभ्य संसार के समक्ष, इसका-जैन धर्म का-विकृत अथवा विपरीत स्वरूप रखकर उसके प्रतिवाद में अपनी लेखिनी को जितना भी अधिक से अधिक कठोर बनाया जा सकता था उतना बनाया,
और इसकी-जैन धर्म की-शान में ऐसे शब्दों का प्रयोग किया कि जिस में भाषासमिति को बिलकुल स्थान* नहीं !
* इसके लिये देखो, स्वामि दयानन्द सरस्वतीकृत “ सत्यार्थ प्रकाश" का बारवां समुल्लास जिसका कुछ नमूना यह हैं---
(१) “ सब से वैरविरोध, निन्दा, ईर्षा आदि दुष्ट कर्मरूप सागर में डुबानेवाला जैन मार्ग है। जैसे जैनी लोग सब के निन्दक हैं वैसा कोई भी दूसरे मतवाला महानिन्दक और अधर्मी न होगा।"
[सत्या० प्र० पृ० २७७ ] : १५०:.
[ श्री आत्मारामजी

Page #480

श्री. हंसराज शास्त्री इसके अतिरिक्त कुछ अनुवादक महाशय हैं कि जिनकी अनधिकार चेष्टा को देखते हुए हंसी भी आती है और मन में उनके प्रति तिरस्कार भी उत्पन्न होता है । एवं कुछ विद्वान ऐसे भी हैं कि जिनके व्यापक पांडित्य पर अभिमान किया जा सकता है परन्तु जैन सिद्धान्त के विषय में इनकी भी कुछ सहज-सी भूल देखने में आती है ! इसप्रकार जैन धर्म विषयक भ्रममूलक विचार रखनेवाले विद्वान् तीन श्रेणियों में विभक्त किये जा सकते हैं ।
प्रथम श्रेणि-में, वर्तमान आर्यसमाज के जन्मदाता स्वामि दयानन्द सरस्वती और शंकरविजय के प्रणेता स्वामि आनन्दगिरिजी का नाम विशेष उल्लेखनीय है । इन में स्वामि दयानन्द सरस्वतीजी के सम्बन्ध में तो इस समय हमारा इतना ही वक्तव्य है कि वे संस्कृत साहित्य में असाधारण गति रखते हुए भी जैन दर्शन से बिलकुल अपरिचित थे। उन्हों ने जैन दर्शन का कुछ अभ्यास किया हो ऐसा उनके लेखों से प्रतीत नहीं होता। आप के " सत्यार्थ प्रकाश" में एक स्थान पर लिखते हैं---
__“अबजो बौद्ध और जैनी लोग सप्तभंगी और स्याद्वाद मानते हैं सो यह है" इत्यादि । [समु. १२, पृ. २६४, संवत् १९९२ का संस्करण ] विद्वानों के समक्ष स्वामीजी के इस लेख की कितनी कीमत है इस बात का विचार पाठक स्वयं करें और उनको जैन सिद्धान्तों का कितना ज्ञान था इसका अन्दाज़ा भी ऊपर के लेख से सहज ही में लगाया जा सकता है। इसके अतिरिक्त यहां पर और कुछ न कहते हुए इस सम्बन्ध का विस्तृत विवेचन देखने के लिये हम अपनी *" स्वामि दयानन्द और जैन धर्म " नाम की पुस्तक का अवलोकन करने के लिये पाठकों से साग्रह अनुरोध करते हैं । तथा स्वामि आनन्दगिरिजी ने शांकरविजय में जैन धर्म का जो बिभत्स चित्र बैंचा उसकी तर्फ भी पाठक ज़रा ध्यान देवें । पूज्य शंकराचार्य के दिग्विजय के प्रसंग में कईएक मतों के अग्रगामियों को शंकरस्वामी के पास लाया जाता है, और वे शंकरस्वामी से पराजित होकर उन की शाखा में आ जाते हैं । इसी प्रकार--"xएक
(२) “ जैनियों के समान कठोर, भ्रान्त, द्वेषी, निन्दक, भूला हुआ दूसरे मतवाले कोई भी न होंगे।"
[सत्या० प्र० पृ० २७८ ] (३) " और पाखंडों का मूल भी जैन मत है।"
सत्या० प्र० पृ० २८३
"विक्रम सं० १९९२ का छपा हुआ" * मिलने का पत्ता--श्री आत्मानन्द जैन सभा-अम्बाला सिटी ।
x ततो जैन: कौपिनमात्रधारो मलदिग्धांग: मदा अयोऽर्हत् इति मुहुर्मुहुरुरुचरन् शून्यांकः शून्यपुंडवृतविन्दुपुंडः शिष्यसमेतः पिशाचवत् सर्वजनभयंकरः समागत्य सकललोकगुरुमिदमुवाच--भो स्वामिन् ! मदीयं मतमत्यन्तं सुगम श्रूयताम . जिनदेवः सर्वेषां किल मुक्तिदः जीतिपदवाच्यस्य जीवस्य नेति पदेन
शताब्दि ग्रंथ ।

Page #481

जैन धर्म और लोकभ्रान्ति जैन जिसके एक मात्र कौपीन--लंगोटी--लगी हुई है, मलिन शरीरवाला, पिशाच की तरह भयंकर, अर्हन् अर्हन् कहता हुआ अपने शिष्यों के समेत जगद्गुरु शंकरस्वामी के पास आकर कहता है-हे स्वामिन् ! सुनो ! देखो, मेरा मत कितना सुगम और सुन्दर है । जिनदेव सब को मुक्ति देनेवाला है। वही प्रकाशमान होने से देव और सर्व प्राणियों के हृदयकमल में जीवरूप से स्थित है । इसप्रकार के ज्ञान मात्र से ही शरीर का नाश होने पर मुक्ति हो जाती है
और जिनदेव तो नित्यमुक्त हैं। तब शंकरस्वामी ने कहा, अरे मूर्ख जैन ! यह तूं क्या कहता है ! विदेह का विनाश ही जीवात्मा की मुक्ति है तथा............प्रतिजीव एक २ शरीर है इसलिये शरीर के विनाश होने पर जीव भी मुक्त हो जाता है।"
इस के अनन्तर शंकरस्वामी उसे उपदेश करते हैं तब वह " शिष्यों के सहित अपने वेष और भाषा का परित्याग करके वणिक्-वाणिया-बन जाता है और परमगुरु शंकरस्वामी को प्रतिदिन चावलादि वस्तुओं को लाकर देता हैं " इत्यादि। उपर्युक्त उदाहरण से स्वामि आनन्दगिरिजी के विषय पाठक चाहे कुछ ही कल्पना करें, उनके उक्त लेख में सामुदायिकता का चाहे कितना ही गहरा रंग चढ़ा हुआ हो परन्तु हमारा आत्मा तो यही मानता है कि अहो ! वे जैन सिद्धान्तों से बिलकुल नही तो अधिक अंश में अनभिज्ञ थे। अन्यथा वे एक जैन व्यक्ति के मुख से जैन सिद्धान्त के विपरीत सिद्धान्त का भाषण न कराते । इसके अतिरिक्त विद्यारण्य स्वामिप्रणीत शंकरदिग्विजय में इसप्रकार के सम्वाद का बिलकुल उल्लेख नहीं । उसमें तो केवल जीव अजीव आदि तत्त्वों का उल्लेख करके “ जीव को शरीरव्यापी" जैन मान्यता पर विचार किया गया है।
दूसरी श्रेणि—में, श्री माधवाचार्यप्रणीत सर्वदर्शनसंग्रह के भाषा अनुवादक पंडित उदयनारायणसिंहजी तथा गोविन्दसूरिजी हैं । सर्वदर्शनसंग्रह का इन दोनों सज्जनों ने हिन्दी भाषा में अनुवाद किया है इन में पहले अनुवादक उदयनारायण सिंहजी हैं, दूसरे अनुवादक
पुनर्भव इति स एव दीव्यते इति देवः सर्वप्राणिहृत्पुंडरीकेषु जीवरूपेण व्यवस्थित इति ज्ञानमात्रेण देहपातानन्तरं मुक्तस्तस्य नित्यमुक्तिस्वरूपत्वात् ।
परमगुरुः पठति-भो जैन ! किमुक्तं भवतामूढ़तरेण जीवस्य देहनिवृत्तिरेव मुक्तिरिति.........तस्मादेको देहः प्रतिजीवस्य तत्पातानन्तरं जीवस्यापि मुक्तिरिति............एवं श्रीमद्भिरुक्तो जैनः शिष्यैः सह स्ववेषभाषाविमुक्तः परमगुरूणां प्रतिदिनं तण्डुलादिबसवाकर्षणशील: वणिक्जनोऽभवत् । [शंकरविजय पृ. २७ पृ. १५४-१५६, एशियाटिक सोसाईटी-कलकत्ता]
__- देखो शंकरदिग्विजय आनन्दाश्रम-पूना, पृष्ठ ५७०-७१ ।
[ श्री आत्मारामजी

Page #482

श्री. हंसराज शास्त्री गोविन्दसूरि हैं । इसका प्रथम संस्करण श्री बैंक्टेश्वर प्रेस बम्बई में सं० १९६३ में छपा और दूसरा इसी प्रेस में १९८२ में छपा । द्वितीय संस्करण की भूमिका में लिखा है कि-" पहली बार उदयनारायणसिंहजी ने इसका अनुवाद किया फिर उस में जो त्रुटि थी उसको बराबर करके दूसरी बार गोविन्दसूरि ने अनुवाद किया ।
स्थान-मधुरापुर डाक० विठ्ठपुर, जि० मुजफरपुर
।
प्रथम अनुवादक उदयनारायण सिंह
द्वि० अनु० गोविन्दसूरि
इस समय हमारे पास उक्त पुस्तक के | पाठकों का लक्ष बैंचते हैं । परन्तु उदाहरण दोनों संस्करण विद्यमान हैं । एक वह जिस पर | देने से पहले उदाहृत विषय का स्पष्टीकरण सिंहजी की कृपा हुई,
कर देना अधिक लाभदूसरा वह जिस पर
प्रद होगा, इसलिये सूरिजी ने अपने ज्ञान
प्रथम प्रस्तुत विषय का सूर्य की प्रचण्ड किरणे
यथार्थ स्वरूप यहां पर फैकी हैं। हमे इन
दे दिया जाता है। दोनों अनुवादक महाशयों पर दया भी
जैन धर्म के सुप्रसिद्ध आती है और इनकी
विद्वान् जिनदत्तसूरिजी इस अनधिकार चेष्टा
ने विवेकविलास ग्रन्थ पर क्रोध भी आता है।
में श्वेताम्बर और दिगइन्हों ने अनुवाद करते
म्बर साधुओं का स्वरूप समय जैन दर्शन की
लिखकर इन दोनों के जो मट्टी पलीत की है
मन्तव्य में जो स्थूल उसका अन्यत्र उदा
भेद है उसका उल्लेख हरण मिलना बहुत
किया है। जिनदत्तकठिन है। उदाहरण
श्री. हंसराज शास्त्री
सूरिजी के विवेकविलास के लिये तो इनका सारे का सारा ही अनुवाद में से सर्वदर्शनसंग्रह के कर्ता ने उक्त आशय प्रस्तुत किया जा सकता है, परन्तु इस समय के तीन श्लोक उद्धृत किये हैं। वे श्लोक इस हम सिर्फ एक ही उदाहरण की तर्फ अपने प्रकार हैंशताब्दि ग्रंथ ]
•: १५३ :

Page #483

जैन धर्म और लोकभ्रान्ति
मरजोहरणा भैक्षभुजो लुञ्चितमूर्द्धजाः । श्वेताम्बराः क्षमाशीला निःसंगा जैनसाधवः लुञ्चिताः पिच्छिकाहस्ताः पाणिपात्रा दिगम्बराः । ऊर्ध्वाशिनो गृहे दातुर्द्वितीयाः स्युर्जिनर्षयः भुंक्ते न केवल न स्त्री मोक्षमेति दिगम्बराः । प्राहुरेषामयं भेदो महान् श्वेताम्बरैः सह
॥ १ ॥
॥ ३॥
भावार्थ:: - सदा रजोहरण * ( ओघा ) अपने साथ रखनेवाले, भिक्षा मांगकर खानेवाले, केशों का लोच करनेवाले ऐसे क्षमाशील संगरहित श्वेताम्बर जैन साधु होते हैं ॥ १ ॥
॥ २ ॥
केशों का लोच और मयूरपंख आदि की पीछी हाथ में रखनेवाले और भिक्षा देनेवाले के घर में खड़े ही खड़े भोजन करनेवाले तथा हाथ ही जिन का पात्र है ऐसे दूसरे प्रकार के दिगम्बर जैन साधु हैं ॥ २ ॥
(केवली न भुंक्ते ) - केवली तत्त्वज्ञानी भोजन नहीं करता और ( स्त्री मोक्षं न एति ) - स्त्री मोक्ष को प्राप्त नहीं होती ऐसे ( दिगम्बराः प्राहुः ) - दिगम्बर लोक कहते हैं (श्वेताम्बरैः सह ) वेताम्बरों के साथ ( एषां ) इनका - दिगम्बरों का ( अयं ) यह ( महान् भेदः ) बड़ा भेद है ||३|| इसका भावार्थ यह है कि जैन धर्म की वेताम्बर और दिगम्बर इन दों शाखाओं में बड़ा भारी फर्क इतना ही है कि श्वेताम्बर लोग केवली - केवलज्ञानी का भोजन करना और चारित्र के पालने से कर्मक्षयद्वारा स्त्री का मुक्त होना मानते हैं, परन्तु दिगम्बर लोग इन दोनों बातों को स्वीकार नही करते ।

अस्तु अब सिंहजी और सूरिजी का इन उपर्युक्त श्लोकों का किया हुआ अर्थ देखिये ---
अर्थ करते हैं -“ धूलि से
प्रथम श्लोक में आये हुए “ सरजोहरणा " का ये सज्जन यह लिप्त अर्थात् स्नानादि न करने से देह में सदा मैल भरा रहता है । दोनो ही संस्करणों में एक-सा पाठ है, अस्तु | अब तीसरे श्लोक का दोनों सज्जनों का किया हुआ अर्थ सुनिये !
19
x श्वेताम्बर साधु इसको सदा अपने पास रखते है। जहांपर भी बैठते हैं इससे उस स्थान को पहले साफ कर लेते है । यह साधु के उपकरणों में से एक है। आम लोग इसको जैन साधुओं की बगल में चलते वक्त रक्खा हुआ देखते हैं ।
• १५४ :

[ श्री आत्मारामजी

Page #484

श्री. हंसराज शास्त्री प्रथम सं-अकेला न भोजन करते और न स्त्री को भोगते ऐसा दिगम्बर मोक्ष को पाते हैं, यह बड़ा भेद श्वेताम्बरों के साथ कहा है।
द्वितीय सं-वे अकेले भोजन नहीं करते, स्त्री-संभोग नहीं करते-मुक्त समझे जाते हैं इत्यादि श्वेताम्बरों से बहुत भेद है* [पृ. ८३ ]
प्रिय पाठकगण ! अब इन दोनों सज्जनों के सम्बन्ध में यदि हम कहें तो क्या कहें ? क्योंकि एक सिंह हैं और दूसरे सूरि हैं ! एक के प्रचण्ड नखों से और दूसरे की प्रचण्ड किरणों से हम भयभीत हैं ! भगवान् ऐसे दार्शनिक पंडितराजों से संस्कृत साहित्य को बचाये, नहीं तो न मालूम भविष्य में ये लोग क्या करपावें !! .
तृतीय श्रेणि-के विद्वानों के सम्बन्ध में हमे अधिक कुछ नहीं कहना क्यों कि वे हमारे गुणानुराग दृष्टि से श्रद्धेय हैं और प्रतिभासम्पन्न हैं, परन्तु एक बात जो उनके लेखों में खटकती है वह यह है कि जहांतक हमने जैन ग्रन्थों का अनुशीलन किया है वहां तक हमारी तो यही धारणा है कि जैन सिद्धान्त में जीव के मुक्त और संसारी यह दो ही भेद स्वीकार
* पाठकगण इन उपर्युक्त श्लोकों का स्वामी दयानन्दसरस्वतीकृत अर्थ को भी पढ़ लेवे । “ सत्यार्थ प्रकाश” सन १८८४ के पृष्ठ ४७७ पर तीसरे श्लोक का अर्थ करते हुए आप लिखते हैं---" दिगम्बरों का श्वेताम्बरों के साथ इतना ही भेद है कि दिगम्बर लोग स्त्री-संसर्ग नहीं करते और श्वेताम्बर करते हैं । इत्यादि बातों से मोक्ष को प्राप्त होते हैं ।" इत्यादि
परन्तु जैनों की तर्फ से जब इसपर आन्दोलन उठा तो आगामी संस्करणों में इस पाठको आर्यप्रतिनिधि सभा ने बदला दिया अर्थात् संसर्ग के स्थान में “ अपवर्ग” और “ करते" के स्थान में “कहते" कर दिया । क्या हि अच्छा होता यदि सारा ही अर्थ शुद्ध कर दिया जाता क्यों कि “ इत्यादि बातों से मोक्ष को प्राप्त होते हैं " इस अर्थ का सूचन श्लोक में कोई भी पद नहीं है। वास्तव में यह स्वामीजी की दर्शन सम्बन्धी अनभिज्ञता का सजीव चित्र है। एक और बात देखिये । उक्त पहले और दूसरे श्लोक का अर्थ करते हुए स्वामीजी ने श्वेताम्बर और दिगम्बर इन दोनों अतिरिक्त एक तीसरा भेद भी उक्त श्लोकों में से निकाल लिया जिसका कि आजतक संसार के किसी भी जैन जैनेतर विद्वान को पता नहीं था ! आप लिखते है- और भिक्षा देनेवाला गृहस्थ जब भोजन करचूके उसके पश्चात् भोजन करें वे जिनर्षि अर्थात् तीसरे प्रकार के साधु होते है ।” ( समु. १२, पृ. २८८, सं. १९९२ )
वास्तव में यह सब कुछ साम्प्रदायिक व्यामोह और जैन सम्बन्धी ज्ञान न होने का विषम परिणाम है।
शताब्दि ग्रंथ ]

Page #485

जैन धर्म और लोकभ्रान्ति किये हैंx तीसरा कोई योगसिद्ध या नित्यसिद्ध नहीं माना गया; परन्तु कतिपय दार्शनिक विद्वानों ने जीव के बद्ध, मुक्त और नित्यसिद्ध ये तीन भेद बतलाये हैं; यथा(१) तत्र जीवा बद्धा योगसिद्धा मुक्ताश्चेति त्रिविधाः । [ ब्रह्मसूत्रश्रीभाष्य २।२।३३ ] (२) जीवास्तिकायस्त्रेधा बद्धो मुक्तो नित्यसिद्धश्चेति तत्रार्हन् मुनिनित्यसिद्धः इतरे केचित्सा
धनैर्मुक्ताः अन्ये बद्धा इति भेदः । [ शांकरभा. २।२।३३ की आनन्दगिरि व्याख्या ] (३) जीवास्तिकायस्त्रिविधः-कश्चिद् जीवो नित्यसिद्धोऽर्हन् मुख्यः केचित्साम्प्रतिक मुक्ताः
केचिद् बद्धा इति [ शां. भा. २।२।३३ की रत्नप्रभाटीका ] (४) जीवास्तिकायस्त्रिधा बद्धो मुक्तो नित्यसिद्धश्चेति। [शां. भा. २।२।३३ की भामतीव्याख्या
प्रस्तुत पाठों से रामानुजाचार्य, वाचस्पति मिश्र और आनन्दगिरि आदि वैदिक विद्वानों का जीवात्मा के विषय में एकही-सा विचार है; परन्तु जबतक इस विचार का समर्थक कोई प्रामाणिक जैन लेख नही मिलता तबतक हम तो इसे भूल की ही श्रेणि में स्थान देंगे।
अन्त में हम अपने पाठकों से इतना और निवेदन करते हैं कि स्वर्गीय जैनाचार्य श्री विजयानन्दसूरि-उर्फ आत्मारामजी महाराज ने स्वामी दयानन्दजी की बड़ी आलोचनाओं का समाधान करते हुए उन्हे जैनधर्म से अनभिज्ञ बतलाया है। प्रस्तुत निबन्ध भी उक्त आचार्यश्री के इसी विचारों को पल्लवित करने के लिये समयाभाव से संक्षेपरूप में विचारशील पाठकों की सेवा में अर्पण किया गया है ।
00000000000000000000000000000000000000000000000000000
9000
__ हम अब सुज्ञजनों से नम्रतापूर्वक यह विनंति करते है कि एक बार जीसने धर्म पीछानना होवे सो जैनमत के शास्त्र पढ़े वा सुने तो उसको सर्व मालुम हो जावेगा। जैनमत का शास्त्र और तत्त्वबोध अच्छीतरे जाने सुने विना मन में संकल्प-विकल्प कर के कोई कीसी बात को अपनी समज मुजब सच्ची और जूठी माननी वो अज्ञानता का एक चिह्न है । -श्रीमद् आत्मारामजी-अज्ञानतिमिरभास्कर
प्रथम खंड का अंतिम निवेदन ।
00000000000000
x(१) दुविहा सव्वजीवा पण्णत्ता तं जहा सिद्धा चेव असिद्धा चेव-स्थानांग स्था.२३.१ सू० १०१ (२) संसारिणो मुक्ताश्च । [ तत्त्वार्थ अ. २ सू० १० ]
[ श्री आत्मारामजी

Page #486

न्यायांभोनिधि जैनाचार्य श्रीमद्विजयानन्दसूरि प्रसिद्धनाम श्री आत्मारामजी महाराज के पट्टधर आचार्य
श्री विजयवल्लभसूरीश्वरजी महाराज के असाधारण सदुपदेश से स्थापित---

www.jainelibrary arg
श्री आत्मानंद जैन भवन मु. जीरा (पंजाब) जिल्ला फीरोजपुर,

Page #487

Page #488

पंजाबके जेन भंडारो का महत्व
अंबाला शहर रोपड़ (अंबाला)
POLLU
[ लेखक ने अपने गुरु बुल्नर के विषय में ग्रन्थ में छपा है । उसी में उस का ठीक
सामाना (पटियाला )
मालेरकोटला
लुधीआना
our mu
[ लेखक:- श्री. बनारसीदास जैन M. A. ]
पंजाब में तीनों जैन संप्रदायों के अपने २ पुस्तक भंडार हैं जो प्रसिद्ध २ नगरों में सुरक्षित हैं । जैसे—

एक अंग्रेजी में लेख लिखा है वो इस ठीक परिचय मिलता है - संपादक. ]
नैकविद्याप्रदं नौमि " वूल्नरं "मृषिरूपिणम् जैनशास्त्रप्रवृत्तिं मे यः सोत्साहमवर्धयत् ॥
श्वेताम्बर (मूर्तिपूजक) होशियारपुर
जालन्धर शहर
नकोदर ( जालन्धर )
जीरा ( फिरोज़पुर )
अमृतसर
पट्टी (अमृतसर) जंडियाला (,,
लाहौर
गुजरांवाला इत्यादि में
१ भंडार से मेरा आशय केवल हस्तलिखित - पुस्तक - संग्रह का है, यद्यपि प्रायः प्रत्येक भंडार में मुद्रित पुस्तकें भी मिलती हैं ।
)
२ लेखक के लौकिक विद्या गुरु डा० ए० सी० वूल्नर ( Dr. A. C. Woolner) जो पंजाब यूनिवर्सिटी के वाइस चान्सलर तथा ओरियंटल कालेज के प्रिन्सिपाल थे । इन्हों ने पंजाब में जैन साहित्य की उन्नति के लिए बहुत कुछ किया ।
३ श्वेताम्बर भडांरों में सैंकडों नई और पुरानी प्रतियां श्रीमद् विजयानन्दसूरि तथा उनके शिष्यों ने गुजरात मारवाड़ से भिजवाई । बहुत-सी प्रतियां सं० १९३० से १९५० तक गुजरांवाला के पं० बलीराम मिश्र ने नकल कीं । यह काम शायद स्वर्गवासी गुरुमहाराज के उपदेश से हुआ होगा ।
ताब्दि ग्रंथ ]

• १५७ :

Page #489

पंजाब के जैन भंडारों का महत्व
दिगम्बर अंबाला छावनी
हिसार
रोहतक जालन्धर छावनी फिरोज़पुर
अमृतसर
लाहौर इत्यादि में
स्थानकवासी लुधीआना अमृतसर स्यालकोट रावलपिंडी जम्मू इत्यादि में
इन के अतिरिक्त और भी कई स्थानों में छोटे २ भंडार होने की संभावना है। स्वत्व की अपेक्षा ये भंडार तीन प्रकार के हैं
(१) श्री संघ के जो श्री जिनमंदिरों या उपाश्रयों में संघ की ओर से नियत पुरुषों की देखरेख में हैं।
(२) पूज्य यतियों के जो उनकी अपनी देखरेख में हैं । अब पंजाब में यतियों की संख्या बहुत घट गई है, केवल दो चार नगरों में रह गए हैं।
(३) साधु मुनिराजों तथा कई श्रावकों के अपने २ व्यक्तिगत पुस्तक संग्रह ।
इन भंडारों की रक्षा का प्रबन्ध प्रायः संतोषजनक है क्यों कि जैनियों का मानना है कि धार्मिक पुस्तक लिखने, लिखाने तथा उनकी रक्षा करने से पुण्य की प्राप्ति होती है (देखिये श्री रत्नमन्दिरगणिविरचिता उपदेशतरङ्गिणी, काशी. वीर सं० २४३७ पुस्तक लेखनोपदेश पृ. १३९-४२)। बहुधा पुस्तकों को कागज में लपेट कर और कपड़े के बेठन-वेष्टन (रुमाल) में बांध कर, लकड़ी के डब्बों में डाल कर संदूक या अलमारी में रखा जाता है । बरसात हो चुकने पर इन को धूप और हवा लगवा दी जाती है ताकि सूक्ष्म जन्तु उत्पन्न न हो जावें; परंतु किसी २ जगह बड़ी लापरवाही से रखे जाते हैं । लेखक ने एक नगर में देखा कि लिखित पुस्तकों की अलमारी खिड़की के पास रखी हुई थी जिस में से वर्षा के पानी की बौछाड़ अलमारी पर पड़ती थी। दैवयोग से अलमारी में एक छेद था। इस के द्वारा बौछाड़ के पानी ने पुस्तकों को भी खराब कर दिया था।
एक दूसरी जगह देखा कि वहां के पूज्य यति के काल कर जाने पर उनके पुस्तक भंडार को स्थानकवासी भाई ले गये। उन्हों ने भंडार को एक कोठे में रख दिया । बरसात में छत टपकने लगी । जब दो चार बरस के पिछे ग्रन्थ निकाले तो वे सब खराब
[ श्री आत्मारामजी

Page #490

श्री. बनारसीदास जैन हो गये थे । उन के पत्र आपस में चिपक गये और लाख जतन करने पर भी पृथक न होते थे । नहीं कह सकते कि और कितने भंडार इसी प्रकार अपने रक्षकों (?) की लापरवाही से नष्ट हो चुके होंगे।
सन् १८६० के लगभग भारत सरकार का ध्यान प्राचीन ग्रन्थभंडारों की ओर गया और उनके निरीक्षण का काम प्रारम्भ हुआ, जिस के फलस्वरूप पाटन, खंभात, अहमदाबाद, जैसलमेर आदि के प्रसिद्ध जैन भंडारों का निरीक्षण संस्कृत प्राकृत के प्रकाण्ड विद्वान् डा० बूलर, पीटर्सन, भाण्डारकर आदि ने किया । उन के निरीक्षण की रिपोर्ट बड़े महत्त्व की हैं। उनमें मुख्य यह हैं:बूलरकृत-नं० १ सन् १८७०-७१
नं० ५ सन् १८७४-७५ नं० २ सन् १८७१-७२
नं० ६ सन् १८७५-७६ नं. ३ सन् १८७२-७३
नं. ७ सन् १८७७-७८ नं. ४ सन् १८७३-७४ नं० ८ सन् १८७९-८० भाण्डारकरकृत-नं० १ सन् १८७९-८० नं. ४ सन् १८८३-८४
नं० २ सन् १८८०-८२ नं. ५ सन् १८८४-८७
नं. ३ सन १८८२-८३ नं. ६ सन १८८७-९१ पीटर्सन्कृत-नं० १ सन् १८८२-८३ नं. ४ सन् १८८६-९२
नं० २ सन् १८८३-८४ नं० ५ सन् १८९२-९५
नं. ३ सन् १८८४-८६ नं० ६ सन् १८९५-९८ इन के अतिरिक्त रायबहादुर हीरालाल ने मध्यप्रान्त तथा बरार के भंडारों का निरीक्षण करके सन् १९२६ में एक रिपोर्ट प्रकाशित की जिस में मुख्यतया दिगम्बर ग्रन्थों का उल्लेख है।
डा० वेलणकरसंपादित रायल एशियाटिक सोसायटी, बम्बई ब्रांच के जैन तथा गुजराती ग्रन्थों की सूची जो सन १९३० में प्रकाशित हुई ।
बर्लिन विश्वविद्यालय के जैन हस्तलिखित ग्रन्थों की सूची जो सन् १८८०-९० में प्रकाशित हुई जिस का संकलन डा. वेबर ने किया था, इत्यादि ।। ... इसी सिलसिले में पंजाब के जैन भण्डारों का निरीक्षण भी आरम्भ हुआ था परंतु यह काम पूर्णरूप से नहीं होने पाया । सन् १८८० में पं. काशीनाथ कुण्टे ने कुछ काम जाताब्दि ग्रंथ ]

Page #491

पंजाब के जैन भंडारों का महत्त्व
1. किया था जिस की रिपोर्टें लाहौर से सन् १८८०-८२ में प्रकाशित हुई। इन की बनाई हुई गुजरांवाला के श्री जिनमन्दिर के भंडार की सूची पंजाब यूनिवर्सिटी लाइब्रेरी में विद्यमान है । इस में ६७९ जैन तथा १०० के लगभग जैनेतर ग्रन्थों का वर्णन है । यह भंडार ला ० कर्मचंद भाबडा की देखरेख में था ।
इनके अतिरिक्त योरप तथा भारत के प्राचीन पुस्तक संग्रहों की और बहुत-सी सूचियां हैं जिन में सैंकडों जैन ग्रन्थों का उल्लेख है । इन के देखने से भली प्रकार विदित होता है कि वर्तमान जैन साहित्य सर्वाङ्गसंपूर्ण है । जैन विद्वानों ने सभी विषयों में अपना पाण्डित्य दिखाया है । जो साधु तथा यति स्वयं ग्रन्थरचना कर सकते थे वे अपना समय ग्रन्थों की प्रतिलिपि करने में बिताते थे ।
अब पंजाब के भण्डारों के महत्त्व का दिग्दर्शन कराया जाता है ।
वैसे तो जिस वस्तु का संबन्ध किसी पूज्य व्यक्ति से रहा हो, भक्तों में उसका महत्व होता ही है । इस दृष्टि से पंजाब के जैन भंडारों का महत्त्व जैनियों के अंदर, विशेष कर पंजाबी जैनियों के अंदर होना ही चाहिये; परंतु जैन साहित्य तथा इतिहास संबन्धी अनुसंधान के लिये तो इन का बड़ा भारी महत्त्व है । इस कथन की पुष्टि में एक २ दो २ उदाहरण दिये जाते हैं । विशेष वर्णन भंडारों की निरीक्षण रिपोर्ट में होगा जो उनके निरीक्षण समाप्त हो जाने पर प्रकाशित की जायगी ।
1
( १ ) पूर्णता - लेखक का अनुमान है कि पंजाब के श्वेताम्बर और स्थानकवासी भंडारो में छोटी बड़ी सब मिलाकर अनुमान २०,००० हस्तलिखित प्रतियां हैं । इस संख्या को देखकर दृढ़तापूर्वक कहा जा सकता है कि इन में श्वेताम्बर संप्रदाय का समग्र साहित्य विद्यमान होना चाहिये; क्यों कि जैन ग्रन्थावली ( जैन श्वेताम्बर कॉन्फरन्स, मुंबई, वि० सं० १९६५ ) में, जो गवर्नमिंटद्वारा प्रकाशित सूचियों पर से तथा स्वतन्त्र रीति से तय्यार हुई थी, अनुमान ३६०० संस्कृत प्राकृत के श्वेताम्बर ग्रन्थों का उल्लेख है । श्रीयुत मोहनलाल दलीचंद देशाईकृत जैन साहित्यनो संक्षिप्त इतिहास ( अमदावाद, वि० सं० १९८९) में अनुमान १८०० संस्कृत प्राकृत ग्रन्थों तथा ६०० गुजराती ग्रन्थों का उल्लेख है । डा० बिटर्निट्झ के हिस्ट्री ऑफ इंडियन लिट्रेचर ( वाल्युम २, बौद्ध और
४ टीपो करवा माटे विद्वान पंडितोने रोकी ते कार्यने माटे मोकलवामां आव्या. [ जैन ग्रन्थावली, प्रस्तावना पृ. ६ ] .
• १६० :

[ श्री आत्मारामजी

Page #492

अंबाला शहरका सुप्रसिद्ध-मनोहर-गगनचुंबी
Hi
नाम
श्री सुपार्श्वनाथ जैन मंदिर अंबाला सीटी (पंजाब)

Page #493

Page #494

श्री. बनारसीदास जैन
जैन साहित्य; अंग्रेजी अनुवाद, कलकत्ता, सन् १९३३ ) में किसी ऐसे जैन श्वेताम्बर ग्रन्थ का नाम दृष्टिगोचर नहीं हुआ जिस का उल्लेख उक्त दो पुस्तकों में न हो ।
(२) प्राचीनता- - यद्यपि पंजाब के जैन भंडार पाटन, खंभात, जैसलमेर आदि की भांति प्राचीन नहीं, और नाही इन में कोई ताड़पत्र की प्रति उपलब्ध हुई है, तथापि इन में कई प्रतियां पांच सौ वर्ष या इससे भी अधिक प्राचीन मिलती हैं । कागज पर लिखी हुई प्राचीन से प्राचीन प्रति वि० सं० १३६५ की है । इस दृष्टि से प्रतियां कुछ कम महत्त्व की नहीं । उदाहरण के लिये देखिये -
पंजाब की
(क) उदयप्रभसूरिकृत उपदेशमालावृत्ति ( रचनाकाल, वि० सं० १२१९ ) । पत्र १०१ - २०६, अपूर्ण । लिपिकाल, सं० १४८० या १४८१ । आकृति प्राचीन ।
(ख) हेमचन्द्राचार्यकृत अनेकार्थी । पत्रसंख्या ३७ । लिपिकाल सं० १४९३ । आकृति प्राचीन |
(ग) श्रावक धर्मवृत्ति | पत्रसंख्या १४ | लिपिकाल सं० १४९९ । आकृति प्राचीन । ये तीनों प्रतियां श्री आत्मानन्द जैन भंडार, अंबाला शहर में विद्यमान है जिन के नंबर भंडार सूची में क्रमशः ९६, ३६७ और ८७२ हैं ।
I
इन के अतिरिक्त बहुतसी प्रतियां ऐसी हैं जिन पर लिपिकाल दिया हुआ नहीं परंतु देखने में इतनी ही या इन से अधिक प्राचीन प्रतीत होती हैं । विक्रम सोलहवीं तथा सतरहवीं शताब्दि की लिखी हुई तो सैंकड़ों प्रतियां मिलती हैं । ये प्रतियां प्रायः शुद्ध हैं क्यों कि एक तो मुनिराजों के हाथ की लिखी हुई हैं, दूसरे पीछे से बांचनेवालों ने भी शुद्ध कर दी हैं ।
1
(३) अन्यत्र अनुपलब्ध ग्रन्थ - यद्यपि पंजाब के भंडारों में ऐसे ग्रन्थों के

५ आर्चिबाल्ड ऐडवर्ड गनुः पेपर्स रिलेटिङ् टु कलॅक्शन ऐंड फ्रेंज़र्वेशन ऑफ एन्शन्ट संस्कृत लिद्रेचर इन इंडिया कलकत्ता, सन् १८७८ पृ० १६ । इस के पश्चात् इस से अधिक प्राचीन प्रति शायद कोई नहीं मिली ।
६ अर्थात् जिनका उल्लेख जैन ग्रन्थावली तथा श्री. मोहनलाल दलीचंद देशाईकृत जैन साहित्यनो संक्षिप्त इतिहास में नहीं है ।
शताब्दि ग्रंथ ]

•: १६१ :

Page #495

पंजाब के जैन भंडारों का महत्त्व
मिलने की अधिक संभावना नहीं, तथापि चालीस...पचास तो ऐसे ग्रन्थ अवश्य निकल आवेंगे। देखिये
(क) गुणशेखर शिष्य नयरङ्गकृत विधिकन्दली स्वोपज्ञवृत्ति सहित । रचना
सं० १६२५ । पत्रसंख्या १५३ । लिपिकाल सं० १६५२ । आत्मानन्द
जैन भंडार, अंबाला शहर । भंडार सूची नं० ४८६ । (ख) भुवनभानु केवलिचरित्र ( संस्कृत गद्य) । रचनाकाल-" संवश्चन्द्रघना
श्रयाष्टकमही संभाविते वत्सरे” १८०१ । पत्रसंख्या १५२ । आत्मानन्द
जैन भंडार, अंबाला शहर । भंडार सूची नं० ५८८ । (४) अशुद्धि निवारण--पर्याप्त अथवा उचित सामग्री न मिलने के कारण जैन ग्रन्थावली तथा मोहनलाल देशाईकृत जैन साहित्यनो संक्षिप्त इतिहास में कई न्यूनताएं रह गई हैं। पंजाब जैन भंडारों के निरीक्षण से इन में कई भूलें सुधारी जा सकती हैं। उदाहरणार्थ उदयप्रभसूरिकृत उपदेशमालावृत्ति ( कर्णिका ) । पूर्वोक्त दोनों पुस्तकों में इस का रचनाकाल सं० १२९९ लिखा है ( ग्रन्थावली पृ. १७१, मोहनलाल देशाई, ५५३ ) । परंतु वास्तव में इस की रचना " वर्षे निधीन्दुनयनेन्दुमिते " अर्थात् सं० १२१९ में हुई+। अंबाला शहर के भंडार की प्रति नं० ९६ तथा पट्टी ( जिला लाहौर ) के भंडार की प्रति (बंडल नं० १ ) में यही पाठ है।
(५) अन्यत्र अनुपलब्ध गुजराती ग्रन्थ
(क) मृगावतीनी चौपई-अंबाला शहर भंडार--नं. २८६
(ख) सीतारामनी चौपई-,, ,, -नं. २२१ ये दोनों ग्रन्थ खरतरगच्छीय समयसुन्दरकृत हैं जो सकलचंद के शिष्य थे । समयसुन्दर अकबर के समय में हुए। इन्हों ने लाहौर में रहकर अष्टलक्षी नामक ग्रन्थ की रचना की। पंजाब में खास २ दिनों में जीवहिंसा विशेष कर गौहिंसा बंद कराई । ( मोहनलाल
७ बीकानेरनिवासी श्रीयुत अगरचंद नाहटा लिखते है कि बीकानेर भंडार में यह ग्रन्थ विद्यमान है। __ + इस वर्ष में कर्ता की विद्यमानता हो नहि सकती । कर्ता मंत्री वस्तुपाल का गुरु विजयसेन सूरि का शिष्य था। सं. १२९९ का वर्ष बराबर लगता है। ‘निधीन्दु' शब्द में कुछ गलती होगी--संपादक।
८ देखिये नोट नं. ६.
•: १६२ .:
[ श्री आत्मारामजी

Page #496

श्री. बनारसीदास जैन
देशाई. पारा ८४७ ) [ इस दोनों ग्रन्थ बहुत मिलते हैं । देखो हमारा ग्रन्थ · जैन गूर्जर कविओ' प्रथम भाग पृ. ३४३, ३५५.--संपादक. ]
(ग) मुनिपतिनी चौपाई-अंबाला शहर भंडार-नं० २६३ ।
यह ग्रन्थ खरतरगच्छीय दयाकुशल शिष्य मुनि धर्ममन्दिर का बनाया हुआ है। रचनाकाल-संवत सतरै पचवीसै रै, पाटण माहै परगडो श्री वाडी पास विराजै रै। मोहनलाल देशाई ने केवल बिवदंणिकगच्छीय देवगुप्त सूरि शिष्य सिंहकुल (सं. १५५०) कृत मुनिपति राजर्षि चौपाई का उल्लेख किया है ( ह ७७५ )। [ इस ग्रन्थ भी बहुत उपलब्ध है-देखो मेरा · जैन गूर्जर कविओ' द्वितीय भाग पृ. २३४-६. ऐसा मालूम होता है कि लेखक ने इस मेरा दोनों ग्रन्थ देखा नहि है । मेरा — जैन साहित्यनो संक्षिप्त इतिहास ' में भाषा कविओं की कृतियां उल्लेखित की गई नहिं हैं.-संपादक. ] (६) अन्यत्र अनुपलब्ध हिंदी ग्रन्थ( क ) मेघऋषिकृत दान शील तप भावना चरित-जीरा भंडार-नं० ६८८ ।
मेघऋषि पंजाब देश में हिंदी के अच्छे कवि हो गए है । ये यति थे और इनका उपाश्रय फगवाड़ा नगर (जिला, जालन्धर) में था। इनकी
गुरुपरम्परा इनके मेघमाला (जीराभंडार-नं० ५७०) में इस प्रकार है। जटमल्ल-परमानंद-सदानंद-नारायण-नरोत्तम-मयाराम-मेघराज । दान-शील-तपभावना चरित का लिपिकाल सं० १८१७ है । इस में १२३७ छंद हैं। मेघमाला की रचना भी सं० १८१७ में हुई। हिंदी हस्तलिखित ग्रन्थों की खोज (रिपोर्ट सन् १९०९-१०-११) में ग्रन्थ नं० १९७ मेघविनोद का उल्लेख है जिस के कर्ता के विषय में केवल इतना लिखा है कि है-' कर्ता मेघमुनि, इन के विषय में और कुछ ज्ञात नहीं।'
( ख ) खरतरगच्छीय सुमत (न?) सुमे रुगणि-शिष्य मुनि मानजीकृत वैद्यक
ग्रंथ कविविनोद ( नकोदर भंडार नं० ४४३)। यह ग्रन्थ सं० १७४५ में लाहौर में रचा गयासंवत सत्तर सय समैं पैंताल वैसाष । शुक्लपक्ष पंचम दिनैं सोमवार है भाष ॥९॥
९ अर्थात् जिनका उल्लेख नागरीप्रचारिणी सभा काशीद्वारा प्रकाशित " हिन्दी के हस्तलिखित ग्रन्थों का विवरण" में नहीं है।
शताब्दि ग्रंथ

Page #497

पंजाब के जैन भंडारों का महत्त्व
और ग्रंथ सब मथन करि भाषा कहों बषान । काढा औषध चूर्ण गुटिका करइ प्रगट मुनि मान ॥ १० ॥ भट्टार्क जिनचंद गुरु एक गच्छ कों सिरदार । खरतरगछ महिमानिलो सब जग को सुषकार ॥ ११ ॥ जाको गछवासी प्रगट वाचक सुमन सुमेरु । ताको सिष्य मुनि मानजी वासी बीकानेर ॥ १२ ॥ कियौ ग्रंथ लाहौर में उपजी बुद्ध की वृद्ध ।
जो नर राषइ कंठ मै सो होवइ प्रसिद्ध ॥ १३ ॥ कवि के बीकानेरवासी होने के कारण कहीं २ मारवाड़ी प्रयोग दिखाई देते हैं।
(ग ) दत्तकृत बारहखडी ( नकोदर भंडार नं० ९४ ) आदि-संवत सत्रह सैं साठे समै जेठ वदी तिथि दूज ।
रवि ऋषि स्वाति बारांषडी करी कालिका पूज ॥१॥ अंत--जंबूदीप जाको कहै गंगाजमुना परवाह ।
भरतषेत वलमंड भू नरपत नवरंग साह ॥ १ ॥ हरियाणे मै मंडल दिल्ली तषत बडा गुलजारी । चारि सहर में नगर लालपुर जित है रहन हमारी ॥ दयारामजी करी दास है गौड जन्म दुज धारी । दानो वंस दत्त की रचना पनिया (ग) ? परि बलिहारी ॥
इति दत्तकृत बाराषडी संपूर्ण । (घ ) श्री सूरतकृत जैन बारापडी ( नकोदर भंडार नं० १३२ ) । लिपिकाल
सं० १८१५ । अंत-बारापडी हित सों कही नहीं गनियन की रीस ।
दोहै तो चालीस है छंद कहै बत्तीस ।। ७८ ॥ हिन्दी के हस्तलिखित पुस्तकों के विवरण में इन बारहखडियों का उल्लेख नहीं, परंतु दो और का है जो ये हैं
.:१६४:.
[श्री आत्मारामजी

Page #498

स्व० उपाध्यायजी श्री १००८ श्रीमद् वीरविजयजी महाराज.

.

Page #499

Page #500

श्री. बनारसीदास जैन (१) किशोरीदासकृत बारहखड़ी ( विषय उपदेश ), रिपोर्ट सन् १९०४ पुस्तक नं० १०।
(२) विष्णुदासकृत बारहखड़ी (विषय कृष्णचरित्र), रिपोर्ट सन् १९०९-१०-११, पुस्तक नं० ३२७ ।
(७) नागरी-पंजाबी पुस्तक ---अर्थात् देवनागरी लिपि में पंजाबी भाषा के पुस्तक ।
पंजाबी पुस्तक प्रायः दो लिपियों-गुरुमुखी और फ़ारसी लिपि में लिखे जाते थे। देवनागरी में लिखा हुआ एक आध पुस्तक ही उपलब्ध होता था, परंतु जैन भंडारों में कई पुस्तक मिलते हैं।
( क ) बारामास शेरूराम ( जीरा भंडार नं० ५६७ ) अंत-राम बषश जी महाराज मेरे पूरे करो काज ।।
शेरूराम दे सिरताज तुसी बहुत दीजो दिलों जान के ॥ ( ख ) बैतं [ दीदारसिंघ ? ] ( नकोदर भंडार नं० १३६ ) । अंत तेरे कारणे आइ फकीर होए धन माल मताह छुडाय के नी।
दीदारसिंघ पियारे नै वस्स कीत्ती सीने प्रेम पियारु लगाइ के नी ॥३०॥ (ग ) जैन स्वरूप ( गुजरांवाला मन्दिर भंडार, काशीनाथ कुण्टे की रिपोर्ट
सन् १८८०-८१, परिशिष्ट नं० २२७ लाहौर की छपी हुई )। ( ८ ) गुरुपरम्परा-पंजाब के जैन भंडारों से कई एक प्रसिद्ध साधु तथा यतियों की गुरुपरम्परा का पता चलता है । जैसे
( क ) स्वर्गवासी श्रीमद्विजयानन्दसूरिजी महाराज की ढूंढक मत की गुरुपर
म्परा। उन्हों ने सं० १९१७ में सरगथल में केशराजकृत रामचरित्र की प्रतिलिपि की जो अम्बाला शहर भंडार में (नं० ४९१) विद्यमान
है, उस में अपनी गुरुपरम्परा इस प्रकार दी हैजोगराज-हजारीमल-लालजीराम-गंगाराम-जीवणराम-आत्माराम ।
(ख ) प्रसिद्ध यति मेघराज की गुरुपरम्परा जो ऊपर दी जा चुकी है । शताब्दि ग्रंथ ]
.:१६५ :

Page #501

पंजाब के जैन भंडरों का महत्त्व
(९) उत्तराधगच्छ-गत अढ़ाई तीन सौ बरसों में इस गच्छ का पंजाब में बहुत जोर रहा है, परंतु अब कई विद्वानों से पूछने पर इस का कुछ पत्ता नहीं चला । जैन तत्त्वादर्श के पृष्ठ ५८३ पर केवल इतना उल्लेख है कि यह लुंपक मत का एक प्रसिद्ध गच्छ है। पंजाब के भंडारों से इस गच्छ की गुरुपरम्परा मिल गई है, जो इस प्रकार है
उत्तराधगच्छ*
जटमल्ल
पूज्यतपाचाउजी
राऊऋषि
मोहनऋषि (सं०१७१५)+
रामाऋषि
जादमऋषि
मंगलऋषि (सं० १७९९, १८३९)+ बीरूऋषि (सं० १८२०, १८२५ )+ सहजूऋषि (सं० १८५०, १८७५)+
-
उदयऋषि माणकऋषि
मोतीऋषि (सं० १८७४, १९२६)+
(सं० १८८१ + उत्तमऋषिः (सं० १९१०, १९१३)
(१०) सचित्र प्रतियां-यद्यपि जैनमत वैराग्य तथा निवृत्ति परक धर्म है तथापि इस ने कलाकौशल्य को यथायोग्य अपनाया है । न केवल मूर्ति तथा मन्दिर निर्माण में
* इस गच्छ का मुख्य उपाश्रय अंबाला शहर में था । * माणक ऋषि जबरदस्त लिपिकार थे । इन के लिखे हुए बीसियों ग्रन्थ भंडारों में विद्यमान हैं ।
: सं० १९३५ में यतिपना छोड़ कर ये श्रीमद्विजयानन्दसूरि के शिष्य बन गये और इन का नाम श्री उद्योतविजय रखा गया । (देखिये तत्त्वनिर्णयप्रासाद-चरित्र भाग, पृ. ६१) ___ + इन संवतों में लिखे हुए ग्रन्थ मिलते है।
[ श्री आत्मारामजी

Page #502

श्री. बनारसीदास जैन
प्रत्युत चित्रकला में भी इस ने असीम कौशल दिखाया है। चिरकाल से पर्युषण पर्व में कल्पसूत्र बांचने तथा सुनने की प्रथा चली आती हैं । श्रावक लोग इस सूत्र की प्रतियां लिखवाकर मुनिराजों को भेंट किया करते थे । धनाढ्य श्रावक इन को सुनहरी अक्षरों में लिखवाते और उन में चित्र भी बनवाते थे। ऐसी कइ प्रतियां पंजाब के भंडारों में विद्यमान हैं । जैसे( क ) कल्पसूत्र-(जीरा भंडार, नं० ११७)। यह पुस्तक प्रसिद्ध श्रावक पर्वत
और डूंगर ने सं० १५६५ में लिखवाई जिस में ३० चित्र हैं । दीप्यदागमगच्छे श्रीजयानन्दगुरोः क्रमे । श्रीमद्विवेकरत्नाख्यसूरीणामुपदेशतः ॥ १० ॥ ताभ्यां पर्वतडूंगरनामभ्यां कल्पपुस्तिकाः सर्वाः । श्रीज्ञानभक्तिवृद्धयै जयन्तु ता लेखिताः सुचिरम् ॥११॥ विक्रमसमयातीते वर्षे बाणर्तुतिथिमिते तपसि ।
सितपञ्चम्यां शुक्रे लेखिताः श्रीकल्पपुस्तिकाः सकलाः ॥ १२ ॥
पर्वतडंगर के पूर्वजों के वर्णन के लिये देखिये मोहनलाल देशाईकृत जैन साहित्यनो संक्षिप्त इतिहास ५८०-८२, ६२४, ७५९ । (ख) जीरा भंडार की नं० ५२९ कल्पसूत्रप्रति भी सचित्र है जो सं० १४७३
की लिखी हुई है।
सचित्र क्षमापण अथवा विज्ञप्तिपत्रों के लिये देखिये श्री मुनि जिनविजयद्वारा संपादित विज्ञप्तित्रिवेणिः, भावनगर सन् १९१६ । प्रस्तावना पृ० २, ३ ।
इन के अतिरिक्त देवविमान तथा नरकों के चित्र और जम्बूद्वीप के नकशे तथा ज्योतिष संबन्धी रेखाचित्र भी मिलते हैं । जैनकला के इतिहास के लिये यह आवश्यक सामग्री है ।
पूर्वोक्त कथन में पंजाब के जैन भंडारों के महत्त्व का दिग्दर्शन कराया गया है। कुछ काल पहले ये भंडार कैसे हाथों में थे इस का हाल भी सुनिये । एक ओर तो इन के संरक्षक ऐसे यति लोग थे जो केवल रेलवे गाइड की प्रति लेकर कह देते थे कि हमारे
शताब्दि ग्रंथ]
.: १६७:.

Page #503

पंजाब के जन भंडारों का महत्त्व
भंडार से जो और जितने ग्रन्थ चाहें लेजाओ" । दूसरी ओर ऐसे श्रावक थे जो दूसरे को ग्रन्थ दिखाते भी नहीं थे । उन को पढ़ने के लिये देने का तो कहना ही क्या ?। सन् १८८० में गुजरांवाला जैन मन्दिर का भंडार ला० कर्मचंद भाबडा की देखरेख में था। जब पं० काशीनाथ कुण्टे उन के पास गये तो उन्हों ने पुस्तक दिखाने से साफ़ इनकार कर दिया और कहा कि ये सब पुस्तक जैन धर्म सम्बन्धी हैं और इन को साधु और यतियों के सिवाय और कोई व्यक्ति नहीं देख सकता, चाहे वह श्रावक ही क्यों न हो ? पीछे सरकारी अफसरों के अनुरोध से उन्हों ने इस शर्त पर पुस्तक दिखाने स्वीकार किये कि वे पुस्तक को अपने हाथ में पकड़े रहेंगे और पण्डितजी दूर से इसे पढ़ लेंवें, परंतु हाथ न लगावें" । लेकिन अब अत्यन्त आवश्यक है कि इन भंडारों का समुचित प्रबन्ध किया जाय जिस से न केवल ये चिरकाल तक सुरक्षित रहें प्रत्युत इन का ठीक उपयोग भी हो ।
पंजाब यूनिवर्सिटी के वाइस चान्सलर स्व० डा० ए० सी० वूल्नर पंजाब के जैन भंडारों की महत्ता को भली प्रकार समझते थे । उन्हों ने लेखक को सन् १९१७, १९२३
और १९३० में कई जगह जैन भंडार देखने के लिये भेजा । पहली दो बार कुछ सफलता न हुई । तीसरी बार अंबाला शहर भंडार का निरीक्षण किया गया जिस के परिणाम का दिग्दर्शन इस लेख से हो रहा है । कुछ समय हुआ श्री आत्मानंद जैन महासभा-पंजाब की प्रार्थना पर सेठ आनन्दजी कल्याणजी की पेढी ने रु. १०००) पंजाब यूनिवर्सिटी में भेजा ताकि पंजाब के जैन भंडारों का निरीक्षण किया जाय । अब यह काम चालु हो गया है और इस की रिपोर्ट शीघ्र ही प्रकाशित होगी। डा. वुल्नर की इच्छा थी कि जैन सभा पंजाब के लाहौर जैसे किसी विद्यास्थान में एक केन्द्रीय जैन भंडार की स्थापना करे ।
10 “One of them (Yatis) even invited me to his house and shewed me his books there. He gave me permission to take away what I wanted, and asked in exchange nothing, but a railway-guide-a request which I readily granted." Dr. G. Buhler's letter published in Collection and Preservation of Ancient Sanskrit Literature by A. E. Gough, Calcutta. 1.878, p. 51.
___11 Kashi Nath Kunte's Report on the Compilation of the Catalogue of Sanskrit manuscripts for the quarter ending 31st, December, 1880. Lahore, p. 2.
•: १६८:.
[ श्री आत्मारामजी

Page #504

[ श्री देवकुमार जैन 'भारतीय' अध्यापकश्री आत्मानन्द जैन गुरुकुल, गुजरांवाला. ] ( १ )
शरण दो महावीर भगवान ।
इस दुःख - माया - जाल-भ्रमण में भूल रहा मतिमान | ज्ञान - नेत्र प्रभु ! अंध हुए हैं, होवे मम शुभ ज्ञान || शरण दो० ||
( २ )
भव - समुद्र लघु नाव है मेरी, मैं नहिं साहसवान ।
पार उतारो करुणासागर, करो दया का दान || शरण दो० ॥
( ३ )
कर्मों से मैं बहुत दुःखी हूँ, हुआ निपट अज्ञान ।
कर्म करें शुभ मति प्रभु ! उपजे, होऊं सद्गुण- खान । शरण दी.
( ४ )
"
पर - कल्याण किया नहीं मैं ने कर सेवा निज धर्म जाति की,
दिया नहीं सद्ज्ञान ।
करुं देश - उत्थान || शरण
( ५ )
गौतमस्वामि से विरोधी हैं, पाते केवलज्ञान |
मम अवलम्बन प्रभो ! तुम्हीं हो, कीजे दिव्य महान || शरण दो० ॥

( ६ )
धन यश की प्रभु चाह न मुझ को, गाऊं तव गुणगान । " भारतीय " सेवक उद्धारक, वेग करो कल्यान ॥
शरण दो महावीर भगवान ॥

50160

Page #505

17
[ इस छोटे से लेख में गंभीर विचारणा है। अनेकान्तवाद एक जटिल विषय है ऐसी मान्यता चली आती है परंतु उसकी व्यवहार्यता इतनी बड़ी है कि हर वर्तन में उसका पालन हो सकता है। लेखक महाशय इस विषय पर एक महान् लेख लिख कर प्रकाश डालें ऐसी आशा रखता हूं-संपादक ]
.
०
SAR
धर्म और दर्शन ये जुदे जुदे विषय हैं परन्तु प्रागैतिहासिक काल से ही इन दोनों का आश्चर्यजनक सम्बन्ध चला आता है । प्रत्येक धर्म अपना एक दर्शन रखता रहा है। उस दर्शन का प्रभाव उस धर्म पर आशातीतरूप में पड़ा है। दर्शन को देखकर उस धर्म को समझने में सुभीता हुआ है इतना ही नहीं किन्तु उस समय दर्शन को समझे बिना उस धर्म का समझना अति कठिन था ।
जैन धर्म का भी दर्शन है और उसमें एक ऐसी विशेषता है जो जैन धर्म को बहुत ऊंचा बना देती है।
आत्मा क्या है ? परलोक क्या है ? विश्व क्या है ? ईश्वर है - कि नहीं ? आदि समस्याओं को सुलझाने की कोशिश सभी
लेखकदर्शनों ने की है और जैन दर्शन ने भी इस विषय में दुनियाँ पंडित श्री दरबारीलाल 'सत्यभक्त' को बहुत कुछ दिया है, अधिकार के साथ दिया है और साहित्यरत्न न्यायतीर्थ, बम्बई अपने समय के अनुसार वैज्ञानिक दृष्टि को काम में लाकर दिया है । परन्तु जैन दर्शन की इतनी ही विशेषता बतलाना विशेषता शब्द के मूल्य को कम कर देना है। जैन दर्शन ने जो दार्शनिक विचार दुनिया के साम्हने रक्खे वे कितने गंभीर और तथ्यपूर्ण हैं यह प्रश्न ही जुदा है । इस परीक्षा में अगर जैन दर्शन अधिक से अधिक नम्बरों में पास भी हो जाय तो भी यह उसकी बड़ी विशेषता नहीं कही जा सकती। उसकी बड़ी विशेषता है अनेकान्त, जो केवल दार्शनिक सत्य ही नहीं है बल्कि धार्मिक सत्य भी है । इस अनेकान्त का दूसरा नाम स्याद्वाद है। जैन दर्शन में इस का स्थान इतना महत्त्वपूर्ण है कि जैन दर्शन को स्याद्वाद दर्शन या अनेकान्त दर्शन भी कहते हैं।
.:१७०:.
[ श्री आत्मारामजी

Page #506

श्री. दरबारीलाल एकान्तदृष्टि एक बड़ा भारी पाप है । जैन धर्म में इसे मिथ्यात्व कहते हैं । मिथ्यात्व पांच पापों से भी बड़ा पाप माना गया है क्यों कि वे पाप, पाप के रूप में ही दुनियाँ को सताते हैं इस लिये उन का इलाज कुछ सरलता से होता है, परन्तु मिथ्यात्वरूपी पाप तो धर्म का जामा पहिन कर समाज का नाश करता है । अन्य पाप अगर व्याघ्र हैं तो मिथ्यात्वरूपी पाप गोमुख-व्याघ्र है । यह क्रूर भी है और पहिचानने में कठिन भी है।
जिसके हृदय में सर्वथा एकान्तवाद बस गया उसके हृदय में उदारता, विश्वप्रेम आदि जो धर्म के मूल तत्त्व हैं वे प्रवेश नहीं पा सकते, न वह सत्य की प्राप्ति कर सकता है । इस प्रकार वह चारित्रहीन भी होता है और ज्ञानहीन भी होता है । वह दुराग्रही होकर अहंकार की और अन्धविश्वास की पूजा करने लगता है । इस तरह वह जगत् को भी दुःखी तथा अशान्त करता है और स्वयं भी बनता है ।
एकान्तवाद की इस भयंकरता को नष्ट करने के लिये जैन दर्शन ने बहुत कार्य किया है । उसका नयवाद और सप्तभंगी उसकी बड़ी से बड़ी विशेषता है । इस के द्वारा नित्यवाद, अनित्यवाद, द्वैतवाद, अद्वैतवाद आदि के दार्शनिक विरोधों को बड़ी खूबी के साथ शान्त करने की कोशिश की गई है । इतना ही नहीं किन्तु यह अनेकान्तवाद भी कहीं एकान्तवाद न बनजावे इस के लिये सतर्कता रक्खी गई है और कहा गया है किः--
अनेकान्तोऽप्यनेकान्तः, प्रमाणनयसाधनः।
अनेकान्तः प्रमाणात्ते, तदेकान्तोऽर्पितानयात् ॥ अर्थात-अनेकान्त भी अनेकान्त है । प्रमाणदृष्टि को मुख्य करने से वह अनेकान्त है और नयदृष्टि को मुख्य करने से वह एकान्त भी है । इसलिये एकान्त का भी उपयोग करना चाहिये । सिर्फ इतना ख्याल रखना चाहिये कि वह एकान्त असदेकान्त न हो जाय ।
एकान्त असदेकान्त तभी बनता है जब वह दूसरे दृष्टिबिन्दु का विरोधी हो जाता है। अपने दृष्टिबिन्दु के अनुसार विचार करता रहे और दूसरे दृष्टिबिन्दु का खण्डन न करे तो वह सदेकान्त है । इस प्रकार सदेकान्त के रूप में एकान्त को भी उपादेय माना गया है यह अनेकान्त की परम अनेकान्तता है । इसप्रकार जैन दर्शन की उदारता व्यापक हो कर के भी कितनी व्यवस्थित और विचारपूर्ण है इस का पत्ता लगता है ।
मैं ऊपर कहचूका हूं कि दर्शन का और धर्म का निकट सम्बन्ध रहा है । जैन दर्शन का यह अनेकान्त सिद्धान्त अगर दार्शनिक क्षेत्र की ही वस्तु रहे तो उससे विशेष लाभ नहीं हो सकता । दार्शनिक समस्याएँ जटिल बनी रहे या सुलझ जाँय इस की चिन्ता जन साधारण को शताब्दि ग्रंथ ]

Page #507

जैन धर्म और अनेकान्त नहीं होती । जनता तो उसके व्यावहारिक उपयोग को देखती है, इसलिये अनेकान्त की व्यावहारिक उपयोगिता ही विशेष विचारणीय है।
धर्म हो या संसार की कोई भी व्यवस्था हो वह इसीलिये है कि मनुष्य सुखशान्ति प्राप्त करे । सुखशान्ति के लिये हमारा क्या कर्तव्य है और क्या अकर्तव्य है और उस कर्तव्य को जीवन में कैसे उतारा जा सकता है और अकर्तव्य से कैसे दूर रहा जासकता है इसी के लिये धर्म है, इसी जगह अनेकान्त की सब से बड़ी उपयोगिता है।
आज रूढ़ि और सुधार के बीच में तुमुल युद्ध हो रहा हैं। जैन समाज भी इस से अछूता नहीं है । यदि जैन समाज में अनेकान्त की भक्ति होती तो क्या यह सम्भव था कि इस युद्ध का ऐसा रूप होता ? । पद पद पर द्रव्य-क्षेत्र-काल-भाव की दुहाई देनेवाले जैन शास्त्र क्या किसी सुधार के इसीलिये विरोधी हो सकते हैं कि वह सुधार है या नया हैं ? क्या हमारा अनेकान्त सिर्फ इसी लिये है कि वह स्वद्रव्य-क्षेत्र-काल-भाव की अपेक्षा घट का अस्तित्व और परद्रव्य-क्षेत्र-काल-भाव की अपेक्षा घट का नास्तित्व बतलाया करे? क्या उसका यह कार्य नहीं है कि वह यह भी बतलावे कि समाज के लिये अमुक कार्य-रीतिरिवाज-अमुक द्रव्य-क्षेत्र-काल-भाव के लिये अस्ति है और दूसरे द्रव्य-क्षेत्र-काल-भाव के लिये नास्ति है। इस लिये यह बहुत सम्भव है कि धर्म के नाम पर और व्यवहार के नाम पर आज जो आचार-- विचार चल रहे हैं उन में से अनेक हजार, दो हजार वर्ष पुराने द्रव्य-क्षेत्र-काल-भाव के लिये अस्तिरूप हों और आज के लिये नास्तिरूप हों । मेरा यह कहना नहीं है कि हरएक आचारविचार को बदल देना चाहिये । मैं तो सिर्फ इतना ही कहना चाहता हूं कि हम कों अपने आचारविचार पर अनेकान्त दृष्टि से विचार करना चाहिये कि उसमें क्या क्या आज के लिये अस्तिरूप है और क्या क्या नास्तिरूप है । सम्भव है कल जो अस्ति है वह आज नास्ति हो जाय और कल जो नास्ति था वह आज अस्ति हो जाय ।
परन्तु जैनसमाज का दुर्भाग्य तो इतना है कि इस अनेकान्त दृष्टि का व्यावहारिक उपयोग करना तो दूर किन्तु उस पर विचार करना भी घृणित समझा जाता है। अगर कोई विदेशी इस दृष्टि से विचार कर के कुछ बात कहे तो जैनसमाज उसके गीत गा देगा, परन्तु उस दृष्टि से स्वयं विचार न करेगा। आज अनेकान्त के गीत गाने को जैनसमाज तैयार है । जिन लोगों ने अनेकान्त को पहिले व्यावहारिक रूप दिया है उन के गीत गाने को जैनसमाज तैयार है, और उन के गीत गाने को भी जैनसमाज तैयार है जो जैनसमाज के बाहर रहकर अनेकान्त का व्यवहारिक उपयोग कर रहे हैं; परन्तु दुर्भाग्यवश जैनसमाज यह नहीं चाहता कि कोई उसका लाल अनेकान्त का व्यावहारिक उपयोग करे उसको कुछ ऐसा रूप दे जिस से जड़ समाज में कुछ चैतन्य की उद्भूति हो, दुनियाँ का कुछ आकर्षण हो, उसको कुछ मिले भी। जैन समाज को आज सिर्फ नाम की पूजा करना है; अर्थ की नहीं।
•: १७२ :
[ श्री आत्मारामजी

Page #508

सत्यभक्त श्री दरबारीलाल जैन-न्यायतीर्थ
[पृ. १३२

श्री. कृष्णलाल वर्मा
[पृ. ११७

Page #509

Page #510

___ श्री. दरबारीलाल परन्तु जैनसमाज से मैं विनीत किन्तु स्पष्ट शब्दों में कह देना चाहता हूं कि यह रुख जैन धर्म का रुख नहीं है । जैन धर्म कवित्व की अपेक्षा विज्ञान की नींव पर अधिक खड़ा है । कवित्व में भावुकता रहती है अवश्य, परन्तु उसमें अन्धश्रद्धा नहीं होती और विज्ञान में तो अन्धश्रद्धा का नाम ही पाप समझा जाता है। विज्ञान का तो प्राण ही विचारकता, निष्पक्षता है । यदि जैन समाज जैनधर्म को वैज्ञानिक धर्म कहना चाहता है-जेसा कि वह हैतो उस स्वतन्त्र विचारकता, योग्यपरिवर्तनशीलता, सुधारकता का स्वागत करना चाहिये। धर्म का मूल द्रव्यों की, योजनों की, वर्षों की और अविभाग प्रतिच्छेदों की गणना में नहीं है किन्तु वह जनहित में है । विश्व के कल्याण के लिये, सत्य की पूजा के लिये किसी भी मान्यता का बलिदान किया जा सकता है । विज्ञान आज जो विद्युद्वेग से दौड़ रहा है और विद्युत् के समान ही चमक रहा है उसका कारण यही है कि उस में अहंकार नहीं है । सत्य की वेदी पर वह प्राचीन से प्राचीन और प्यारे से प्यारे सिद्धान्त का विचार का बलिदान कर देता है । कोइ धर्म अगर वैज्ञानिक है तो उसमें भी यही विशेषता होना चाहिये ।
एक दिन जैनधर्म में यह विशेषता थी इसीलिये वह ईश्वर सरीखे सर्वमान्य तत्त्व को निरर्थक समझकर सिंहासन से उतार सका, वेद सरीखे देशमान्य श्रद्धास्पद ग्रंथ को फेंक सका, विज्ञान की कसोटी पर जो न उतरा उसका 'ओपरेशन' कर दिया तभी वह दृढ़ता के साथ कह सका कि मैं वेज्ञानिक हूं। परन्तु आज का जैनधर्म अर्थात् जैनधर्म के नाम पर समझा जानेवाला वह रूप जो साधारण लोगों की अन्धश्रद्धारूपी गुफा में पड़ा है-क्या इस प्रकार वैज्ञानिकता का परिचय दे सकता है ? आज तो जैन समाज का शिक्षित और त्यागीवर्ग भी वैज्ञानिक जैनधर्म के पक्ष में खड़ा नहीं हो पाता। शिक्षित वर्ग की शक्ति भी जनता को सुपथ पर लाने में नहीं किन्तु रिझाने में नष्ट हो रही है। उसे वैज्ञानिक जैनधर्म के मार्ग पर चलाने की बात तो दूर, परन्तु सुनाने में और सुनने में भी उसका हृदय प्रकम्पित हो ऊठता है । आह ! कहां जैनधर्म, कहां उसकी वैज्ञानिकता, अनेकान्तता और कहां यह कायरता, अन्धश्रद्धा !! दोनो में जमीन-आसमान से भी अधिक अन्तर है।
याद रखिये । इस वैज्ञानिक निःपक्षता के विना अनेकान्त पास भी नहीं फटक सकता, और अनेकान्त के बिना जैनधर्म की उपासना करना प्राणहीन शरीर का उपयोग करना है। जैनधर्म की विजय वैजयन्ती उड़ाने की बात दूर रहे, परन्तु उस से जैन समाज अगर कुछ लाभ उठाना चाहता हो तो उसे सत्य और कल्याणकारी प्रत्येक विचार और प्रत्येक आचार को अपना कर, उसका समन्वय कर अनेकान्त की व्यावहारिक उपयोगिता का परिचय देना चाहिये। जहां अनेकान्त की यह व्यावहारिक उपयोगिता है वहां जैनधर्म है । इस के बिना जैनधर्म का नाम तो रक्खा सकता है; परन्तु जैनधर्म नहीं रक्खा जासकता ।
अताब्दि ग्रंथ ]
.: १७३ :.

Page #511

[श्री देवकुमार जैन-' भारतीय ' अध्यापक __ श्री आत्मानन्द जैन गुरुकुल, गुजरांवाला ]
माचार
सुनो सब विजयानंद आदेश । क्रोध मोह मद लोभ तजो सब, रखो कपट न द्वेष । | मैत्रीभाव जगत में भरदो, रहे न शत्रु अवशेष ॥ सुनो सब० ॥
बैराका उद्धार करो तुम, देकर शुभ उपदेश । पापी जन को भूल सुझादो, घृणा न हो लवलेश ॥ सुनो सब० ॥
(३) पाप कार्य से सदा बचो सब, उर में भक्ति जिनेश । प्रेम-सूत्र से जग को बांधो, बनो उदार विशेष ॥ सुनो सब० ॥
) इंद्रिय-दमन कर वीर बनो तुम, तजो राग भय द्वेष । विपदाओं में समचित्त होओ, धैर्य रखो सविशेष ।। सुनो सब० ॥
DEISMENT
सद्भाव अहंकार तजो सब, रखो प्रमाद न लेश । सच्च वीर-उपासक होओ, सम्मुख वीर-संदेश ॥ सुनो सब० ॥
(६) सादा रहन चलन भोजन हो, देशी वस्त्र अरु वेष। धर्म समाज देशसेवा में, हो मन लग्न हमेश ।। सुनो सब० ॥
हिन्दी राष्ट्रभाषा सब मानो, अहिंसा वीरादेश । " भारतीय" सूरीच्छा अंतिम, हो स्वतन्त्र मम देश ।
सुनो सब विजयानंद आदेश ।
.: १७४.
[ श्री आस्मारामजी

Page #512

श्रीविजयानंदावतार
( लेखक - श्रीयुत शेठ कनैयालालजी जैन, " जैन कवि " आनरेरी मैजिस्ट्रेट, कस्तला )
( चालः -- राधेश्याम की रामायण )
इक प्रकृत मधुर गुंजार हुआ, ' आनंद ', ' विजय ', ' आनंद ', विजय
6
आनंद विजय ' अवतार हुआ, आनंद ! विजय !! आनंद ! विजय !!
वन में, हिमगिरि में सागर में,
जल, स्थल, नभ और चराचर में;
चहुँधा यह रव - झंकार हुआ, आनंद ! विजय !! आनंद ! विजय !! ॥ १ ॥
जब थी अघ से अभिव्याप्त मही, अति पाप ताप से तप्त मही;
उर में तब मधुर पुकार हुआ, आनंद ! विजय !! आनंद ! विजय !! ॥ २ ॥
पथ में तम-तोम भयंकर था, जब जीवन केवल कंकर था;
सहसाऽलोकित संसार हुआ, आनंद ! विजय !! आनंद ! विजय !! ॥ ३ ॥
संसृति में प्रभु ने जन्म लिया, इंद्रादिक ने जय - नाद किया;
निर्बल मद, मोह विकार हुआ, आनंद ! विजय !! आनंद ! विजय !! ॥ ४ ॥
*"आनंद", " विजय " से यहां ' अहो ! आनंद ' अहो विजय !! से
मतलब है ।
ग्रंथ
* त

• १७५ :

Page #513

श्री. विजयानन्दावतार
जीवन भर ज्ञानप्रचार किया,
नित दीन दुःखी उद्धार किया; पीड़ित जन का उपकार हुआ, आनंद ! विजय ! ! आनंद ! विजय !! ॥५॥
प्रभु का जयनाद हुआ जग में,
मृतप्राय विवाद हुआ जग में; जग में जैनत्व-प्रचार हुआ, आनंद ! विजय ! ! आनंद ! विजय ! ! ॥ ६ ॥
गुंजित पाताल हुआ जय से,
वादीगण भाग ऊठे भय से; चमकित संसार उदार हुआ, आनंद ! विजय ! ! आनंद ! विजय !! ॥ ७ ॥
छाई सुछटा नव जीवन की.
प्रतिभा चमकी कवि की मन की; तंत्री का झंकृत तार हुआ, आनंद ! विजय !! आनंद ! विजय !! ॥ ८ ॥
चहुं और सुधा-रस-धार बही,
मलयानिल मन्द बयार बही; मधुमय सुवसंत प्रचार हुआ, आनंद ! विजय !! आनंद ! विजय !! ॥९॥
पतितों का प्रभु! उत्थान किया,
मृतकों को जीवन दान दिया; गत प्राण पुनः संचार हुआ, आनंद ! विजय !! आनंद ! विजय !! ॥ १० ॥
फिर जैन धर्म उद्धार हुआ,
प्रभु का अनंत उपकार हुआ; यह भारत स्वर्गागार हुआ, आनंद ! विजय !! आनंद ! विजय !! ॥ ११॥
१ " पाताल"=अमेरिका-लेखक ।
[श्री आत्मारामजी

Page #514

जैनाचार्य १००८ श्रीमद्विजयानन्दसूरि (धीआत्मारामजी ) महाराजके मुख्य शिष्य
१०८ श्रीमान् श्रीलक्ष्मीविजयजी महाराज मेडता (मारवाड) के वासिंदे पुष्करणा ब्राह्मण. स्वर्गवास १९४० पाली (मारवाड).
सुनिनादात शीतपकिन मुईदेवाचार्य डायज संविजयुका कारिजी वासुविधायक
मुनिमहाराज श्रीहर्षविजयजी, आचार्यमहाराज श्रीविजयकमलसूरिजी, श्रीहंसविजय जी
महाराजजी के गुरुदेव; संघाडा के सर्व साधुओं के आद्य विद्यागुरु.

Page #515

Page #516

गुरु स्तुति
(लेखक-श्रीयुत शेठ कनैयालालजी जैन, “जैन कवि " आनरेरी मैजिस्ट्रेट, करतला)
( संगीत मिश्रित काव्य ।)
पूज्य गुरु विजयानंद ! तुम को लाखों प्रणाम । तुम को
नभ में घोर तिमिर था छाया, फैली थी मिथ्यातम माया;
सघन घनों की काली काया, सहसा सूर्य सहस्रों प्रगटे नव छवि धाम । तुम को० ॥१॥
तीव्र तेज जगती पर जागा, मिथ्या नैश अंध-तम भागा;
पक्षी गण ने स्वागत-गा, गा, कलरव से अभिनंदित तुम को किया सुख-धाम । तुम को० ॥ २ ॥
कल कोकिल ने कलित गान से, देव-वधू ने सरस तान से;
अखिल प्रकृति ने स्नेह ध्वान से, तुम्हें किया आह्वान कि 'प्रगटो' आत्माराम । तुम को० ॥ ३॥
धारा जन्म, जगत-दुःख टारा, जैन जाति का पतन निवारा;
बही स्नेह की मधु-रस-धारा, प्रेम-पयस्विनि प्रगटी डूबे पाप ताप दुष्काम । तुम को० ॥ ४ ॥ शताब्दि ग्रंथ ]
.:१७७:.

Page #517

गुरु स्तुति
जग से अत्याचार मिटाये, मिथ्या पापाचार भगाये;
विजयी विजयानंद कहाये, जैन-जाति-जय-गान जगत में हुआ सब ठाम । तुम को० ॥ ५ ॥
'आत्माराम' अमित गुणधारी, 'विजयानंद ' विश्व जयकारी;
जय गुंजित थी वसुधा सारी, अमेरिका तक पहुंचा था जयघोष ललाम । तुम को० ॥६॥
विभु नयनों में विधु-विलास था, अधरों पर मृद मंद हास था;
विश्व-विमोहक मुखाभास था, उन्नत देह, उदारमना मुद मंगल-धाम । तुम को० ॥ ७ ॥
सत्य अहिंसा-ध्वज फहराया, सुखद वीर संदेश सुनाया;
सोतों को झकझोर जगाया, जैन सिंह जागे, वादी भागे अविराम । तुम को० ॥ ८॥
निर्मल थे गंगाजल से तुम, विस्तृत उच्च हिमाचल से तुम
पावन नीलनभांचल से तुम, तुम में जल-स्थल-गिरि-नभ-छवि छाई सुखधाम । तुम को० ॥९॥
विश्व-प्रेम-पय-धार तुम्हीं थे, इस संसृति के सार तुम्हीं थे;
हम सब के आधार तुम्हीं थे, जय हो प्रभु विजयानन्द गुरुवर आत्माराम । तुम को० ॥ १० ॥
[ श्री आत्मारामजी

Page #518

ल00
[उपकेशगच्छीय मुनि श्री ज्ञानसुन्दर ]
स्वर्गस्थ पूज्याचार्य भगवान् का सर्वांश जीवन तो वही भाग्यशाली कह सक्ते है कि जिन्हों ने आचार्यदेव का दर्शन कर अपने नेत्रों को पवित्र, उपदेश श्रवण कर कानों को कृतार्थ
और चरणों का स्पर्श कर शरीर को सार्थक बनाया हों; क्यों कि परोक्ष की बजाय प्रत्यक्ष और अनुमानकी अपेक्षा अनुभव बलवान होता हैं। फिर भी बड़े बड़े विद्वानों के सामने मेरा कहना तो मात्र सूर्य के सामने दीपक देखाना सदृश केवल हाँसी का पात्र के सिवाय ओर हो ही क्या सक्ता है ? तथापि आन्तरिक भक्ति एवं श्रद्धा की विजली इतनी जबर्दस्त होती हैं कि जिसकों मनुष्य तो क्या पर पशु-पक्षी भी रोक नहीं सक्ते हैं । अतएव अपनी तोतली भाषा से चू-चू कर अपने मनोगत भावों को प्रदर्शित करके कृतार्थ बन ही जाते है । इस हालत में मैं पूज्य गुरुदेव की शताब्दि के समय मेरे हृदय के उमंग को कैसे रोक सक्ता हूँ ? कदापि नहीं । अतएव पूज्याचार्य भगवान् की पवित्र सेवा में फूटे-तूटे दो शब्दोंद्वारा विनयभक्तिपूर्वक श्रद्धाञ्जलि अर्पण करना मैं मेरा खास कर्त्तव्य समझता हूँ।
आज स्वर्गस्थाचार्य प्रवर का स्थूल देह भले हमारे सामने न हो पर आपश्री का हम लोगों पर किया हुआ असिम अलौकिक उपकाररूपी सूक्ष्म देह हमारे हृदयकमल को प्रफुल्लित अवश्य कर रहा हैं इतना ही नहीं पर आपश्री के नाम मात्र से मन आह्लाद और नेत्रों की पुतलियों नृत्य करने लग जाती है।
पूज्यवर ! आपने जैसे वीर क्षत्री कुल में (वि. सं. १८९३) अवतार धारण कर वीरता का परिचय दिया वैसे ही धर्मवीर हो कर अपनी वीरता को सार्थक किया । आपश्री

Page #519

श्रद्धाञ्जलि
जैनेतर धर्म में जन्म लेकर भी सत्यप्रिय थे कि अपनी किशोर वय में ही मायावी संसार का त्याग कर जैनधर्म (स्थानक ० वि० सं. १९१०) में दीक्षित हुए ।
हे ज्ञानसागर ! आपश्री की जैसे तर्कशक्ति और संशोधनबुद्धि अपार थी वैसे ही आप निडर भी थे। आप गड़री प्रवाह में रहते हुए भी एक सच्चे शेर थे। आप गतानुगति के उपासक नहीं पर जैन जैनेतर शास्त्रों के पूर्ण मर्मज्ञ भी थे, जिसका ही शुभ परिणाम है कि वीस वर्षों के सज्जड़ संस्कारों का संशोधन के पश्चात् स्थानकवासी मत का परित्याग कर आप ने १८ साधुओं के साथ संवेग
पक्षी जैन दीक्षा का स्वीकार कीया और जनता को मुनि श्री ज्ञानसुन्दर बतला दिया कि सत्य इसका नाम होता है।
हे धर्मप्रचारक वीर ! यों तो आप अपने चरणकमलों का स्पर्श से कई प्रान्तों की भूमि को पवित्र कर हजारों अबोध प्राणियों का उद्धार किया पर विशेष जननी जन्मभूमि का उद्धार करने में विशेष नामना हासल की कि पंजाब जैसे वीर प्रदेश में मूर्तिपूजक जैन समाज का सूर्य अस्ताचल की ओर प्रस्थान कर रहा था उस समय आप अनेक कठिनाइयां का सामना करते हुए भी प्रचण्ड प्रकाश की किरणें चारों ओर प्रसरित कर दी, इसलिये यह कहना अतिशयोक्ति न होगा कि उस रूढ़िवाद के जमाना में आप एक सच्चे सुधारक एवं धर्मप्रचारक थे।
जगार
हे करुणासिन्धु ! आपश्रीमानों ने अनेक स्थानों एवं अनेक बादियों के साथ शान्तिपूर्वक शास्त्रार्थ कर जैन धर्म का झंडा फरहाया जिसका ही मधुर फल है कि आज पंजाब प्रान्त में उच्चे उच्चे सिक्खरवाले जैन मन्दिर और उनके हजारों विद्वान भक्त विद्यमान हैं।
हे कृपानिधि ! आपश्री ने हम पामर प्राणियों के लिये अनेक ग्रन्थों का निर्माण, कई मन्दिर मूर्तियों की अञ्जनशलाका–प्रतिष्ठाएँ, ज्ञानभण्डार और विद्याप्रचार करवाके कम उपकार नहीं किया है कि जिसको हम किसी हालत में भूल सके ? इतना ही नहीं पर भारत में रहकर अमेरिका तक जैन धर्म का संदेश पहुँचा दिया कि आज यूरोप, अमेरिका और जर्मन जैसे
१८०:.
[ श्री आत्मारामजी

Page #520

मुनि श्री ज्ञानसुंदर
प्रदेशों में जो विद्वान् जैन धर्म के विषय अनेक कल्पनाएँ कर भ्रमित हो रहे थे वे जैनधर्म का सत्य स्वरूप को जान कर सेंकडो विद्वान जैनधर्म प्रति सहानुभूति प्रदर्शित कर रहे है इतना ही नहीं पर कई यूरोपियन तो जैनधर्म स्वीकार कर नियम-व्रत भी पालन करने लग गये हैं। चिकागो शहर में जो गान्धी सोसायटी ने जो जैनधर्म का प्रचार किया है यह सब आप की असीम कृपा का ही प्रभाव है। इस महान् उपकार के बदले में हम लोग क्या कर सक्ते है अर्थात् जितना करे उतना थोड़ा में थोड़ा ही है ।
हे पूज्यपाद ! आपश्री ने केवल पंजाब का उद्धार कर पंजाबकेसरी पद पाया वैसे मरुधर का भी उद्धार आप ने ही किया है क्यों कि आप ने मरुधर में पदार्पण किया उसके पूर्व मारवाड़ प्रान्त में मूर्तिपूजक समाज नाम मात्र का ही रह गया था । मूर्ति नहीं माननेवालों की चारों
ओर प्रबलता ने अपना अड्डा जमा रखा था । रहासहा मूर्तिपूजक समाज का आचारव्यवहार, क्रियाकाण्ड और संस्कारों में कई प्रकार का परावर्तन होने लग गया था पर आप श्रीमान ने वि. सं. १९३४ का चातुर्मास मारवाड की मुख्य राजधानी जोधपुर में किया और जनता को सच्चा उपदेशरूपी अमृत पान कराया जिस से जोधपुर में १०० घर मूर्तिपूजकों के माने जाते थे एक ही चातुर्मास में ५०० घर बन गये। इसीप्रकार आप मारवाड़ के छोटे-बड़े ग्रामों में भ्रमण कर जो अनभिज्ञ एवं अबोध लोग मिथ्या उपदेश के कारण भ्रम में पड़ गये थे उन का भी आप ने उद्धार किया। आज मारवाड़ के शहरों में ही नहीं पर छोटे-बड़े ग्रामों में भी जैन मूर्तिपूजक समाज दृष्टिगोचर हो रही है यह आपश्री के जबर्दस्त उपदेश का ही प्रभाव है ।
हे धर्मोद्धारक ! जिन जैन मन्दिरों की घोर आशातना हो रही थी, जैन ज्ञानभण्डार चार दीवालों के बिच सड़ रहे थे पर आपश्री के पूर्ण परिश्रम और प्रयत्न के कारण मन्दिरों की आशातना दूर हुई, ज्ञानभण्डार प्रकाश में आये, जीर्ण मन्दिरों का उद्धार, नये मन्दिरों का निर्माण, अनेक लायब्रेरियों, पुस्तक प्रचार मण्डलादि कार्य हुआ। इस महान् उपकार का बदला तो हम किसी हालत में दे ही नहीं सक्ते है पर मारवाड़ी जैन समाज आप को धर्मो. द्धारक एवं मरूधर केसरी कहें तो कोई अधिकताई की बात नहीं है । हे प्राणेश ! उसमें यह दास भी एक है कि विनय, भक्ति और श्रद्धापूर्वक श्रद्धाञ्जलि आपश्री के चरणकमलों में अर्पण करता हैं।
k
शताब्दि ग्रंथ]

Page #521

इतिहास की उपयोगिता-बहुत प्राचीन काल से है-कल्पसूत्र में भद्रबाहुस्वामी ने चार वेदों के पश्चात् पांचमा इतिहास का उल्लेख किया है इससे इतिहास की उपयोगिता प्राचीन काल में भी उल्लेखनीय थी, यह स्पष्ट है ।
__इतिहास की महिमा-राजतरङ्गिणी के ( हिन्दी अनुवाद ) प्रस्तावना में पं. नंदकिशोरजी शर्मा इतिहास की महिमा का क्या ही सुन्दर वर्णन करते है:
" इतिहास से ही देश का अस्तित्व, गौरव, आचार, प्रकृति, विचार, धर्म आदि जाना जाता है । इतिहास देखकर ही राजा प्रजापालन में उत्तम रूप से समर्थ होता है । मंत्रीवर्ग उदार सन्मति देने की क्षमता रख सकते हैं । प्रजा निज २ धर्म में रत होकर अपने कर्तव्य को पहिचानने लगती है । इतिहास बिगड़ी अवस्थावालों के ( उन्नत ) बनने का सोपान है और बने हुओं के देदीप्यमान होने का सामान है । मनुष्य योगबल की तरह इतिहास से भी मालूम कर सकता है कि हम क्या थे और क्या हो गये, तथा आगे को कैसे हो जायगे ? इतिहास लक्ष्मीमद से अन्धों की आँखें खोलने को ज्ञानाञ्जनशलाका है । इतिहास राज-सन्निपात घोर निद्रा में सोते हुओं को चैतन्य करानेवाला चंद्रोदय रस है। इतिहास विषय विषविशूचिका से बेचैनों को बचानेवाला राजवैद्य है । इतिहास हुकूमत के घमण्ड में मृत्यु को भूले हुओं को स्वर्ग नरक का भान-चित्र दिखलानेवाला विश्वकर्मा है । इतिहास उत्कोच (घूस) खानेवाले मोटे बिलाव राजकर्मचारियों को यमलोक के कुत्तों से डरपानेवाला कालभैरव है।
x जोवणगमणुपत्तेरिउवेय जउवेय सामवेय अथव्वणवेय इतिहासपंचमाणं ( कल्पसूत्र )
[ श्री आत्मारामजी

Page #522

श्री. अगरचंद नाहटा
इतिहास प्रजा-पीडन करनेवाले अन्यायी राजाओं को त्रिशूल दिखाकर धमकानेवाला महारुद्र है। इतिहास बुद्धिमान राजाओं को सुमार्ग पर चलानेवाला सद्गुरु है । इतिहास राजनीतिविशारदो का जीवन है। पुरातत्त्ववेत्ताओं का सर्वस्व है । कवियों की चातुरी का मूलाधार है। अच्छे राजाओं की कीर्तिचंद्रिका का चंद्रमा है । इतिहास कालघटा के अन्धकार में छुपे हुए नररत्नों के चरित्रों को दिखानेवाला सूर्य है। अधिक क्या ? इतिहास एक अगणित प्रभाव रखनेवाला अनुपम चिन्तामणि रत्न है।"
जैन इतिहास के उल्लेखनीय अङ्गों में पट्टावलियों का स्थान बहुत ही महत्त्व का है। इसीलिये उनका प्रकाशन नितान्त उपयोगी और परमावश्यक माना जाता है, पर अद्यावधि प्रकाशित पट्टावलीयों की संख्या नगण्य है । श्वेताम्बर समाज में ८४ गच्छों के नाम सुप्रसिद्ध हैं पर पट्टावलीयों या आचार्यपरम्परा मात्र विद्यमान ४-५ गच्छों+ और उनकी शाखाओं की ही प्रकाशित हुई हैं । हाँ, काल की विषमतावश सब गच्छवालों की पट्टावलियों का उपलब्ध होना असंभव हैं पर अभीतक खोजशोध भी यथेष्ट नहीं हुई, तो यह दोष किसे दें ?
प्रस्तुत 'पल्लीवाल गच्छ पट्टावली ' अप्रकाशित पट्टावलीयों में से एक है । बीकानेर (बड़ा उपाश्रय) बृहत् ज्ञानभंडार की सूचि करते समय एक गुटकाकार पुस्तक में यह पट्टावली उपलब्ध हुई थी। यह गुटका उसी गच्छ के यतिओं का लिखा हुआ है । ( पट्टावली-लेखनप्रशस्ति इसी पट्टावली के अन्त में दे दी गई है ) इसी गुटके से तद्वत् नकल कर के इस लेख के साथ प्रकाशित की जाती है। .
___ इस गच्छ का सम्बन्ध पल्लीवाल ज्ञाति और पाली (जोधपुर राज्य में ) नगर से सविशेष जाना जाता है, अतः पल्लीवाल ज्ञाति के विषय में विचार-विमर्श करने की इच्छा थी, पर विद्वद मुनिवर्य दर्शनविजयजी से ज्ञात हुआ कि वे शीघ्र ही “ पल्लीवाल जाति का इतिहास" हिन्दी में प्रकाशित करनेवाले हैं, अतः उसके प्रकाशन के पश्चात् ही इस विषय में लिखना उचित समझकर प्रस्तुत पट्टावली के सम्बंधी ही ' विशेष ज्ञातव्य ' पीछे लिखा गया है।
१८ वीं शताब्दि के पूर्वार्द्ध तक इस गच्छ की आचार्यपरम्परा अविच्छिन्न चलती रही है (और १९ वीं शताब्दि के शेषार्द्ध में महेश्वरसूरिजी के बाद अजितदेवसूरिजीx से गच्छभेद, और ‘क्रियाउद्धार' का उल्लेख प्रस्तुत पट्टावल्ली में पाया जाता है) पर इस के बाद का इति
____ + १ खरतर, २ तपा, ३ अंचल, ४ उपकेश, ५ नागौरीतपा ( पायचंदीय ) गच्छ । ____x अजितदेवसूरिजी के पट्टधर कौन हुए यह भी अज्ञात है ।
शताब्दि ग्रंथ

Page #523

पल्लीवाल गच्छ पट्टावली
हास अज्ञात है । पुरातत्त्ववित् सविशेष ज्ञातव्य प्रकट करने की कृपा करें और इसी प्रकार अन्य प्रकाशित पट्टावलीयों की खोजशोध कर साहित्यप्रेमी शीघ्र प्रकट करें यही निवेदन है ।
पल्लीवाल गच्छ पट्टावली
प्रथम २४ तीर्थंकरों और ११ गणधरों के नाम लिखकर आगे पट्टानुक्रम इसप्रकार लिखा है :(१) श्री स्वामी महावीर जी रै पाटि श्री सुधर्म्म १
(२) तिण पट्टे श्री जंबूस्वामी २
( ३ ) तत्पट्टे श्री प्रभवस्वामी ३ ( ४ ) तत्पट्टे श्री शय्यं भवसूरि ४ (५) तत्पट्टे श्री जसोभद्रसूरि ५
( ६ ) तत्पट्टे श्री संभूतविजय ६
(७) तत्पट्टे श्री भद्रबाहु ७
(८) तत्पट्टे, तिण महें भद्रबाहुरी शाखा न वधी, श्री थूलिभद्र ८
(९) तत्पट्टे श्री सुहस्तिसूरि, २ काकंद्याकोटि सूरिमंत्र जाप्यां चात् कोटिक गण । तिहाँ रै पाटि प्रतिबंध ९ तियां रे गुरुभाइ सु तिणरा शिष्य दोड़, विज्जाहरी १ उच्च नागरी २ सुप्रतिबधपाटि ९ तिणरी शाखा २ तिणांरा नाम मझिमिला १ वयरी २
(१०) वयरी रै पाटै श्री इंद्रदिन सूरि पाटि १०
(११) तत्पट्टे श्री आर्यदिन्नसूर पाटि ११
( १२ ) तत्पट्टे श्री सिंहगिरिसूरि पाटि १२
(१३) तत्पट्टे श्रीवयरस्वामि पाटि १३
(१४) तत्पट्टे तिणरी शाख २ तिणां रा नाम प्रथम श्री वयरसेन पाटि १४ बीजो श्री पद्म २ तिरी नास्ति । तीजो श्री रथसूरि पाटि श्री पुसिगीर री शाखा बीजी वयरसेन पाटि १४
1
(१५) तत्पट्टे श्री चंद्रसूरि पाट १५ संवत् ३० चंद्रसूरि
+ (१६) संवत १९१ (१६१) श्री शांतिसूरि थाप्या पट्टे १६. श्री संवत १८० स्वर्गे श्री शांतिसूरि
+ यहां से शेष तक ७ नाम ही रूढ़ हो गये देखे जाते हैं: - १ शांतिसूरि, २ यशोदेवसूरि, ३ नन्नसूर, ४ उद्योतनसूरि, ५ महेश्वरसूरि ६ अभयदेवसूरि ७ आमदेवसूरि । ऐसे ही खरतरगच्छ में चंद्रसूरि, वायड
• १८४ :
[ श्री आत्मारामजी

Page #524

me
श्री अगरचंद नाहटा, बीकानेर.
[ पृ. १८२.
डॉ. मंगलदेव शास्त्री M.A. PH. D.
बनारस.
[पृ० १४०.
मथुरादास जैन
[पृ. १२५
पंडित श्री माधवानन्द शास्त्री
[पृ. २०६, २०८.

Page #525

Page #526

श्री. अगरचंद नाहटा पाटि १६ तिणरै शिष्य ८ तिहारा नाम श्री महेन्द्रसूरि १ तिणथी मथुरावालगच्छ, श्री शालिगसूरि-श्री पुरवालगच्छ, श्री देवेन्द्रसूरि-खंडेलवालगच्छ, श्री आदित्यसूरिसोझितवालगच्छ, श्री हरिभद्रसूरि-मंडोवरागच्छ, श्री विमलसूरि-पत्तनवालगच्छ, श्री
वर्द्धमानसूरि-भरवछेवालगच्छ ७ श्री मूल पाटे श्री (१७) जसोदेवसूरि पाटि १७ संवत ३२९ वर्षे वैशाख सुदि ५ प्रल्हादि प्रतिबोधिता 'श्री
पलिवालगच्छ थापना' संवत् ३९० (?) स्वर्ग (१८) श्री नन्नसूरि पाटि १८ संवत ३५६ स्वर्ग (१९) श्री उजोअणसूरि पाट १९ संवत ४०० स्वर्ग (२०) श्री महेश्वरसूरि पाटि २० संवत ४२४ स्वर्ग (२१) श्री अभयदेवसूरि पाटि २१ संवत ४५० वर्षे स्वर्ग (२२) श्री आमदेवसूरि पाटि २२ संवत ४५६ स्वर्ग (२३) श्री शांतिसूरि पाटि २३ संवत ४५( ९ ? )५ स्वर्ग (२४) श्री जस्योदेवसूरि पाटि २४ संवत ५३४ स्वर्ग (२५) श्री नन्नसूरि पाटि २५ संवत ५७० स्वर्ग (२६) श्री उजोअणसूरि पाटि २६ संवत ६१६ स्वर्ग (२७) श्री महेश्वरसूरि पाटि २७ संवत ६४० स्वर्ग (२८) श्री अभयदेवसूरि पाटि २८ संवत ६८१ स्वर्ग (२९) श्री आमदेवसूरि पाटि २९ संवत ७३२ स्वर्ग (३०) श्री शांतिसूरि पाटि ३० संवत ७६८ स्वर्ग । (३१) श्री जस्योदेवसूरि पाटि ३१ संवत ७९५ स्वर्ग (३२) श्री नन्नसूरि पाटि ३२ संवत ८३१ स्वर्ग (३३) श्री उजोयणसूरि पाटि ३३ संवत ८७२ स्वर्ग (३४) श्री महेश्वरसूरि पाटि ३४ संवत ९२१ स्वर्ग
में जिनदत्तसूरि और उपकेश गच्छ में भी कई नाम रूढ पाये जाते हैं। उपकेशगच्छ के रूढ़ नाम यथाः१ रत्नप्रभ, २ यक्षदेव, ३ कक्क, ४ देवगुप्त, ५ सिद्ध इनमें से ३५ पाट के बाद रत्नप्रभ और यक्षदेव नाम निकाल दिये गये।
शताब्दि ग्रंथ ]

Page #527

पल्लीवाल गच्छ पट्टावली
(३५) श्री अभयदेवसूरि पाटि ३५ संवत ९७२ स्वर्ग (३६) श्री आमदेवसूरि पाटि ३६ संवत ९९९ स्वर्ग (३७) श्री शांतिसूरि पाटि ३७ संवत १०३१ स्वर्ग (३८) श्री जस्योदेवसूरि पाटि ३८ संवत १०७० स्वर्ग (३९) श्री नन्नसूरि पाटि ३९ संवत १०९८ स्वर्ग । (४०) श्री उज्जोयणसूरि पाटि ४० संवत ११२३ स्वर्ग (४१) श्री महेश्वरसूरि पाटि ४१ संवत ११४५ स्वर्ग (४२) श्री अभयदेवसूरि पाटि ४२ ( संवत ) श्री मलधार श्री अभयदेवसूरि आवि मिल्या
ता पछै अजितदेव ठामि श्री अभयदेवसूरि कहांणां पाटि ४२ संवत ११६९ स्वर्ग (४३) श्री आमदेवसूरि पाटि ४३ संवत ११९९ स्वर्ग (४४) श्री शांतिसूरि पाटि ४४ संवत १२२४ स्वर्ग (४५) श्री जसोदेवसूरि पाटि ४५ संवत १२३४ स्वर्ग (४६) श्री नन्नसूरि पाटि ४६ संवत १२३९ स्वर्ग । (४७) श्री उजोयणसूरि पाटि ४७ संवत १२४३ स्वर्ग (४८) श्री महेश्वरसूरि पाटि ४८ संवत १२७४ स्वर्ग (४९) श्री अभयदेवसूरि पाटि ४९ संवत १३२१ स्वर्ग (५०) श्री आमदेवसूरि पाटि (५०) संवत १३७४ स्वर्ग (५१) श्री शांतिसूरि पाटि ५१ संवत १४४८ स्वर्ग (५२) श्री जसोदेवसूरि पाटि ५२ संवत १४८८ स्वर्ग (५३) श्री नन्नसूरि पाटि ५३ संवत १५३२ स्वर्ग (५४) श्री उजोयणसूरि पाटि ५४ संवत १५७२ स्वर्ग (५५) श्री महेश्वरसूरि पाटि ५५ संवत १५९९ स्वर्ग (५६) श्री अभयदेवसूरि पाटि ५६ नवी गच्छ+ थापना कीधी गुरां सा (थे ) क्लेस कीधो,
__ कोटि द्वेष करि क्रियाउद्धार कीधो संवत १५९५ ( ? ) स्वर्ग
+ इसी गुटके में अन्यत्र सं. १५९५ में गच्छभेद हुआ लिखा है, यह गच्छभेद अजितदेवसूरि से हुआ ज्ञात होता है।
[ श्री आत्मारामजी

Page #528

श्री. अगरचंद नाहटा
(५७) श्री आमदेवसूरिx पाटि ५७ संवत १६३४ स्वर्ग (५८) श्री शान्तिसूरि पाटि ५८ संवत १६६१ स्वर्ग (५९) श्री जस्योदेवसूरि पाटि ५९ संवत १६९२ स्वर्ग (६०) श्री नन्नसूरि पाटि ६० संवत १७१८ स्वर्ग (६१) श्री विद्यमान भट्टा(रक) श्री उजोअणसूरि+ पाटि ६१ संवत १६८७ वाचकपदं संवत १७२८ जेष्ट सुदि १२ वार शनि दिने सूरिपदं विद्यमान विजयराज्ये।
__ (सं० १७३४ स्वर्ग ) लेखन प्रशस्ति-संवत १७२८ वरषे श्री शालिवाहनराज्ये शाके १५९३ प्रवर्तमाने श्री भाद्रपद मास शुभ शुक्लपक्षे नवमी ९ दिने वार शनि दिने श्रीमत् पल्लिकीयगच्छे भट्टा. श्री शांतिसूरि तत्पट्टे भ. श्री श्री ७ जस्योदेवसूरि संताने श्री श्री उपाध्याय श्री महेन्द्रसागर तत्शिष्य मु. श्री जयसागर शिष्य चेला परमसागर वाचनार्थे श्री गुरां री पट्टावली लिख्यतं ॥ श्री ॥
विशेष ज्ञातव्य-श्वेताम्बर समाज में दो तीर्थंकरों की परम्परा अद्यावधि चली आती है। १ पार्श्वनाथ, २ महावीर । भगवान महावीर देव की विद्यमानता में प्रभु पार्श्वनाथजी के सन्तानीय केशी गणधर की विद्यमानता के प्रमाण श्वे. मूल आगमो में पाये जाते हैं। यद्यपि केशी के अतिरिक्त और भी कई मुनिराज पार्श्वनाथ सन्तानीय उस समय विद्यमान थे और उनका उल्लेख अंग सूत्रों में कई जगह प्राप्त है तथापि केशी मुख्य और प्रभावक थे। उनकी परंपरा आज तक भी चली आरही है इस लिये वे यहां उल्लेखनीय है । इस परम्परा के ६ठे पट्टधर रत्नप्रभसूरिजी नामक आचार्य बहुत प्रभावशाली हो गये है। कहा जाता है कि ओशीया ( उपकेश ) नगरी में वीर निर्वाण संवत् ७० के बाद १८०००० क्षत्रियपुत्रों को उपदेश देकर जैन धर्मी आप ने ही बनाये, और वहां से उपकेश नामक वंश चला* जो आज भी ओसवाल ज्ञाति के नाम से सर्वत्र सुप्रसिद्ध है । इस महत्त्वपूर्ण कार्य के लिये उनका नाम सदा चिरस्मरणीय रहेगा। अस्तु
___x इनका ( आमदेवरि छंद ) १ छंद भी उक्त गुटके में है पर वह अशुद्ध होने से प्रक शित नहीं किया गया । ___+ प्रस्तुत पट्टावली की प्रति जिस गुटके से नकल की गई है वह गुटकाकार प्रति सं. १७१७ से लेकर सं. १७३४ के मिगसर तक भिन्न २ समय में कई लेखकोंद्वारा लिखा गया है अतः शेष लेखक ने उजोअणसूरि का स्वर्ग सं. १७३४ का लिखा है । इनके बाद पट्टधर कौनसे २ आचार्य हए इसके लिये प्रमाणों का अभाव है।
* हिमवंत थेरावली का अनुवाद ( वीर निर्वाण संवत् और जैन कालगणना ), एवं विशेष ज्ञातव्य जैनजाति महोदय में देखें।
शतान्दि ग्रंथ ]

Page #529

पल्लीवाल गच्छ पट्टावली
पार्श्वनाथजी के परम्परा के पट्टधर आचार्यों के नाम और विशेष परिचय " पट्टावली समुच्चय " में प्रकाशित ' उपकेश गच्छ पट्टावली' और 'जैन जाति महोदय " नामक ग्रन्थ से जानना चाहिये ।
अब महावीर परम्परा पर संक्षिप्त विचार किया जाता है ।
एक उपकेश गच्छ को छोड़कर अवशेष सारे गच्छवालों ने अपनी परम्परा भगवान महावीर से मिलान की है लेकिन पहले के जमाने में लिखने की अपेक्षा स्मृति के आधार पर अधिक कार्य चलता था । इस से भिन्न २ पट्टावलीयों में जिसे जो जो स्मरण था लिखते गये । अतएव अनेक पाठान्तर और वैषम्य बढ़ते ही चले तो भी वेताम्बर समाज के पट्टधर आचार्यों की परम्परा वीर निर्वाण से लगभग १००० वर्ष तक की व्यवस्थित रूप से उपलब्ध+ है उसके बाद अनेक कारणों से पट्टधर आचार्यों का इतिहास व्यवस्थित न रह सका । जिसके फलस्वरूप प्रायः सभी गच्छवालों की पट्टावलीयो में मध्यकालीन आचार्यों के जन्म, दीक्षा, पदप्रतिष्ठा, स्वर्गवास संवत नहीं पाये जाते । इतना ही नहीं उस समय के इतिहास पर
ष्ट डालने से यह भी ज्ञात होता है कि कई असंभव और असम्बंधित बातों का भी पट्टावलीयों मे संमिश्रण हो चुका है । लेकिन इन सब पर विचार करने का न तो इस लेख का उद्देश्य ही है, न उतनी साधन सामग्री उपलब्ध और अवकाश है । अतः प्रस्तुत पट्टावली सम्बन्धी ही कई आवश्यक बातें लिख देता हूं ।
१ इस पट्टावली में प्रथम पट्टधर आचार्य का नाम सुधर्मा का है तब अन्य कइ पट्टावलीयों में गौतमस्वामी का नाम प्रथम नम्बर में है ।
यद्यपि भगवान महावीर के निर्वाण समय से गौतमस्वामी के निर्वाण में १२ वर्ष का अन्तर है तथापि महावीर निर्वाण के रात्रिको ही उन्हें केवलज्ञान उत्पन्न हो गया था, अतः गच्छ व्यवस्था सारी सुधर्मास्वामी करते थे इससे उनका नाम कइ पट्टावलीयों में नहीं रखा गया और उनका १२ वर्ष का समय भी सुधर्मास्वामी के युगप्रधानत्व काल में मिला दिया गया है ।
२ स्थूलभद्रजी के पाट पर कइ पट्टावलीयों में आर्य महागिरिजी का नाम है लेकिन इस पट्टावली में उन का नाम न हो कर स्थूलिभद्रजी के बाद उनके शिष्य आर्य सुहस्ती सूरिजी का नाम दिया गया है।
+ देवार्द्धगणि क्षमाश्रमण तक की आचार्य और युगप्रधान परम्परा जो कि कल्पसूत्र और नंदीसूत्र में पाइ जाती हैं । देखें पट्टावली समुच्चय ।
• १८८ :

[ श्री आत्मारामजी

Page #530

श्री. अगरचंद नाहटा
वास्तव में आर्य महागिरिजी का नाम अवश्य होना चाहिये क्योंकि उनका युगप्रधानत्व काल भी ३० वर्ष का है लेकिन उन के नाम न देने का कारण यह हैं कि :- (१) उन्हो नें अपनी विद्यमानता में ही अपना साधु समुदाय आर्य सुहस्तीजी को सुर्पुद कर दिया था और आप गच्छ की निश्रा में रहते हुए भी जिनकल्प का अनुकरण करते थे । गण समर्पण के साथ ही उन्होनें युगप्रधान पद भी आर्य सुहस्ती को समर्पण कर दिया था इसीसे पीछे के पट्टावलीकारों ने उनका नाम न देकर क्रमिक नम्बर में आर्य सुहस्ती का ही नाम रखा ।
(२) दूसरा कारण यह भी हो सकता है कि परम्परा नामानुक्रम दो प्रकार से लिखा जाता है: (१) युगप्रधान नामानुक्रम (२) गुरुशिष्य नामानुक्रम । आर्य महागिरि और आर्य सुस्त दोनों स्थूलभद्रजी के ही शिष्य थे अतः गुरुशिष्य सम्बंध से दोनों का नम्बर एक ही होता है, और युगप्रधान नामानुक्रम से भिन्न २ नम्बर दिये जाते है पर इस पट्टावली में दोनों प्रकार देखे जाते हैं; जैसे:- संभूतिविजयजी के पश्चात् भद्रबाहुस्वामी का नम्बर भिन्न दे दिया है !
(३) प्रस्तुत पट्टावली के नं. १४ तक के आचार्यों के नामानुक्रम देवर्द्धि क्षमाश्रमणजी की गुर्वावली के अनुसार ही है लेकिन नम्बरों में कइ नाम कम कर दिये है । वास्तव में यहां तक का संशोधित पट्टानुक्रम इस प्रकार होना चाहिये :
युगप्रधानत्व काल
८
१ आर्य सुधर्मा
२
जंबू
३
प्रभव
४
५
६
७
८
९
१०
११
१२
१० १३
शताब्दि ग्रंथ ]

""
"
शय्यंभव
यशोभद्र
संभूतिविजय
,,
भद्रबाहु
,, स्थूलभद्र
महागिरि
""
""
22
""
सुहस्ती
33
" सुस्थित
"
""
सुप्रतिबद्ध
इंद्रदिन
१२+८=२०
४४
११
२३
५०
८
१४
४५
३०
४६
निर्वाण काल
वीरात् २०
६४
७५
९८
१४८
१५६
१७०
२१५

२४५
२९१
कोटिकगण
.: १८९ : ०

Page #531

पल्लीवाल गच्छ पट्टावली
५८४
वज्रशाखा
७x
११ १४ , दिन १२ १५ , सिंहगिरि १३ १६ , वज्र
१७ , रथ (१८ , पुष्पगिरि १४ १९ वज्रसेन
६२० १५ २० +चंद्रसूरि
६२७ चांद्रकुल* ( इतिहासतत्त्वमहोदधि मुनिवर्य कल्याणविजयजी ने “ वीर निर्वाण संवत् और जैन काल गणना” नामक निबन्ध में इस विषय पर प्रमाणपुरस्सर और विद्वत्तासूचक काफी प्रकाश डाला है उनके मतानुसार आर्यसुहस्ती और वज्रस्वामी के मध्य की, काल गणना में १३ वर्ष कम होने चाहियें अतः उनके मतानुसार वज्रस्वामी का वीरात् ५७१ और वज्रसेन का निर्वाण ६०७ संवत होता हैं । विशेष ज्ञातव्य उक्त निबंध से जानना चाहिये )
चंद्रसूरि के पश्चात् भी आचार्यों का स्वर्गवास संवत इस पट्टावली में लिखा है यह इस पट्टावली की एक विशेषता है पर संवत सशंकित हैं।
चंद्रसूरिजी के पश्चात् प्रस्तुत पट्टावली में जिन २ आचार्यों का नाम और ( स्वर्ग ) समय लिखा है वह कहाँतक ठीक है, प्रमाणाभाव से इस विषय में कुच्छ भी नहीं कहा जा सकता, याने इसकी परीक्षा के प्रमाणों का नितान्त अभाव हैं । तब भी निकटवर्ती जिन २ आचार्यों के समय सम्बंधी जो कुछ प्रमाण मिलते हैं, उनसे प्रस्तुत पट्टावली में लिखित कई आचार्यों का समय अप्रमाण ( गलत-भ्रमित ) ज्ञात होता है जिसके कुछ उदाहरण नीचे दिये जाते हैं:
+ नम्बरों और नामों के सापेक्ष पाठान्तरों के लिये देखें-पट्टावली समुच्चय ' 'खरतरगच्छ पट्टावली संग्रह' और 'वीर निर्वाण संवत् और जैन कालगणना' नामक निबंध ।
x खरतरगच्छीय पट्टावली (क्षमाकल्याण कृत) में-'गृहे ३७ सामान्य व्रते २३ सूरिपदे ७ सर्वायु ६७"। _* वर्तमान में विद्यमान खरतर, तपा, अंचल, पायचंद्रीया (नागोरी तपा) आदि गच्छ इसी चांद्रकुल की परम्परा में से हैं । पल्लीवालगच्छ भी इसी चांद्रकुल की परम्परा में था यह इस पट्टावली से सुनिश्चित और स्पष्ट ही है ।
पल्लीवालगच्छ की प्रस्तुत पट्टावली चंद्रसूरि तक तो अन्य गच्छीय पट्टावलीयों से मिलती हुई है पर इसके आगे सर्वथा स्वतंत्र है ।
१९० :
[ श्री आत्मारामजी

Page #532

श्री. अगरचंद नाहटा
नं०४४ शांतिसूरि का सं. १२२४ स्वर्गवास लिखा है पर क्षेमसेखर शिष्य उदयशेखरकृत
जयतारण विमल जिन स्तवन ( गा. ११) में, इन्हो ने सं. १२३६ माघ सुदि १३ को राजसी के भराई हुई इस प्रतिमा की प्रतिष्ठा ( शांतिसूरिजी ने ) कराइ थी ऐसा
उल्लेख है, यथासंभव शांतिसूरि उपरोक्त ही होगें । नं०४९ अभयदेवसूरि का सं. १३२१ में स्वर्ग लिखा है पर — जैन धातु प्रतिमा लेख संग्रह '
___ लेखांक ८९९ में इनका (प्रतिष्ठा ) सं. १३८३ मा. सु. ११ का लेख उपलब्ध है। नं०५१ शांतिसूरि का सं. १४४८ में स्वर्गवास लिखा है पर पट्टावली समुच्चय पृ. २०५ में
सं. १४५८* का इनका लेख है । नं०५२ यशोदेवसूरि का स्वर्गवास सं. १४८८ लिखा है पर सं. १५०१-७-११ तक के आप की प्रतिष्ठित मूर्तियों के लेख उपरोक्त दोनों ग्रन्थों में पाये जाते हैं।
पल्लीवाल गच्छ-साहित्य (१) (४८) महेश्वरसूरिकृत “कालिकाचार्य कथा" (सं. १३६५ भा. लि. प्रति) P.R. III नं. ४४ (२) (५०) आमदेवसूरिकृत “ प्रभावक चरित्र " ( गद्य )
( उल्लेख सं. १६१७ के मतपत्रमें देखें " युग. जिनचन्द सूरि ' ग्रन्थ के पृ. ४२ में ) (३) (५१) शांतिसूरिः-विरचित “ विधिकरणशतक "
( उल्लेख जयसोमोपाध्यायकृत २६ प्रश्नोत्तर ग्रन्थ में ) (४) (५३) नन्नसूरिः---कृत श्रीमंधरजिनस्तवन गा. ३५ ( सं. १५४४ )
(पत्र २ भाषा. ले. १६ वीं शताब्दि, महरचंद भं. बं. नं. ३ बीका०) (५) (५५) महेश्वरसूरि-- कृत (A) " विचारसार प्रकरण" प्राकृत गाथा ८८ ( टबार्थ
* हमारे संग्रह में भी सं. १४५६ का लेख है जिनकी नकल पीछे देखें ।
x “ महेश्वरसूरि" नाम से और भी कई आचार्य हो गये हैं और उनके रचित " पंचमी कहा " " संयममंजरी " आदि कई ग्रन्थ उपलब्ध भी है पर उन ग्रन्थों के कर्ता इसी गच्छ के थे या अन्य परम्परा के यह निर्णय नहीं हो सकने के कारण उन ग्रन्थों का यहां उल्लेख नहीं किया गया ।
(५५) सं० १५९१ महेश्वर सूरि के राज्य में लिखित २ प्रति ये देखी गई है जिन की पुष्पिका लेख इस प्रकार है:
(A) सं० १५९१ वर्षे कार्तिक शुदि १० शुक्रवारे श्री वर्द्धमानपहीवालगच्छे भट्टारिक
श्री ५ महेश्वरसूरि विजयराज्ये वा. श्री रत्नचंद्र वा. खिमाणंदा ततशिष्य । वा. बा. लाभचंद्र लिखितं ॥ ग्र० ७२५ । पीछेकी:-पूज्य प्रभु भट्टारक श्री श्री श्री ९ अजित
शताब्दि ग्रंथ ]

Page #533

"
(B) " विचाररसायन ” (सं. १५७३ फाल्गुन) P. B. III नं. ७७ पृ. २४० ( ६ ) (५६-५७) अजित देवसूरि : - विरचित (A) "कल्पसूत्र दीपिका " (सं. १६२२प्र. ३१२१) (B) “ पिंडविशुद्धि दीपिका " (सं. १६२७) जैन साहित्यनो संक्षिप्त इतिहास पृ. ५८५ (C) उत्तराध्ययन टीका ( बालावबोधिनी ) (सं. १६२९ ) जै. सा. सं. इ. पृ. ५८५
22
जै. सा. सं. इ. पृ. ५८५
नं० ५१
पल्लीवाल गच्छ पट्टावली
सह पत्र १३ संः १७०८ भा. व. ३ अलवर, धर्मघोषगच्छीय सहजकीर्त्ति लि. प्रति दानसागर भं. बं. नं० ३५ बीका. )
""
66
• १९२ :

(D)
GE
( ७ ) उपरोक्त अजितदेवसूरि के शिष्य हीरानंदकृत “ चोबोली चौपइ "
""
" आचारांग दीपिका
""
66
(E) आराधना ( पा. भं. )
99
(F) चंदनबालावेलि पत्र ३ ( जय० भं. बं. नं. २९ द्वि. बीका. ) (G) “ चौवीस जिनावली " गा. २५ ( पट्टावलीवाले गुटके में )
और भी १ - २ यतिकृत २-४ छोटे २ स्तवनादि उक्त गुटके में है । पल्लीवाल गच्छाचार्यों के प्रतिष्ठित लेख
नं० ४९ अभयदेवसूरि - सं० १३८३ माघ सु० १० सोम ० ( जै० धा. प्र० ले० संग्रह भा० २ ० ८९९ )
27
39
( श्री कृपाचंद्रसूरि ज्ञानभंडार बीकानेर बं. नं. ४२ )
शान्तिसूरि — सं० १४५६ माघ शु० १२ शनि ० ( हमारे संग्रह में )
"3
सं० १४५८ फाल्गुन कृ० १ शुक्र० ( पट्टावली समुच्चय पृ० २०५ ) सं० १४६२ माघ कृष्णा ४ ( जैन लेख संग्रह ले० २४७८ )
देवसूरि तत् शिष्य क्षमासागर स्वपुन्यार्थं सोधनीयं कृतं ॥
( उपासकदशाङ्ग पत्र २१ बिकानेर - जय भं. बं. नः २४ )
(B) संवत् १५९१ वर्षे माघ वदि ११ गुरुवारे श्रीपार्श्वसंताने श्रीवर्द्धमानशाखायां श्री पल्लीवालगच्छे भ. श्री महेश्वरसूरिभिः विजयराज्ये । वाचनाचार्य श्री रत्नचंद्र । तत् शि. वा. श्री क्षमानंद तत्शिष्य श्री लाभचंद्र तत्शिष्य ( चेला ) मेघालिखितं । कर्मक्षयनिमित्तं स्वपुण्यार्थं वाचनार्थं लिखितं लिखापितं शुभं भवतु ' श्री फलवार्द्ध पार्श्वनाथसमीपे ' मेडताग्रामे । ( आचाराङ्ग सूत्र पत्र ७६ प्र. २५४४ - हमारे संग्रह में )
[ श्री आत्मारामजी

Page #534

मुनिमहाराज १०८ श्रीमान् श्रीहर्षविजयजी
ओसवाल रावलपिंडी (पंजाब) के वासिंदे. स्वर्गवास दील्ही शहर, तारीख १ अप्रेल १८९०; उमर वर्ष ५०
वर्तमान आचार्य श्रीविजयवल्लभसूरिजीके गुरुदेव. श्रीलक्ष्मीविजयजी महाराजके
बाद में संघाडाके सर्व साधुओंके विद्यागुरु.

Page #535

Page #536

श्री. अगरचंद नाहटा
नं० ५२ यशोदेवसूरि--सं० १४७६ वै० व० २ ( जैन लेख संग्रह ले० १८८२)
, सं० १४८२ ( जैन लेख संग्रह ले० १९३१) , सं० १४९९ भाद्रवा शु० २ शुक्र० ( जैन गच्छ मत प्रबन्ध
पृ० १०८) सं० १५०१ जेष्ट कृष्णा १२ ( जैन धातु प्रतिमा लेख संग्रह
भा० २ ले० ४८५) सं० १५०७ फाल्गुन वदि ३ ( पट्टावली समुच्चय पृ० २०५) सं० १५११ माघ कृष्णा ५ शुक्र० (जैन धातुप्रतिमा लेख
संग्रह भा० १, ले० ४७१) सं० १५१३ वैशाख शुक्ला. २ ( पट्टावली समुच्चय पृ० २०६) नन्नसूरि-सं० १५२८ ( जैन लेख संग्रह ले० २१११) . , सं० १५२८ माघ कृष्णा ५ बुध० (जैन लेख संग्रह ले० ५३९) सं० १५२८ माघ कृष्णा ५ ( जैन० धा० प्र० लेख संग्रह
भा. २ ले. २२८) नं० ५४ उद्योतनसूरि-सं० १५२८ चैत्र वदि १३ सोम० (पट्टावली समुच्चय पृ० २०६)
सं० १५३६ वैशाख ९ चन्द्र० (जैन लेख संग्रह ले० १५५५) सं० १५३६ आषाढ शुक्ला ९ ( जैन लेख संग्रह ले० १४६२ ) सं० १५५६ पोष शुक्ला १५ सोम ० ( हमारे संग्रह में ) सं० १५५८ चैत्र कृष्णा १३ सोम ० (जैन लेख संग्रह ले० ६७१) सं० १५६६ माघ कृष्णा २ ( जैन धातु प्रतिमा लेख सं०
भा० २ ले० ४४) नं. ५५ महेश्वरसूरि सं. १५९३ आषाढ शु. ३ रवि. (हमारे संग्रह में ) नं. ५९ यशोदेवसूरि राज्ये सं. १६३७ भा. ब. ३ (९ शुक्र) (पट्टावली समुच्चय पृ. २०६)
सं. १६७८ द्वि. आ. शु. २ रवि (पट्टावली समुच्चय पृ. २०६) , , सं. १६८१ चैत्र बदि ३ सोम (पट्टावली समुच्चय पृ. २०६) - इन लेखों में तीन अप्रकाशित लेख हमारे संग्रह में हैं, वे इस प्रकार हैः ।
सं० १४५६ वर्षे माघ सुदि १३ शनौ उप० छाजहड़ गोत्रे सा. धांधा पु. भोजा भार्या०
शताब्दि ग्रंथ ] .

Page #537

पल्लीवाल गच्छ पट्टावली
पद्मसिरि पु. मलयसी भा० सूहव पु. मन्ना भा. देवल पु. रत्नाकेन आत्मश्रेयसे श्रीपार्श्वनाथबिबं कारितं पल्लीवालगच्छे प्रतिष्ठितं श्रीशान्तिसूरिभिः । ( श्री वासुपूज्यजीका मन्दिर, बीकानेर )
संवत् १५५६ वर्षे पोष सुदी १५ सोमवासरे पुष्य नक्षत्रे विषभ योगे उकेशपावीय (ज्ञातीय) सा. परवत भा. पाल्हणदे पु. पाता ऊदाश्रेयसे पल्लीवालगच्छे भ० श्री उज्जोइणसूरिभिः श्री शीतलनाथबिंबं कारितं प्रतिष्ठितं ॥ ( श्री महावीरजी का मन्दिर, डागों की गुवाड़, बीकानेर )
सं० १५९३ वर्षे आषाढ़ सुदि ३ रवौ श्री सीरोहीनगर वास्तव्य हरिणगो उवएसज्ञातीय सा घड़सी भार्या लीलादे पुत्र तोला भा. तारादे पुत्र श्रीवंत सदारंग सं. तोला स्वपुण्यार्थं श्रीपद्मप्रभबिंबं प्र. श्री पल्लीवालगच्छे भ० श्रीमहेश्वरसूरिभिः । ( श्री वासुपूज्यजी का मन्दिर, बीकानेर )
आदिः -- (मंगलाचरण)
परिशिष्ट कल्पसिद्धान्तदीपिका
विशाललोचनैर्दृष्टं, विशालजिनशासनं । मनैव दर्शितं येन तस्मै श्रीगुरवे नमः अज्ञानतिमिरत्राता, घातं हृदयपङ्कजं ।
ज्ञानभास्करदीघत्या, विकाश्य विमलीकृतं ॥ २॥ यशः परिमलापूर्णं, भव्यभ्रमर जिघ्रितं सुसौरम्यं कृतं येन तस्मै श्रीगुरवे नमः श्रीचंद्रगच्छसुकलांभोरुहभास्करभास्वतां । श्री महेश्वरसूरीणां, सुप्रसादात् करोम्यहं दीपिकां कल्पसूत्रस्य, बालानां बुद्धिवृद्धये ।
॥ ४ ॥
स्वकार्यसिद्धये चापि, प्रसन्नाः संतु सज्जनाः ॥ ५ ॥ युग्मम् ॥
X
X
X
अन्त्य प्रशस्तिः — इतिश्री चंद्रगच्छांभोजदिनमणीनां श्री महेश्वरसू रिसर्व्वसूरिशिरोमणीनां पट्टे श्री अजितदेवसूरिणा विरचिता श्रीकल्पसिद्धान्तदीपिका समाप्ता ।
• १९४ :

1

॥ १ ॥
॥ ३ ॥ युग्मम् ॥
[ श्री आत्मारामजी

Page #538

श्री. अगरचंद नाहटा
स्वस्ति श्रीकोटिकगणकल्पद्रुरिव जंगमः । अस्ति विस्तरवानुर्व्यां वैरी शाखेति विश्रुताः तदुत्थ शुद्ध शाखायामभूदायति शालिनी । विशाला प्रतिसाखेव श्रीचंद्रकुलसंतति तस्यां समन्वजायंत सूरयः शीलसागराः । कलंदिकाहिकालिंदीविलोडनहरेः रः समाः षट् पंचाशतमे* पट्टे सुधर्मा स्वामितो भृशं । महेश्वरवराचार्या बभ्रुवुः सूरिपुंगवाः तत्पट्टेऽजितदेवेन सुशिष्याणां हिताय वै । परात्मनोर्बोधिलाभाय कृतेयं शिशुबोधिनी श्रीमति रुद्र द्विगुणिते वत्सरे भूपपूर्वके । विहितेयं पूर्वटीकातः शोधयंतु विचक्षणाः
लेखन प्रशस्तिः- त्रिवर्गे गंज (!) संयुक्त वर्षे विक्रमभूपतेः । वेदवर्गौदिमे मासि मार्गशीर्षाभिधान द्वितीयायां पुष्पतिथौ दैत्याचार्यसुवासरे । चंद्रगच्छाधीशेभ्यो लिखाप्य कल्पपुस्तकं दत्तं विशुद्धचित्तेन लोचां नाम्ना हि निश्चितं । श्री अजितदेवसूरिभ्यो वृतियुक्त मलंकृतम्
अतः १ नम्बर की गडबडी ज्ञात होती हैं पर संभव है कि नम्बर दिया है और आर्य सुहस्तीसूरिजी का ९ वां नम्बर देना चाहिये नम्बर लगाया है अतः दीपिकाकार ने उसके संशोधित स्वरूप वहां 1 धर लिख दिया है ।

॥ १ ॥
॥ २ ॥ युग्मम् ।
॥ ३ ॥
॥ ६ ॥
इति प्रशस्ति
॥ ४ ॥

॥ ५॥
॥ १ ॥
* इस प्रशस्ति से सुधर्मास्वामि से महेश्वरसूरि ५६ में पट्टधर सिद्ध होते हैं और प्रस्तुत पट्टावली के अनुसार महश्वरसूरि का नम्बर ५५ वां आता है ।
॥ २ ॥
॥ ३ ॥
पावली में आर्य स्थूलिभद्र का ८ वां उसे न दे कर सुप्रतिबद्ध का ९ वां नम्बर की वृद्धि कर ५६ वे पट्ट
CE
जैन साहित्यनो संक्षिप्त इतिहास " के पृष्ठ ५८५ में महेश्वर सूरिजी को " महावीरथी ६० मी पाटे " लिखा है अतः उक्त गणना में ४ नम्बरों की और वृद्धि होती है पर देशाई महोदय को उपलब्ध प्रमाण को पुनः देखना आवश्यक है ।
शताब्दि ग्रंथ ]
• १९५ :

Page #539

पल्लीवाल गच्छ पट्टावली
ग्रंथाग्रः ३१२१ सोलंकी उदालिखितम् । मुं. हीराणंद अपरनाम मझाहाकस्येदि कल्प. पुस्तकं । इदं ।
चौबोली चौपs
आदिः - श्री जिनवर चरणै नमी, समरी सरसती माय । सदगुरु नाम हिये धरी, गाइसु विक्रमराय
•: १९६ :
चोबोली राणी तणो, ए छै सरस सम्बन्ध 1 कविजन मुखथी सांभल्यो, तिम हूं कहिसुं प्रबंध ॥ २ ॥
X
X
अंतः --- पलीवाल विरुदे प्रसिद्ध, चंद्र गच्छ सुपहाण । सूरि महेसर पाटघर, तेजै दीपइ भाण
X

तासु पटोर सूरिवर, श्री अजितदेव सूरंद । तासु पसायै हर्षधर, पभणै हीरानंद
॥ १ ॥
इति श्री चोबोली चौपइ संपूर्ण समाप्तं ॥ संवत १७७० वर्षे । मिति कार्तिक सुदि ७ सप्तमी तिथौ गुरुवासरे श्री बीलाडा नगरे मध्ये । पं. लाखणसी लिखितं । श्रीरस्तु |
|| 6 ||
इस प्रकार पल्लीवाल गच्छ के विषय में यथासाध्य खोजशोधद्वारा उपलब्ध प्रमाणोंद्वारा प्रकाश डालने का प्रयत्न किया गया है । विद्वद्गण और भी विशेष ज्ञातव्य प्रगट करने की शीघ्र कृपा करें यही विज्ञप्ति है ।
॥ ८ ॥

स्रग्धरावृत्तम्
अन्तौ विश्ववंद्य विबुधपरिवृढैः सेव्यमानांहिपद्माः सिद्धा लोकान्तभागे परमसुखघनाः सिद्धिसौधे निषण्णाः । पंचाचारप्रगल्भाः सुगुणगणधराः शास्त्रदाः पाठकाश्च, सद्धर्मध्यानलीनाः प्रवरमुनिवराः शश्वदेते श्रिये स्युः ॥ अज्ञानतिमिरभास्कर का आदि मंगलाचरण.
[ श्री आत्मारामजी

Page #540

[ लेखक-श्री. नाथूराम प्रेमी ]
- -
[लेखक महाशय एक सिद्धहस्त लेखक और प्रामाणिक विचारक हैं। सम्प्रदायमोहका दर्शन उनमें बिलकुल नहीं पाया जाता । उनकी विचार श्रेणी अनेकातिक-समग्र और व्यापक दृष्टिसे शृंखलाबद्ध रहती है । आपसआपसके, खुल्लक मतभेद से उत्पन्न हुए क्लेशसे कितनी हानि समग्र जैनधर्मको पहुंची है उसका अच्छा दिग्दर्शन इस लेख में कराया गया है। सारी जैन समाज इस पर पुरा लक्ष देकर अपना भविष्य सुधारे और राष्ट्रहितके लिये आवश्यक संगठनबल में अपने बल का साथ दे यही इस लेखका सुप्रयोजन है-संपादक .
संसारमें शायद एक भी ऐसा धर्म नहीं है जिसमें अनेक सम्प्रदाय, उपसम्प्रदाय, संघ, पन्थ आदि न हों, फिर जैनधर्म भी इसका अपवाद कैसे होता ? इसमें भी दिगम्बर, श्वेताम्बर, स्थानकवासी, तारनपन्थी आदि अनेक सम्प्रदाय हो गये हैं। इनकी मानताओंमें जो अन्तर हैं वे बहुत स्पष्ट हैं, उन्हें सभी जानते हैं; परन्तु फिर भी इस बातसे इन्कार नहीं किया जा सकता कि उन अन्तरोंके अतिरिक्त सबमें एकता और समानता भी है जिसके कारण ये सभी · जैन' इस व्यापक नामसे संबोधित किये जाते हैं। बल्कि जिनकी दृष्टि कुछ विशाल है, जो जरा गहराईसे सोच-विचार सकते हैं वे असमानताओंकी अपेक्षा इनमें समानता ही अधिक देखते हैं। दुर्भाग्यसे इस देशपरसे एक ऐसा युग प्रवाहित हो गया है, जिस युगमें हृदयकी अपेक्षा मस्तिष्क अधिक प्रधानता पा गया था और जब युक्ति-तर्ककी कसरत दिखा सकनेवालोंके हाथमें ही धर्म-जगत्की बागडोर आ गई थी। यदि ऐसा न होता तो ये सम्प्रदायों और पन्थोंके अखाड़े इतने मजबूत न हो गये होते और इनके द्वारा अविभक्त जैनधर्मको इतनी हानि न उठानी पड़ी होती ।
धों और सम्प्रदायोंके इतिहासका अध्ययन करनेवाले आधुनिक विद्वानोंको बड़ा आश्चर्य होता है, जब वे देखते हैं कि साधारणसे साधारण मतभेदोंके कारण अलग
शताब्दि ग्रंथ ] .
: १९७:.

Page #541

जैन धर्म और उसके सम्प्रदाय
अलग पन्थ बन जाते थे और उनकी अधिकांश शक्ति परस्पर विवाद करने में खर्च होती थी । एक मनुष्यके विचार दूसरेसे नहीं मिलते, एक ही वस्तुको दो मनुष्य पृथक् पृथक् दृष्टिकोणसे देखते हैं, एक ही कही हुई या लिखी हुई बातको दो मनुष्य दो तरहसे समझते हैं । ऐसी दशामें मतभेद होना जरा भी अस्वाभाविक नहीं है और न उनके होनेमें कोई आश्चर्य ही है। मतभेदोंसे कोई हानि भी नहीं होती, यदि मतभेद रखनेवालोंमें पर-मत-सहिष्णुता भी हो और वे दुराग्रही बनकर अपने अपने जुदा जुदा दल बनाने के लिए
और अपनेसे भिन्न मत रखनेवालोंको · मिथ्यात्वी' आदि पदवियोंसे भूषित करनेके लिए कटिबद्ध न हो जाएँ।
बौद्ध साहित्य में एक घटनाका वर्णन मिलता है कि जिस समय स्वयं बुद्धदेव मौजूद थे, उस समय उनके साथ ही रहनेवाले शिष्योंमें विवाद खड़ा हो गया कि अमुक विषयमें भगवान (बुद्ध) ने जो कहा है उसका क्या अर्थ है ? और आखिर इस विवादने कलह का उग्र रूप धारण कर लिया । बुद्ध भगवानको इस बातसे बड़ा परिताप हुआ कि जब मेरी उपस्थितिमें ही शिष्य-समूह इस प्रकार झगड़ता है, तब आगे चलकर क्या होगा ?
भगवान् महावीरके सम्बन्धमें भी इसी प्रकारकी एक घटनाका उल्लेख साम-गामसुत्तमें मिलता है। चुन्द श्रमण पावा( पुरी ) में वर्षावास करके सामग्राममें भिक्षु आनन्दसे जाकर मिले और बोले-भन्ते ! निगंठ नागपुत्त ( भगवान महावीर ) अभी अभी पावामें कालवश हुए हैं। उनके मरने पर उनके निगंठोंमें (जैन-साधुओंमें ) मानो युद्ध ही हो रहा है। वे दो भाग होकर भंडन ( कलह-विवाद ) करते और एक दूसरेको मुखरूपी छुरीसे छेदते फिरते हैं। तू इस धर्म-विनय ( साधुओंके आचार ) को क्या जानेगा ? तू मिथ्यारूढ है, मैं सत्यारूढ हूँ, आदि ।
मतभेद किस प्रकार प्रारंभ होते हैं और कितनी जल्दी उनका प्रारंभ हो जाता है, उस घटनायें इस बातको अच्छी तरह प्रकट करती हैं । धर्मसंस्थापकों या तीर्थकरोंकी उपस्थितिमें ही इनका बीज पड़ जाता है, जो उनके व्यक्तित्व के प्रभावसे तथा अनुकूल खाद्यके अभावसे उनके जीते जी तो उग नहीं पाता; परन्तु उनके आँखोंके ओझल होते ही उसमें अंकुर निकलने लगते हैं और धीरे धीरे वे विशाल वृक्ष का रूप धारण कर लेते हैं।
सामगामसुत्तमें वर्णित उक्त घटनासे अनुमान होता है कि भगवान महावीरके निर्वाण होते ही उनके शिष्यों में दो मत हो गये थे और शायद वे ही आगे चलकर श्वेताम्बर और दिगम्बररूपमें परिणत हुए जान पड़ते हैं। इस मतभेदका मूल वस्त्र रखने
[श्री आत्मारामजी

Page #542

श्री. नाथूराम प्रेमी
और न रखने के सिद्धान्तमें ही था जो थोड़ीसी सहिष्णुता और उदारता रखनेसे शमन किया जा सकता था। और ऐसा मालूम होता है कि प्रारंभमें यह सहिष्णुता और उदारता रक्खी भी गई जिससे बहुत समय तक मत-भेद मत-भेदके ही रूप में रहा, उग्ररूप धारण करके दलबन्दीके दलदलमें नहीं फँसा; परन्तु आगे चलकर यह स्थिति नहीं रही और दोनों बिलकुल पृथक् होकर ही रहे।
इसके बाद दिगम्बरोंमें और फिर श्वेताम्बरों में भी भीतरी मतभेद उत्पन्न हुए और यह मतभेदोंके होते रहनेकी परम्परा बराबर जारी रही । अनेक सम्प्रदायों, पन्थों, गच्छों आदिमें विभक्त होता हुआ भगवान महावीरका शासन बराबर कमजोर होता गया। और आश्चर्य इस बातका है कि इन दो ढाई हजार वर्षों में एक भी ऐसी विभूति उत्पन्न नहीं हुई जिसने इन मतभेदोंके बीच समझौता या सामंजस्य स्थापित करनेकी कोई चेष्टा की हो, कमसे कम इतिहासमें तो इसका कोई उल्लेख नहीं मिलता है ।
वर्तमानमें जो सम्प्रदाय, पन्थ, संघ आदि मौजूद हैं उनके सिवाय और भी अनेक थे, जो अनुयायियोंकी कमीसे तथा दूसरे अज्ञात कारणोंसे नष्ट हो गये और जिनमें से अनेकोंके तो हम नाम ही भूल गये।
पाठकों ने 'यापनीय' या 'याप्य' संघका नाम सुना होगा। इस संघकी यह विचित्रता थी कि यह आगमोंको तो मानता था, स्त्री-मुक्ति और केवलिभुक्तिपर भी विश्वास करता था परन्तु चर्या दिगम्बर मुनियोंकी रखता था, वस्त्रोंका विरोधी था। इस संघकी परम्परा नष्ट हो गई है, साहित्य भी नामशेष हो गया है; परन्तु ऐसा मालूम होता है कि यह संघ श्वेताम्बर और दिगम्बर मतभेदोंके बीचकी एक कड़ी ( शृंखला ) था और शायद दोनोंके बीच हो सकनेवाले संभावित समझौते की सदिच्छाका परिणाम था । परन्तु समझौता सफल नहीं हुआ और यह एक तृतीय सम्प्रदाय बनकर कुछ समयमें नष्ट हो गया। इसके प्रवर्तक श्रीकलशनामके आचार्य थे और इसकी उत्पत्ति दक्षिणके कल्याण नगरमें ( निज़ाम स्टेट ) में बतलाई गई है।
सम्प्रदाय और संघभेद कितने साधारणसे मतभेदोंके कारण बन जाते हैं इसके उदाहरणोंकी कमी नहीं है। दिगम्बर-सम्प्रदायके मूल-संघ और काष्ठा-संघमें प्रधान भेद यह है कि मूलसंघके साधु जीवरक्षाके लिए मयूरकी पिच्छि रखते हैं और काष्ठासंघके साधु गोपुच्छके बालोंकी । मुख्य उद्देश यह है कि पिच्छि कोमल होनी चाहिए जिससे जीवोंकी विराधना न हो । गोपुच्छसे भी जीवरक्षा होती है; परन्तु जिन्हें मयूर-पिच्छिका ही आग्रह था उन्हें यह सहन न हुआ और उन्होंने काष्ठासंघको जैनाभास करार दिया । शताब्दि ग्रंथ ]

Page #543

जैन धर्म और उसके सम्प्रदाय इसके बाद एक और संघ स्थापित हुआ जो शायद उक्त दोनों संघोंके विवाद और कलहसे ऊबकर हुआ । उसने पिच्छी मात्रका त्याग कर दिया और इस कारण उसका नाम निःपिच्छिक रक्खा गया। माथुर-संघ भी उसे कहते हैं। इसी एक बातसे वह भी जैनाभास ठहरा दिया गया । एक संघ साधुओंके खड़े खड़े भोजन करनेका पक्षपाती है और दूसरा बैठकर । एक केवल इसी कारण मिथ्याती है कि वह सूखे हुए बीजोंमें जीव नहीं मानता। श्वेताम्बर-सम्प्रदायमें भी इसी प्रकारके छोटे छोटे मतभेदोंसे खरतर, तपागच्छ,
आंचलिक, पौर्णिमीयक, कटुक आदि अनेक गच्छादिकोंकी उत्पति हुई है और उनमें परस्पर खूब कलह होता रहा है । कुपक्ष-कौशिकसहस्रकिरण, तपोमतकुट्टन, अंचलमत-दलन आदि ग्रन्थ इसीके निदर्शन हैं ।
इन सभी सम्प्रदायों, पन्थों और गच्छोंके प्रधान ग्रन्थकर्ताओंने अपने अपने विपक्षियोंपर इस बुरी तौरसे आक्रमण किया है कि उसे पढ़कर प्रत्येक शान्त शिष्ट मनुष्यके हृदयपर चोट लगे विना नहीं रहती । उसे जहाँ उनकी बालकी खाल निकालनेवाली सूक्ष्मबुद्धि और अपने विपक्षीको पछाड़नेके उनके दाव-पेचोंपर कौतुक होता है, वहाँ यह सोचकर क्षोभ हुए भी नहीं रहता कि क्या उन विद्वानोंको इतना भी ख्याल नहीं था कि अपनेसे भिन्न मत रखनेवालेको प्रेम और स्नेहसे ही अपना अनुयायी बनाया जा सकता है, गाली देकर या कठोर वचनोंसे नहीं । गालीके उत्तर में तो गाली ही मिलती है, समाधान नहीं होता ।
जिस तरह भारतवर्षके मध्यकालीन राजा, महाराजा अपनी वीरता और युद्धनिपुणताका परिचय आपस में ही लड़-भिड़ कर देते रहे, आपसी वैर-विरोधको भुलाकर कभी सम्मिलित रूपसे विदेशी आक्रमणकारियोंके सम्मुख नहीं हुए, ठीक वही हाल हमारे यहाँ के धर्माचार्योंका रहा । ये आपस में ही कलह-विसंवाद करते रहे, कभी यह सोचने की आवश्यकता ही नहीं समझी कि इससे हमारे मूल शासनकी शक्ति किस तरह छिन्न-भिन्न होती है और हम किस सीमा तक दुर्बल होते जा रहे हैं।
लगभग हजार वर्षसे हमारे यहाँ विदेशी धर्म और संस्कृतियों के आक्रमण हो रहे हैं, परन्तु आप इन हजार वर्षों के साहित्यको देख जाइए, केवल जैन-साहित्यको ही नहीं, हिन्दूसाहित्यको भी; उसमें उनके विरुद्ध लिखे हुए शायद ही किसी महत्त्वपूर्ण ग्रन्थका आपको पता लगे। परन्तु यहीं के जीवित जौर मृत दर्शनों और धर्मों के खंडन-मंडनके हजारों ग्रन्थोंसे हमारे भंडार भरे पड़े हैं। जैनधर्मके आचार्योंने बौद्धो, नैयायिकों, मीमांसकों, २००:.
[ श्री आत्मारामजी

Page #544

प्रवर्तक श्री कान्तिविजयजी महाराजना सुशिप्य

आचार्यश्री विजयवल्लभसूरीश्वरजी महाराज के शिष्य रत्न--

स्वर्गस्थ उपाध्यायजी श्री सोहनविजयजी महाराज

विद्वद्वर्य ग्रंथ संशोधक मुनिराज श्री चतुरविजयजी महाराज

Page #545

Page #546

श्री. नाथूराम प्रेमी
सांख्यों आदिके खंडनमें काफी साहित्य निर्माण किया है, जिनके न लिखनेसे भी कोई क्षति नहीं होती। परन्तु जिन्होंने कोट्यावधि जैनोंको अपने उदर में डाल कर जैनधर्मको सबसे अधिक क्षीण किया है, उनके विषयमें शायद ही कुछ लिखा हो । कर्नल आलकाटके कथनानुसार मद्रास प्रेसीडेंसीके लगभग ५० लाख जैनी ईसाई-धर्ममें दीक्षित हो गये; परन्तु जैनसाहित्यमें आपको एक भी ग्रन्थ ऐसा नहीं मिलेगा जिसमें ईसाईधर्मका खंडन किया गया हो ! परन्तु खंडन-मंडनका एक भी ग्रन्थ ऐसा न होगा, जिसमें कि बौद्धोंका खंडन न हो ! और उस बौद्धधर्मका जिसका इस देशसे नामशेष ही हो चुका था और जो कमसे कम अनीश्वरवाद, अहिंसा, क्षमा आदि सिद्धान्तोंकी दृष्टिसे जैनधर्मका औरोंकी अपेक्षा अधिक अपना था। जिन शताब्दियोंमें जैनधर्म बड़ी तेजीके साथ क्षीण हो रहा था, दूसरोंका ग्रास हो रहा था, उस समय यदि दिगम्बर-श्वेताम्बर और उनके पन्थ गच्छ आदि अपनी एकताकी आवश्यकता और सबकी सम्मिलित शक्तिकी महताको महसूस करते, तो इन्ही शताब्दियोंमें वे परस्परके खंडन-मंडनका साहित्य निर्माण न करके कुछ और ही करते ।
परन्तु ये सब तो बीती हुई बातें हैं, जिनपर अनुशोचना करनेसे कोई लाभ नहीं । जो हानि हो चुकी है, वह तो हो चुकी-वह तो मैटी नहीं जा सकती। हाँ, आगेके लिए सावधान होनेकी ज़रूरत है और वह सावधानी यह है कि इस समय हममें जो सम्प्रदाय, उपसम्प्रदाय, पन्थ, उपपन्थ हैं उनमें इस भावकी पुष्टि की जाय कि हम सब एक ही जैनशासनके अनुयायी हैं, सधर्मी हैं और हम सबका कल्याण एकत्र होकर परस्पर प्रेमपूर्वक रहने में ही है। जिन छोटी छोटी बातोंमें मतभेद है, उनको अलग रखकर जिनमें किसी प्रकारका मतभेद नहीं है, उनको रखते हुए भी तो बहुत कुछ किया जा सकता है और संघ-शक्ति बढ़ाई जा सकती है।
हमें समझ लेना चाहिए कि यह वीसवीं सदी है और हम उस जगतमें रहते हैं जिसमें आपस के लड़ाई, झगड़ों, कलह-विसंवादों, अन्ध-श्रद्धा और लोकमूढ़ताओंको प्रश्रय देनेके कारण तथा विज्ञानके मार्गमें रुकावटें डालनेके कारण लोगोंको 'धर्म' नामसे ही चिढ़ होने लगी है और वे उससे ऊब गये हैं। ऐसे समयमें यदि हम सावधान नहीं हुए और आपसके लड़ाई-झगड़े मिटाकर, पन्थों और सम्प्रदायोंके कलह विसंवादोंको एक ओर रखकर एकत्र न हुए, सर्व-धर्म-पन्थ-समभावकी भावनासे युक्त होकर जीवमात्रके कल्याणकारी, सेवाभावी धर्मके वास्तविक स्वरूपको अपने कृत्योंसे प्रकट न कर सके, तो न हम रह सकेंगे और न हमारा महान् धर्म ही रहेगा।
शताब्दि ग्रंथ]
.: २०१:.

Page #547

अनेकान्तवाद
( ले० श्रीमान् पं० गिरिजादत्तजी त्रिपाठी न्याय - व्याकरणाचार्य एम. ए. )
स्मरणातीत काल से यह उलझन उपस्थित है कि क्या धर्म ( Religion ) और दर्शन ( Philosophy) परस्पर सहकारी हैं या अहिनकुलवत् इनमें विरोध है ? कुछ पाश्चात्य विद्वानों ने इन दोनों को बिलकुल भिन्न भिन्न माना है । वे धर्म को एक सीमित परिधि के अन्दर रखना चाहते हैं और दर्शन को इस से बाहर । एक धार्मिक व्यक्ति कुछ ऐसी रूढियों के भार से दबा है कि उसे उससे बाहर निकलने का अवकाश ही नहीं है । वह न तो कुछ स्वतन्त्रतापूर्वक शोच सकता है और स्वतन्त्रतापूर्वक आचरण ही कर सकता है । लेकिन एक दार्शनिक व्यक्ति यदि उस सीमित परिधि के अन्दर रहने के लिये बाध्य किया जाय तो उसकी सारी कल्पना और विचारशक्ति विलीन हो जाय । इस लिये उन विद्वानों ने इन दोनों के लिये दो भिन्न भिन्न क्षेत्र नियत किये हैं । लेकिन भारतीय विचारशील विद्वानों ने इन दोनों को भिन्न भिन्न न मानकर दोनों को साथ साथ चलाने का प्रयत्न किया । हां, यह ज़रूर है कि इन दोनों के उद्देश्य में कुछ अन्तर पड़ता है, परंतु इन थोड़ी-सी विषमताओं के सिवा इन में पूर्ण एकता है । लॉर्ड एवर्बरी के शब्दों में धर्म का उद्देश्य इस प्रकार है:
Religion was intended to living peace on earth and good-will towards men, and whatever tends to hatred and persecution, however correct in the letter, must be utterly wrong in the spirit ' अर्थात् - धर्म की प्रवृत्ति धरातल पर शान्ति और मानवसमाज की ओर सदिच्छा लाने के लिये है । जिस से घृणा और किसी प्रकार की अशान्ति की उत्पत्ति हो वह कभी भी इस वायरे के अन्दर आने लायक नहीं है । दूसरी तरफ जब राजनैतिक और आर्थिक वातावरण के प्रलयकारी झंझावात से मनुष्य की मनोनौका विषम परिस्थिति के अथाह सागर में डांवाडोल होने लगती है और शान्तिदायक सच्चे मार्ग का पता ढूंढ़ निकालना कठिन हो जाता है उस समय दर्शन ही वेलातट के प्रकाश का काम करता है । इस प्रकार यह दर्शन भी अन्तःकरण में उसी शान्ति का बीज बोता है जिस के लिये धर्म की प्रवृत्ति होती है । इसी विचार के फलस्वरूप भारतीय
[ श्री आत्मारामजी
• २०२ :

Page #548

श्री गिरिजादत्तजी त्रिपाठी सभी दर्शन अपने मजबूत पैरों पर खड़े हुए। यह जैन दर्शन भी इस नियम का अपवाद नहीं रहा । यद्यपि बाह्य पर्यालोचन मात्र से इन दोनों के दृष्टिकोण में कुछ अन्तर की झलक दीख पड़ेगी लेकिन यदि इसका सूक्ष्म विवरण किया जाय तो यह स्पष्ट हो जायगा कि वास्तव में इनके उद्देश्य में कोई भेद नहीं है। इसी भाव से प्रेरित हो कर मैं पाठकों के सामने जैन धर्म तथा दर्शन के सम्बन्ध की कुछ बातें उपस्थित करता हूँ।
जैन धर्म के सम्बन्ध में पाश्चात्य तथा भारतीय विद्वानों में बहुत बड़ी गलत फहमी फैली हुई थी। कुछ पाश्चात्य विद्वान् यह मानते थे कि जैन धर्म बौद्ध धर्म से निकला हुआ हैं। यह मानने का कारण यही हैं कि इन दोनों में कुछ समानता दीख पड़ती है। कुछ भारतीय विद्वान् भी जैन धर्म सम्बन्धी ज्ञान न होने के कारण यही मान बैठे थे कि यह कोई स्वतन्त्र धर्म नहीं हैं अपि तु बौद्धधर्म की ही एक शाखा हैं । इन दोनों तरह के विद्वानों के मत सर्वथा निर्मूल सिद्ध हो गये हैं और आज के वर्तमान संसार में इस बात की पुष्टि हो गयी हैं कि यह जैनधर्म उतना ही पुराना है जितना बौद्धधर्म । यह निर्विवाद सिद्ध है कि महावीर बुद्ध के समकालिक थे । इस के साथ ही साथ यह भी सर्वसिद्ध वात हैं कि महावीर न तो किसी धर्म के जन्मदाता थे और न किसी सम्प्रदाय के। वे तो केवल एक साधु थे जिन्हों ने जैनधर्म का आलिङ्गन कर उस सच्चे तत्त्व के दृष्टा हो गये थे जिसके लिये इस धर्म की प्रवृत्ति है। वे चौवीस तीर्थंकरो में अन्तिम तीर्थंकर थे। सभी तीर्थङ्करों ने उपदेशद्वारा इस धर्म की बुनियाद कायम रखने की भगीरथ चेष्टा की है और इसीलिये ईसा के कम से कम ८०० वर्ष पहले से लेकर आजतक इस की हस्ति कायम हैं । अब यहां पर इस थोड़े से ऐतिहासिक परिचय के बाद जैन दर्शन की उत्पत्ति के सम्बन्ध में कुछ विचार किया जाता है । इस में सन्देह की गुंजाइश नहीं है कि जैन दर्शन के बहुत पहले उपनिषदों का ही एक मात्र साम्राज्य था। वस्तुओं के स्वभाव के सम्बन्ध में उपनिषदों के विचार यह हैं कि किसी वस्तु में प्रतीयमान नामरूपादि सब मिथ्या है । सत्य केवल वही है जिस के आधार पर नामरूपों की विविध कल्पना की जाती है । दृष्टान्त के लिये एक सुवर्ण पिण्ड को लीजिये । एक ही सुवर्ण पिण्ड से कभी कुण्डल बनाया जाता हैं, कभी वलय बनाया जाता हैं तो कभी कोई दूसरा भूषण । एक ही सुवर्ण की भिन्न २ अवस्थायें बदलती जाती हैं लेकिन वह सुवर्ण ज्योंका त्यों अपने स्वभाव के साथ वर्तमान रहता है । उसके रूप और अवस्थाओं का परिवर्तन सिर्फ प्रतीतिमात्र हैं वस्तुसत् नहीं। उस वस्तु की सत्ता के सिवा और किसी चीज की सत्ता नहीं हैं। जिन्हें हम स्थिरता, दृश्यत्व या और किसी नाम से पुकारते हैं उन की वास्तविक सत्ता नहीं हैं । जो विचार उपनिषदों ने रखे हैं ठीक उनके विपरीत बौद्धों के सिद्धान्त थे । बौद्ध यह
शताब्दि ग्रंथ ]
•: २०३ :

Page #549

अनेकान्तवाद
कहते थे कि हरेक चीज प्रतिक्षण में बदलती रहती है: 'प्रतिक्षणं परिणामिनो हि सर्व एव भावाः ' । कोई भी ऐसी वस्तु नहीं है जो किसी भी रूप में स्थिर रह सके। जब मनुष्य सुवर्णपिण्ड को देखता है उस समय उस सुवर्ण के गुण के अलावे और कुछ भी नहीं देखता । इस के अतिरिक्त कोई गुण रहित चीज दृष्टिगोचर नहीं होती जिसे उपनिषद स्थिर या अपरिवर्तनशील शब्द से व्यवहृत करते हैं । बौद्धों का कहना हैं कि किसी वस्तु की स्थिरता या अपरिवर्तनशीलता केवल बुद्धि की कल्पना है, वह अज्ञान-प्रसूत है । सारांश यह निकला कि एक ओर तो उपनिषद डंके की चोट से यह बतलाना चाहते है कि वस्तु की स्थिरता सत्य हैं । दूसरी ओर बौद्ध दर्शन सबों की अस्थिरता की बिगुल फूंकता हैं । ऐसी परिस्थिति में एक ऐसे संप्रदाय की नितान्त आवश्यकता थी जो इस असामञ्जस्य को दूर करे । इसी विषम परिस्थिति को संभालने के लिये बीच में जैन दर्शन खड़ा होता है जो दोनों की बातों का खंडन कर एक नये मार्ग का जन्म देता है, जो भारतीय साहित्य में एक अपना स्थान रखता है।
यह हम पहले बता चुके हैं कि जैन संप्रदाय बौद्ध संप्रदाय का समकालीन था; इतना ही नहीं किन्तु कुछ उपनिषद् भी ऐसे थे जिनका समकालिक जैन दर्शन था । उपनिषद् और बौद्धों के परस्पर झगड़े का निपटारा करने के लिये जैन दर्शन यह कहता है कि यह कहना ठीक नहीं है कि केवल वस्तु का स्वरूप ही सत् है और उस में रहनेवाले गुण केवल काल्पनिक हैं। यह भी कहना उचित नहीं है कि हरेक भाव प्रतिक्षण में बदलते रहते हैं जैसा कि बौद्धों का सिद्धान्त है। सच बात तो यह है कि दोनों संप्रदायों में कुछ अंश सत्य है और कुछ असत्य । इस का कारण यह है कि किसी भी वस्तु की सिद्धि अनुभव के द्वारा होती है और अनुभव यही कहता है कि वस्तु न तो एकान्त सत् है न एकान्त प्रतिक्षण में परिणमनशील । अनुभव इसी सत्यता को प्रकाशित करता है कि गुणों के कुछ समवाय एसे हैं जो अपरिवर्तनशील हैं, कुछ नये गुण पैदा हो जाते हैं और कुछ पुराने धर्म नष्ट हो जाते हैं । जैन दर्शन का कहना है कि बौद्धों का यह सिद्धान्त कुछ अंशों में ठीक है कि प्रतिक्षण में वस्तुओं का परिणाम हुआ करता है। लेकिन यह कहना बिलकुल गलत है कि वस्तुओं के सभी गुणों में परिवर्तन होता है । वस्तुस्थिति तो यह है कि कुछ धर्म परिवर्तित होते हैं और कुछ नहीं । जब सुवर्णपिण्ड का कुण्डल बना दिया गया तो उसका पिण्डभाव नष्ट हो गया, एक कुण्डलभाव पैदा हो गया और सुवर्णभाव ज्यों का त्यों बना हुआ है । इस प्रकार वस्तुओं और उन के धमों का पृथक्करण यदि किया जाय तो यही सिद्ध होगा कि हरेक चीज अनेक स्वभावों को अपने अन्दर रखती है। वस्तुओं की अनेक स्वभावता की नींव पर ही सारे जैन दर्शन की इमारत खड़ी की गयी है । वस्तु के इस स्वरूप को देखकर ही 'अनन्तधर्मकं वस्तु ' यह
.:२०४:.
[ श्री आत्मारामजी

Page #550

श्री. गिरिजादत्तजी त्रिपाठी
कहा गया है। वस्तुओं के स्थिर तथा परिवर्तनीय रूप विरुद्ध धर्मों का समन्वय ही हमें अनेकान्तवाद का मार्ग दिखाता है जिसे हम Relative pluralism कहते हैं । इस सिद्धान्त का आविष्कार इस संप्रदाय को प्राचीनतम उपनिषद् तथा बौद्धों से पृथक् करने के लिये ही हुआ है। किसी वस्तु में स्थिरता का दम भरना उसकी कुछ विभिन्न अवस्थाओं को लेकर होता है। सुवर्णपिण्ड एक दृष्टिकोण से द्रव्य है और दूसरे दृष्टिकोण से कुछ दूसरी ही वस्तु । उसे हम उसी हालत में द्रव्य कह सकते है जब उसे अनेक परमाणुओं का संघात माना जाय । यदि उसे हम काल या दिक् के दृष्टिकोण से विचारें तो वह द्रव्य नहीं कहा जा सकता। इस लिये वह सुवर्णपिण्ड एक ही काल में द्रव्य और द्रव्याभाव भी कहा जा सकता है । यह परमाणनिष्पन्न भी कहा जा सकता है और उससे भिन्न भी। यदि हम उसे पृथ्वी परमाणु से बना हुआ माने तो वह परमाणु-निष्पन्न कहा जा सकता है और चूंकि वह जल परमाणु से नहीं बना है इस लिये उससे भिन्न भी है । उस सुवर्णपिण्ड से जो कुण्डल तैयार किया गया वह भी अनेक खभाववाला है । वह द्रवीभूत सुवर्ण से बने रहने पर भी ठोस सुवर्ण से नहीं बना है । राल से बने रहने पर भी श्याम से नहीं बनाया गया है । इस प्रकार वस्तुस्वरूप की परीक्षा करने पर यही सारांश निकलता है कि वस्तुओं का स्वरूप दृष्टिकोण पर निर्भर रहता है जिसे हम Conditional कह सकते हैं।
इसी अनेकान्तवाद की नींव पर जैनदर्शन का नयवाद तथा स्याद्वाद अवलम्बित हैं । किसी वस्तु के स्वभाव के सम्बन्ध में जब हम कोई निर्णय देने को तैयार होते हैं उस समय दो बातें हमारे सामने आती हैं। पहली वात तो यह है कि जब ' यह मनुष्य है ' इस वाक्य का उच्चारण हम करते हैं उस समयं हमारे ध्यान में उस के अनेक गुणों का चित्र खिंच जाता है लेकिन वे गुण सामूहिक रूप से उस चीज में हमारे सामने आते हैं । उस वस्तु के गुणों को उस वस्तु से पृथक् हम नहीं देखते । दूसरी बात यह है कि हम वस्तु के गुणों को उस वस्तु से पृथक् करके समझते हैं और दृष्टिकाल में वस्तु असत्रूप में रह जाती है । सारांश यह कि जब हम किसी वस्तु को देखते हैं उस समय उस के गुणों को ही देखते हैं, वस्तु तो उस जगह केवल मायानगर की भांति असत् मात्र है। इन्हीं दो प्रकार के दृष्टिकोणों को जैन दर्शन में द्रव्यनय तथा पर्यायनय शब्दों से व्यवहृत करते हैं । जिस प्रकार इस अनेकान्तवाद के सिद्धान्तने नयवाद का जन्म दिया उसी प्रकार इसने स्याद्वाद को भी पैदा किया । यदि अनेकान्तवाद की सत्ता स्थिर न हो तो स्याद्वाद टिक ही नहीं सकता। इस लिये संक्षेप में यह कहा जा सकता है कि अनेकान्तवाद वाद के सभी जैन दार्शनिक सिद्धान्तों का मूल स्रोत है जिसने समय समय पर अनेक विषयों के द्वारा इस दर्शन के काया को पूर्ण किया है। भताब्दि ग्रंथ ]
.:२०५:.

Page #551

आया न्यायागमौनिधि श्रीआत्माराम
पात्पाज्याचारणा
शतादि
लगताष्टकम
॥ प्रार्थी श्री बड़ोदीय-संघः ॥
[ रचयिता-श्रीबद्रिकाश्रमान्तर्गतमनोड़ाग्रामवास्तव्य पं० गङ्गारामतनुज
साहित्याचार्य पं० माधवानन्द शास्त्री ]
पाञ्चाले मेदपाटे मरुधरविषये गौर्जरे चापि पूर्वे,
सौराष्ट्रे मध्यदेशे निखिलजनपदे नागरे ग्रामके वा ॥ श्रीवीरस्वामिवर्त्मप्रसरपटुमतीन् श्रीबड़ौदार्थिसंघः,
त्रेधाऽयं नौति पूज्यान् सुगुरुमुनिवरान् स्वागतं वोऽत्र पुर्याम् ॥ १॥ आO वा धर्मनावो जिनपथचरितं पालयन्त्यः पवित्रं,
श्रीमन्तः श्रेष्ठिवर्या जिनवरपदगाः श्राविकाः शीलभूषाः ॥ सानन्दं भक्तिभावान्नमति च मनसा श्रीवटाख्यानसंघः, श्रीजैनाचार्यभानोर्महसि शतसमा स्वागतं वोऽत्र पुर्याम् ॥ २॥ श्रीजैनधर्मनगरीगुरुदुर्गमूलाः,
पारस्परं जिनवचो हृदि धारयन्तः ॥ पानिजैर्वटपुरीं चरितार्थयन्तु,
श्रीस्वागतं भवतु वो मुनिपुङ्गवेभ्यः चारित्रमार्गममलं परिपोषयन्तः,
आज्ञा निधाय कठिनेष्वपि देशकेषु ॥
॥३
॥
.: २०६:.
[ श्री आत्मारामजी

Page #552

पं. माधवानंद शास्त्री पद्भ्यां चरन्ति विहरन्ति च वार्द्धमानीम् ,
श्रीस्वागतं मुनिवरा वटराजधान्याम् ॥४॥ आवारिधेर्जिनवरैरुदितं सुधर्म, .. त्रिःसप्तवारगुणितं च समासहस्रं ॥ दिव्योपदेशवचनैर्भुवि भावयन्तः,
श्रीस्वागतं भवतु वोऽत्र समानभावाः ॥५॥ मासो मधुः कविकुलस्य च लेखनीयः,
शीतोष्णतुल्यरुचिरो नगरी प्रधाना ॥ यस्यां विभान्ति भवनानि मनोहराणि,
श्रीस्वागतं कथयते किल सा पुरी वः ॥६॥ इभ्याः पवित्रजिनपादकजाश्रया हि,
मित्रैः सुतैनिजजनैर्जयहर्षनादैः ॥ भूमण्डलायमुनिराजमहोदयानां,
__श्रीस्वागतं भवतु वो नु महोत्सवेऽस्मिन् ॥ ७ ॥ शोभात्मराममुनिराजमहोदयानां,
चान्द्री विभेव भुवने विलसत्यजस्रम् ॥ आज्ञां निधाय शिरसा सकलाः समेयु
रेते जना मुनिवराः सफला भवेयुः पुण्येन पुण्यपुरुषोत्सवसंगमः स्या
देतत् समस्तमुचितार्थविदो विदन्ति । धर्मोदयाय विमलैः सदयं मुनीशैरभ्यागमे मतिरहो विबुधैर्विधेया ॥९॥
॥ ॐ शान्तिः ३ ॥
शताब्दि ग्रंथ ]
.:२०७:.

Page #553

अध्य स्ततिलोकः॥
लेखक बद्रिकाश्रमान्तर्गतमनोड़ाग्रामवास्तव्य साहित्याचार्य पं. माधवानन्द शास्त्री योगाभोगानुगामी द्विजभजनजनिः शारदारक्तिरक्तो,
दिगजेता जेतृजेता मतिनुतिगतिभिः पूजितो जिष्णुजिकैः । जीयाद् दायादयात्री खलबलदलनो लोललीलस्वलज्जः,
केदारोदास्यदारी विमलमधुमदोद्दामधामप्रमत्तः ॥१॥ प्रथमोऽर्थः--स प्रसिद्ध आत्माराममुनि नो धर्मश्च जीयात् सर्वोत्कर्षेण वर्ततामित्यर्थः।। कथंभूतः स मुनिर्धर्मश्च(योगाभोगानुगामी) योगश्चित्तवृत्तिनिरोधस्तस्याऽऽभोगः संपूर्णता विस्तारता तदनुगामी तदनुसरणशीलश्चित्तवृत्तिनिरोधेन योगप्रतिपादकशास्त्रानुगामीत्यर्थः ।
धर्मोऽपि कीदृक्षो योगानां जिनवचननिःस्मृतपंचचत्वारिंशत्सूत्राणां य आभोगो नानाविधप्रवचनतया विस्तारता तदनुगामी तदनुकूलयायी । पुनः कीदृशोऽसौ मुनिपुंगवो धर्मश्च (द्विजभजनजनिः ) द्विजस्य जन्मगर्भसंस्कारतया क्षत्रियस्य यद् भजनं गृहं तत्र जनिः कल्याणकारिण्युत्पत्तिर्यस्य स तथा-धर्मोऽपि द्विजानां ब्राह्मणक्षत्रियविशां नानाधर्मोपदेशवचनैर्भजनाय सेवनाय जनिर्जगति प्रादुर्भावो यस्य स तादृक्षः । पुनः किंप्रकारः स योगिराद् पावनधर्मश्च ( शारदारक्तिरक्तः ) शीर्य्यन्तेऽनेकभवकृतपापानि समूलमनेनेति शारं ज्ञानं, ज्ञानं ददाति, इति शारदा विद्याप्रदा सा प्रसिद्धा सरस्वती, तस्यां याऽऽरक्तिरासक्तिस्तत्र रक्तोऽहर्निशसद्विद्याध्ययनशीलः । धर्मोऽपि शारदायां सद्विद्यायां याऽऽरक्तिर्नानाज्ञानोपकरसामग्र्यैकनिष्ठा तत्र रक्तस्त्रिधा तल्लीनोऽहर्निशसामायिकप्रतिक्रमणविद्याध्ययनादिव्यापारेण संलग्नोऽर्थात्तत्र भविकजननियोजक इत्यर्थः । पुनः कथंभूतः स मुनिर्धर्मश्च ( दिगजेता) विषयेभ्य आत्मानं जयति जेता दिशां जेता दिग्जेता-वा दिशो जयति-दिग्जेता-स्वातुलमेधया तत्रस्थान् प्रबल
•: २०८:.
[ श्री आत्मारामजी

Page #554

पं. माधवानंद शास्त्री
वादिकण्ठीरवान् जयतीति दिगजेता--धर्मोऽप्यहिंसापरमो धर्मः, सर्वे जीवाः समाना इति दयामयदुंदुभिघोषेण सर्वदिगवर्तिविविधमतावलंबिप्रखरवावदूकान् जयतीति-दिग्जेता ।
पुनः कीदृक्षोऽयं मुनिधौरेयो धर्मश्च-(जेतृजेता ) जयन्ति स्वपाण्डित्येन जनानिति जेतारस्तानपि जयतीति जेतृजेता-कुतर्काभिमानग्रसितप्राणिसुबुद्धिक्षुप्रांकुशतया विवादैकरतीन् सामान्यबुद्धिमद्भिरजेतृनपि जयतीति जेतृजेता-इत्यर्थः ॥
धर्मोऽपि पुनः कीदृश अनेकान्तवादप्रतिपादकस्याद्वादमहापंचास्यरवनादेन दिशि दिशि पलायितान् जेतृनपि जयतीति जेतृजेता-पुनः कथंभूतः स मुनिर्धर्मश्च-( जिष्णुजिकैः पूजितः)। जयतीति जिष्णुर्वासव इन्द्रस्तद्गुणवर्णने जिह्वा रसनाव्यापारो येषां ते जिष्णुजिह्वा देवास्तैरपि पूजितस्तद्गुणश्रवणजाताहादतया सत्कृतो धर्मोऽप्यहिंसामयत्वाजिष्णुजिकैः पूजित एव जयति निखिलरागादिकारीनिति जिष्णुर्वीतरागस्तत्र जिह्वा येषां ते जिष्णुजिह्वा देवा भुवनवर्तिनश्च तैः पूजितस्तथाहि समवसरणरचनादिषु तीर्थंकराणामतिशयं दृष्ट्वा करांजलिबद्धसुरभिकुसुमवृष्टिवर्षणतया देवैरपि संभावितः किमुत-अन्यैः । वा जयति सर्वानिति जिष्णु धनं तदर्जन एव जिह्वा वागल्यापारो येषां ते जिष्णुजिह्वा नैगमास्तैः पूजितः सादरं भक्त्यार्चितः पूजादिभिर्वृहितश्च । कथंभूतैर्जिष्णुजिह्वः ( मतिनुगतिभिः )। मत्या बुद्ध्या या नुतिः प्रशंसा कीदृशोऽयं भुवनभानुरात्माराममुनिरिति तद्गुणप्रशंसायां गतिरिंद्रियव्यापारो येषां ते मतिनुतिगतयस्तैर्मतिनुतिगतिभिः ।
वा धर्मपक्षे मतेर्ज्ञानस्य या नुतिः स्तुतिः स्वच्छीभूय देवालयगुरुवन्दनादौ या तीर्थकराणां स्तुतिर्गद्यपद्यमयवाण्याः स्तवनं तत्र गतिर्गमनागमनं येषां ते तैस्तथोक्तैः ।
अथवा मतिनुतिगतिभिरिति विशेषणं हेतुकोटिप्रवेशतया कथंभूतो मुनिराजो धर्मश्च तथा ( मतिनुतिगतिभिः )। मत्या मेधया ज्ञानेन नुत्या स्तुत्या गत्या नानाविधकाव्योपायैदिग्जेताऽतो जेतृ जेता च । इत्यप्यर्थसंगतिः ।
तथा जिष्णुजिह्वरिति पदं स्वतंत्रमेवावधार्यम् ।
पुनः कथंभूतः स मुनिराजो धर्मश्च (दायादयात्री) दायादा नाशवन्तः संसारकारिणो ये कौटुम्बिकास्तेभ्यो या यात्रा परोपकृतिपथगमनं यस्य स दायादयात्री । धर्मोऽपि दायादे विभागकरणे सपिण्डादिदेयभागविभागकरणे यात्री शास्त्रीयवचनोपदेशतया सत्यमार्गदर्शकः ।। पुनः किंविधोऽसौ योगिराजो धर्मश्च ( खलबलदलनः ) खानीन्द्रियाणि लान्ति बलात् विषयेषु पातयन्ति-गृह्णन्ति वा खला विषयाः शब्दादयस्तेषां बलं बलाद् भोगेषु पातनं तद् दलति
शताब्दि ग्रंथ]

Page #555

अथ स्तुतिश्लोकः दलयति चेति खलबलदलनः ।। धर्मोऽपि खलानां कुपथगामिनां बलं बलात्कारेणावरोधनमत्याचरणं दलति दलयति सुयुक्तियुक्त्येति खलबलदलनः ।
पुनः कथंभूतो मुनिर्धर्मश्च ( लोललीलस्वलजः ) । लोला चंचला या तृष्णा-विषयवासना तस्या या लीला विलासता तया स्वस्मिन्नैव स्वीयात्मन्येव लज्जतेऽहो दुरन्तेयं तृष्णा नानायोनिषु जातेनापि शतशो भोगा भुक्तास्तदपि नरभवेऽद्यापि वासनाक्षयो न जात इति विचारेणात्मन्येव लज्जत इति लजः। धर्मोऽपि लोला विद्युद्वच्चला चपला या लक्ष्मीस्तस्या लीला-केलिस्तया स्वे स्वकीये धनादावपि यद्यन्यायतया व्यवहृयते विधाय परपीडां गृह्यत इति लज्जते किमुत परकीयधनादिग्रहणम् ॥
पुनः कथंभूतः स मुनिपुंगवो धर्मश्च (केदारौदास्यदारी) के शिरसि दरमेव दारं यद् भयं मृत्युजन्यं तेन यदौदास्यं व्यापारादौ शिथलीकरणत्वं तद् धर्मोपदेशसुधापानतया दारयतीति (केदारौदास्यदारी) धर्मोऽपि विशां कृषिकर्मस्वभावजमिति शास्त्रवचनपरिपाट्या केदाराणि क्षेत्राणि तत्कर्मवन्तो ये जनास्तेषां कर्षणसेचनवपनादिना बुभुक्षाजन्यं यदौदास्यं जनुषामिति तदारयतीति तादृशः । पुनः कीदृशोऽयं मुनिर्धर्मश्च ( विमलमधुमदोद्दामधामप्रमत्तः) । विमलो नातिशीतो नात्युष्णः सर्वाननुदायी यो मधुर्वसन्तर्तुस्तत्र तेन वा यो मदो हर्षो नानाविधविकसितलताकुसुमफलाभिदर्शनजः । तस्योद्दामधामा यः कामस्तत्र प्रमत्तः । समायाते वसन्ते कः खलु सकामो न भवेदेते मुनयस्तत्रापि जितकामवेगा एव । अथवा विमलं विशेषमलावच्छिन्नं यन्मधु मद्यं तस्माद् य मदो मदावस्था तस्य यद्-उद्दामधामग्रहिलत्वं तत्र आसमन्तात्प्रमत्तः । सावधानः सवेथा त्यक्तविषयः ।
धर्मोऽपि-विमलो विमलनाथप्रभुः स एव मधुर्मधुररसः सर्वजनपेयो दर्शनीयस्तस्माद् यो मदोऽत्यानन्दस्तस्य यद् उद्दाम उत्कृष्टं धर्ममोक्षाख्यं तत्र प्रमत्तः ।
अहर्निशज्ञानध्यानसामायिकपूजादिव्यापारेण जागरूकः । तत्र मोक्षाख्ये व्यापारे भविकजननियोजक इत्यर्थः । एवमेतद् गुणगणसमलंकृतः स प्रसिद्धो मुनिर्धर्मश्च शतं जीयादिति कर्तुराशयः । इति संक्षेपतः सरलैकार्थः । अन्ये च बह्वर्थाः कृता एव प्रकाशिता भविष्यन्ति समयेन ॥ *
* अस्य श्लोकस्याऽन्येऽप्येकपञ्चाशदर्था अनेनैव पण्डितवरेण साहित्याचार्यश्रीमाधवानन्दशास्त्रिणा कृताः सन्ति । तानानन्यत्र पुस्तकरूपेण अम्बालानगर( पंजाब )स्थश्रीआत्मानन्द-जैन-महासभाया व्यवस्थापका हिन्दयनुवादपुरस्सरं प्रकटयिष्यन्ति । जिज्ञासुभिरक्षिलक्षीकरणोयास्त इति संज्ञापयति मुनिश्चरणविजयः॥
.: २१०:.
[ श्री आत्मारामजी

Page #556

(वरेभीवीरमानन्दम् नापक की मन्मेव
MGHIRL 116
onlow
K
" न्यायाम्भोनिधि जैनाचार्य १००८ श्रीमद्विजयानन्दसूरि प्रसिद्ध नाम श्रीआत्मारामजी
महाराज के जन्मशताब्दि स्मारकग्रन्थ के लिये" (लेखक-वल्लभविजय )
संवत् १८९३ चैत्र सुदि प्रतिपदा बृहस्पतिवार को देश पंजाब जिला फिरोजपुर तहसील जीरा के पास लेहरा ग्राम में चउघरे कर्पूरब्रह्मक्षत्रिय सरदार गणेशचन्द्र की स्त्री रूपादेवी की कूख से एक होनहार बालक का जन्म हुआ जिस की जन्मकुंडली यह है:
-
-
-
बु. शु. सू.
A
रा. चं.
११
में
बृ.
यही बालक संवत् १९९३ चैत्र सुदि प्रतिपदा मंगलवार तारीख २४ मार्च ई. सन् १९३६ के दिन हुई जन्मशताब्दि का नायक है ।
सज्जनों को विदित रहे कि, मईम न्यायांभोनिधि जैनाचार्य १००८ श्रीमद्विजयानंदसूरि प्रसिद्ध नाम श्रीआत्मारामजी महाराज का जन्मशताब्दि महोत्सव नगर बड़ौदा में समाप्त होजाने बाद किसी प्रसंगवश आप की कुंडली देखने से मालूम हुआ कि, आप की कुंडली में लिखे हुए ग्रहानुसार आप का शुभ जन्म गुजरात देश की रूढ़ी मुजिब कार्तिकी अर्थात् कार्तिक सुदि प्रतिपदा को जो संवत् शुरू होता है उस मुजिब गुजराती १८९३ और चैत्री १८९४ चैत्र सुदि एकम गुरुवार को सिद्ध होता है। क्योंकि आप पंजाब में जन्मे हैं इसलिए पंजाब के हिसाब से १८९३ गिनने से १९९३ (गुजराती १९९२ ) चैत्र सुदि एकम को आप को सौ वर्ष पूरे
शताब्दि ग्रंथ
.: २११.

Page #557

शताब्दि नायक की जन्मकुंडली
होते हैं मान लिया गया था; परंतु सौमा वर्ष प्रारंभ हुआ समझ लेना. और आगामी संवत् १९९३ गुजराती, चैत्री १९९४ चैत्र सुदि एकम सोमवार तारीख १२ अप्रैल सन् १९३७ को एक सौ एक वर्ष की शुरूआत समझ लेनी । मतलब सौमे वर्ष की समाप्ति में जो शताब्दि महोत्सव करना था वह पूर्वोक्त भ्रांति के कारण सौमे वर्ष की शुरूआत में हो गया है.
___“जो कुछ होता है अच्छे के लिए " दुनिया की मशहूर इस कहावत मुजिब यदि ख्याल किया जाय तो जो कुछ हुआ है ठीक ही हुआ है ! आपका जन्मशताब्दि महोत्सव एक वर्ष तक बलकि इससे अधिक समय तक भी मनाया जा सकता है और उमीद है मनाया ही जायगा ! जिसकी पूर्णाहूति पंजाब देशमें ही होती नजर आती है !
प्रसंग से सुप्रसिद्ध ऐतिहासिक व्यक्ति जैनाचार्य १००८ श्रीमान् विजयहीरसूरिजी की जन्मकुंडली दी जाती है जिसपर से ज्योतिर्विद् विद्वान् समझ सकते हैं कि जगत् में सुप्रसिद्ध होनहार व्यक्ति के कैसे उत्तम ग्रह होते हैं ।
___ संवत् १५८३ मागसर सुदि नवमी सोमवार को देश गुजरात प्रह्लादनपुर (पालनपुर) में ओसवालजातीय शाह कूरा की धर्मपत्नी नाथीदेवी की कूख से एक होनहार पुत्ररत्न उत्पन्न हुआ, जिसका जन्म लग्न
गु. के.
बु.
शु.
यही बालक उन्नति को प्राप्त होता हुआ मुगलसम्राट् सुप्रसिद्ध अकबर बादशाह के प्रतिबोधक आचार्य श्री हीरविजय मूरि हुए।
.: २१२ :
[श्री आत्मारामजी

Page #558

श्रीविजयानन्द सरीश्वराष्टकम
धारं धारं व्रतमविकलं ब्रह्म बाल्यान्मनस्त्री । वारं वारं विमलवचनं वीतरागस्य विश्वम् || सारं सारं सकलसुखकृत्सूक्तिमुक्तामजल्पीत् । पायात्स श्री महित विजयानन्दसूरिः सदा वः ॥ १ ॥
रचयिता - मुनिराज श्री विचक्षणविजयजी.
शताब्दि मंथ ]:

जोषं जोषं गुरुपदकजं प्राप्तविद्यो विरक्तः । स्तोषं स्तोषं वपुरपगतेच्छस्तपस्यंश्च तीव्रम् ॥ रोषं रोषं व्यसृजदखिलं चान्तरं शत्रुवर्गं । देयान्मोदं महितविजयानन्दसूरिः सदा वः ॥ २ ॥
कारं कारं परहितमतिर्धर्मसञ्चारमग्र्यं । तारं तारं भवजलनिधेर्जन्मिनोऽल्पेतरान् यः ॥ हारं हार व्यहृत हृदयान्यत्र हृद्यैर्गुणौधैभूयात्तुष्ट्यै महितविजयानन्दसूरिः सदा वः || ३ ||
नायं नायं नयनिपुणतां श्रोतृलोकं समस्तं । गायं गायं गुरुगुणगणं देवधर्मे गुरौ वा ॥ पायं पायं चरणशरणान् तापतप्तानतृप्यत् । दिश्याद्भूतं महित विजयानन्दसूरिः सदा वः ॥ ४ ॥
•: २१३ :•

Page #559

॥५॥
॥६॥
श्री विजयानन्दसूरीणामष्टकानि स्थापं स्थापं प्रतिमतजुषामात्मनीनं स्वपक्षं । जापं जापं परमतिमुखै नमागं जयन्तम् ।। दापं दापं भविमलमलं ज्ञानवारा व्यराजत् । स्तात्स प्रीत्यै महितविजयानन्दसरिः सदा वः स्तावं स्तावं स्तुतिसमुचितं सर्वगन्नैककल्पैः । पावं पावं कुवलयमनुष्णांशुकल्पश्च पादैः ॥ मावं मावं प्रतिकृतिमुषामाननं यो व्यजेष्ट । भूयाद्भूत्यै महितविजयानन्दमूरिः सदा वः मन्थं मन्थं विविधविषयान् ज्ञाततत्त्वः समीक्षी । ग्रन्थं ग्रन्थं नवनवतया तोषपोषान्निबन्धान् ।। श्रन्थं श्रन्थं चिरमुपचितं कर्मजालं समाधाद् । देयात्सौख्यं महितविजयानन्दसूरिः सदा वः सर्ज सर्ज स्फुटपदमपि स्फाररोचिष्णुवाक्यं । गर्ज गर्जे द्विरदरिपुवत् पर्षदि प्रोत्सहिष्णुः ॥ तर्ज तर्ज कुपथपथिकान् सत्यमाख्यद्विपश्चिद् । भूयाद् भूत्यै महितविजयानन्दसूरिः सदा वः यस्मिन् भूषयति प्रचण्डरुचिवत्पढे हि पूर्वाचलं । दुर्वादिप्रकरो दिवान्धविसरोऽनेशत्पुनः सम्प्रति ।। यस्मिन्नुत्सुकनाकिसेव्यचरणे प्रोज्जृम्भमाणं च तं । तत्पट्टे मुनिवल्लभोऽङ्कुशयितुं प्रोद्यन्ननूरूयते
॥७॥
॥८॥
॥९॥
(२) तत्वज्ञानसमिद्धबोधविबुधव्यूहावृतोऽनारतं । हृद्यं जैनशरण्यचारुचरणद्वन्द्वं दधानो हृदि ॥ उद्दीव्यजगदेकरञ्जनविधावुद्योगविद्योतितः। सम्मोदं दिशतादमन्दविजयानन्दः सदानन्दनः ॥१॥
[ श्री आत्मारामनी

Page #560

मुनिश्री विचक्षणविजयजी शास्त्रस्याभ्यसनं विना श्रुतिधरो यः सूरिरन्यैरलं । न्यायोम्भोधिमुपाधिमाधिततरां राजबहुव्रीहिकम् ॥ भूयो जीवनदानमानविदितो जीमूतवद् यः स्वयं । सम्मोदं दिशतादमन्दविजयानन्दः सदानन्दनः ॥२॥
सद्धर्माचरणप्रचारणपरो विश्वम्भराभूषणं । वैराग्यैकनिधिर्विधिः सुयशसां कारुण्यवारांनिधिः ।। लोकानां हितकामनापरतया तीर्थाटने व्यापृतः । सम्मोदं दिशतादमन्दविजयानन्दः सदानन्दनः
॥३॥
उत्साहेन समाकलय्य विबुधनातं समन्तात्पुननैबन्धं निवहं निबध्य सकलं शास्त्रं सदोपैदिधत् ॥ सोऽयं सत्कुलजः समस्तजनतासौजन्यवित्तिंगतः। सम्मोदं दिशतादमन्दविजयानन्दः सदानन्दनः
॥४॥
सारासारविचारचारुचतुरो दिव्यत्प्रतीची स्फुरद् । बौद्धवातविपक्षपक्षदलनप्रेक्षाप्रतीतः परम् ॥ जैनाचार्यपदप्रफुल्लकुसुमैः संपूजितः सर्वतः। सम्मोदं दिशतादमन्दविजयानन्दः सदानन्दनः
॥५॥
यं प्राप्ता पृथुना गुणातिशयिता लोकानवन्ती यतस्तत्पृथ्वीति भुवोऽवनीति च वरं नामार्थवत्तां गतम् ॥ लोकालोचनयष्टितामुपगतो जैनीयधर्मध्वजः । सम्मोदं दिशतादमन्दविजयानन्दः सदानन्दनः ॥६॥
चश्चच्चन्द्रमरीचिसंचयसुधाधाराकरीन्द्रस्फुरत्कुन्दामन्द विकाशकैरवलसन्मुक्ताहिमानीसमः ॥ यस्यास्मिन् भुवने यशःसमुदयो विद्योतते सोऽनिशं । सम्मोदं दिशतादमन्दविजयानन्दः सदानन्दनः ॥७॥
सताब्दि ग्रंथ

Page #561

श्री विजयानन्दसूरीणामष्टकानि वन्द्यानामनृतेन वन्दनवचोवृन्देन संवन्दनादादेयानि सुगृह्णतेऽनवरतं दिङ्मण्डले कोविदाः ।। नासत्यास्तुतिवागमुष्य बत तत्सत्यस्तुतेर्वादिने । सम्मोदं दिशतादमन्दविजयानन्दः सदानन्दनः न्यायांभोधिश्रीमद्विजयानन्दाष्टकं पूर्णम् । सहृदयसमुदयमनसः प्रमुदनिदानं सदोदयताम्
॥८॥
॥९॥
यो ब्रह्मव्रतपालनकचतुरः सद्धर्मवक्ता महान् । विश्वख्यातयशा उदारहदयः श्रीवीतरागैकधीः ।। प्राज्ञम्मन्यकुतर्ककृन्तनविधौ यल्लेखनी विश्रुता । न्यायाम्भोधिमुनीन्द्रवन्धविजयानन्दश्चिरं नन्दतात् ॥१॥ यः स्याद्वादमहास्त्रभृजिनवचः प्रोत्थापकाण्टुण्ढकान् । वादेऽपास्य जुगोप विश्वविदितं श्रीवीतरागार्चनम् ॥ आक्षेपाँश्च निराकरोत्परकृताज्जैनागमे तत्त्वविद् । न्यायाम्भोधिमुनीन्द्रवन्धविजयानन्दश्चिरं नन्दतात् ॥ २ ॥ यः संसारमहाटवीपरिपटजन्तू गोप श्रमात् । तीर्थेशप्रतिपादितागमपथं सन्दर्शयन्मोक्षदम् ॥ सिद्धान्तोदधिमन्थनाप्तविरतिश्रीवर्धनो वाक्पतिः। न्यायाम्भोधिमुनीन्द्रवन्धविजयानन्दश्चिरं नन्दतात् ॥ ३ ॥ यः पाश्चात्यबुधाँस्तदीयसमितौ श्रीवीरचन्द्राभिधं । यीशूमीश इव प्रबोधनपरः संप्रेषयद् धार्मिकम् ॥ यद्युक्तीः प्रविभाव्य राघवतनूजः ख्यातिमामोद् भृशं । न्यायाम्भोधिमुनीन्द्रवन्धविजयानन्दश्चिरं नन्दतात् ॥४॥
[ श्री आरमारामजी

Page #562

मुनिश्री विचक्षणविजयजी
यः सिद्धाचलतीर्थराजमयजत् श्रीमारुदेवप्रभुं । स्तोत्रैर्वाक्पतिनिर्मितैरिव भवभ्रान्तिप्रभेदेच्छया ॥ सत्त्वोद्रेकवशादथ व्यवसितं ब्रह्मास्म्यहं केवलं । न्यायाम्भोधिमुनीन्द्रवन्धविजयानन्दश्चिरं नन्दतात् ॥५॥ यो वैराग्यमहानरेन्द्रमवशं वश्यं विधायाप्यहो! । चित्तैकाग्र्यसमृद्धिलुण्टनपरान् क्षेपानजैषीद् भृशम् ॥ शान्त्या चन्द्र इव प्रसादितजनैः सोल्लासमालोकितो । न्यायाम्भोधिमुनीन्द्रवन्धविजयानन्दश्चिरं नन्दतात् ॥६॥ दृष्ट्वा यस्य महामुनेरभयदं सद्धर्मरागं शुभं । आचार्यस्य गुणावली च विमलां जैनप्रजाऽदादिमाम् ॥ जैनाचार्य इति प्रसिद्धपदवीं विद्वजनैराहतां । न्यायाम्भोधिमुनीन्द्रवन्धविजयानन्दश्चिरं नन्दतात् ॥ ७ ॥ यः सौभाग्यपरम्परामनुभवस्तीर्थाटनं चक्रिवान् । अज्ञानोपहताँश्च जीवनिवहानुदबोधयन् युक्तितः ॥ श्रीमद्भागवतं पदं स्मृतिपथं नीत्वा च नाकं गतो । न्यायाम्भोधिमुनीन्द्रवन्धविजयानन्दश्चिरं नन्दतात् ॥ ८॥ आत्मारामाष्टकमिदं, यः पठेत्प्रयतः शुचिः। शास्त्रोदितां लभेतात्म-संपत्तिं नात्र संशयः॥
शताब्दि ग्रंथ
.:२१७:.

Page #563

WA
UNITY

Page #564

Page #565

CUDAIP
ururumummy
suparmomsuuuNTIMRO
सुप्रसिद्ध शासनप्रभावक स्व-परशास्त्रनिष्णात न्यायांभोनिधि जैनाचार्य
श्री १००८ श्रीमद् विजयानन्दसूरीश्वरजी महाराज ।
Umellel m men mili lal
स्वर्गवास-१९५२, गुजरांवाला-( पंजाब )
ढंढक दीक्षा-१९१० (पंजाब ) मालेरकोटला
meelimile Timile
M
laimalMAMI illumilitannila
आचार्य पद-१९४३, पालीताणा-( काठीयावाड)
संवेगी दीक्षा-१९३२, अमदावाद (गूजरात
( श्री १००८ श्रीमद् आत्मारामजी महाराजजी।) [ जन्म-विक्रम संवत्-१८९३, चैत्र शुदि-१, लेहरा ( पंजाब )]
கானானானாலrities

Page #566

જિનાજાતિ . विसथानसपिरतीमदरहेछ ।
[ સ્વ. વિજયાનંદસૂરિજી, જો સાચે જ સંસ્કૃત સાહિત્યના પારગામી હતા તો પછી એમણે હિંદીને પ્રચારનું વાહન કેમ બનાવ્યું ? લેક-કલ્યાણનો ઉપાસક લેકભાષાની અવગણના કરી શકતો નથી. એ દૃષ્ટિએ જ, હજી તે પગભર થતી હિંદી ભાષાને, એ સ્વર્ગસ્થ પુરુષે અપનાવી; અને પિતાની સહસ્ત્રમુખી પ્રતિભાવડે એને સમૃદ્ધ બનાવી. મુનિશ્રી પુણ્યવિજ્યજી, સ્વર્ગસ્થની એ પ્રતિભા અને લેકહિતૈષી વૃત્તિને અહિં ટૂંકામાં પરિચય કરાવે છે. ]
જ્યારે જ્યારે પ્રજાના જીવનમાંથી પ્રાણુ ઉડી જઈ પ્રજા નિચેતન બની જાય છે અને જ્યારે તેને સાચે જ એમ લાગે છે કે પોતે ઘેર અંધકારમાં ડૂબતી જાય છે, ત્યારે ત્યારે તેને પુનર્જીવન અથવા નવીન પ્રકાશ મેળવવા માટે પોતાની પ્રાચીન વિભૂતિઓ–અર્થાત્ અસ્ત પામી ગએલ છતાં જીવતા-જાગતા પૂર્વ મહાપુરુષ,–ની ઝગમગતી જીવનજ્યોતિનું દર્શન કરવાની ઉત્કંઠા થાય છે.
મહાપુરુષોની જીવનયેતના પ્રવાહો સર્વતગામી હોઈ તેનું સંપૂર્ણ દર્શન વિવેકપુર:સર કરવાનું આપણા જેવા સાધારણ કોટિના દરેક મનુષ્ય માટે શક્ય નથી હોતું, એટલે એ જાતનું આછું આછું ય દર્શન આપણ સૌને થાય અને આપણા સમાં નવેસરથી નવચેતન પ્રગટે, એ ઉદ્દેશથી આપણું સની વચમાં વસતા પ્રાણવંતા પ્રજ્ઞાશાળી મહાપુરુષે અનેક ઉપાયો યોજે છે.
આપણા પૂર્વ મહાપુરુષોએ સમ્યજ્ઞાન–સદ્વિદ્યાની પ્રાપ્તિ, સમ્યગ્દર્શન–સત્ય વસ્તુની ઓળખ અને સમ્યક્રચારિત્ર-સદગુણુ જીવનની પ્રાપ્તિ માટે આજ સુધીમાં તિથિઓ, પર્વો, કલ્યાણક મહત્સવો, અષ્ટાલ્લિકાઓ વિગેરે જેવા અનેક પ્રસંગો ઉપદેશ્યા-પ્રવર્તાવ્યા છે. એ જ મહાપુરુષનું અનુસરણ કરી આજના યુગમાં પણ જયંતી, શતાબ્દિ, જાહેર વ્યાખ્યાન આદિ જેવા અનેક શુભ પ્રસંગો ઊભા કરવામાં આવે છે જેથી પ્રજાજીવનમાંથી ઓસરી ગયેલા બાહ્ય અને આત્યંતર જ્ઞાનાદિ ગુણેની ક્રમે ક્રમે પ્રાપ્તિ તેમ જ વૃદ્ધિ થાય.

Page #567

વિશ્વની મહાવિભૂતિ શ્રી વિજયાનંદસૂરિવરને અક્ષરદેહ ચાલુ વર્ષે આપણી સમક્ષ વિશ્વવિખ્યાત મહાપુરુષ ન્યાયનિધિ જૈનાચાર્ય શ્રી ૧૦૦૮ શ્રી વિજયાનંદસૂરિવર( પ્રસિદ્ધનામ શ્રી આત્મારામજી મહારાજ )ની “શતાબ્દિ ” નો પ્રસંગ ઉપસ્થિત થયેલ છે, જે અડગપણે એ મહાપુરુષને પુનીત પગલે ચાલનાર અને એમનાજઆજ્ઞાધારી પ્રભાવશાળી–પટ્ટધર આચાર્યપ્રવર શ્રી વિજયવલ્લભસૂરિની અપૂર્વ ભક્તિ અને પ્રેરણાને પરિણામે જમ્યો છે.
જે મહાપુરુષની શતાબ્દિ ઉજવવાની છે તેમને લક્ષીને તેમના “સ્મારક ગ્રંથ” માં કાંઈ લખવાનું આમંત્રણ તેના ઉત્પાદક તેમજ સંપાદક તરફથી મળે, પરંતુ જે મહાપુરુષને આપણે નજરે નિહાળ્યા ન હોય અથવા જે મહાપુરુષને નજરે જોવાનું સદ્દભાગ્ય આપણને પ્રાપ્ત થયું ન હોય તેમના સંબંધમાં કાંઈ પણ લખવા પ્રવૃત્તિ કરવી એ એક દષ્ટિએ કૃત્રિમ ગણાય; તેમ છતાં બીજી દષ્ટિએ વિચાર કરતાં લાગે છે કે મહાપુરુષે સ્થલ દેહ ભલે આ ફાની દુનિયાનો ત્યાગ કરી ગયા હોય તે છતાં તેઓ સૂક્ષ્મ દેહે કહો–ચહાય અક્ષરદેહે કહો-સદા ય આ જગતમાં જીવતા-જાગતા જ હોય છે, એટલે આપણે એ મહાપુરુષને તેમના અક્ષરદેહ ઉપરથી ઓળખવા પ્રયત્ન કરીએ તો કૃત્રિમતા નહિ ગણાય.
સ્વર્ગવાસી ગુરુદેવે પિતાના જીવનમાં જે અનેકાનેક સત્કાર્યો કર્યા છે તેમાં એ ગુરુદેવની ગ્રંથરચનાનો પણ સમાવેશ થઈ જાય છે. તેઓશ્રીની ગ્રંથરચના પ્રતિપાદક શૈલીની તેમ જ ખંડન–મંડનાત્મક એમ બન્ને ય પ્રકારની છે. એ ગ્રંથને સૂક્ષ્મ રીતે અભ્યાસ કરનાર સહેજે સમજી શકે તેમ છે કે એ ગ્રંથની રચના કરનાર મહાપુરુષ કેવા બહુશ્રુત તેમજ તત્ત્વોવેષક દષ્ટિએ કેટલા વિશાળ અને ઊંડા અભ્યાસી હતા ! વસ્તુની વિવેચના કરવામાં તેઓશ્રી કેટલા ગંભીર હતા ! ! તેમ જ ખાસ ખાસ મહત્ત્વના સારભૂત પદાર્થોનો વિભાગવાર સંગ્રહ કરવામાં તેમને કેટલું પ્રખર પાંડિત્ય વર્યું હતું ! ! !
ગુરુદેવની રચનામાં તત્વનિર્ણયપ્રાસાદ, જેનતજ્વાદર્શ, અજ્ઞાનતિમિરભાસ્કર, નવતત્વ, જૈનધર્મ વિષયિક પ્રશ્નોત્તર, ચિકાગો પ્રશ્નોત્તર, સમ્યક્ત્વશદ્વાર, પૂજા-સ્તવનસઝાય-ભાવનાપદસંગ્રહ વગેરે ગ્રંથો પ્રધાન સ્થાને છે. આ બધા ય ગ્રંથ એ ગુરુદેવે જનકલ્યાણાર્થે હિંદી ભાષામાં જ રચેલા છે, જેના અભ્યાસ અને અવલોકનદ્વારા દરેક સામાન્ય મનુષ્ય જેનધર્મ તેમજ ઈતર ધર્મોનાં તત્ત્વોને અને તેના સારાસારપણાને સહેજે સમજી શકે.
સ્વર્ગવાસી ગુરુદેવની સર્વવ્યાપી યશકીર્તિને નહિ સહી શકનાર કેટલાક મહાનુભાવો, ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે એ ગુરુદેવે સંસ્કૃત-પ્રાકૃતાદિ ભાષામાં કોઈ ગ્રંથની રચના ન કરતાં માત્ર હિંદી ભાષામાં જ બધા ગ્રંથની રચના કરી છે, એ કારણ આપી તેઓશ્રીમાં ખાસ ઊંડા અભ્યાસ ન હોવા” ની વાતો કરી આત્મસંતેષ મનાવે છે; એ વાતને પ્રતિવાદ કરવા ખાતર નહિ પણ એ સ્વર્ગવાસી ગુરુદેવમાં વાસ્તવિક રીતે કેટલું ઊંડું જ્ઞાન, કેટલી પ્રતિભા
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #568

મુનિરાજ શ્રી પુણ્યવિજયજી અને કેટલું ગંભીર આલોચન હતાં, એ જાણવા માટે આપણે સહજ પ્રયત્ન કરીએ એમાં વધારે પડતું કશું જ નથી.
સ્વર્ગવાસી ગુરુદેવે રચેલા મુખ્ય મુખ્ય ગ્રંથની અમે ઉપર જે નામાવલી આપી ગયા છીએ તેમાં જે સંખ્યાબંધ આગમ અને શાસ્ત્રોની વિચારણાઓ ભરેલી છે એ દ્વારા તેઓશ્રીના બહમૃતપણાની તેમ જ વિજ્ઞાન અને ઊંડા આલેચનની આપણને ખાત્રી મળી જાય છે, તેમ છતાં આપણે તેઓશ્રીના સંગ્રહિત જ્ઞાનભંડારો-પુસ્તકસંગ્રહ તરફ નજર કરીએ તો આપણને તેઓશ્રીના ગંભીર વિજ્ઞાનની સવિશેષ ઝાંખી થઈ જાય છે. - સ્વર્ગવાસી ગુરુદેવના જ્ઞાનભંડારમાં તેમના સ્વહસ્તે સંશોધિત અનેકાનેક ગ્રંથ છે તેમાં સન્મતિતક” શાસ્ત્રની હસ્તલિખિત પ્રતિને એ ગુરુદેવે પોતે વાંચીને સુધારેલી છે. એ સુધારેલા પાઠોને મુદ્રિત સન્મતિતર્કના સંપાદકોએ તેની ટિપ્પણીમાં ઠેકઠેકાણે સ્થાન આપ્યું છે. જે ગ્રંથના અધ્યયન માટે હજારો રૂપિયાનું ખર્ચ કરી નાખવા છતાં ય આજે કોઈ જૈન સાધુ ખરી રીતે એમાં પાર પાડી શક્યા નથી એ ગ્રંથનું વાચન-અધ્યયન, સ્થાનકવાસા જેવા અવિદ્યાપ્રધાન સમાજમાંથી આવેલ એક વ્યક્તિ, પિતાની સ્વયંપ્રતિભાને બળે સન્મતિતર્ક જેવાં શાસ્ત્રોની મહત્તાને સમજી, પોતાના જીવનની રંક કારકીદીમાં કરે એ કરતાં એ સ્વર્ગવાસી મહાપુરુષની પ્રતિભાનું અને તેઓશ્રીની વિજ્ઞાનશક્તિનું જ્વલંત ઉદાહરણ બીજું શું હોઈ શકે ! જે મહાપુરુષ આવા મહદ્ધિક ગ્રંથોના અધ્યયન-મનન માટે જીવતી પ્રવૃત્તિ કરે એ મહાપુરુષમાં તર્કવિદ્યાવિષયક સ્વયંપ્રતિભાજનિત કેટલું વિશદ પાંડિત્ય હશે એ સ્પષ્ટ કરવાની આ ઠેકાણે આવશ્યકતા રહેતી નથી.
પંજાબ દેશમાં આજે સ્થાન--સ્થાનમાં સ્વર્ગવાસી ગુરુદેવના વસાવેલા વિશાળ જ્ઞાનભંડાર છે. પંજાબ આખામાં દીપતા જ્ઞાનભંડારે જો કોઈ હોય તો તે ગુરુદેવના વસાવેલા આ જ્ઞાનભંડાર જ દીપતા છે. એ ભંડારામાં સાર સાર ગ્રંથોનો સંગ્રહ કરવા આપણા ગુરુદેવે અથાગ પ્રયત્ન કર્યો છે. ન્યાયવિશારદ ન્યાયાચાર્ય મહોપાધ્યાય શ્રીમાન યશોવિજપાધ્યાયકૃત પાતંજલ યોગદર્શન ટીકા, અનેકાંતવ્યવસ્થા આદિ જેવા અનેકાનેક અલભ્ય-દુર્લભ્ય પ્રાસાદગ્રંથની નકલ આ ભંડારોમાં વિદ્યમાન છે. આજે આ ગ્રંથની નકલો બીજે ક્યાં ય જોવામાં નથી આવતી. સ્વર્ગવાસી ગુરુદેવે પોતાના વિહાર-પરિભ્રમણ દરમિયાન ગામ-ગામના જ્ઞાનભંડારોની બારીકાઈથી તપાસ કરતાં જયાંથી મળી આવ્યા ત્યાંથી તે તે ગ્રંથના ઉતારા કરાવ્યા છે. અહીં આપણે માત્ર એટલું જ જોવાનું છે કે એ ગુરુદેવમાં અપૂર્વ સાહિત્યને પારખવા માટે કેટલી સૂમેક્ષિકા હતી ! જે ગુરુદેવના ભંડારને બરાબર બારીકાઈથી તપાસવામાં આવે તો તેમાંથી આપણે કેટલીયે અપૂર્વતા જોઈ–તારવી શકીએ.
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
•: ૩ :•

Page #569

વિશ્વની મહાવિભૂતિ શ્રી વિજયાનંદસૂરિવરને અક્ષરદેહ
સ્વર્ગવાસી ગુરુદેવ તેમના જમાનાના એક પ્રૠન્ય-પૂછવા લાયક પુરુષ હતા, એટલે તેઓશ્રીને ગામે ગામના શ્રીસંઘા તરફથી તેમ જ વ્યક્તિગત રીતે પણ નાની કે મેટી દરેક બાબતના વિધવિધ પ્રશ્નો પૂછવામાં આવતા. અને ત્યારે તેઓશ્રી તે તે પ્રશ્નોના જે ઉત્તર આપતા ( જેમાંના કેટલાક તે સમયના જૈન ધર્મ પ્રકાશ માસિકના અંક વિગેરેમાં છપાએલા છે) એ જોતાં આપણે તેએશ્રીની ઉત્તર આપવાની પદ્ધતિમાં સ્થિતપ્રજ્ઞપણું, ઉદારતા, નિષ્પક્ષપાતપણું તેમ જ અનાગ્રહીપણું વગેરે સ્પષ્ટ રીતે જોઇ શકીએ છીએ. કેટલાક એકજ વિષયના પ્રશ્નોના ઉત્તરે એ ગુરુદેવે પ્રશ્નકારની જિજ્ઞાસા, પરિસ્થિતિની ચેાગ્યતા વગેરે ધ્યાનમાં રાખી એટલી ગંભીરતાથી તેમજ ચેાગ્યતાથી આપ્યા છે કે જેમાં આપણને એ ગુરુદેવની સ્થિતપ્રજ્ઞતા તેમજ અનાગ્રહીપણાના સહેજે ખ્યાલ આવી જાય છે. આ ઠેકાણે અમે ઉદાહરણ ખાતર,—પર્યુષણામાં મહાવીર જન્મના દિવસે શ્રીફળ વધેરવાં એ શાસ્ત્રોક્ત છે કે કેમ ? એ રિવાજ કાયમ રાખવા કે કેમ ? એ ચાલુ રિવાજ અંધ કરી શકાય કે નહિ ? અને બંધ કરવા ચેાગ્ય જણાય તે શે। માર્ગ લેવા ?,આ પ્રશ્નો સંબંધમાં સ્વર્ગવાસી ગુરુદેવે જે જુદા જુદા માર્ગદર્શક ઉત્તરા આપ્યા છે ( જુએ, જૈન ધર્મ પ્રકાશ પુસ્તક ૯, અંક ૮ અને ૧૦) તેમજ તેમાં શ્રીસંઘમાં કોઇ પણ પ્રકારના વિક્ષેપ ઊભા થવા ન પામે તે માટે જે માર્ગદર્શન કરાવ્યુ છે એ જોવાની માત્ર ભલામણ કરીએ છીએ.
અંતમાં ટૂંકમાં અમે એટલુ જ કહીએ છીએ કે જ્યારે જ્યારે પ્રજામાં ધાર્મિક તેમજ નૈતિક નિશ્ચેતનતા પ્રગટે છે ત્યારે ત્યારે તેનામાં પ્રાણ પૂરવા માટે એકાદ અવતારી પુરુષ જન્મ ધારણ કરે છે, તેમ સ્વર્ગવાસી ગુરુદેવે અવતાર ધારણ કરી જૈન પ્રામાં અનેક રીતે પ્રાણ પૂર્યાં છે. જે જમાનામાં તેએશ્રીએ ગુજરાતની ધરા ઉપર પગ મૂકયા ત્યારે જૈન સાધુઓની સંખ્યા અતિ અલ્પ હતી, તેમાં શાસ્ત્રનો ગણ્યા-ગાંઠ્યા હતા, દેશ-વિદેશમાં જૈન સાધુઓને પ્રચાર અતિવિરલ હતા તેવે સમયે આ બધી બાબતામાં એ ગુરુદેવે પેાતાની પ્રતિભાદ્વારા સગીન ઉમેરા કર્યા છે. એમની પ્રતિભાને અળે જ શ્રીમાન્ વીરચંદ રાઘવજી ગાંધી ચિકાગાની સર્વ ધર્મ પરિષદમાં જઈને જૈનધર્મના તત્ત્વાને વિશ્વના મેદાનમાં રજુ કરી શકયા છે.
એ સ્વર્ગવાસી પરમપવિત્ર ગુરુદેવના અગમ્ય તેજને પ્રતાપે આપણે સાવ માન યુગને અનુરૂપ ધ સેવા, સાહિત્યસેવા અને જનસેવા કરવાનું બળ મેળવીએ એટલું ઇચ્છી વિરમીએ.
•: ૪ •

कुण्ठाऽपि यदि सोत्कण्ठा, त्वद्गुणग्रहणं प्रति । ममैषा भारती तर्हि, स्वस्त्येतस्यै किमन्यया ! ॥ आचार्य हेमचन्द्र

[ શ્રી આત્મારામજી

Page #570

दक्षिणविहारी मुनिराजश्री अमरविजयजी महाराजना विद्वान शिष्य-
मुनिराज श्री चतुरविजयजी महाराज पृ. २०, २७, ८१
प्रवर्तक श्री कांतिविजयजी महाराजना प्रशिष्यरत्न-
साहित्यसेवी मुनिराज श्री पुण्यविजयजी पृ. १

Page #571

Page #572

● साषांलोनिधि श्रीमत्पूप पाह यात्री मामी रामकनुं
મહિલા દર્શની
પોપટલાલ ડુંગ
[ લેખક એક યુવાન જૈન ગ્રેજ્યુએટ વિચારક છે, અને સાથે સુંદર ગદ્યલેખક છે. વાંકાનેરની હાઇસ્કૂલમાં શિક્ષક તરીકે કાર્ય કરવા સાથે અવકાશના સમયમાં શિક્ષક્રમના ગ્રંથ, સવાદે, કાવ્યા અને લેખા પોતે લખે છે. તેમણે શ્રીમદ્ આત્મારામજી આચાર્યનું વ્યક્તિદન, તેમને સાક્ષાત્પરિચય કે દનલાભ ન હોવા છતાં તેમની ક્ખી, અક્ષરદેહ તેમ જ જીવનચરિત્ર પરથી પોતાના અજબ ચિંતનની ‘ સર્ચલાઇટ ' ફેંકી જે ભવ્ય, મનેારમ અને પ્રભાવશાળી શબ્દોમાં કર્યુ છે તે સંપૂર્ણપણે વાંચી જવા યેાગ્ય છે એટલું જ નહિ પરંતુ યુવક વગે સાધુ શ્રાવક વગે-ન્હાના મ્હોટાંએ વિચારવા યોગ્ય છે.
અનેક દષ્ટિબિંદુથી, અનેક ઉપમા-અલંકારથી લેખકે સૂરિજીનું વ્યક્તિત્વ ઋણ્યું છે, શાભાવ્યું છે. કાઈક વિચાર સાથે કદાચ કોઇનો વિચારભેદ થવા સંભવ છે, પરંતુ એકદરે શ્વેતાં વિચારશ્રેણિ યથાર્થતાને પામી છે. લેખકનેા વિચાર—સંયમ પદે પદે દેખાય છે, અને તેથી તેઓ વાણીવિલાસના-શબ્દાડબરીના પ્રવાહમાં તણાયા નથી.
સમગ્ર લેખ અથેતિ વાંચી તેનું મનન કરવા અને તેમાં સુંદર પદાવલીથી આળેખાયેલા આચાર્યશ્રીના ગુણોને આદર કરવા–વનમાં મૂકવા સર્વે સુનને નમ્ર વિનંતિ છે—સ ́પાદક ]
યુગે યુગે, યુગના પ્રમાણમાં ઘણીવાર સમાજની ધારક શક્તિ પ્રમાણે યુગાવતાર જન્મે છે; કાઇ કાઇ વાર સમાજ-શક્તિથી અધિક પ્રચંડ, સમાજ ઝીલી ન શકે એવું સામર્થ્ય પ્રગટ થાય છે. એ સામર્થ્ય માત્ર યુગાવતાર જ નહિ પણ યુગપ્રધાન અવતારે છે. યુગપ્રધાન આખા યુગને દોરે છે, ફેરવે છે અને તેને પલટે આપીને તેનું નવું સર્જન કરો નાંખે છે. યુગાવતાર યુગને દોરે છે, તેને પલટા આપે છે અને તેના સરક્ષક બનીને તેને કાંઇક નવીનતા દે છે. એક હાય છે અજોડ ક્રાંતિકાર, ખીજો હાય છે સમર્થ સુધારક : બ ંને સમાજનાં ધારણાથી ખૂબ ઊંચા હોય છે.
અંતેમાં સુધારકતા અને ક્રાંતિકારત્વ હાય છે જ, પણ વધતા-ઓછા પ્રમાણમાં. નિશ્ચય, અડગતા અને સ્વતંત્રતા બન્નેમાં હાય છે, પશુ સંરક્ષક-સુધારક ક્રાંતિને પગલે ચડી છેવટ સમાજની સ્થિતિને સુધારવા મથે છે; જયારે કાંતિકાર તેને ખીલવી, પલટાવી, સારુ હાય તેને પણ નવીનતા આપી તેમાંથી ક્રાંતિ જન્માવે છે. એક સુધારા જન્માવે છે, બીજો ક્રાંતિ અવતારે છે.
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
*૫*

.

Page #573

આચાર્ય શ્રી આત્મારામજીનું વ્યક્તિદર્શન આ બેમાંથી આત્મારામજી ક્યા વર્ગમાં આવી શકે? એ પ્રશ્નને ઉત્તર આપતાં પહેલાં તેમની સ્થિતિને-સંગને વિચાર કરીએ.
રાજ્ય સ્થાપનાના હોંશીલા છતાં તેમાં નિષ્ફળ નીવડતાં, ધાડપાડુ ગણાએલા પિતાને ક્ષત્રિય પુત્ર ભાગ્યયોગે વણિક-વૈશ્યના રક્ષણ તળે આવી રહ્યો. તે જ અરસામાં લગભગ પંજાબકેસરી રણજીતસિંહનું મૃત્યુ થયું. પંજાબના વિગ્રહ થયા અને ઇસ્લામ યુગમાં સૌથી પ્રથમ પરદેશીઓને શરણે જનાર પ્રાંત હારેલા, થાકેલા ચોદ્ધા જેવો સૌથી છેલ્લે વિદેશીઓને તાબે થયા. એ સમય પંજાબને જ નહિ પણ આખા ભારતના સંક્રાન્તિકાળનો આરંભ-યુગ હતો. દીતા સમજણ ઉમરનો થયે તે વેળાયે પંજાબના વિગ્રહ પૂરા થઈ ગયા હતા અને લેરેન્સ ભાઈઓ પંજાબને થાળે પાડતા હતા. અઢાર વર્ષની વયે દીક્ષા લીધા પછી ત્રણેક વર્ષે બળવો થયે અને શમે. તે કાળ અશાંતિ, અવ્યવસ્થા અને અવિશ્વાસને હતો. ધર્મભયની બૂમ તે ચોમેર પડી રહી હતી, એટલે ધર્મરક્ષણનું ઝનૂન તે કાળે ભારતને જીવનમંત્ર થઈ ચૂકયું હતું.
આત્મારામજીનું વ્યક્તિત્વ, એ અશાંતિ, અવિશ્વાસ અને અવ્યવસ્થા તેમ જ હિંસાના તાંડવથી ત્રાસી ઊડ્યું અને છેવટ ધર્મઝનૂને ઘડાયું. એ ઘડતરને અહિંસક ધર્મે જુદી દિશાએ વાળ્યું, એટલામાં એને અનુકૂળ સન ૧૮૬૧ થી વિકટોરીઆનો શાંતિયુગ બેઠે. તે દરમ્યાન આત્મારામે અભ્યાસ કરી લીધો હતો અને ધર્મ–જાગ્રતિનાં સાચાં સ્વપનની ઝાંખી તેને થઈ ચૂકી હતી.
બળવાનાં પરિણામની અને શાંતિયુગની અસર તેનામાં સંગઠનના વિચારરૂપે, શરીરને ધર્મ અર્થે સબળ બનાવવાના આચાર ઉપદેશરૂપે અને ધાર્મિકતાના સાવિક ઝન
મી. દયાનંદસ્વામીને બળવાને પરિણામે નિઃશસ્ત્ર, નિરાધારી, કુસંપ અને સ્વાભિમાનનો લેપ દેખાય એટલે એમને આર્યત્વનું ઉગ્ર અભિમાન, સંગઠન, શુદ્ધિ અને બળશાલિવા માટે શસ્ત્ર શિક્ષણ–એટલાં તત્ત્વ પ્રજાના ધર્ણોદ્ધાર માટે આવશ્યક લાગ્યાં.
આત્મારામજી મહારાજ ઉપર પાછી ગુજરાતના શાંત વાતાવરણની અસર પણ થઈ અને એથી એમણે જેનશાસનની સેવા સ્વીકારી.
તે કાળે જેનશાસન છિન્નભિન્ન હતું : એક તરફ તિવર્ગ, બીજી તરફ સંવેગી સાધુ વર્ગ અને ત્રીજી તરફ સ્થાનકવાસી સંપ્રદાય. એ ત્રણે વેતાંબર જૈન શાખાને વીંખી પીંખી રહેલ હતા. કુસંપ, શિથિલાચાર અને શાસ્ત્રોના અવળા વિચાર ને આચારનાં ગોથાંમાં જેને જનતા ગબડ્યા કરતી હતી. આ બધું જોઈને આત્મારામજીનો આત્મા કકળી ઊઠ્યો અને તેમણે, પિતાને જે સત્ય જણાયું હતું, પિતે જે શાસ્ત્ર-શાસનને સંપૂર્ણ માન્યું હતું તેને ઉદ્ધાર કરવા કમર કસી, અને એ ઉદ્ધારની યોજનામાં એમનું જીવન બચાઈ ગયું અને ઘણેક અંશે તે કાળે તો તેમને ઉદ્દેશ સફળ પણ થઈ ચૂક્યો.
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #574

શ્રી પોપટલાલ પુંજાભાઈ શાહ આવી રીતે તેમના ઉપર યુગબળની અસર થઈ અને તેમનું વ્યક્તિત્વ તે પ્રમાણે ઘડાયું. આત્મારામજી આમ પ્રખર અને પ્રચંડ કાંતિકાર નહિ, પણ સુવ્યવસ્થારૂઢ સુકાંતિના બીજવાળા સુધારક બન્યા.
તે યુગે હજી વિલાસનાં દર્શન કર્યા ન હતાં; સટેડીયે વેપાર, ઝીણાં અને હિંસક વસ્ત્રો તેમ જ ખાનપાનને સ્વચ્છેદ હજુ તે ટાણે પ્રવેશ્યાં ન હતાં. વળી શ્રમ, શસ્ત્રબળ અને સંતોષી જીવનથી સ્વાભાવિક રીતે જ શરીરબળ ટકાવી રાખવાની કળાને પણ તે વેળાએ હજુ લેપ થયો ન હતો. એટલે શીખ-ક્ષત્રિયપુત્ર દત્તાનું શરીર ખૂબ જ વિકસ્યું હતું. દીક્ષિત આત્મારામજીને પછી વિહારને શ્રમ, અપરિગ્રહી સાધુજીવન અને કડક સંયમ સાંપડ્યાં, એટલે એ શરીર સુદઢ રહ્યું.
આચાર્યશ્રી વિજયવલ્લભસૂરિજીને એમનો અંગત જીવન પરિચય હતો. તેઓશ્રી લખે છે કે
इस छबीमें प्रशस्त ललाट, अलौकिक तेज भरें शांत स्वरूप, दीर्घनयन, शरीरमें देवभावका प्रभाव, मुखमंडलमें सर्व जीवोंको अभय करनेवाली अपूर्व शोभा है।
વિશાળ કપાળ, પ્રતિભાવંતુ મુખ, માંસલ ગાત્ર અને તેજભર્યા જ્ઞાનાતુર નયને-એ એમની દેહ વિભૂતિ. એ વિભૂતિમાં એમનું પંજાબી વ્યક્તિત્વ ઢાંકયું રહી શકે તેમ ન હતું. એક ભારથી ચગદાઈ ગયેલા–દુર્બળ પ્રાણીને બે ઉપાડીને તેને બચાવવામાં કે સમશેરધારી ભીલનું કાંડું હચમચાવીને તેને વગડામાંથી ગામમાં ઢસડી જવાનાં અહિંસક શેર્યમાં એ વ્યક્તિત્વને કાંઈ અનોખો જ પ્રભાવ દેખાઈ આવે છે.
એમનો સ્વભાવ વિનોદી અને તાત્ત્વિક પણ હતો, તે એમની વાતો પરથી અને ચર્ચા પરથી દેખાઈ આવે છે. નિર્દોષ વિનોદ આ સાચા આત્મારામનું લક્ષણ છે. આજ ગાંધીજી પણ એ વિનોદને ઘણુએ વાર બહેલાવે છે, એમ આત્મારામજી પણ પિતાની સાધુ–મંડળીમાં વિનોદ કરતા.
એમના વ્યક્તિત્વમાં શ્રેય-પ્રાપ્તિનો તનમનાટ એટલે જ દેખાય છે. એમનામાં ક્રાંતિકાર જેવી શક્તિ બીજરૂપે હતી. ચાલતે ચીલે ચાલે તે સામાન્ય માનવી, સુધારક કે ક્રાંતિકાર બની શકે નહિ. સાત્વિક અસંતોષ, આત્મિક ઉણપનો ખટકે, એ હરકોઈ સાચા ક્રાંતિકારમાં જન્મથી જ હોય છે. એટલે જ દીરાની બાળજિજ્ઞાસા રમતગમતમાંથી જ્ઞાનની આતુરતામાં પરિણમી. અમરસિંઘજીના પ્રયત્નો શિબ પંથ માટે, એ કાંતિના બીજને વિકસાવવા માટે જ હતા, જીવણમલજીએ પણ એ બીજનાં દર્શન કરીને જ દત્તાને આત્મારામ બનાવ્યા હતા પણ જેના ભાગ્યમાં શીખપંથના મુખી થવાનું સરજાયું નહોતું, લગ્ન, સંસાર-સુખ કે જેધમલની મિલકત જેને જીતી શક્યાં નહિ, પાલક માત-પિતાને સ્નેહ જેને પલાળી–ખાળી શકો નહિ, એ સ્નેહને તરછોડીને દીક્ષા લેવા જેટલી પામરતા જેણે બતાવી નહિ અને છતાં એ જ સ્નેહને વિશાળ બનાવીને દીક્ષા લેવાની આનંદપ્રદ અનુમતિ મેળવવામાં જે શક્તિશાળી થઈ શકયા-એ આત્મારામને ન સંતોષી શક્યા જીવણમલ્લજી, ન આપી શક્યા અમરસિંઘજી શતાબ્દિ ગ્રંથ ]

Page #575

આચાર્ય શ્રી આત્મારામજીનું વ્યક્તિદર્શન કે ન જીતી શક્યા ચંદનલાલજી. એમનો આત્મા સ્વતંત્રતાને ચાહક અને શોધક હતું, એટલે એને પોતે જ્યાં હતા ત્યાં મજા ન પડી.
આત્મારામ જ્યારે મુંઝાય છે ત્યારે સ્વતંત્રતા માટે તલસે છે અને એનું દ્વાર જેવા મથે છે. એની એ સ્વતંત્રતાને બાધક કોઈપણ તત્ત્વને એ ગણકારતા નથી તેમજ એનાથી ડરતા કે અચકાતા નથી.
આત્મારામજીએ એ દશા અનુભવી આઠ દશ વર્ષ સુધી, અને એમાંથી છૂટવાની તમત્રાને સંતોષવા શાંત પ્રયત્નો આદયો. એમનામાં ફાટી નીકળતા પ્રલયના ધામ જેવી જ્વાલામુખીની દશા નહોતી, પણ ધરતીકંપની ગરમ થથરાટી અને એ થથરાટીમાંથી ઉત્પન્ન થતી માર્ગ કાઢવાની તીવ્રતા ભારોભાર ભરી હતી. એ તીવ્રતાએ એમને વ્યવહારુ બનાવ્યા.
પૂરી તૈયારી વિના સ્વતંત્રતા માટે ફાંફાં મારનાર પાછો પડે છે અને તેની બેડીઓ વધારે મજબૂત બને છે. ઉતાવળો કુદકે આપઘાત કરાવે છે, એ સત્ય આત્મારામજી સમજતા હતા તેથી તેમણે વડવાનલભયો સમુદ્રની શાંત ગંભીરતા સેવીને પોતાનું કર્તવ્ય ચાલુ રાખ્યું. છતાં જેમ એ સાગર પણ ટાણે-ટાણે તોફાની થઈ તરંગ ઉછાળે છે, પવનને સુસવાવે છે અને એમ કઈ કઈ વાર વડવાનલને ગુપ્ત રાખીને પણ પોતાની ગંભીરતા છોડે છે અને પિતાનું ઉગ્ર સ્વરૂપ દેખાડે છે તેમ આત્મારામજી પણ વ્યાકરણ ભણવામાં પોતાના સાધ્ય તરફ કૂચ કરવામાં કઈ કઈ વાર અડગ અને ઉગ્ર બની જાય છે.
એટલે જ એ પ્રતિજ્ઞા કરે છે કે –
" मैं अपनी शक्ति अनुसार भव्य जीवों के आगे सत्य सत्य बात प्रगट करूंगा, जीसको रुचेगा वोह ग्रहण कर लेवेगा, जीसको न रुचेगा उसकी सत्यके खातर मैं परवा ન સંપા.”
છતાં તેઓ વ્યવહારકુશળ છે. એ કુશળતા આત્મવંચના માટે નહિ પણ આત્મિક તૈયારી માટે રખાય છે. તેમને વિનય હાર્દિક છે છતાં કેઈને પણ સાફ સાફ કહી દેતાં તેમને આંચકે આવતો નથી. એમના પૂજ્યને આડા ફરીને પોતાની પૂજક બુદ્ધિ બતાવતાં, વિનયથી વંદણા કરીને પરસ્પર ભક્તિ-પ્રેમ વધે એવું સાચું વર્તન એ આદરે છે; પણ જ્યારે પૂજ્ય એમને દોષ કાઢે છે અને આલેચના લેવા કહે છે ત્યારે એમનો સ્વતંત્ર સ્વભાવ કકળી ઊઠીને એમને સુણાવી દે છે કે:-“કાં તો આપના શ્રાવકે આલોચના લે અને કાં તો આપ લ્યો. હું દેષિત નથી.”
આમ વિનય, વ્યવહારકુશળતા અને સ્વતંત્રતા એ એમનાં સ્વભાવનાં લક્ષણે છે. એક સત્યાગ્રહીને છાજે તેમ એ પૂજ્ય અમરસિઘજી સાથે વિનયવર્તન આદરે છે, પણ જ્યારે અસની વાત આવે છે ત્યારે એ એટલી જ નીડરતાથી વિવેકપૂર્વક સાચી હકીકત સંભળાવી દે છે.
એમને આત્મા સ્વતંત્રતાનો ભૂખ્યો છે. સાચી ભૂખ પિતાની બુદ્ધિનો ઈજારો કેઈને આપે નહિ. તે ખૂદ ભગવાનનાં વચનને પણ કસોટીએ ચડાવે અને તેમાં કંઈ પણ દેષ ન
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #576

ડૅ. ભગવાનદાસ મનઃસુખભાઈ મહેતા. M. B. B. s.
[ પૃ. ૮૦, ૪૪
શ્રી પોપટલાલ પુંજાભાઈ શાહ B, A. વાંકાનેર.
[ પૃ. ૫, ૨૫

Page #577

Page #578

શ્રી. પોપટલાલ પુંજાભાઈ શાહ આવે તો જ માને; કારણ કે ભગવાનનાં વચનોમાં પણ કોઈક વાર કોઈએ ભ્રમ ઊભું કર્યો. હોય અને તેને બેટે અર્થ કર્યો હોય છે?
એટલે સાંપ્રદાયિક ચીલે ચાલવાને રાહ તો એવા આત્માને સ્પર્શ કરી પણ શકે નહિ. એટલે જ તે એક સાધુને કહી દે છે કે –
___ " मैं कोई गुरुका, दादागुरुका बंधा हुवा नहि हुँ; मुजे तो महावीरस्वामीके शासनके शास्त्रोंका मानना ठीक हैं। यदि कीसिके पिता, पितामह कूपमें गीरे हुवे तो क्या उसके पुत्रको भी कूपमें ही गीरना चाहिये ?"
એ જ અડગ સ્વતંત્રતા મેજરનામાને ઉડાવી દે છે અને ગુરૂને શાંત પાડતાં આશ્વાસન દે છે કે –
કુછ ઉત્તા નદિ, બાપ મત , મેં મેરા મા જ ” ' એ જ સ્વભાવ છેવટ સુધી રહે છે અને તપગચ્છમાં આવ્યા પછી, તે સંઘના સાધુઓને અને અગ્રેસરને કહી દે છે કે –
રઢિશોને હું તાજીની સમાચાર માનવા તૈયાર નથી !” આમ એમનો અસંતોષ અને સ્વતંત્રતા છાનાં રહેતાં નથી, ઢાંક્યાં રહે તેવાં લાગતાં નથી. છેવટે એમને બળવાની તૈયારી કરીને ખુલ્લો વિરોધ કરવો પડે છે. એ વિરોધને માટે તૈયાર થઈ, તેની સામે ગમે તે મુશ્કેલીઓ આવે તે સહવા પોતે તૈયાર થઈ જાય છે.
મળવાની હિંસાથી એ ત્રાસી ઊઠે છે, અને પરિણામે એમની વૈરાગ્યભાવના ઉત્કટ થાય છે; પણ એથી તે શુષ્ક, આધ્યાત્મિક એકલતાની ઓથે જવાની સાફ ના પાડે છે. એને હૈયે તે જાગે છે શાસન-ઉદ્ધારના કેડ, અને એને ખાતર એ વ્યવસ્થાનાં પગરણ માંડે છે. એમને એકલાને આત્માને ઉદ્ધાર જોઈતા નથી, એમની ઈચ્છા તો બને એટલાને “શાસન-રસી” કરવાની થાય છે. નથી એમનામાં શુષ્ક ક્રિયાજડતા આવતી કે નથી એમનામાં શુષ્ક જ્ઞાનજડતા ઉત્પન્ન થતી. એટલે જ એ શ્રાવક અને સાધુઓની ધાર્મિક ક્રિયાના શુદ્ધ આગ્રહી બને છે અને શાંતિસાગરને તેમજ હુકમ મુનિને નિરુત્તર કરી દે છે.
એ યુગ એટલે નવા નવા પંથનો જમાનો ખંડન-મંડનનો કાળ. એમના પર એની અસર પ્રબળપણે થાય છે. હિંદુત્વને, આર્યત્વને શુદ્ધ કરવા જેમ દયાનંદ ખંડન-મંડનની હાકલ કરે છે તેમ જેનશાસનને ઉદ્ધારવા આત્મારામજી પણ એવો જ પડકાર કરે છે. એમને પડકાર એકલા સ્થાનકવાસી સામે જ થતો નથી, પણ એમની વ્યક્તિઓ સર્વ ધર્મોને દઝાડે છે. વળી એ જેનશાસનમાંથી યતિવગને, શિથિલાચારી મૂર્તિપૂજકને તેમ જ અમૂર્તિપૂજકને, હુકમ મુનિએને અને શાંતિસાગરેને પણ વીણી વીણીને ખંડન-મંડનની યુક્તિથી ઢીલા કરી નાંખે છે. શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
.

Page #579

આચાર્ય શ્રી આત્મારામજીનુ વ્યક્તિદન
પણ એ માત્ર ખંડનથી જ અટકીને ઊભા રહેતા નથી. મકાન પાડવાનુ કામ જેટલું સહેલું છે તેથી કઠણુ મકાન ચણવાનુ છે અને એથી યે વધારે મુશ્કેલ કામ તેા છે સારું જૂનું સાચવીને તેની સાથે કે ઉપર નવું ચઝુતર ઊભું કરવાનું. આત્મારામજીએ ખાસ નવુ કાંઇ કર્યું નથી, પણ જૂનુ સારું સાચવી રાખીને, નકામુ ને નબળું પાડી નાંખીને તેને સ્થાને નવું ચણતર જરૂર જોગુ ઊભુ` કરવાના સબળ પ્રયાસ સેન્યેા છે.
એમના સમકિતશલ્યાદ્વાર ગ્રંથ કે એમના અજ્ઞાનતિમિરભાસ્કર ગ્રંથ ખૂબ યુક્તિથી ભરેલા ખંડનનાં ઉદાહરણ પૂરાં પાડે છે, તે એમને તત્ત્વનિણું ચપ્રાસાદ ખંડન ઉપર નિણું યાત્મક મંડન કરે છે. અને એમનેા જૈનતત્ત્વાદશ તેા ખંડન-મડન ઉપરાંત વ્યવહારને પણ ઉત્તમ ગ્રંથ થઇ પડે છે.
તત્ત્વના
એ ગ્રંથના કેટલાક ભાગ એટલેા સુદર છે કે તેના લેખકને જૈનશાસનના અર્વાચીન મનુ કહીએ તા જરા ય અતિશયાક્તિ ગણાય નહિ. શ્રાવકના—ગૃહસ્થ ધર્મના આચારવિચાર અને રહેણીકરણી, તેમ જ સાધુતાના આચારવિચાર અને તે સર્વ વ્યવહાર સાથે મેળની ગુથણીમાં એમનું અનેકાંગી જ્ઞાન, વિશાળ વાચન અને મનન તેમજ શાશ્વત ધ સાથે મેળ ખાતી સાચી વ્યવહારકુશળતા એ સર્વે એ ગ્રંથના રચનારના માદ્ધિક, વ્યવહારુ, તાર્કિક અને સયુક્તિક વ્યક્તિત્વની પ્રબળ છાપ તટસ્થ વાચનાર પર પણ પાડચા વિના રહેતાં નથી.
મુંબઇ વિગેરે સ્થળાના વિરાધને પી જઇને એ શ્રી વીરચંદ ગાંધીને અમેરિકા મેાકલે છે. એમાં પણ એમની શાસન-સેવાની ધગશ અને નીડરતાથી એમની નસે-નસ તરએળ થઇ રહી હેાય એમ દેખાય છે.
એજ મહિનામાં એક અ ંગ્રેજી ભણેલા યુવકને જૈન તત્ત્વને નિશ્ચયનય અને વ્યવહારનય એલડીને આખા સાર ગળે ઊતારો દઇ, તેને જગતની સવ ધમ પિરષદ્ માટે તૈયાર કરવા અને તેમાં યશપ્રાપ્તિની ઇચ્છા વગર પણ અઢળક યશ કમાવા એ જેવી તેવી બુદ્ધિપ્રતિ ભાનુ–જેવા તેવા વ્યક્તિત્વનું કામ ન હાય !
યૂરાપીય વિદ્વાનેાની શંકાનાં સમાધાન પણ એટલી જ કુશળતાથી એ કરે છે અને જૈનમત, ઔદ્ધમતની શાખા નહિ પણ એક ભિન્ન સનાતન ધર્મ-શાસન છે, એમ સાબીત કરી શકે છે, એ એમના વ્યક્તિત્વની જ્ઞાનસમૃદ્ધિનાં દર્શન કરનારને સાનદ સતાષ આપી રહે છે.
જૈનસાધુની નમ્રતાનાં અને સ્વતંત્રતાનાં તે એ વ્યક્તિમાં આદર્શ દર્શન થાય છે. ધ્રાંગધ્રાવાળા બે અજાણ્યાઓને દીક્ષા દેતાં તેમને બહુ જ પસ્તાવા થાય છે અને તેમાં તેમ જ અન્ય પ્રસંગે પાતે પાતાની અપૂર્ણતા પેાતાના શબ્દોમાં નાલાયકી અને તુચ્છ બુદ્ધિ-કબૂલે છે, તે પણ કેવળ વ્યવહાર કે સભ્યતા ખાતર કે અમદાવાદના અગ્રણીને રાજી કરવા ખાતર નહિ પણ સાચે દિલે પોતાના આત્માને સતાષવા. પણ એ જ નમ્રતાને નિશ્ચયાત્મક નિરધાર બાયૂ બદ્રીદાસજી જેવા ધનપતિની નમ્ર અરજ પણ ફેરવી શકતા નથી. આજના મુનિરાજો આ બે ગુણાના, ભૂલ માટે શ્રાવકને શું? ગમે તેને મિચ્છામિ દુઘ્ધાં દેતા અચકાય નહિ અને સાચા સ્વતંત્ર નિરધારને ગમે તેવા ધનપતિની શેહમાં તણાઈને પણ ફેરવે નહિ–એવા સ્વભાવના-સમન્વય કરે તો આજની
: ૧૦:
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #580

શ્રી. પિપટલાલ પુંજાભાઈ શાહ કેટલી ય અરાજકતા એની મેળે નાશી જાય. આત્મારામજીની ઈચ્છાશક્તિ, નિરધારપાલન અને કઠણ વિનયરક્ષા જે આજ હોય તો જૈનશાસનમાંથી, શ્રાવકે સાધુને પંપાળે અને સાધુઓ શ્રાવકને પંપાળે એ લાચાર સ્થિતિ પલટાઈ જઈ જેનશાસનનાં તેજ ઔર ઝળહળી ઊઠે.
બાબૂજી પોતે જ કહે છે કે –
મને તો મહારાજજીની નિશ્ચયાત્મકતા જોઈ બહુ જ આનંદ થયો. આવા નિશ્ચયબળવાળા અને શ્રીમતિની પરવાહ નહિ રાખનાર મુનિનાં દર્શન ખરેખર વિરલ હોય છે. અમારી લાગવગથી કે ભક્તિથી ચલિત થઈ જાય તે મુનિએ શું પરાક્રમ કરી શકે ? મને તો આત્મા રામજીનું નિશ્ચયબળ જઈને બહુ જ સંતોષ થયો છે.
મુનિઓના આચારવિચાર માટે તે ખૂબ જ કડક રહે છે, એટલું જ નહિ પણ પિતાને વંદણું કરવા આવનારમાં પણ પિતે એટલી જ સંયમની-ખાનપાનની-કડકાઈ ઈચ્છે છે અને વ્યવસ્થા કરે છે. આજ વાંદવા આવતા મહેમાન અને સાધુઓને એમનું વ્યક્તિત્વ સ્પષ્ટ કહી રહ્યું છે કે –
“વાંદવા આવે તેને માટે કે મહેમાનો માટે સાદું દાળ, રોટીનું જ ભેજન જોઈએ.”
વચનની કિસ્મત, જે બેલાય તે પળવું જ જોઈએ એવો આગ્રહ પણ તેમનામાં એટલે જ તીવ્ર છે, અને એમાં પણ સ્પષ્ટતા તરી આવે છે. ગુરુજી ના પાડશે એમ માનીને ઈચ્છા નહિ છતાં, ચોમાસાની હા પાડનાર એમના સરલ શિષ્ય મુનિશ્રી હર્ષવિજયજીને પોતે કહે છે કે –
જે એવું હતું તે પહેલા હા કહેવી નહોતી. બોલતાં પહેલાં વિચાર કેમ ન કર્યો? તમે ઘેઘાના ગૃહસ્થને જે વચન આપ્યું છે તે પાળવું જ જોઈએ. હવે બીજી વાર વચન કાઢતાં પહેલાં વિચાર કરજે. તમારા શબ્દની તમે પોતે કંઈ કિસ્મત ન આંક તો બીજાની પાસે તો એની કુટી બદામ પણ કિસ્મત ન અંકાય.”
પિતાની વચનગુપ્તિની કેટલી કિસ્મત ? એની કેટલી સબળ અને સફળ રક્ષા?
જેટલી શબ્દની કિસ્મત એટલી વ્યક્તિત્વની પ્રતિભા, એ સૂત્રને જીવનમાં ઉતારવા માટે વચનગુપ્તિની સંભાળ રાખવાની અને રખાવવાની કેવી પ્રચંડ ઉઘોષણા ?
આપણે એમની છબીનાં દર્શન કર્યા, આપણને એમની પ્રકૃતિની અને આત્મસ્વભાવની ઝાંખી પણ થઈ ગઈ અને સાથે સાથે એમના અક્ષરદેહમાંથી પણ થોડુંક દર્શન આપણે કરી લીધું.
હવે એમના વિચાર-વ્યક્તિત્વનાં દર્શન કરવા એમના અક્ષરદેહને શોધીને તેમાંથી થોડુંક જ જાણીએ.
જેનદર્શન અને જૈનશાસન માટે જ એમનું જીવન છે એ આપણે જોઈએ છીએ. જેનદર્શનને એ પોતે “ષ દર્શન જિન અંગ ભણુજે” એમ કહીને સવ દર્શનનો સરવાળો માને છે અને એમાં પિતે સ્યાદ્વાદ લીનો આશ્રય લઈને આબાદ સફળ નીવડે છે. શતાબ્દિ ગ્રંથ ]

Page #581

આચાર્ય શ્રી આત્મારામજીનું વ્યક્તિદર્શન પણ જેનશાસન માટેની એમની વ્યવહારુ ધગશ પણ એટલી જ તીવ્ર છે. એ પોતે માને છે કે શાસન વિના દર્શન પ્રત્યક્ષ કેવી રીતે થઈ શકે ? તેથી જૈન શાસન માટે, તેની પુનર્રચના કાજે, તેના સંરક્ષણ અને સંગઠન માટે ખૂબ ખૂબ આજ્ઞાઓ આપે છે અને પળાવે છે.
જૈનશાસનની દશા માટે પોતે કહે છે કે –
" जैनियोमें विद्याका जैसा चाहियें वैसा प्रचार और प्रेम नहीं है, ऐक्यता नहीं है, साधुओमें भी प्रायः परस्पर इर्ष्या बहुत है; यह व्यवहार जैनीओंका हैं, जैनधर्मका नहीं।"
સંગઠન એમના વ્યાખ્યાન-ઉપદેશ–નો મુખ્ય સૂર છે. ખંડન-મંડનના મોરચામાં એ સાદ ન પડાય કે ન સંભળાય છે કે સંઘ કે સમાજ પોતાની અમિતા કે અસ્તિત્વ ટકાવી શકે નહિ. એટલા માટે તેઓ પિકારી પિકારીને કહે છે કે --
" अपणे सरीखी जीनकी सुवृत्ति होवे, उनके साथ एक चित्तसें सुख, दुःख, व्यसनकष्ट, राजउपद्रवादिमें बराबर संगठित रहे; गाम, नगर ( देश ) निवासीओंसें फटे नहि, નિઃપક્ષ હો રે .”
આમાં પોતાની જાતિના જ નહિ પણ સાર્વજનિક સંગઠન ઉપર ભાર મૂક્યો છે. વળી પિતે આગળ કહે છે –
" अपनी जातिवालोंके कष्टकी उपेक्षा न करे, तथा सच्चा माननीयका मानभ्रंश न करे। दरिद्री, पीड़ित, साधर्मिक जातिमें बुद्धि और गुणो करके बड़ा होवे उसकी पालना करें।"
એમનામાં ખંડન-મંડનનું ઝનૂન છે. એ ઝનૂન વાદવિવાદમાં ઉગ્ર બને છે, સામા પક્ષની દલીલે તોડી-કેડી નાંખી ફેંકી દેવામાં શૂર બને છે અને જેનદર્શનનું સત્ય પ્રતિપાદિત કરવામાં મસ્ત બની રહે છે; છતાં એમના સ્વભાવની શાંત સાત્વિક્તાને એ ઝનૂન અભડાવી શકતું નથી. પરમતાવલંબીના મતદર્શનને વિવાદથી જીતવા પ્રચંડ તાર્કિક અને અહિંસક ઝનૂની બનનાર આત્મારામજી પરમતવાળા સાથેનો વર્તનને વ્યવહારુ બોધ જુદી જ રીતે આપે છે. એમાં જ એમની જેનદર્શનની સાચી અહિંસક શ્રદ્ધા ઝળકી ઊઠે છે. એ શ્રદ્ધાના આચાર એમના તર્કવાદને સબળ સમર્થન આપી રહે છે. એ ઉપદેશમાં સત્યાગ્રહી ઉદારતાનીસમભાવી દયાભર્યો સેજ ની લહેરો ઊડી રહે છે. તેઓ કહે છે કે –
" परमतवालोंके साथ, परतीर्थी के साथ उचित व्यवहार करें, उचित कृत्यसें यथायोग्य दान करें; अन्यमतवालोंके साधु-संत आवे तो उनको उचित दान करें, भिक्षा देवें, આસન, હા રે, કર સન્માન કરે !”
આગળ વધારે સ્પષ્ટ કરતાં કહે છે કે – : ૧૨ :
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #582

શ્રી. પેપટલાલ પુજાભાઈ શાહ
66
परमतवाला कीसी कष्टमें पडा होवे, तदा उसका उद्धार करें, कामना पूछनादि करें, पीछे जो कार्य वो कहें सो कार्य उचित होवें तो पूरा कर देवें । दुःखी, अंधा, बधीर, रोगी, प्रमुख लोकोंकी पीडाकों यथाशक्ति मित्रभाव सें प्रतिकार करें, क्योंकि जो श्रावकादि पूर्वोक्त लौकिक उचिताचरणमें कुशल नहिं होवे तो वो जिनमतमें भी क्यों कुशल होवे ?
,,
વણું –વિભાગ કે જાતિ–ભેદ જૈનશાસનમાં છે જ નહિ; અહિંસાપ્રધાન ધર્મમાં એ હાઇ શકે નહિ. એટલા માટે તે કાળે પશુ તેઓશ્રી સાચી હકીકત રજુ કરતાં કહે છે કે:
“ અસભ્ય—હીન જાતિને જે ખૂરી માને છે તેમને અમે બુદ્ધિમાન કહેતા નથી, કારણ કે અમારા એવા નિશ્ચય છે કે ભરાઇ તો ખાટાં કર્મ કરવાથી થાય છે. જો બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય પૂરાં કામ કરે તે તેમને અમે પણ અવશ્ય પૂરા માનશું. નીચ ગેાત્રવાળા સાથે જે ખાનપાનના વ્યવહાર રાખતા નથી, તે તે માત્ર કુળ-રૂઢ છે. એ લેાકેાની જે નિદા કરે છે તે ખરા અજ્ઞાની છે. તેમને જે અસ્પ માનવામાં આવ્યા છે, તે પણ કુલાચાર જ છે.”
વળી પાતે જૈનધર્મને માનતી તિયાના અરસ્પરસ વાંચાર વિષે કહે છે કેઃ—
" जातिका मद करना अच्छा नहि है । जितने मनुष्य जैन धर्म पालते होवे तिन सब के साथ अपने भाइसे भी अधिक प्यार करना चाहियें, जिससे साथ खानेपीने की जैन शास्त्रानुसार कुछ अडचण मालूम नहि होती है ।
,,
વણું–ભેદ વિષે વધારે સ્પષ્ટતાપૂર્વક અને ભારપૂર્વક માત્ર જૈને માટે જ નહિ પણ સર્વ માટે કહે છે કે:--
""
• इस कालके वैश्य लोक अपने समान कीसी दूसरी जातिको नहि समजते हैं, यह અહસન હૈ ।
',
" जैन शास्त्रोंमें तो जिस कामके करने से दूषण लगे सो बातकी मनाइ हैं । अब भी कोई समर्थ पुरुष सर्व जातियोंको एकठी करे तो क्या विरोध है ?
" जो अपनी जातिको उत्तम मानते हैं, वह केवल अज्ञानसें रूढि चली हुई मालूम હોતી હૈ ।
59
જીવનમાં નીતિ અને વ્યવહારશુદ્ધિ વિના બધું નકામું છે, એમ સાચા ધર્મોથી સુધારકને લાગ્યા વિના રહેતું નથી. સાચો સુધારક પ્રથમ નીતિ અને વ્યવહારશુદ્ધિ માટે જ તૈયારી કરે છે અને પછી પાતે પેાતાનુ વિશેષ કહેવાનું કહે છે. નીતિ અને કડક વ્યવહાર– શુદ્ધિ એ આત્મધર્મના પહેલા એકડા છે. એટલા માટે જ આત્મારામજી વેપારની વાત કરતાં, પહેલી એક ચેતવણી આપી દે છે કે—
“ क्षत्रिय जातिका व्यापारी राजा प्रमुख होवे तिसके साथ व्यापार न करें । धर्मीजनोसें ही व्यवहार - व्यापार करना चाहिये । "
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]

* ૧૩ ::

Page #583

આચાર્ય શ્રી આત્મારામજીનુ વ્યક્તિદન
ત્યારપછી પોતે વ્યવહારશુદ્ધિ માટે ઉદ્ઘાષણા કરે છે કે:—
"3
" सच्चे श्रावक न्यायसें झघडा मिटावे, निलोभी पक्षपात रहित होवें । વ્યવહાર ને વ્યાપાર માટે જૈનશાસનના ઉપાસક વેપારીઓને પેાતે સાદ પાડીને સરંભળાવે છે કેઃ—
दुर्भिक्षे अन्नका अधिक भाव न लेवें, अधिक व्याज न लेवें, कीसीका गीर पड़ा धन ન લેવું, લોટા તો, ઘોટા માપ, ચૂનાધિક વાળિય, રસમ મેરુ–સંમેલ્ટ ન TM, वस्तुका अनुचित मौल न लेवें, अनुचित व्याज न लेवें, घसा हुआ खोटा रुपकादि कीसीकों खरे में न देवें, दुसरोके व्यापार में भंग न करे, ग्राहक न बकावे, वानकी और न दीखावे, परवंचनपणाको वर्जे, परवंचन के साथ वेपार व्यवहार न करें, जूठ सर्वथा न बोलें और न्यायसें धन उपार्जन करे । "
66
આ વ્યવહાર અને વ્યાપારશુદ્ધિ માટે સાદ પાડીને તેની માનવતા માટે કેટલી આવશ્યકતા છે તે સમજાવતાં કહે છે કે:~
" व्यवहारशुद्धि जो है सो ही धर्मका मूल है; जिसका व्यापार शुद्ध है उसका धन भी शुद्ध है, जिसका धन शुद्ध है उसका आहार शुद्ध है, जिसका आहार शुद्ध है उसकी देह और वृत्ति शुद्ध है, जिसकी देह और वृत्ति शुद्ध है वो धर्मके योग्य है । जो व्यवहारशुद्धि न पाले, व्यापार शुद्ध न करें वो धर्मकी निंदा करनेसें स्वपरकों दुर्लभबोधि करते हैं ।
,,
દેહધારી માનવી તરીકે, ગુરુ તરીકે, સુધારક તરીકે, ખંડન-મંડનના એક કણ ધાર તરીકે, સાધુ તરીકે, આત્મારામજીના વ્યક્તિત્વની ઝાંખી—તેનાં અપૂર્ણ દન-થઇ રહ્યાં. એ દર્શન પણ પ્રત્યક્ષ નહિ પણ પરાક્ષ રીતે કરવાનુ જ આપણા ભાગ્યમાં લખાયલુ છે, અને તે પ્રમાણે એમની છબી, એમને અક્ષરદેહ અને એમના જીવનચરિત્રો પરથી એમના વ્યક્તિત્વનાં દશન આપણે કર્યા.
એ દર્શનમાં પ્રતિભા, પ્રતાપ અને શક્તિ, તેજસ્વિતા, તર્ક અને યુક્તિ ઝળહળે છે, એ ઝાંખીમાં શાસનસેવા, કાર્ય તત્પરતા, અભ્યાસનાં ઊંડાણુ, તલસ્પશી વિચારશ્રેણી અને રહેણીકહેણીની એકરૂપતા પ્રકાશી રહે છે, અને એમ એમનુ વ્યક્તિત્વ અસામાન્ય સુધારકતાથી, નિડર વકતૃત્વથી, દૃઢ નિશ્ચયમળથી, સાદા સંયમથી, મહાવીરદેવ પ્રત્યેની સાચી શ્રદ્ધાથી તેમ જ ઉદારતા, વ્યવહારકુશળતા અને વ્યવહારશુદ્ધિની અખૂટ ખેવનાથી ખીલતુ દેખાય છે.
છતાં એમને લાભ જૈનશાસને બહુ ઓછા લીધેા છે-લઇ શકાયા છે, કારણ કે એવા વ્યક્તિત્વની પૂરી એળખાણ અને તેના પૂરેપૂરા લાભ ઊઠાવવાની શક્તિ કે પાત્રતા તે વખતના સંઘમાં ન હતી. ખરી રીતે આજની અરાજકતાનાં તે કાળે બીજ વવાઇ ચૂકયાં હતાં. આત્મારામજીના સમર્થ વ્યક્તિત્વે તા થાડીકવાર આભને થેાભ દઇ એ પતન અટકાવી રાખ્યુ અને એમ કેાઇ ભાવી આત્મારામનુ એ સાચુ માદક થઈ ગયું.
: ૧૪ :

[ શ્રી આત્મારામજી

Page #584

શ્રી. પોપટલાલ પુંજાભાઈ શાહ કેટલીક વાર ઓછી શકિતની કે ઓછી પાત્રતાની સેવા સ્વીકારતાં સેવકને પોતાની શક્તિને પવવી પડે છે અને એ ગોપનને પરિણામે એ શક્તિઓને વિકાસ અને પમરાટ અટકે છે. આત્મારામજી મહારાજને પણ એમ જ થયેલું; નહિ તે તેઓ ઔર ઝળકી ઊઠત.
છતાં જેટલી સંગોને વશ કરવાની તેમનામાં ત્રેવડ દેખાય છે તેટલી તેમને પલટાવીને જુદું જ સ્વરૂપ આપવાની પ્રતિભા ઝળકતી નથી. સંગને અનુકૂળ બનાવી, પાત્ર પ્રમાણે દાન દેવા ઝરમર ઝરમર વરસવાની જેટલી તેમનામાં ઝાલક જણાય છે તેટલી મુશળધાર વરસી, જે આવે તેને ઉથલાવી–ઘસડી-ઢસડી-તાણી જવાની પ્રચંડતા માલૂમ પડતી નથી.
અને તો પણ એમનું વ્યક્તિત્વ નીરખનારનાં મનમાં “તો” ઠીકઠીક ખડે થઈ જાય છે.
જે તેઓ ખંડન-મંડનમાં ન પડ્યા હોત તો?” “જે તેઓ વાણીઆ, વેપારીઓના પૂજ્ય ન બન્યા હોત તો?” “જો તેઓ આજના ગાંધી યુગમાં જન્મ્યા હોત તો?”
પણ એ “તો' ની ઉત્તર આપવાની માનવીની શક્તિ ન હોય, અને એવા “તો ” ની કલ્પનામાં રાચવાની તેને જરૂરે ય ન હોય.
વ્યક્તિ જે કાળે અવતરી, ઊગીને ઊભી થઈ તે કાળ પ્રમાણે તેનું વ્યક્તિત્વ કેટલું વિકસ્યું તે જોવાને જ આપણને અધિકાર છે. એ વ્યક્તિત્વ આપણે આજ પરોક્ષ રીતે જાણીને જોઈએ છીએ તેવું છે. એની ઝાંખી આપણો અધિકાર પ્રમાણે આપણે કરી શકીએ તેવી છે.
એમના વ્યક્તિત્વમાં ભડભડ બળતા અને લાવાથી બાળી દેતા જવાળામુખીની પ્રલય-પ્રચંડતા નથી, પણ ફાટફાટ થતા ભૂકંપની વિનાશકતા છે; એમાં જે આવે તેને બાળીને ખાખ કરી નાંખે એ ઉનાળાના મધ્યાહ્ન સૂર્યનો ધમ-ધખારો નથી, પણ ઠંડીને દૂર કરી, વાદળાંને ધીમે ધીમે વિખેરી, ઝાકળ ને ધૂમસને શોષી લેવાની બાલ-રવિની ધીમે વધતી મક્કમ ગરમી છે; એમાં બરફની શિલાને ઘસડતા, પથ્થર પહાડ ને ખડકને વિદારતા, ઉપરથી નીચે પાતાળ ફેડવા ધોધ છેડતા, મોટા મેદાનની રેતીને ઘસડી જતા અને તેની પથરાળી ભૂમિને લીલીછમ બનાવવા તેના પર વિશાળકાંપના થરના થર પાથરી દેતા અને અનેક હસ્તે સાગરને ભેટતા મહાનદની પ્રખર વિશાળતા નથી, પણ કાંટાને ઘસડતી, ઝાંખરાને ઢસડતી, ખડક વચ્ચે થઈને ધીમે માર્ગ કાપતી, કેકના મેલ હરતી, પાસેનાં ખેતરોને નહેરે જેવા નાના હાથવડે પાણી પાતી અને જરૂર પડ્યે કઈ કઈ વાર તોફાનથી ગાજતી અને સાગરને-ધ્યેયને, એકલીનતાથી શાંતિપૂર્વક ભેટતી નદીની મીઠી પ્રબળતા છે; એમાં એક તડાકે કે એક તીરે હરિફને હરાવવાની સચોટતા નથી, પણ એક પછી એક તીર છોડી વાદીને હંફાવવાની સાચી શૂરવીરતા છે.
આપણે એ પરમ દર્શનથી ધન્ય ત્યારે જ બનીએ કે જ્યારે એમનું કર્યું કાંઈક કરીએ, આપણે એમની શતાબ્દિ ત્યારે જ ઉજવી કહી શકીએ કે જ્યારે એમની સુધારતા, ઉદારતા અને સંગઠન-ઝંખનાને પાર પાડી શકીએ.
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
- ૧૫:

Page #585

भाचिनचानंमत्रीपूरनीज ( JUટૂ ફાલ્ય હ :
S
Duો/તીચંદ
કાપ
"
[ આ લેખમાં ચરિત્રનાયક શ્રી આત્મારામજીની કવિતાનાં સ્તુતિ-ગાન લેખકે કર્યો છે. તેની થોડી વાનગી આપી છે અને છેવટે તેના સમગ્ર કાવ્યસાહિત્યની વૈજ્ઞાનિક ચર્ચા ઇચ્છી છે. લેખ વાંચવા જેવો છે. લેખક પ્રસિદ્ધ વ્યકિત, ગ્રંથકાર અને નિબંધકાર પણ છે.–સંપાદક]
કવિત્વ જ્યારે એના પૂર જેમાં જામેલું હોય છે ત્યારે એ મસ્ત થાય છે અને પછી એમાંથી જે શબ્દ–ચિત્ર પ્રકટ થાય છે તે પદલાલિત્યથી ભરપૂર હોય છે. એમાં શબ્દાલંકાર અને અર્થાલંકાર એવી સુંદર રીતે મઘમઘાયમાન થાય છે કે બેલનાર અને સાંભળનારનાં રોમરાય વિકાસ પામે છે, એની ઊર્મિઓ જાગૃત થાય છે અને એ અનિ
એ સુખનો અનુભવ કરે છે. કવિત્વની પ્રસાદી એની હૃદયંગમતામાં છે, એની ભાષાવિશિષ્ટતામાં છે, એના રસમાધુર્યમાં છે, એની શ્રુતિ પેશલતામાં છે, એની ઝમકમાં છે, એના પ્રવાહની છટામાં છે. એવી કાવ્યપ્રસાદી જેને જન્મપ્રાપ્ય થઈ ગઈ હોય છે એનામાં નૈસર્ગિક મધુરતા અને કાવ્યચમત્કૃતિ એવી સુકર અને સહજ થઈ જાય છે કે એનાં ગેય કવનો જ્યાં જ્યાં ગવાય છે ત્યાં ત્યાં રસની છોળો ઊડે છે અને આખા વાતાવરણમાં ઝોમ વ્યાપી જાય છે.
એ રસસિદ્ધ નૈસર્ગિક કવિ જ્યારે સહદય હોય છે, જ્યારે એને આત્મા અંદરથી જાગતે હેાય છે, જ્યારે એની ભાષામાં કુદરતી સાંદર્ય હોય છે ત્યારે એ ઊર્મિઓને ઉછાળે છે અને ગાનાર તેમજ સાંભળનારને રસમાં લદબદ કરી મૂકે છે. મર્મસ્પશી કવન સુંદર સંગીતના સાજ સાથે ગવાતાં હોય ત્યારે અંતરાત્મા અને સ્વાદ અનુભવે છે, અને એક અતિ સુંદર પરિસ્થિતિ જામી જાય છે. એવાં શબ્દચિત્રો એકલાં ગાવામાં આવે તો પણ દુનિયાની ઉપાધિને ભૂલી પ્રાણી રસમગ્ન થઈ જાય છે અને જાહેરમાં હારનિયમ, વાયોલીન, વીણુ, સારંગી અને નરઘાને વેગ તેમાં ભળે ત્યારે એ કાનને મંત્રમુગ્ધ કરી નાખે છે.
એવા પ્રકારના ગેય કાવ્યની શબ્દ–ચમત્કૃતિનો સાક્ષાત્કાર કરવા માટે એક વિશેપણ લક્ષ્યમાં રાખવા ગ્ય છે. શબ્દ-ચિત્ર જે સર્વ ગુણસંપન્ન કાવ્યમય હોય અને એમાં
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #586

શ્રી. મિતચંદ ગિરધરલાલ કાપડિયા ભાવ હદયંગમ હોય તો એક વાર સાંભળ્યા પછી એ વારંવાર ગાવાનું કે સાંભળવાનું મન થાય છે અને જ્યારે જ્યારે અંતરાત્મા આનંદઊર્મિ અનુભવતા હોય ત્યારે તેના કાનમાં એને ઝણઝણાટ થયા કરે છે, એ એવા ઊર્મિ-કવનને વારંવાર ગાયા કરે છે અને છતાં એ શબ્દ-ચિત્રના પુનરાવર્તનમાં એને વધારે ને વધારે મજા આવતી જાય છે.
પૂજ્યપાદ શ્રી આત્મારામજી મહારાજે જે કવને ગુંચ્યાં છે તેમાંના ઘણાંખરાં આવા પ્રકારનાં છે. તમે એક વાર એને સાંભળ્યા હોય તો તમને તેમાં એવા પ્રકારનો રસ જામશે કે તમે એને વારંવાર ગાયા કરશે. જ્યારે તમે એકાંતમાં આનંદ લેતાં તે પદ્યને સંભારશે ત્યારે તમને ખૂબ લહેર આપશે અને સાથે અંતરાત્મા, જાણે કેઈ અપૂર્વ ઉદાત્ત દશા અનુભવતા હોય એમ લાગશે.
આ હકીક્તને અંગે એક બે દાખલાઓ લઈએ તે પહેલાં અત્ર સ્પષ્ટ કરવું ગ્ય લાગે છે કે એમણે બનાવેલી પૂજા અને સ્તવમાં આ ભાવવાહી શબ્દ-ચિત્ર જરૂર દેખાય છે. એમાં પણ પ્રત્યેક પૂજાની આંકણી (કોરસ)નાં પદો તે અનુપમ શબ્દચિત્ર છે. એમના ચરિત્ર પરથી જણાય છે કે એમણે સંગિતને રીતસર અભ્યાસ કરેલ નહોતે, કઈ વખત આજુબાજુમાં સંગિતકાર ગાય તે પરથી મેળવેલું જ્ઞાન માત્ર એમને હતું; છતાં એમણે જે શબ્દ-ચિત્ર આલેખ્યાં છે તે વિચારતાં એમ લાગ્યા વગર રહે તેમ નથી કે તેમનામાં નૈસર્ગિક કાવ્યશક્તિ હતી અને તે ઉપર ઉપરની નહિ પણ ખરેખરી રસસિદ્ધ ગેયશક્તિ હતી. તુમ ચિદુધન ચંદ આનંદલાલ તેરે દરશનકી બલિહારી ?
લાલ તેરે દરશનકી બલિહારી. ) આ પદ દશ–વીશ વખત એની અસલ લેમાં ગવાય ત્યારે એની મજા ઓર છે, એમાં ભાવ એર છે, એની શાંતિ ઓર છે. એ ગાતાં અંતરાત્મા મહાન ઉદાત ભાવના અનુભવે છે અને ધીમે ધીમે જાણે પિતે જ પ્રભુમય હોય એવી દશા અનુભવે છે. આવી રસસિદ્ધ કવિતા નૈસર્ગિક બક્ષીસ વગર નીકળતી નથી. એ આખા પૂજાપરમાં અનેરી સૌરભ છે, વિશિષ્ટ આત્માવકન છે, અસાધારણ રસપૂંજ છે. એમાં જ્યારે “પુદ્ગલસંગ નિવારી” અને “અલખનિરંજન જોતિ સ્વરૂપી” એ પદો આવે છે ત્યારે અંદર એક જાતનો સ્વયંપ્રકાશ થાય છે અને અપૂર્વ શાંતિ જામે છે. તમે કઈ વખત શૃંગારનાં કાવ્યમાં મસ્ત થયા હશે, પણ આત્મસન્મુખ કાવ્ય શાંતરસની છણાવટ કરે ત્યારે જે સહજાનંદ પ્રાપ્ત થાય છે તેનો પ્રત્યક્ષ ચમત્કાર નીરખવો કે અનુભવ હોય તે આવાં જ કાવ્યો તમને ડોલાવી શકે. મદમસ્ત મોહરાયની જાળ તો એવી ફેલાયેલી છે કે એ પિતાની જાળમાં સફળ રીતે પ્રાણીને પકડી શકે છે, પણ જિંદગીની જ જાળને વિસરી જઈ આત્મરમણતા કરાવે તેવાં કવન બહુ અલ્પ છે, આત્મા ડોલાવે તેવાં કવન તેથી પણ અલ્પ છે અને તેવા પ્રકારનાં કવને આ નૈસર્ગિક કવિનાં હોઈ ખાસ નૈધવા લાયક છે.
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
•: ૧૭ •

Page #587

શ્રીમદ વિજયાનંદ સુરીશ્વરને અમર કાવ્યદેહ હવે તમે “આઈ સુંદર નાર કર કર શંગાર” ગાઓ કે “નાચત સુરવૃંદ છંદ, મંગલ ગુણકારી-નાચત સુર” ગાઓ. પ્રત્યેક પદ્ય તમારા હૃદયની અંદર ઊતરી જશે, વિશિષ્ટ દશાને અનુભવ કરાવશે અને કાનમાં ગુંજારવ કરાવશે. આવા પ્રકારની ડોલનશક્તિ અને પ્રતિભા જે કવિમાં હોય તેને કયું સ્થાન ઘટે તે કહેવા કરતાં કલ્પી લેવું વધારે યોગ્ય થઈ પડશે.
“મેરે જિમુંદકી ધૂપસું પૂજા, કુમતિ-મુગંધી દૂર હરી રે'આ કવનમાં એવી મજા છે કે એને પચાસ વાર ગાઓ તો પણ તમને તૃપ્તિ થાય નહિ અને દરેક વખતે તમારા અંતરમાં નવા નવા ભાવ પ્રકટે, ઉછળે અને તમને પ્રમેહ કરાવે. આનું નામ તે કાવ્ય. ખાલી જેડકણું કરીને છેવટે પિતાના નામનો ઉલ્લેખ કરવો એમાં કવિતા નથી, ગેયતા નથી, માધુર્ય નથી, રસ નથી અને ઊર્મિનું સંચલન નથી.
એમના કાવ્યથી જે એમને અંતરાત્મા ઓળખી શકાતું હોય તે એ અતિ ઉદાત્ત ભાવમાં સર્વદા મસ્ત રહેતે હશે એમ લાગ્યા વગર રહે તેમ નથી. વાણું અંતરદશાને આવિર્ભાવ છે, શબ્દ-ચિત્ર અંતરાત્માનું પ્રદર્શન છે, અને પ્રાણુને સમજવા માટે એના હદયનો ફેટોગ્રાફ છે. આ રીતે શ્રી આત્મારામજી મહારાજને સમજવા માટે તેમનું એક કવન સુંદર પ્રસંગ પૂરો પાડે છે. તેઓશ્રી શત્રુંજય ગિરિ પર યાત્રા માટે પધાર્યા ત્યારે તેમણે ગિરિમંડન શ્રી આદિનાથ સન્મુખ ઊભા રહી એક સ્તવન-કવન ઉચ્ચાર્યું છે. એ પ્રથમથી બેસીને ઘડી રાખ્યું હોય તેવું નથી, પણ અંદરથી તે જ વખતે નીકળી ગયું હશે એમ જણાય છે. એમાં જાણે પોતે અને ભગવાન બે જ આત્માઓ દુનિયામાં હોય તેમ એકાગ્રતા કરીને તેમણે ભગવાન સાથે વાત કરી છે, તેમાં તેમણે અંતરપ્રાણ રેડ્યા છે. એ કવનની આખી ભાષા કુદરતી, સાહજિક, મર્મગ્રાહી હાઈ તેઓશ્રીને યથાસ્વરૂપમાં બતાવે છે અને બહુ સંક્ષેપમાં એમની આખી જીવન–ભાવના વ્યકત કરે છે. મનરી બાતાં દાખાજી મહારાજ હે, ખભજી થાને મનરી બાતાં દાખજી મહારાજ.”
આવી રીતે શરૂઆત કરી શ્રી આદિનાથ-2ષભદેવ સન્મુખ મનની વાતો કરવા લાગી જાય છે. પછી પિતે કયાં કયાં રખડી-ભટકીને અહીં શાંતિ મેળવવા આવ્યા છે તેને મુદ્દામ અહેવાલ આપે છે. જેનધર્મ અને તત્વરૂચિની પ્રાપ્તિ પિતાને થઈ એ જાણે મહાન સામ્રાજ્ય મળ્યું હોય એવી રીતે હકીકત રજુ કરી, પછી એક અતિ સુંદર કબૂલાત કરે છે. ભગવાનને કહે છે કે-“સાહેબ ! આમ મારાં સર્વ કાર્ય સફળ તે થઈ ગયા, પણ મન-મર્કટ હજુ માનતો નથી, સમજાવ્યા સમજતો નથી અને જ્યાં ત્યાં દેવાદેડ કરી મૂકે છે.” એમણે એમાં ચાર અગત્યની વાત કરી છે –
૧. મન હજુ ઇંદ્રિયના વિષયે તરફ લાલચુ રહ્યા કરે છે. ૨. મન હજુ માયા-મમતા છોડતું નથી.
: ૧૮
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #588

શ્રી. મોતીચંદ ગિરધરલાલ કાપડિયા ૩. જ્યારે મારે મહિમા થાય છે, મારી પૂજા થાય છે ત્યારે મનડાને એ વાત ગમે છે. ૪. હું નિર્ગુણ છું છતાં જાણે ગુણવાન હોઉં એવી વાત એ સાંભળે છે ત્યારે
એ રાજી થાય છે. આવી રીતે મન-મર્કટ પોતાની ચપળતા છોડતું નથી એવી ફરિયાદ કરે છે. પોતે મહિમા-પૂજાને યોગ્ય હતા એ નિર્વિવાદ વાત છે, છતાં એ મહિમા-પૂજાને કઈ નજરે જેતા હતા એ ખાસ બેંધવા જેવું છે. એમને હદયથી એને ત્રાસ હતું, એ પિતાની જાતને એવી મહિમા-પૂજાને ગ્ય થવાની ફિકરમાં જ રહેતા હતા. ગુણપ્રાપ્તિ અને ગુણવત્વની આ અચૂક નિશાની છે. પોતાની લઘુતા વિચારનાર જ ગુણપ્રાપ્તિમાં પ્રગતિ કરી શકે છે. એટલે છેવટે ભગવાનને વિજ્ઞપ્તિ કરે છે કે “સાહેબ ! મન વાંદરું પિતાને ઘેર આવે, એવું શીખ.” અત્યારે એ પરભાવમાં રમણ કરી રહ્યું છે, એને હજુ બાહ્યાડં. બરમાં મજા આવે છે, એને હજુ માન ગમે છે, એને બદલે એ સમતારંગે રંગાઈ જાય અને એ પરભાવ છેડી સ્વભાવમાં આવે એવું આપ કરી આપો.
આ આત્માનુભવ કોને થાય? આ વિમલા આત્મદશા ક્યો આત્મા અનુભવે? અનુભવી થેગી આનંદઘનજીએ કહેલ છે કે–“મનડું કિમ હી ન બાઝ, હો કુંથુજિન મનડું કિમ હી ન બાઝે. અને છેવટે પિતાનું મન વશ આવે એવી માગણી કરી તેને મળતી આ દશા છે. એ દશા સામાન્ય રીતે બહુ અગમ્ય છે, સાધારણ રીતે એ દશાની વાતે સુઝે છે પણ એને માટે ચિંતા બહુ ઓછાને થાય છે. અપૂર્વ ગેયતા સાથે આ હૃદયને ભાવ જે મહાન વિભૂતિને થાય તેની અંતરદશા કેવી વર્તતી હશે તેને સહજ ખ્યાલ આવે તેમ છે. ત્યાં ભગવાનને કહે છે કે-“સાહેબ ! હું છઠ્ઠી વાર તમારી પાસે આવ્યો છું અને તમે દુનિયામાં સમુદ્રનું બિરુદ પ્રાપ્ત કર્યું છે તે મારી તો એક નાની સરખી જ માગણી છે. આટલી તે જરૂર આપ.” અને પછી મનને “નિજ ઘર ” આવવાની–લઈ આવવાની નાનકડી (?) માગણું કરે છે. એ નથી માગતા સારી ભિક્ષા કે નથી માગતા સ્વર્ગનાં સુખ, નથી માંગતા રાજ્યવૈભવ કે નથી માગતા શારીરિક સુખાકારી; એ નથી માગતા મેટાં સામૈયાં કે નથી માગતા લબ્ધિસિદ્ધિ. પોતે હદયની મુંઝવણ ભગવાન પાસે રજુ કરે છે અને સાવ સાદી પણ ઉચ્ચગ્રાહી માગણી રજુ કરે છે અને તે દ્વારા આડકતરી રીતે પિતાને અંતરાત્મા કેવા આદર્શો સેવી રહ્યો છે તે વ્યક્ત કરે છે. આ રહ્યાં એમાંનાં થોડાં કવને – મનરી બાતાં દાખજી મહારા રાજ હે,
રિખભજી થાને, મનરી ખાતાં દાખાજી; કુમતિના ભરમાયાજી મહારા રાજ રે, કાંઇ વ્યવહાર કુળ મેં, " . " કાલ અનંત ગમાયા જી મહારા રાજ,
X
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]

Page #589

શ્રીમદ્ વિજ્યાનંદસૂરીશ્વરને અમર કાવ્યદેહ સઘળાં કાજ સરાયાં જી મહારા રાજ,
મનડે મરકટ સમજે નહિ સમજાયા જી મહારે રાજ. વિષયાસંગ ધાવે જી મહારા રાજ હે.
મમતા માયા સાથે નાચ નચાવે છ મહારે રાજ મહિમા પૂજા દેખી મન ભરમાવે છે મહારા,
નિરગુણી આને ગુણીજન જગમેં કહા જી મહારા છઠ્ઠી વારે તુમસૅ દ્વારે આયા જી મહારા,
કરુણાસિંધુ જગમેં નામ ઘરાયા જી મહારે રાજ, મન-મરકટ શિખ નિજ ઘર આવે છે મહારા,
સઘળી વાતે સમતા રંગે રંગાવે જી મહારા રાજ. અનુભવ રંગ રંગિલા સમતા સંગી જી મહારા,
આતમ તાજા અનુભવ રાજા રંગી જી મહારા રાજ. આ પદ્યમાં આખું હૃદય ગાન કરી રહ્યું છે.
આ પ્રસંગે એમના થોડાં અન્ય કવને પણ વિચારી જઈએ, એથી હૃદયની પ્રતિભા માલૂમ પડશે. અંગ્રેજી વાજાની ચાલમાં ગાય છે કે –
આનંદ કંદ પૂજતાં, જિનંદચંદ હું, મોતી જ્યોતિ લાલ હીર, હંસ અંક પું; કંડલું સુધાર કરણુ મુકુટ ધાર તું. આનંદ, સુરચંદ કંડલે શાભિત કાન હું;
અંગદ કંઠ કઠલે મુનીંદ તાર તું. આનંદ૦ આખું પદ્ય જ્યારે તાલ સૂર સાથે ગાવામાં આવે છે ત્યારે હદયમાં એના થણકા પડે છે, કાન ઊંચા થાય છે અને ચિત્તવૃત્તિ અનન્યાનંદ અનુભવે છે.
એક પ્રસંગે ઉસ્તાદ ગવૈયા પાસે કવિવરને “પિલ” સાંભળે.
મેરે જિનંદ કી ધૂપસું પૂજા, કુમતિ-ગધી દૂર હરી -મેરે જિનંદ કી. પછી લય આગળ ચાલ્ય:
રેગ હરે કરે જિનગુણ ગધી, દેહ જજિર કગુરૂ કી બંધી, નિર્મળ ભાવ ઘરે જગધંદિ
મુજે ઊતારો, પાર મેરા કિરતાર કે અધ સબ દૂર કરી રી,
મેરે જિનંદ કી.
: ૨૦ :
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #590

શ્રી. મેાતીચંદ ગિરધરલાલ કાપડિયા
આ હૃદયગાન હજુ પણ વિસરાતુ નથી. એમના ‘જિનગુણ ગાવત સુરસુંદરી ’ ના શ્રીરાગમાં શૃંગાર અને શાંતરસની એવી અદ્ભુત મીલાવટ છે કે એ ગાતાં કે સાંભછતાં અંતરાત્મામાં રસનાં ટપકાં પડે છે. તેએાશ્રીનું પ્રત્યેક પદ્ય ખૂમ રહસ્યમય હાય છે અને અંતરના ઊંડાણમાંથી નીકળેલ હાઇ તલસ્પશી હાય છે. પ્રત્યેક કાવ્યની શરૂઆત કાવ્યમય ભાવભરી હાવા ઉપરાંત એના અંતમાં આત્મા અને અનુભવની વાત એવી વેધક રીતે મૂકેલી મળી આવે છે કે વર્ષો પછી એનાં શ્રવણ, ચિંતવનમાં નૂતન નૂતન માર્મિકતા અને રમણીયતા અંદરથી ઝળકવાં જ કરે છે. એની જેટલી મજા જાહેર પૂજન કે અન્ય જલસામાં આવે છે તેટલી જ એકલા એકલા એને ગાયા કરવામાં પણ આવે છે અને એક વારનું એનું શ્રવણ કાનમાં વારંવાર ગુજારવ કર્યો કરે છે.
- ક્રિયા
કવિત્વની ધૂન
તેઓશ્રીના દરેક પદ્યમાં દેખાયા વગર રહે તેમ નથી. વીશસ્થાનકમાં પર વિવેચન કરતાં માઢ રાગમાં:
>
6
થારી ગઈ રે અનાદિની નિંદ, જરા ટુક જોવા તે સહી; જોવા તેા સહી, મેરા ચેતન જોવા તેા સહી.’
થારી
પછી એવી મસ્તી જમાવી છે કે તે પદ્યમાં જ્ઞાન અને ક્રિયાના ખરાબર સહયોગ સાધ્યા છે અને છતાં અતિ વિશિષ્ટ ગારવ જાળવી રાખવા સાથે ક્રિયાને સમુચિત સ્થાન જ આપવામાં આવ્યું છે. એ આખા પદ્યનુ ગેયસ્થાન અતિ ઉચ્ચ છે અને ભાવ અપ્રતિમ છે. બાકી તે એમની ઠુમરી જોઇએ કે ખમાચ જોઇએ, ધ્રુપદ જોઇએ કે જોગીઓ રાગ જોઇએ-સર્વત્ર અલંકાર અને વિશિષ્ટ તત્ત્વ ઝળકી રહે છે.
એક છેવટના દાખલા આપી આ વિવેચન પૂર્ણ કરીએ. એક અતિ મધુર સિદ્ધાચલમંડન આદિનાથનુ સ્તવન મનાવી કવિવરે હાથ ધોઇ નાખ્યા છે. મરાઠી ચાલમાં એ અતિ અદ્ભુત ગેય વસ્તુ કાવ્ય-ચમત્કૃતિને નમૂના છે.
6 ઋષભ જિનદ વિમલિશિરેમડન, મ`ડન ધ-ધુરા કહીએ; તુ' અકલ સરૂપી, જાકે કર્મ ભર્મ નિજ ગુણ લહીએ. અજર અમર પ્રભુ અલખનિરજન, ભજન સમર સમર કહીએ; તુ અદ્ભુત યાદ્રા, મારકે કર્મ ધાર જગ જસ લહીએ. અવ્યય વિભુ ઇશ જગરજન, રૂપરેખ વિન તુ' કહીએ; શિવ અચર અનગી, તારકે` જગજન નિજ સત્તા. લહીએ. ’ ત્યારપછી ભગવાનને ભક્તિપૂર્વક આકરા ટાણા માર્યા છે:—
શતસુત માતા સુતા સુહકર, જગત્ જયકર તું કહીએ; નિજ જન સમ તાપે, હમાંસે અંતર રખના ના ચહીએ. ’ શતાબ્દિ ગ્રંથ ]

ઋષભ૦ ૧
ઋષભ૦ ૨
ઋષભ૦ ૩
ઋષભ૦ ૪
.: ૨૧ •

Page #591

શ્રીમદ્ વિજયાનંદસૂરીશ્વરને અમર કાવ્યદેહ અરે સાહેબ! તમારા સે દીકરાને તાયો, તમારી માતા ને પુત્રીઓને તારી, જગતમાં જે કઈ આપનાં “નિજ જન” થયાં એ સર્વને તાર્યા અને અમારે આંતર રાખવે આપને ઘટે? આ અલંકાર છે, એ વાક્યમાં શબ્દાલંકાર તેમ જ અર્થાલંકાર છે. એ આખા લયની પરાકાષ્ઠા છેવટે આવે છે –
આતમ ઘટમેં ખેજ પિયા રે, બાહ્ય ભટકતો ને રહીએ; તું અજ અવિનાશી ધાર નિજરૂપ, આનંદધન રસ લહીએ.” ઋષભ૦ ૧૨
આખા અધ્યાત્મ અને યોગશાસ્ત્રને આ વાક્યમાં સાર છે, એમાં વિશિષ્ટ ભવ્યતા છે, આંતર ગ છે, નૈસર્ગિક સરળતા છે અને છેલ્લા મહાન ગી(આનંદઘન)ના નામનું આડકતરું સ્મરણ છે. આ પદ્યના ઉચ્ચભાવ ઉપરાંત એના પ્રત્યેક પદમાં કાવ્ય છે, રસ છે, અલંકાર છે અને સ્થાયી ભાવેનું સામ્રાજ્ય છે. અને ત્યારપછી પ્રથમ જિનેશ્વરને “આત્માનદીનું અત્યંત ઉપયુક્ત વિશેષણ આપતાં લઘુલાઘવી કળાથી પોતાના બન્ને નામ જણાવી દીધા છે અને પછી “સિદ્ધાચળરાજા” ઉદ્દેશીને આનંદરસનું પાન કર્યું -કરાવ્યું છે.
જે થોડાં પદ્યો તેમના બહાર પડેલાં સાંપડે છે તે વિચારતાં તેમનામાં અસાધારણ વાક્ય-રચનાશક્તિ, મધુરતા અને સાહજિક્તા પ્રાપ્ત થાય છે. તેમાં કુદરતની સરળતા અને મધુર ઉન્માદ દેખા દે છે અને આંતરવેદના તથા સાધ્યસામિપ્યતા તરવરી રહે છે. એમણે એક પણ સ્થાને રસની ક્ષતિ થવા દીધી નથી, લઘુપાર્થિવતા આવવા દીધી નથી, અધેગામિત્વ આવવા દીધું નથી.
નૈસર્ગિક કવિ જ્યારે સહદય હોય ત્યારે એની પ્રતિભા કેવું કામ કરે છે એની આ તે માત્ર વાનકી છે. બાકી એમનાં પ્રત્યેક કવન, શબ્દ-ચિત્ર અને અંતરેગારના નમૂના છે, ભાવથી ભરેલાં છે, પ્રેરણાથી આળેખાયેલાં છે, શાંતિથી છવાયેલાં છે, ઊંડાણમાંથી નીકળેલાં છે અને આત્મિક પ્રગતિનાં દર્શક છે. એ રસસિદ્ધ કવિની પ્રત્યેક કૃતિ વિસ્તારથી ઉલેખ અને ચર્ચા માગે છે. એ પ્રત્યેક ભાવવાહી કૃતિઓ એક વાર વાંચી–સાંભળીને દૂર કરી નાખવા ગ્ય નથી. એનું સાહિત્યમાં અમર સ્થાન છે અને એને વિશેષ અપનાવવામાં સ્વપરહિત રહેલું છે
સાહિત્ય” શબ્દ સંકુચિત અર્થમાં કાવ્યની વૈજ્ઞાનિક ચચો કરે છે. એવા પ્રકારની સાહિત્યકીય ચર્ચા આચાર્યશ્રીના કાવ્ય સાહિત્યની થાય તે એના પ્રત્યેક અંગ-ઉપાંગમાં એવી ઉચ્ચ શ્રેષ્ઠતા નિ:શંકપણે પ્રકટે તેમ છે. એમને કાવ્યદેહ અમર તો!
: ૨૨ :
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #592

[ જીવનના સાવ સાદા પ્રસંગે પણુ, એના અંતરાળમાં ઢંકાએલી ભવ્યતાના બળે, ઐતિહાસિક બની જાય છે. સ્વ. સૂરિજીની નમ્રતા અને વિનયશીલતાના દ્યોતક એવા “ અનેક પ્રસગા ’ જે માનનીય શ્રી કુંવરજીભાઈના ઊંડા સ્મૃતિભંડારમાં સંગ્રહાયેલા પડ્યા છે તેમાંના ત્રણ પ્રસંગે અહીં તેમણે તારવી બતાવ્યા છે. ]
विणयमूलो धम्मो
આ મહાપુરુષે જૈનશાસનને જે અતિશય દીપાવ્યું તેનું મૂળ કારણુ વિચારતાં તેમનામાં વિનયગુણુ અતિ પ્રમળ હતા તે જ જણાય છે. જૈનશાસ્ત્ર વિનયમૂળ ધર્મ કહે છે. એ વિનયને એ મહાત્માએ હૃદયમાં કારી રાખેલા હતા. એમના વિનય ઉપરના ન હતા પણ શુદ્ધ અંત:કરણના હતા. એમના વિનય ગુણને લગતા બે–ત્રણ પ્રસંગે આ લેખમાં તાવવાની મને ઇચ્છા થાય છે.
૧ પ્રથમ જ્યારે એમણે અમદાવાદમાં શાંતમૂર્તિ મુનિરાજ શ્રી ખૂંટેરાયજી મહારાજ પાસે ચારિત્ર ગ્રહણ કર્યું ત્યારે વાસક્ષેપ કરવાને અવસરે એમણે મુનિમહારાજશ્રી મૂળચંદજી ગણિને કહ્યું કે:– મને આપના નામને વાસક્ષેપ કરી આપના શિષ્ય બનાવે. ’ મુનિરાજશ્રી મૂળચંદજીએ કહ્યું કે− ભાઇ તા પિતાની હયાતિમાં જ થશે, પુત્ર તેા ત્યારપછી પણુ થશે. વળી આપની ચેાગ્યતા ગુરુમહારાજના શિષ્ય થવાની છે, માટે આપને તેમના નામના વાસક્ષેપ થાય તે જ ચેાગ્ય છે.’ આમ કહેવાથી તેએ મુનિરાજશ્રી ખૂંટેરાયજીના શિષ્ય અને મુનિરાજશ્રી મૂળચંદ્રજીના ગુરુભાઇ થયા. જુએ, આ પ્રસંગમાં એમને વિનય ગુણ અને લઘુતા કેવી પ્રદર્શિત થાય છે! ધન્ય છે એવા નિરભિમાની મહાત્માને !
૨ બીજો પ્રસંગ. મુનિરાજશ્રી વૃદ્ધિચંદ્રજી મહારાજ છેલ્લી વયમાં શરીર અટકી જવાથી વિહાર કરી શકતા ન હેાવાથી ભાવનગરમાં જ સ્થિતિ કરીને રહ્યા હતા. તે પ્રસ ંગે મહાત્માશ્રી આત્મારામજી મહારાજ સિદ્ધાચળ મહાતીર્થની યાત્રા કરીને, એમને વંદન કરવા ભાવનગર શિષ્ય પરિવાર સાથે પધાર્યા હતા. તે વખતે મુનિરાજ શ્રી વૃદ્ધિચંદ્રજી
શતાબ્દિ ચ ]

*૨૩૩

Page #593

વિનયપ્રધાન મહાપુરુષ આત્મારામજી
મહારાજની ખાસ પ્રેરણાથી શ્રી ભાવનગરના સંઘે એમનું ઉચ્ચ પ્રકારનું સ્વાગત કર્યું હતું. તેઓ સાહેબ સામૈયા સાથે જ્યાં મુનિરાજશ્રી વૃદ્ધિચંદ્રજી બિરાજતા હતા ત્યાં મારવાડીના વંડાના નામથી ઓળખાતા ઉપાશ્રયમાં પધાર્યા ત્યારે મુનિરાજશ્રી વૃદ્ધિચંદ્રજી દાદરા સુધી સામા આવ્યા અને બંને ગુરુભાઈઓ જેમ ગૃહસ્થ મળે તેમ બહુ આનંદપૂર્વક ભેટયા (ગાઢ આલિંગનવડે મળ્યા). પછી મંગળિક સંભળાવવા માટે જવાનું કહેતાં એ મહાપુરુષ બોલ્યા કે-“આપની હાજરીમાં હું પાટે બેસી ન શકું.” મહારાજશ્રી વૃદ્ધિચંદ્રજીએ કહ્યું કે
હું કહું તો બેસો કે કેમ?” ત્યારે આત્મારામજી મહારાજ બેલ્યા કે-“આજ્ઞા કરે તે માથે ચડાવું.” પછી મંગળિક સંભળાવવા વ્યાખ્યાનપીઠ પર બિરાજ્યા પણ માત્ર માંગલિક સંભળાવતા જ અલ્પ વખતમાં શ્રોતાઓને મંત્રમુગ્ધ કરી નાખે તેમ મુગ્ધ-પ્રેમી બનાવી દીધા.
પછી ત્યાંથી ઊઠીને મુનિરાજશ્રી વૃદ્ધિચંદ્રજી પાસે આવી વંદન કરવાનો આદેશ માગતાં વૃદ્ધિચંદ્રજી મહારાજે કહ્યું કે –“આપ તો હવે આચાર્ય થયા છે. એટલે આત્મારામજી મહારાજ બોલ્યા કે–આચાર્ય કેને? શ્રાવકોને, આપને તો સેવક.” એમ કહીને વિનયપૂર્વક વંદન કર્યું. જુઓ વિનય ગુણનું અતિશાયીપણું! લઘુતામાં જ પ્રભુતા વસે છે તેનું અહીં તાદૃશ્ય દિગ્દર્શન થાય છે.
- ત્યારપછી બે દિવસ રાત્રિને મોટો ભાગ બંને ગુરુભાઈઓ એકાંતમાં બેઠા અને શાસનહિતની, સાધુ સંસ્થાની અનેક વાતો કરી અને પરસ્પર ખુલાસા કર્યો.
- ૩ ત્રીજો પ્રસંગ. એઓ સાહેબ જ્યારે લુધી આનામાં વ્યાધિને અંગે બેશુદ્ધ થઈ ગયા હતા ત્યારે લુધીયાનાથી એમને એકદમ અંબાલે લાવવામાં આવ્યા હતા. ત્યાં શુદ્ધિ આવ્યા પછી તે હકીક્તની ખબર પડવાથી પિતે મૂળચંદજી મહારાજ ઉપર પત્ર લખીને આયણ માગી લીધી હતી! આનું નામ મહાપુરુષપણું! જુઓ, એમનામાં વડીલ ગુરુભાઈ પ્રત્યે કેટલે વિનય, બહુમાન અને પ્રેમ હતો ? પિતે આલેયણ જાણતા હતા પરંતુ આલોયણું તે વડીલ આપે તે જ લેવી ઘટે, એવા મુનિમાર્ગને સમજનારા તેમ જ અનુસરનારા હતા.
એમના વિનયગુણને લગતા બીજા પણ અનેક પ્રસંગ છે તેમાંથી માત્ર આ બે-ત્રણ પ્રસંગ અનુકરણીય હોવાથી લખવાનો પ્રયાસ કર્યો છે. આશા છે કે એમાંથી વર્તમાન મુનિગણ સાર ગ્રહણ કરી તદનુકૂળ વર્તન કરશે કે જેથી વર્તમાન સમયે દેખાતી નિર્નાયક જેવી સ્થિતિ દૂર થશે અને સ્વયેગ્યતાને સમજી વિનયગુણનું અવલંબન લેવામાં આવશે, જેને પરિણામે આપણે ઐકયતારૂપ સુપ્રભાત જેવાને ભાગ્યશાળી થઈ શકશું
શ્રી વિજયાનન્દસૂરિ (આત્મારામજી) મહારાજનું આચાર્યપદાર્પણ પછી ભાવનગર પધારવું જ થયું નથી તે આ પ્રસંગે ભાવનગરના નામથી શી રીતે પ્રસિદ્ધિમાં આવ્યો ? સંભવે છે કે કોઈ બીજા સ્થળનો પ્રસંગ પ્રસિદ્ધિ પામ્યો હોય. વલભવિજય.
૨૪
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #594

"श्री पोपटता पुंज्लामा शाट
[ બંને ધર્મવીરોની તુલના લેખકે શબ્દછટાથી તેમજ બંનેના જીવનના ઊંડા પ્રદેશમાં ઊતરી, તલસ્પર્શી વિચારદષ્ટિથી કરી છે. વિચારક તે સમજી શકશે. લેખ કે, મિતભાષી, વિચારોત્પાદક છે અને સમભાવદષ્ટિથી વિચારવા યોગ્ય છે.–સંપાદક ]
ઈતિહાસ-લેખકે લખે છે કે પંજાબ-પાંચાલ અને ગુજરાત બે ય દેશને સંબંધ જૂનો છે. કઈ ક૯પના કરે છે કે શક કે પ્રથમ પંજાબમાં પેઠા અને ત્યાંથી એક શાખા ગુજરાતમાં આવી. આમ એક જ જાતિની બે શાખા ગુજરાતમાં અને પંજાબમાં રહી, ઊગી ને આથમી; પણ એથી ય વધારે કલ્પના તો દોડે છે ગુજ૨ લોક વિષેના ઈતિહાસની તેઓ પણ પંજાબમાં પ્રવેશ્યા, સ્થિર થયા અને પાછા ગુજરાતમાં આવ્યા. અને એ પ્રાંતને પિતાનું નામ દઈ તેના સંજ્ઞાદાતા થયા. આજે પણ પંજાબમાં ગુજરાત નામનો નાનકડો પ્રદેશ છે.
આમ બેય પ્રાંતને સંબંધ હોવાની કેટલી ય કલ્પના છે, પણ બે ય પ્રદેશની ભાગોલિક સ્થિતિ જુદી છે. એથી બંનેના વ્યાપાર-વ્યવહાર નિરનિરાળા બની ગયા છે. એક સૈનિકના શૈયે ખડતલ બનેલ પ્રાંત છે, તે બીજે વેપારની કુશળતાએ અતિકેમળ બની રહેલા પ્રદેશ છે.
બે ય પ્રદેશને પવિત્ર કરનાર કેટલીક વિભૂતિઓને ઈતિહાસ પણ રોમાંચક અને બોધક છે. ગુજરાતની કેટલીક અદ્દભુત વિભૂતિઓનાં જીવન તપાસીએ તો જણાશે કે કૃષ્ણચંદ્ર મથુરામાં ઊગ્યા, પણ ગુજરાતમાં સાહસ શોર્ય પામ્યા અને ત્યાંથી જ ભારતમાં પ્રકાશ્યા અને આથમ્યા પણ ગુજરાતમાં. મીરાંબાઈ મેવાડમાં ઊગ્યા, ભક્તિ પામ્યા પણ પ્રગટ થયા ગુજરાતમાં અને “બાઈ મીરાં કે પ્રભુ ગિરધર નાગર” જેવી અમર કાવ્ય તૃક ગુજરાતને ચરણે ધરી વિલીન બન્યાં ગુજરાતમાં. શ્રી સહજાનંદ સ્વામી અયોધ્યાથી આવીને પંથપ્રવર્તક બન્યા ગુજરાતમાં. એવી જ રીતે ગુજરાતની કેટલીક વિભૂતિઓ પરદેશમાં ઝળકી. શ્રીમદ્ વિજયાનંદસૂરિ કે આત્મારામજી જેમ પંજાબમાંથી આવીને ગુજરાતમાં ઝળક્યા, તેમ સ્વામી શ્રી દયાનંદ સરસ્વતી ગુજરાતમાંથી જઈને પંજાબમાં પ્રકાશ્યા. શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
: ૨૫ :

Page #595

શ્રી આત્મારામજી અને શ્રી યાન'દૃષ્ટ.
એકે પંજાબથી આવીને ગુજરાતને પાવન કર્યું; ખીજાએ ગુજરાતમાંથી વિદાય લઈ પંજાબને પુનિત કર્યું.
અને ક્રાંતિકાર હતા, અને ધર્મ-પ્રવર્તક હતા, અને સત્યાગ્રહી હતા, અને શાર્યરત હતા, દઢાગ્રહી હતા, કર્તવ્યનિષ્ઠ હતા. અનેનાં શરીર સુદૃઢ અને ખળ-પાષક ગ્રામ્યજીવન અને ગ્રામ્ય-હવાપાણીથી ખંધાયાં તેમ જ પાષાયાં હતાં.
બંનેની શરીર–સંપત્તિ અદ્ભુત હતી. આત્મારામજીને એ સંપત્તિ વારસામાં મળી હતી, દયાનંદજીએ પરાક્રમવડે એને સાધી હતી. બ ંનેએ સાધુતા લીધા પછી પણ બેઉની એ સંપત્તિ એવી જ રહી હતી, ખીલી હતી અને એનાવડે અનેક માનવીએ મુગ્ધ થયા હતા.
આત્મારામજી સાધુ થયા પછી સાધુ તરીકે અખાડામાં, કસરતમાં કે કુસ્તીમાં માનતા નહાતા, ન માને એ સ્વાભાવિક હતું; છતાં વિહાર, આહાર-સંચમ, દેહને કામળ ન નવા દેવાની તાલાવેલી અને બેઠાડુપણાના અભાવ-એટલાં વાનાં એમણે એવાં કેળવ્યાં કે એમના દેહ પણ સામર્થ્ય અને પ્રભાથી ઝળકી રહ્યો. સ્વામી દયાનઢજીએ અખાડાની, કસરતની અને કુસ્તીની તાલીમ લઈને દેહરત્નને સબળતા અને શક્તિથી તેજસ્વી કરી દીધુ.
અનેને મન ઇન્દ્રિય-સંયમ, પાતપાતાની શાસ્ત્રમાન્યતા મુજબ મેટામાં મેાટી વસ્તુ હતી. બ્રહ્મચર્ય સાધુ તરીકે તા હાય જ; પણ ગૃહસ્થને અડગ અને તીવ્ર ઉપદેશ કરવામાં અને એટલા જ ચુસ્ત અને તીવ્ર રાગી હતા.
બ ંનેની છબીઓ નીરખેા, ન્યાળી ન્યાળીને જુએ. ઘઉંવર્ણો લાલ ચહેરા, પ્રતાપભયું સામ્ય માતુ, તેજભરી શાંત છતાં ધ્યેય માટે અડગ ઉગ્ર આંખા, શૈા ખેલ ખેલે તે શત્રુનું હૈયું પણ જોઇને થીજી જાય એવી વિશાળ સ્નાયુબદ્ધ છાતી, લાંબા કરત હાથ, ઉદાર ઉત્તર અને પથથી ન થાકે એવા, અધમતાને કચડવા તત્પર, છતાં કરુણાભર્યા ધમધમાટવાળાં પગલાં પાડી, અજ્ઞાનની છાતી ધ્રુજાવે એવા ચરણુ અને ઉગ્ર છતાં શાંત, તેજે સરળ છતાં આગ્રહી નિશ્ચયે તપતું ભાલ, એ ય વિભૂતિઓમાં શરીરસમૃદ્ધિ એક જ, પલટી પલટાઇ જાય એવી.
શ્રી સુશીલ લખે છે કે:
“ અને પેાતાનાં વસ્ત્રો બદલાવી નાંખે તે! કદાચ કાઈને પણ ભ્રાંતિ ઉપયા વિના ન રહે. બંનેના દેહગઠનમાં એટલું સરખાપણું હતુ કે દયાનંદજી આત્મારામજી તરીકે અને આત્મારામજી દયાનંદજી તરીકે એળખાઇ જાય.
""
અને વાચનમાં ભડવીર, વિચાર અને આચારમાં યુક્તિ-પ્રયુક્તિ વાપરનારા વ્યવહારુ; છતાં એકરૂપ અને વિદ્વત્તાના સાગર હતા.
: ૨૬ :

[ શ્રી આત્મારામજી

Page #596

શ્રી. પિોપટલાલ પુંજાભાઈ શાહ વિકટેરિયા યુગ બેસે છે, દેખીતી શાંતિ પ્રસરે છે, દેશના હાથમાંથી ધીમે ધીમે હથિયાર સરકતાં જાય છે અને ખમીર ને ખામોશનાં હીર બળવા માંડે છે. એવે ટાંકણે બંને અવતરે છે, ઊગે છે અને પ્રકાશે છે. - એકની જીવનકથા કહે છે કે એણે બ્રહ્મચર્ય ને કસરતને પ્રતાપે, જોધપુર, જયપુર વગેરે નરેશની ઘોડાગાડીઓ એકલે હાથે દેડતી થંભાવી દીધેલી, કૈક કસરતબાને મહાત કરેલા અને પિતાની મુખપ્રભાથી પણ કેટલાયને આંજી દીધેલા; એના કાંડા-બળે કેકનાં ધાર્યાં ધૂળ મળી ગયેલાં.
બીજાની જીવનગાથા પણ આપણને સંભળાવે છે કે એણે બ્રહ્મચર્યને પ્રતાપે એક ભીલને ડારીને અહિંસક બનાવી દીધેલે, બીજા એક સમશેરધારીનું કાંડું પકડીને તેને વગડામાંથી ઘસડી ગએલા અને તેને પણ માફી દઈને અહિંસક શૌર્યને સાચો પરચો બતાવેલ, તેમ જ અતિ બોજાથી દબાઈ પડેલા એક ગરીબ પ્રાણુનો ભાર એકલે હાથે ઉપાડી લઈ તેને બચાવેલું.
એક ક્ષત્રિય કુલમાંથી ઉત્પન્ન થયા, વૈશ્ય કુળમાં પિષણ પામ્યા અને વૈશ્ય ગુરુ બન્યા. બીજા બ્રાહ્મણ કુલે ઉત્પન્ન થયા અને આર્યસમાજના ગુરુ બન્યા.
બંનેની દેહસિદ્ધિ જેમ એક હતી તેમ બેયની આત્મસિદ્ધિ પણ એક જ હતી. બંનેમાં ચાલતી સ્થિતિથી પ્રગટ થનારો અસંતોષ અને તેને મીટાવવાને પુણ્ય-પ્રકોપ ઉગ્ર હતો. બંને કાંતિના ઉત્સાહક અવતાર હતા, છતાં એક આર્યસમાજને–એક નવીન પંથને પ્રસિદ્ધ સ્થાપક બન્યું અને બીજે જૈન ધર્મની એક શાખાને પ્રચંડ સંરક્ષક થયા. એ સંગેની અનુકૂળતાને જ પ્રભાવ.
' એક આખા આર્યાવર્તનો જયોતિર્ધર બને છે, દેશની રાષ્ટ્રીય અમિતાના અસ્તિત્વનો આભાર અર્થ પામે છે, આર્ય સમાજ જેવી જગપ્રસિદ્ધ સંસ્થાનો પ્રાણ બને છે. વળી એનાથી સત્તા થરથર કાંપી ઊઠે છે, અધર્મના કિલ્લાઓ ડગમગી ઊઠે છે, સનાતન ધમીઓમાં ફફડાટ થઈ રહે છે, રૂઢિઓનાં ખંડેર ખળભળી રહે છે અને હિંદુત્વમાં પ્રાણનો સંચાર થઈ રહે છે. એની ધર્મ પ્રવૃત્તિ જોઈને થીઓસૈફ પણ ઘડીભર થંભી જાય છે, અને એને “સત્યાર્થ પ્રકાશ” વાંચીને કેટલાં ય હૈયાં ડગમગી જાય છે.
બીજે માત્ર જેને જ-વેતાંબર મૂર્તિપૂજકોને જ પૂજ્ય સંરક્ષક બની રહે છે. જૈન ધર્મને શિથિલાચાર એને દુશ્મન દેખી એનાથી થરથરે છે, શુષ્ક અધ્યાત્મવાદ એનાથી ત્રાસીને મુંગે બની રહે છે, નાસ્તિક જડવાદ એનાથી હારીને સંતાઈ જાય છે અને જડ ક્રિયાવાદ એનાથી સીધાદોર બની સાચે માગે વળે છે.
શતાબ્દિ ગ્રંથ ] :
*: ૨૭ •

Page #597

શ્રી આત્મારામજી અને શ્રી દયાનંદજી બંનેને ઓછા-વધતા પ્રમાણમાં વિદ્વત્તા વરે છે અને તેનાં પ્રમાણપત્ર મળે છે. બંનેને યુરોપીય વિદ્વાન પણ ઓળખે છે ને શંકા–સમાધાન માટે તેમને ચરણે પડે છે. છતાં એકની પ્રસિદ્ધિ માત્ર એક નાના વર્તુળમાં જ સમાપ્તિવાળી બને છે, અને બીજાની વિખ્યાતિ દેશ-વિદેશમાં પ્રસરી રહી છે.
બંને એકબીજાને સ્વભાવે ઠીક-ઠીક મળતા, બંનેની પ્રકૃતિ લગભગ સરખી, છતાં બંને તદ્દન વિરોધી દિશામાં કાર્ય કરનાર બને છે. એક મૂર્તિપૂજન-ખંડનનાં ધાવણ પામીને મૂર્તિપૂજન-ખંડનનાં જ ખંડન આરંભે છે, બીજે એ જ મૂર્તિપૂજનનાં દૂધ ધાવીને મૂર્તિપૂજન-ખંડનનાં મંડન શરૂ કરે છે.
જ્યારે જ્યારે આર્યાવર્તની નાડ રાજકીય, શૈર્યરંગી, સામાજિક કે અન્ય ભૌતિક ધબકારામાં મંદ પડે છે ત્યારે ત્યારે તે એ બધા ધબકારાને સબળ બનાવવા ધર્મનું શરણું શોધે છે. ઈશ્વરનો ઈન્કાર થાય, ધર્મને બહિષ્કાર બને કે સામાજિક વ્યવસ્થા ને બંધનો પ્રપંચ કહેવાઈ તેને ઉદ્ધાર થવાને માટે ભલે તે ઉછેરાય, પણ આર્યની નાડીમાં જે સ્વભાવ-પ્રકૃતિ, જે ધર્મ–ધબક ધબકી રહે છે તેને ઓળખ્યા વિના અને તે પ્રકૃતિ જ સામાજિક સંયમ, સ્વસ્થતા અને સ્વતંત્રતા માટે યોગ્ય હતી, છે અને હિંદ માટે તે રહેશે, તે જાણ્યા વિના આપણે સાચો ઉદ્ધાર શક્ય નથી.
આ ઈતિહાસ ભારતમાં યુગ-યુગે પુનરાવૃત્તિ પામ્યો છે અને પામશે, કારણ કે ભારતના ધર્મવાદમાં સર્વ વાદ સમાઈ જાય છે, અને યુગપલટો એ ધર્મવાદનાં સમર્થન પામીને સબળ બને છે.
આ જ કારણે તે કાળે પણ ધર્મ—મંથન ચાલુ રહે છે. અને એ ધર્મ–મંથનમાં એક સંરક્ષક બનીને સાદ પૂરે છે; બીજે નવીન પંથ સ્થાપનનાં નવસર્જન કરીને સાથ આપે છે.
આમ બંનેના પર તે સમયનો પ્રભાવ પડી રહે છે. બંને તે સમયના સમર્થ દેહધારી છે, બંને શાંતિથી સંતોષ અનુભવતા છતાં, એ શાંતિનાં મૂળ તરફ અવિશ્વાસ ને અસંતોષથી જુએ છે અને એ મૂળ ઊંડાં જાય તે ધર્મ કચરાઈ જાય એમ માનીને એ શાંતિ–યુગને લાભ લઈને ધર્મ–જાગૃતિ માટે જ પિતાનું સર્વસ્વ હોમવા તૈયાર થાય છે. બંને સંસારને આંગણેથી, ગાઉથ્યને બારણેથી ત્રાસી નાસી છૂટે છે. એક પિતાની, કુટુંબીજનોની આશા, આજ્ઞા, સંબંધ-બધું ય વછોડી નાસી છૂટે છે, જ્યારે બીજો, પાલક માતાપિતાને અને બધાને મનાવીને દીક્ષા ગ્રહણ કરે છે.
આમ ઘણી જાતના સમાન શીલથી આ બે મહાપુરુષોનાં વ્યક્તિત્વ દીપી રહ્યાં છે, છતાં બે ય એકબીજાથી તદ્દન ઊલટી દિશામાં કામ કરે છે. એક ધર્મધુરંધર સંરક્ષક બની
: ૨૮ :
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #598

શ્રી. પોપટલાલ પુંજાભાઈ શાહ પિતાના સંપ્રદાયને શુદ્ધ કરવા તપ તપે છે, કેટલા ય જ્ઞાન–વીરડા ઉલેચી ઉલેચીને પી જાય છે, એ પાનનાં જ્ઞાનફળ જેન, જેનેતર સૌને ચખાડે છે અને ચિકાગના ધર્મ સમારંભ સુધી એની મીઠાશ પહોંચી જાય છે. બીજે ધર્મકાંતિકાર બને છે અને તે પણ તપ તપી, ગ્રંથના ગ્રંથો ઉથલાવી, જ્ઞાન-સમૃદ્ધ બની ન જ સંપ્રદાય સ્થાપી દે છે, ને ભારતને નવા પ્રાણ આપે છે.
આમ છતાં એક પુરુષની ફળ-સિદ્ધિ એક નાનકડા, અસ્તવ્યસ્ત સંઘસમૂહના સંરક્ષણમાં જ સમાપ્ત થઈ જાય છે, જ્યારે બીજાની ફળ-સિદ્ધિ એક મોટા સબળ ને સમર્થ સમાજના અવતારમાં પ્રગટી નીકળે છે. એકનો પ્રકાશ બાળસૂર્યના પ્રભાત સમો થઈ રહે છે, બીજાને મધ્યાહ્ન જેવો તપી રહે છે. આના કારણેમાં શક્તિસંપન્નતા, સંગે અને એવું કેટલું ય સરખાવવું પડે અને તેમાં ન્યૂનાવિક્તા પણ હોય.
પણ ખાસ કરીને એક સંગ નજર આગળ તરી આવે એવે છે, ને એ જ સંગે મહાન આત્મારામજીને અતિ મહાત્ તરીકે પ્રગટવા ન દીધા. જે એ જ આત્મારામજી આર્યસમાજી, બહ્મસમાજી જેવા એક સ્વતંત્ર પંથના પ્રચારક થયા હતા તે તેમને પ્રભાવ ઔર દીપી નીકળત, પણ ક્ષત્રિય બાળક જૈન સંઘના સુભાગ્યે તેના હાથમાં આવી પડ્યો અને તેથી તેની કિંમત જોઈએ તેવી અંકાઈ નહિ. તેના કાર્યનાં ફળ સંઘ-સમાજની અતિ શુદ્ધિ અને અતિ વૃદ્ધિમાં પરિણમી શક્યાં નહિ.
વેપારી સમાજ ગમે તેવા ગુરુને પણ પોતાની વેપારી નજરે જોઈ શકે છે, તેનામાં સંઘ કે સમાજને સડે કાઢવા તે ગુરુને ચરણે કે શરણે જવા જેટલી યાહામ કરવાની તાકાત પ્રગટી શકતી નથી, અને એથી એ સમાજનાં કેટલાં ય અણમૂલાં રત્નો અણપારખ્યાં રેળાઈ જાય છે. આત્મારામજી પણ ભાગ્યને એ સમાજમાં આવીને પોતાનું હિત–સ્વપકલ્યાણ સાધી ગયા પણ તેનો લાભ નિર્બળ વ્યાપારી જેન જોઈએ તેટલે લીધે નહિ.
આમ સંગોએ એકને ઓછી પ્રસિદ્ધિ આપી, એકને વધારે દીધી, પણ બંને સમકાલીન હતા. તે બંને એક પ્રાંતમાં રજપૂતસ્થાન અને પંજાબમાં ઘણીવાર એક બીજાનાં મંતવ્યથી વિરુદ્ધ ઉપદેશ આપતા હતા, છતાં બંને મળ્યા કેમ નહિ હોય ?
તેમના જીવનચરિત્રમાં તેને સ્પષ્ટ ખુલાસે સાંપડે છે.
એક વાર સ્વામીશ્રી દયાનંદજી જોધપુરમાં હતા, તેમની વ્યાખ્યાન-ઝડી વરસી રહી હતી, ખંડનની તલવારના ફટકા ઉપર ફટકો લાગી રહ્યા હતા અને શ્રોતાઓ શંકાશીલ બનીને, મંત્રમુગ્ધ થઈને મુંગા થઈ જતા હતા, તે વેળાએ જોધપુરના જેન દીવાને સ્વામીજીને વિનતિ કરી કે – શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
૪ ૨૯

Page #599

શ્રી આત્મારામજી અને શ્રી દયાનંદજી અમારા એક આચાર્ય છે, તેમનું નામ આત્મારામજી છે, તે મહાપંડિત છે. તેઓ અને આપ જે મળે તે અમને ઘણું જાણવાનું મળે. ”
સ્વામીજીએ હા પાડી અને દિવસ નક્કી થયો. પણ મહારાજશ્રીને આવતાં-વિહાર કરતાં–વાર લાગે તેમ હોવાથી સ્વામીજી ઠરાવેલે દિવસે આવવાનું વચન આપી અજમેર તરફ વિદાય થયા.
આત્મારામજી નિશ્ચિત દિવસે જોધપુર આવી પહોંચ્યા. ઘણા જૈન, જૈનેતર આ ચર્ચા સાંભળવા એકઠા થયા. સૈ ઉત્સુકતાથી સ્વામીજીની રાહ કાગને ડેળે જેવા લાગ્યા. બધી તૈયારી થઈ રહી એટલામાં શેકજનક વર્તમાન મળ્યા કે –
સ્વામીજી સ્વર્ગવાસી થયા.”
ભારતના દુર્ભાગ્યે આ બે સમયમૂર્તિઓને–સમર્થ પંડિતને મળવા ન જ દીધા અને જૈન શાસ્ત્રનું કથન સાચું પડયું કે –
“બે ચક્રવર્તીએ મળી શકે નહિ.”
આમ બે ય આપણાથી દૂર દૂર ચાલ્યા ગયા છે. બેયના આત્મા કોઈ અમર દેહધારી બની હજી માનવ-કલ્યાણ સાધતા હશે, પણ બેયની કાર્યશક્તિ આપણી નજર આગળ ખડી રહી છે. બંનેને સમજી બેયમાંથી સાચું કે સારું લઈને આપણે બેયને ભજીશું કે માત્ર ખાલી ગુણગાન કરીને પછી બેયનાં કથનને તજીશું?
- આત્મારામજી જેવી નહિ તે, તેનાથી ઓછી શક્તિશાળી વ્યક્તિઓ જેન સમાજમાં હશે જ, તેમનાથી પણ જેન સમાજ હજી કરી શકશે પણ તેમને પારખી કાઢવા જેટલી ચકર ને નિષ્પક્ષપાત તેમજ કડક બુદ્ધિ જૈન સંઘ બતાવી શકશે? એવી એક કે વધારે સાધુ વ્યક્તિઓને એક કરી, તેમને શરણે–ચરણે જવા જેટલી એકત્ર તત્પરતાને હિમ્મત દાખવશે?
કે એવી વ્યક્તિઓને અજાણ્યું કે ઉપેક્ષાએ ધૂળમાં રેળાવા દેશે?
સારી ને સાચી સાધુ વ્યક્તિઓને જન્માવનાર પણ સમાજ છે. સમાજ એવી વ્યક્તિએને અવતારવા સરલ, શુદ્ધ, સ્પષ્ટ અને નિષ્પક્ષ આચારવિચારવાળી બનશે ? અગ્રેસરોને એ મંગળ કાર્ય સૂઝશે ?
તે તે અવશ્ય પૂજ્યપાદ ન્યાયનિધિ આચાર્યથી વિજયાનંદસૂરીશ્વરજીની શતાબ્દિ સાર્થક થશે.
*: ૩૦ :
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #600

{ 51
CY WERE R
राजबाहुर गोपिंहलाई हाथीलाई देशा
[ લેખકની પીછાન કરાવવાની જરૂર નથી. તેમણે ગૂજરાતનેા પ્રાચીન અને અર્વાચીન ઈતિહાસ ટૂંકમાં બે પુસ્તકમાં લખ્યા છે. વડાદરા રાજ્યના અનેક મોટા અમલદારી હાદ્દાએ ભાગવી એક કુશળ રાજક`ચારી પુરુષ તરીકેની પ્રતિષ્ઠા પ્રાપ્ત કરી છે, છતાં સાહિત્યને વ્યાસંગ ઉપરાંત ધર્મજિજ્ઞાસા જારી રાખવાને પુરુષા સેવ્યા કર્યાં છે. બાલદીક્ષા-પ્રતિબંધક કાયદા માટે વડેાદરા રાજ્યે નિમેર્જી સમિતિના પ્રમુખ તરીકે અનેક જૈન સાધુ અને શ્રાવકાના વિશેષ પરિચયમાં આવ્યા અને જૈનધમ સાહિત્યને પણ સારા સ્પર્શી કર્યાં. તેમણે શ્રી હેમાચાર્ય કૃત ત્રિષષ્ઠિશલાકાપુરુષ ચરિતમાંથી જે મનનીય ભાગ લાગ્યા તેને સંગ્રહ ધર્માદેશ ' નામના પુસ્તકમાં રજુ કર્યાં છે. એવા એ ગૂરરત્નને લેખ સમાજમાં વિશેષ ધ્યાન ખેંચશે એવી અમારી ખાત્રી છે. તેમાં આચાર્યશ્રીની આદર્શીતા બતાવવા સાથે દીક્ષાને પ્રશ્ન પણ છેડીને પેાતાના વિચાર તેમણે આપ્યા છે.—સંપાદક ]
મહાત્મા કબીરે કહ્યું છે કે

કથની ખથની છોડ દે, રહેની સે...ચિત લાય, નિરખી નીર પીચે બિના, કબહુ પ્યાસ ન જાય; કથતે અકતે મર ગયે, મુરખ કાઇ હજાર, કથની કાચી પર ગઈ, રહની રહી સે। સાર.
૧ મતલબ કે બહુ ખેલવું જવા દે અને કરણી તરફ ચિત્ત લગાડ. કથતાં-ખકતાં તેા હજારો ઉપદેશકે મરી ગયા. તેમની કથની થાડા વખતમાં કાચી પડી જાય છે પણ રહેણી તા હજારો વર્ષ સુધી ઉપદેશ કરનારી થઇ પડે છે. મહાત્માના શબ્દો જેટલી અસર કરે છે તેથી ઘણી વધારે તેમનાં સુગાં આત્મભાગનાં મૃત્યા, જગસેવાનાં કૃત્યા જ કરે છે. એટલા માટે જ આદશ જીવન ગાળી, જૈન ધર્મ અને નાની ભારે સેવા કરનાર શ્રી જૈનાચાર્ય મહારાજ શ્રી વિજયાનંદસૂરિ( શ્રીમદ્ આત્મારામજી મહારાજ )ના ઉપકારક જીવનનાં સાવ હમણાં પૂરા થતાં શતાબ્દિના મહાત્સવ ઉજવવાનું ઠરાવવામાં આવ્યું જાણી મને ઘણા આનદ થયા છે.
૨ આચાર્યશ્રીની હયાતીમાં તેમના દર્શન કરવાને અને તેમને બેધ સાંભળવાને હું નશીખવાન થયા નહાતા, પરંતુ જૈનશાસન અને જૈન સમાજને માટે તેમણે શું શું કર્યું હતુ
શ્રુતાબ્દિ ગ્રંથ ]
.: ૩૧ :.

Page #601

એક આદર્શ મુનિ તે સંબંધી કંઈ માહિતી મેળવવાને પ્રસંગ, વડોદરા રાજ્ય તરફથી નિમાયેલી અગ્ય દીક્ષાપ્રતિબંધક સમિતિના પ્રમુખ તરીકે મને મળ્યો હતો. આથી તેઓશ્રી પ્રત્યે અને તેમના અનુયાયીઓ પ્રત્યે હું ઘણા માનની લાગણી ધરાવું છું. વિશેષમાં હાલ રા. સુશીલે લખેલું અને શ્રી આત્માનંદ જેન સભા તરફથી પ્રસિદ્ધ થયેલું તેઓશ્રીના જીવનચરિત્રનું એક લઘુ પુસ્તક વાંચવાની મને તક મળી છે, તેથી સદ્દગત આચાર્યશ્રીએ શ્રીસંઘ સમસ્તના હિતાર્થે શું શું કર્યું હતું તે સંબંધી મને જે વિશેષ માહિતી મળી છે તેથી તેમના પ્રત્યેની મારી પૂજ્યબુદ્ધિમાં ઘણું વધારે થયે છે.
૩ બાળપણમાં દીરા અથવા દેવીદાસ નામે ઓળખાતા, આત્મારામજી સ્થાનકવાસી સાધુઓના સહવાસમાં આવતાં, સામાયિક, પ્રતિકમણ, નવતત્વ વિગેરેના પાઠ શીખી ગયા હતા અને બાળક મટી યુવાન થયા પછી, પૂરી સમજે, સ્વેચ્છાથી, દીક્ષા તરફ તેમનું મન વળ્યું હતું. જેમની પાસે દીક્ષા લેવા તે ગયા હતા તે *આચાર્ય, માતાપિતા કે વાલીની સંમતિ છે કે નહીં? ઉમેદવારમાં લાયકી છે કે નહીં? તેની સ્થિતિ અનુસાર તેનાં વૃદ્ધ માતાપિતા, સ્ત્રી અને નાનાં પુત્ર-પુત્રીઓના નિર્વાહને પ્રબંધ કરેલો છે કે નહીં? એ વિગેરેની ખાત્રી કર્યા વગર ગમે તેને દીક્ષા આપવાને બહાને મુંડી નાંખે એવા ચેલા-ચાપટના લોભી નહોતા. તે કુમળી વયના બાળકોના ભેળપણને લાભ લે તેવા નહોતા. સંમતિ વગર બાળકને તે શું પણ મોટી ઉમરનાને પણ દીક્ષા આપે એવા તે નહોતા. જ્યારે દી વૈરાગ્ય શું છે એ સમજે છે અને તેનાં માતા તથા પાલક પિતાની સંમતિ છે એવી તેમની ખાત્રી થઈ ત્યારે જ તેમણે જાહેર રીતે વિધિપૂર્વક તેને દીક્ષા આપી હતી. દીત્તે પણ દીક્ષા લીધી એટલા જ ઉપરથી પિતાનામાં પુરું જ્ઞાન આવી ગયું અને પૂજ્ય ગણાઈ સુખચેનમાં દહાડા કાઢવાનો વખત આવ્યા છે, એમ સંતોષ માની બેસી રહે એ નહોતો. તેણે તો ખૂબ મહેનતથી શાસ્ત્રને અભ્યાસ કરવા માંડ્યો અને તેનું ખરું રહસ્ય સમજવા માંડયું.
૪ પિતાના ધર્મ અને તેને અનુકૂળ શાસન વિષે જૈન લેખકોએ પિતાના ગ્રંથે ઘણે ભાગે સંસ્કૃત અથવા પ્રાકૃત ભાષામાં લખ્યા છે અને તે ઉપર તેમણે પોતે અથવા તેમના શિષ્યોએ અગર બીજાઓએ ટીકા લખી છે. દીક્ષા લીધા પછી પોતાના અભ્યાસ દરમ્યાન શ્રી આત્મારામજીને જણાયું કે શાસ્ત્રીનાં કેટલાંક ફરમાનેને અર્થ જુદા જુદા સાધુઓએ જુદી જુદી રીતે કરે છે અને તેવા જુદા અર્થને મેળ પાડવાને ચાર-પાંચ અગ્રગણ્ય સાધુઓએ તેને “પંચાયતી” અર્થ પણ ઉપજાવી કાઢે છે. પણ આવા પંચાયતી અર્થથી સંતોષ માનીને બેસી રહે એવા શ્રી આત્મારામજી પોતે નહોતા. તેમણે જોયું કે ખરો અર્થ સમજવાને વ્યાકરણના જ્ઞાનની જરૂર છે. કહ્યું છે:
तद्वारमपवर्गस्य वाङ्मलानां चिकित्सकम् ।
पवित्रं सर्वविद्याना-मधिविद्यं प्रचक्षते ॥ * સ્થાનકવાસીના જે સાધુઓ પાસે શ્રી આત્મારામજીની ઢંઢકદીક્ષા થઈ તેઓ આ વિચારના હતા કે નહીં એની ખાત્રી નથી, પણ દીક્ષા તે જરૂર આજ્ઞાપૂર્વક જ થઈ છે. શ્રી હરિભદ્રસૂરિજીના ધર્મબિંદના આધારે જૈન દીક્ષાનો વિધિ તો એ જ પ્રમાણે છે. વલ્લભવિજય.
•“રૂર ?'
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #602

દીવાનબહાદુર ગેાવીંદભાઇ હાથીભાઇ દેશાઇ.
[ પૃ. ૩૧
શ્રી મેાતીચ ંદ્ર ગિરધરલાલ કાપડીયા. B, A, LL. B. Solicitor. [ પૃ. ૧૬

Page #603

Page #604

શ્રી. ગોવિંદભાઈ હાથીભાઈ દેસાઈ વ્યાકરણ સ્વર્ગનું દ્વાર છે, વાણીના દેશનું ઔષધ છે, સર્વ વિદ્યાઓમાં એ પવિત્ર, સર્વ વિદ્યાઓમાં તે ઉપર છે.” તેથી પોતાના ગુરુએ એવી માથાફોડ ન કરતાં, પૂર્વાચાર્યોએ કરેલા અર્થ સ્વીકારી લેવા કહ્યા છતાં પણ, શ્રી આત્મારામજીએ વ્યાકરણનો અભ્યાસ કર્યો અને
જ્યાં પોતાને શંકા હતી ત્યાં પોતે જ સત્યાસત્યનો નિર્ણય કરી લે એવું સંસ્કૃત સાહિત્યનું અને ખાસ કરીને ધર્મશાસ્ત્રોનું જ્ઞાન તેમણે મેળવ્યું હતું અને “અજ્ઞાનતિમિરભાસ્કર” “તત્ત્વનિર્ણયપ્રાસાદ” “જેનતવાદ” “ચિકા પ્રશ્નોત્તર ” “ જેના પ્રશ્નોત્તર” વિગેરે ગ્રંથ લખી જૈન ધર્મની શ્રેષ્ઠતા, પ્રાચીનતા અને ઉપકારકતા સિદ્ધ કરી હતી.
૫ ઈ. સ. ૧૮૯ માં અમેરીકાના શિકાગે શહેરમાં આખી દુનિયાના પ્રસિદ્ધ ધર્મોના પ્રતિનિધિઓ એકત્ર થવાના હતા. તે પ્રસંગે જૈન ધર્મના પ્રતિનિધિ તરીકે સદ્દગત વીરચંદ રાઘવજી ગાંધી, બાર–એટ–ને મોકલવાને તૈયાર કરનાર અને એ રીતે જૈન ધર્મને અમેરીકામાં પ્રસિદ્ધિમાં લાવનાર શ્રી આત્મારામજી મહારાજ હતા. જે તેઓ પોતે ત્યાં જઈ શકે એમ હોત તો તેમને માટે બધી ચગ્ય વ્યવસ્થા પરિષદના અગ્રેસર કરવા તૈયાર હતા, પરંતુ પગે ચાલીને વિહાર કરવાના અને જૈન મુનિને પાળવાના બીજા નિયમોને લીધે તે બનવાજોગ નહતું. વળી બીજા કોઈને મોકલવાને પણ મુંબઈ જેવા સ્વતંત્ર અને સુધારક ગણાતા શહેરના કેટલાક જેને, ધર્મ વિરુદ્ધનું તે કાર્ય ગણી વિરેજ કરતા હતા, તો પણ આચાર્યશ્રીએ કુનેહથી તજવીજ કરી. શ્રી જેન એસેસીએશન ઑફ ઈન્ડીઆના કાર્યવાહક મારફત રા. ગાંધીને મોકલવાનું ઠરાવી તેમને પોતાની પાસે રાખી વિશેષ અભ્યાસ કરાવ્યો અને “ચિકાગો પ્રશ્નોત્તર” નામનું પુસ્તક ખાસ આ પ્રસંગ માટે તૈયાર કર્યું. તેના પરિણામે રા. ગાંધીએ અમેરીકામાં જૈન દર્શનને ડંકો બજાવ્યું અને જેમને જેનધર્મ વિષે કાંઈ પણ માહિતી નહતી તેમને પણ જેનદર્શનનાં મૂળતા સમજાવી જેનધર્મનું ૌરવ વધાર્યું. આત્મારામજી મહારાજની જૈનધર્મ પ્રત્યે આ કાંઈ નાનીસૂની સેવા નહોતી.
૬ તેમના શિષ્ય તથા નજીકના સંબંધમાં આવેલા બીજાઓના કથન ઉપરથી જાણવામાં આવ્યું કે તેમનામાં કેટલીક ખાસ ખૂબીઓ અને વિશેષતાઓ હતી. તેઓ વ્રત-સાધનમાં અને કરેલા નિશ્ચયમાં પડાડની પેઠે અચળ રહેતા પણ તેની સાથે તેમનામાં બાળકના જેવી મધુરતા અને વિનેદશીલતા હતી. તેમની એક આંખમાં મેગીની કઠોરતા અને બીજીમાં માતાને નિર્મળ પ્રેમ દેખાતે. તેમના હદયમાં જેનશાસન-સેવાની ધગશ ચોવીસે કલાક ધગ્યા જ કરતી હતી. સંઘના ભલા માટે પોતાને યોગ્ય લાગે તેવી સૂચનાઓ આચાર્યશ્રી હંમેશ કરતા પણ તેને સ્વીકાર કરો કે કેમ ? તે સંઘની મુન્સફી ઉપર રાખતા.
૭ દીક્ષા સંબંધી કે દેવ-દ્રવ્ય સંબંધી કે એવી બીજી દેશ-કાળને અનુસરીને કરવાની સુધારાની વાત આગળ આવે કે, ધર્મ ડૂબે છે, શાસન ડૂબે છે (Religion in danger) વિગેરે પોકળ બમ અને બરાડા પાડી કેટલાક આચાર્યો ઉગ્ર વિરોધ કરે છે અને કેટલાક સાધુઘેલા શ્રાવકો પિતાને કિંમતી વખતે ખાઈ તથા દ્રવ્યને આડેઅવળે રસ્તે છૂટથી ઉપએગ કરી ઊડાહ કરવામાં તેમને ટેકો આપે છે, પણ તેઓ પરિણામે ધર્મનું રક્ષણ કરનારા નહીં પણ તેને વગોવનાર અને હલકો પાડનાર નિવડે છે. પિતાનું વ્રત બરોબર નહીં પાળનારા, ક્રોધી અને બડાઈખોર સાધુઓથી શાસનનું શ્રેય થયું નથી અને થવાનું પણ નથી, એ
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
: ૩૩ -

Page #605

એક આદર્શ મુનિ વાત શ્રી આત્મારામજી મહારાજ સારી રીતે જાણતા હતા અને તેવું કાંઈ પિતાનાથી ન થાય તેને માટે ખૂબ કાળજી રાખતા. તેઓ પોતે કડકપણે નિયમનું પાલન કરતા અને પોતાના શિષ્ય પાસે કરાવતા. પિતાના તર્ક, શાસ્ત્રજ્ઞાન અને અનુભવથી, આચાર્યશ્રી જૈન ધર્મનું ખરું રહસ્ય શું છે? રૂઢી રિવાજથી દાખલ થયેલી અનાવશ્યક બાબતો શી છે? એ વિગેરેની બરોબર સમજાવટ કરી, ધર્મનાં વાસ્તવિક તને અનુસરીને ચાલવા બધ કરતા. શ્રાવકોના જીવન ઉપર સારી ધાર્મિક અસર કરનાર અને તેમનાં જીવનને જૈન ધર્મની ભાવનાને અનુસરતાં બનાવનાર, જે મહાન સાધુઓનાં નામ આપણને ઈતિહાસમાંથી મળી આવે છે અને જેમને સર્વ સંપ્રદાયન જેને બહુમાન આપે છે એવા ખરાના સાધુઓમાં આત્મારામજી મહારાજની ગણના વ્યાજબી રીતે થાય છે, એમ તેમના એકંદર જીવનચરિત્ર ઉપરથી લાગ્યા વગર રહેતું નથી.
૮ જૈન સાધુ મંડળનું મહત્વ અને શૈરવ, જાણે તેમાં અણસમજુ અને અજ્ઞાન બાળકોને મુંડી નાખી ભરતી કરવામાં જ સમાયેલું હોય એવી ભૂલભરેલી માન્યતાવાળા મુઠીભર સાધુઓ અને શ્રાવકો વડેદરા રાજયે કરેલા અગ્ય દીક્ષા–પ્રતિબંધક કાયદો ધર્મના સિદ્ધાંત વિરુદ્ધનો. બીનજરૂરી, નકામી ડખલ કરનાર તથા ધાર્મિક લાગણી દુખાવનારો છે એમ બરાડા પાડી તેના સામે હજી પણ વિરોધ કરે છે, તે પણ સમજુ અને ધર્મનું ખરું રહસ્ય અને હિત સમજનારા દીર્ઘદશી" જેને તે તેને આવશ્યક અને આવકારદાયક જ માને છે. ત્રણ ચાર વર્ષ પહેલાં, સગીરને ફેલાવી, પટાવી, તેમનાં મા-બાપની સંમતિ વગર છુપી - રીતે દીક્ષા આપી દેવાની ગેરરીત કેટલાક ધમધ અને સંકુચિત વિચારના સાધુઓ ચલાવતા હતા તેને લીધે જેમાં જે કલહ વ્યાપી રહ્યો હતો અને દેટા-ફસાદ થતાં હતાં તે વડોદરા રાયે કરેલા કાયદાને લીધે ઘણે ભાગે બંધ થઈ ગયાં છે. જે આત્મારામજી મહારાજ આજે હયાત હોત તો તે વડોદરાનરેશને તેમણે કરેલી જેને ધર્મની અપૂર્વ સેવા માટે ધન્યવાદ આપત, એટલું જ નહીં પણ જૈન ધર્મના જે અનુયાયીઓ તેમણે કરેલા કાયદા સામે નકામ પોકાર કરી રહ્યા છે તેમને કહેતા કે “ભાઈઓ, કમીમાં કમી કેટલી ઉંમરે દીક્ષા આપી શકાય એ વિષે પ્રાચીન કાળમાં જે ઠરાવેલું હતું, તેની માત્ર યત્તામાં ફેરફાર કરવાથી દીક્ષા આપવાના સિદ્ધાંતમાં કોઈ ફેરફાર થતો નથી. સિદ્ધાંત તે વાસ્તવિક રીતે વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થયો હોય તેને જ દીક્ષા આપવાને અને તેણે જ લેવાને છે. વૈરાગ્ય એટલે શું? તે સમજી શકે નહીં એવા, આઠ, દસ, બાર કે ચૌદ વર્ષના બાળકને તેમના મા-બાપ કે વાલીની સંમતિ લઈને પણ દીક્ષા આપવાથી એવા બાળકમાં ખરેખર વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થયા છે એમ કહી શકાય નહીં અને એવી રીતે આપેલી દીક્ષા સશાસ્ત્ર પણ ગણી શકાય નહીં. વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થયે છે કે નહીં તે તે દીક્ષા લેનાર પતે લાયક ઉમરનો થયા પછી પિતાની મેળે સંમતિ લાયક થાય ત્યારે તે પોતે જે કહે તે ઉપરથી જ જાણી શકાય. દીક્ષા કઈ ઉંમરે લઈ શકાય એ બાબતમાં દેશકાળને અનુસરી ફેરફાર કરવાથી ધર્મના મૂળ સિદ્ધાંતોને કાંઈ બાધ આવતો નથી, માટે હસીને પાત્ર થવાય તે નકામે ઊહાપોહ અને ધમપછાડા શા માટે કરે છે ?”
* જે પિતે હયાત હોત તે આ
પ્રસંગ જ ન સાંપડત વલ્લભવિજય,
: ૩૪.
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #606

BAणी डोष्णानीपौधा
વકતા શ્રી અનિયરિત્ર વિજયજી H
[ લેખક વયેવૃદ્ધ છે અને ચરિત્રનાયકના સમકાલીન છે. તેમણે કેટલાક જીવનપ્રસંગો પોતાની સ્મૃતિમાંથી બહાર લાવી મૂક્યા છે. તે પૈકી કેટલાક સામાન્ય જણાશે, પણ તે પરથી જે બોધ લેવા યોગ્ય છે
તે વધુ મૂલ્યવાન છે–સંપાદક.]
આચાર્ય શ્રીમાન શ્રીવિજયવલ્લભસૂરિજીના ભક્તિનિર્ભર હદયની પ્રેરણાથી આચાર્ય શ્રીમાન વિજયાનંદસૂરિજી ( આત્મારામજી) મહારાજની શતાબ્દિ ઉજવવાને જે નિર્ણય કરવામાં આવ્યા છે તે માટે શ્રી વિજયવલ્લભસૂરિજીની ગુરુભક્તિ માટે ધન્યવાદ ઘટે છે.
જે મહાન પુરુષની શતાબ્દિ ઉજવવામાં આવે છે તેઓનાં મને દર્શન થએલ છે, તેમનાં વ્યાખ્યાને મેં સાંભળ્યાં છે અને તેઓશ્રીના પરિચયમાં પણ હું ખૂબ આવેલ છું. તેઓનાં ગુણગાન ગાવા એ તો મયૂરના પીછા ઉપર રંગ ચડાવવા જેવું છે. એટલે માત્ર તે વખતની પરિસ્થિતિ, તે વખતને સંપ અને વિનય, તે કાળના પૂજ્ય પુરુષમાં કેવા હતા તેને ચિતાર હું જુદા જુદા પ્રસંગે આપી બતાવવા માગું છું. તે પહેલાં, તે કાળના મુખ્ય પુરુષમાં કોણ કોણ હતા અને તેઓ પિતપોતાની જીવનચર્યા કેવી ઉત્તમ રીતે પસાર કરી રહ્યા હતા તે જણાવીશ.
શ્રી બટેરાયજી મહારાજના મુખ્ય શિષ્ય શ્રી મુક્તિવિજયજી પ્રસિદ્ધનામ શ્રી મૂળચંદજી મહારાજ, શ્રી વૃદ્ધિવિજયજી પ્રસિદ્ધનામ શ્રી વૃદ્ધિચંદ્રજી મહારાજ, નીતિવિજયજી મહારાજ, ખાંતિવિજયજી મહારાજ તેમ જ આપણું શતાબ્દિના નાયક શ્રી આનંદવિજયજી પ્રસિદ્ધનામ શ્રી આત્મારામજી મહારાજ હતા. શ્રી મૂળચંદજી મહારાજ ગણી પદવી ધારણ કરનારા હતા અને બૂટેરાયજી મહારાજને તમામ સાધુ સમુદાય તેમની આજ્ઞામાં હતું. શ્રી વૃદ્ધિચંદ્રજી મહારાજ વિચારક અને રાજકીય પુરુષ હતા. તેમની સલાહ તે કાળમાં કિમતી ગણાતી. શ્રીમાન્ આત્મારામજી મહારાજ વાદી હતા, જેઓએ આર્યસમાજીએ સાથે, વેદાંતીઓ સાથે તેમ જ સ્થાનકવાસીઓ સાથે વાદ કરી અનેકને નિરુત્તર બનાવ્યા હતા. સારામાં સારા પુસ્તકો લખી જૈન સમાજ ઉપર મોટો ઉપકાર કર્યો હતો અને એક રીતે તેઓ તે કાળમાં “વાદીતાલ”ની પદવીને લાયક હતા; છતાં પોતે એક પણ પદવી સ્વીકારી ન હતી. શ્રી નીતિવિજયજી શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
: ૩૫ •

Page #607

સૂરિજીના કેટલાક જીવનપ્રસંગે અને તે ઉપરથી લેવાના મેધ
મહારાજ ક્રિયાકાંડકુશળ હતા. તેઓ દરેકને યાગાન વિગેરેની ક્રિયા કરાવતા હતા. ખાંતિવિજયજી તપસ્વી, દ્રવ્યાનુયોગના જ્ઞાતા હતા. આ રીતે તે મહાન્ પુરુષા અનેક સદ્ગુણસંપન્ન હતા. તેઓમાં મેાટામાં માટે એક ગુણ એ પણ હતા કે પેાતાના શિષ્યાને દરરોજ બપોરે બે કલાક ધાર્મિક પુસ્તકોના અભ્યાસ કરાવતા હતા. તે વખતે ગમે તે બીજી કોઇ મહાન્ વ્યક્તિ આવી હેાય તેા પણ તેઓ તેટલેા કાળ અધ્યયન કરાવતાં અટકતા ન હતા. • તે સમયના સાધુએ :
અમદાવાદખાતે તે સમયે ડેલાના ઉપાશ્રયે પન્યાસ શ્રી રત્નવિજયજી, વીરના ઉપાશ્રયે વયેાવૃદ્ધ પ ંન્યાસ શ્રી ઉમેદ્યવિજયજી, વિમળના ઉપાશ્રયે પન્યાસ શ્રી ક્રયાવિમળજી અને લુહારની પાળે પન્યાસ શ્રી ગુલાબવિજયજી તેમ જ ઊજમખાઇની ધર્મશાળામાં શ્રી મૂળચ ધ્રુજી મહારાજ વિચરતા હતા. દરેક ઉપાશ્રયના સાધુએ એક બીજા ઉપાશ્રયના મુખ્ય પુરુષાને વંદન કરવા જતા હતા. કેાઈ જાતની શાસ્ત્ર સંબંધી શકા હાય તા એક બીજાના ઉપાશ્રયે એક બીજા જઇ નિર્ણય કરતા હતા. મને યાદ છે કે એક વખત મેં એ ત્રણુ નીવી કરેલી, તેમાં વધારેલી છૂટી મગની દાળ શ્રી મૂળચંદજી મહારાજને પૂછીને વાપરેલી. નીવી, ચેાગેદ્વહનમાં લાગેલા દાષાના પ્રાયશ્ચિત્તરૂપે કરવાની હતી. તે પૂરી કરી પ્રાયશ્ચિત્ત આપનાર શ્રી નીતિવિજયજી મહારાજને મે જાહેર કર્યું કે આપશ્રીએ આપેલ પ્રાયશ્ચિત્તની નીવી મેં પૂરી કરી છે. ત્યારે તેઓ ખેલ્યા કે તે વઘારેલી છૂટી મગની દાળના ઉપયાગ કર્યા છે તેથી તે નીવી ગણાય નહિ. મેં કહ્યું કે મૂળચંદજી મહારાજને પૂછીને મે કર્યું છે. આ બાબતમાં તે અને પુરુષો વચ્ચે મતભેદ પડ્યો તેથી છેવટ એવા નિ ય કર્યો કે વીરવિજયજીના ઉપાશ્રયે પન્યાસ શ્રી ઉમેદવિજયજી મહારાજને પૂછી આવતાં તેઓ જે કહે તે સાચું માનવું. આ ઉપરથી પન્યાસ શ્રી ઉમેદવિજયજી મહારાજને પૂછવામાં આવ્યું. તેઓએ યેાગેાદ્વહનના પ્રાયશ્ચિત્તની નીવીમાં વઘારેલી મગની છૂટી દાળ વપરાય એવા ખુલાસા કર્યાં, તેને બ ંને મહાપુરુષાએ કબૂલ રાખ્યા. તે કાળના મહાન્ પુરુષાનું આવું ઉત્તમ માનસ હતું.
મીજો પ્રસંગ રજુ કરું છું. પ ંજાખમાં વિચરતા શ્રીમાન્ આત્મારામજી મહારાજે, પંદર સાળ શિષ્યાને મેટી દીક્ષા આપવાની હાવાથી ગુજરાત તરફ વિહાર કર્યા. વચમાં તેઓશ્રી મારવાડમાં રોકાઇ જવાથી મેાટી દીક્ષા લેનારમાંથી મુનિરાજ શ્રી સવિજયજી અગાઉથી અમદાવાદ આવી પહોંચ્યા. તેના પિતાશ્રી વડોદરાના લક્ષાધિપતિ ગૃહસ્થ હતા. તેમણે અમદાવાદ મૂળચંદજી મહારાજ પાસે આવી વિનંતિ કરી કે આપ વડાદરે પધારો તા મારા પુત્રને મોટી દીક્ષા મારે ધામધૂમથી અપાવવી છે. વળી ત્યાં પિતાને યાગ પણ સારા છે એટલે આપના શિષ્યાને અભ્યાસની અનુકૂળતા પશુ દરેક જાતની થઇ શકશે. મહારાજશ્રીને આ વાત ગમી અને તેઓએ હા પાડી, કેમકે તેઓ પોતાના શિષ્યાને ખૂબ વિદ્વાન કેમ બનાવવા એ જ ઉત્કંઠા રાતદિવસ રાખતા હતા.
તે દરમ્યાન બનેલા એક બીજો બનાવ. પંજાબના એક યતિ કે જે સંસ્કૃતમાં અને ન્યાયમાં કુશળ હતા, તેણે મૂળચંદજી મહારાજ પાસે આવી દીક્ષા લીધી. દાનવિજયજી એવું તેમનુ
': ૩૬ :
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #608

आचार्य श्रीमद् विजयवल्लभसूरीश्वरजी
महाराजना प्रशिष्य
आचार्य श्रीमद् विजयवल्लभसूरीश्वरजी
महाराजना शिष्य- .
आचार्य श्री विजयउमंगसूरिजी महाराज
तपस्वी श्री विवेकविजयजी महाराज
आचार्य श्रीमद् विजयवल्लभसूरीश्वरजी महाराजना शिष्य उपाध्यायश्री सोहनविजयजी
महाराजना शिष्य
न
प्रसिद्धवक्ता मुनिराज श्री चारित्रविजयजी महाराज
[पृष्ट ३५
मुनिराजश्री समुद्रविजयजी महाराज

Page #609

Page #610

મુનિરાજ શ્રી ચારિત્રવિજયજી
નામ પાડવામાં આવ્યું, પણ તે સ્વભાવે અતિ ઉગ્ર હાવાથી તેમ જ શરીર વ્યાધિગ્રસ્ત હાવાથી દીક્ષા પાળવી મુશ્કેલ થઇ પડતાં, રેલમાં એસી વડેાદરે પ્રેમાભાઇ શેઠના મકાનમાં જઇ રહ્યા. શેઠના અને મૂળચ ંદજી મહારાજના દુર ંદેશીપણાને લઈને, વળી ભવિષ્યમાં આ પુરુષ મહાત્યાગી નીવડશે એવી ખાતરી હાવાથી વાદરાખાતે પ્રેમાભાઇ શેઠે દરેક સગવડતા તેમને માટે પૂરી પાડી. હવે જ્યારે હું સવિજયજી મહારાજને શ્રીગંભીરવિજયજી મહારાજ સાથે લઇ અગાઉથી વડાદરે આવ્યા ત્યારે શ્રીદાનવિજયજીને પેાતાના કૃત્યને પશ્ચાત્તાપ થવાથી, અમદાવાદ શ્રી મૂળચંદજી મહારાજને પશ્ચાત્તાપ સાથે મારીીપત્ર લખી પેાતાને પણ યાગમાં પ્રવેશ કરાવવાની માંગણી કરી, જે ઉપરથી મુનિરાજ શ્રીઠુ સવિજયજી તથા દાનવિજયજીને યાગમાં નાંખ્યા.
ઘેાડા દિવસ પછી મૂળચ ંદજી મહારાજ વડાદરે આવ્યા. માટી દીક્ષા આપવાના પ્રસંગે ગમે તે કારણ હૈ। પરંતુ દાનવિજયજીને પહેલાં દીક્ષા આપી અને શ્રીમાન્ હંસવિજયજીને પછી આપી. જો કે શ્રીમાન્ હંસવિજયજી શાંત સ્વભાવના હતા એટલે તેઓને તા માટી દીક્ષા સાથે કામ હતું, નાના મેાટાની ગણતરી તેમના મનમાં ન હતી; પણ તેમના કુટુએ અને સગાંવહાલાંઓએ માટે કોલાહલ કરી મૂકયા. એટલાથી ન અટકતાં અનેક કાવાદાવાભરેલા કાગળો પૂજ્યશ્રી આત્મારામજી મહારાજને લખવા શરૂ કર્યો. આ ખટપટના કારણે મૂળચ ંદ્રજી મહારાજ અને શ્રી આત્મારામજી મહારાજ વચ્ચે વૈમનસ્ય ઊભું થયું.
ચામાસુ ઊતરતાં શ્રી આત્મારામજી મહારાજ સંવત્ ૧૯૪૧ ની સાલમાં અમદાવાદ પધાર્યા અને દલપતભાઈ શેઠના વડામાં ઊતર્યાં. અમદાવાદમાં પણ કેટલાક ગૃહસ્થાએ ખટપટ ઊભી કરી. મા ઉપાશ્રયના પન્યાસા પાસે બાકીના સેાળ સાધુઓને યાગાહન કરાવી માટી દીક્ષા આપવાની ગેાઠવણ કરવી શરૂ કરી; પરંતુ તે કાળના પન્યાસા ડાહ્યા, સમજુ અને સપને જાળવનારા હેાવાથી ના પાડી જણાવ્યું કે મૂળચંદજી મહારાજના સંઘાડાના સાધુઓ વચ્ચે અમે કુસ’પ કરાવવા માંગતા નથી. આ વાતની ખબર જ્યારે આત્મારામજી મહારાજને પડી ત્યારે ચેાખ્ખું કહી દીધુ કે તુમ થનીચે સ્રોન સાપુત્રોંજે વીચમેં ક્યોં પડતે હૌં ? મારે साधुओंका योगोद्वहन और बडी दीक्षा श्री मूलचंदजी महाराजजीके हाथसे ही होगी । ત્યારબાદ દલપતભાઇ શેઠને ખાસ વડેદરે મૂળચંદજી મહારાજને વિનતિ કરી તેડવા મેાકલ્યા અને મૂળચંદજી મહારાજ અમદાવાદ પધાર્યા. તે વખતે જેવું સામૈયુ મૂળચંદજી મહારાજનુ થયું છે તેવું સામૈયું હવે પછી કાઇનુ થાય એ સ ંભવિત નથી. બીજે દિવસે આત્મારામજી મહારાજ ઊજમમાઇની ધર્મશાળાએ મૂળચંદજી મહારાજને વંદન કરવા આવ્યા. તે વખતે મૂળચંદજી મહારાજ દાદર સુધી સામા ગયા. અને ગુરુભાઈએ ખૂ" પ્રેમથી ભેટ્યા. એક બીજાનાં નેત્રમાં હર્ષનાં આંસુ આવ્યાં. પછી મૂળચ ંદજી મહારાજને વંદના કરી, પેાતાની કાંઈ પણ ભૂલ થઇ હાય તેની ગદ્ગદ્ કઠે માફી માંગી. આ દરેક પ્રસંગ ઉપર આ સેવક હાજર હતા. એ બંને મહાપુરુષોનુ ઐય અને હૃદયની નિર્મળતા ખતાવતું પ્રેમભરેલુ મિલનનુ દશ્ય પથ્થરને પણ પીગળાવી નાંખે તેવું હતું. ત્યારબાદ સાધુઓને ચેાગમાં દાખલ કર્યા અને મોટી દીક્ષા મૂળચંદજી મહારાજને હાથે અપાઇ.
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]

૩૭૨

Page #611

સૂરિજીના કેટલાક જીવનપ્રસંગો અને તે ઉપરથી લેવાનો બોધ
નવી ખટપટ : અમદાવાદમાં જે વખતે આત્મારામજી મહારાજ ચોમાસુ હતા તે વખતે ત્રણ થઈવાળા રાજેદ્રસૂરિ પણ પાંજરાપોળમાં ચોમાસુ હતા. ત્યાં પણ અમદાવાદના ખટપટી જૈનોએ, ત્રણ થઈ ચાર થઇની ચર્ચા તે વખતમાં નીકળતા ન્યાયદર્શન અને વડોદરા વત્સલ પેપરમાં ઊભી કરી. તે ચર્ચાએ જ્યારે ઉગ્ર સ્વરૂપ ધારણ કર્યું ત્યારે પ્રેમાભાઈ શેઠે એકદમ પિતાને બંગલે સંઘને બોલાવ્યો અને સંઘ વચ્ચે ઠરાવ કરી, તે સત્તાધીશ પુરુષે પોતાની સહીથી એક હેન્ડબીલ બહાર પાડયું. તેમાં લખવામાં આવ્યું કે અમદાવાદખાતે શ્રી રાજેંદ્રસૂરિ અને આત્મારામજી મહારાજ વચ્ચે ત્રણ થઈ ચાર થેઈ સંબંધી ચર્ચા બીલકુલ થઈ નથી. અમદાવાદમાંથી કઈ પણ શ્રાવકે ત્રણ થઈ સ્વીકારી નથી માટે રાજેંદ્રસૂરિવાળા તરફથી પેપરમાં જે લખાણે આવે છે તે તદન ખોટાં છે. તે લખાણને કેઈએ પણ સાચાં માનવાં નહિ. બસ, હેન્ડબલ બહાર પડ્યું કે તરત જ પેપરમાં ચાલતી ચર્ચા બંધ થઈ અને ખટપટીઆએના હાથ હેઠા પડયા. હાલ તે હું માત્ર જુદા જુદા પ્રસંગે જ લખીશ. ત્યારબાદ ઉપસંહારમાં આ લેખમાં મારું વક્તવ્ય શું છે તે હું જણાવીશ.
પાલીતાણાખાતે મહારાજશ્રીને આચાર્ય પદવી અપાવ્યું. આથી મૂળચંદજી મહારાજને ઠીક ન લાગ્યું છતાં પિતે આચાર્ય પદવીના સંબંધમાં પોતાની પ્રસન્નતા બતાવી–અનુમોદના કરી. શ્રી આત્મારામજી મહારાજે આચાર્ય પદવી પ્રાપ્ત હોવા છતાં પણ શ્રી મૂળચંદજી મહારાજજીની હયાતી સુધી પિતાના શિષ્યના ગોદ્ધહન-વડી દીક્ષા શ્રી મૂળચંદજી મહારાજજીની પાસે જ પ્રથમની પેઠે કરાવવાનો રિવાજ કાયમ રાખ્યું હતું. ત્યારબાદ શ્રી મૂળચંદજી મહારાજને સ્વર્ગવાસ થઈ ગયા અને વિજયાનંદસૂરિ (આત્મારામજી) મહારાજ પંજાબ તરફ પધાર્યો. ગુજરાતના કમનસીબે તે પરમપૂજ્યનાં દર્શન ગુજરાતને ફરી થયા નહિ.
: ઉપસંહાર : વાંચકો ! નીવીમાં છૂટી મગની દાળ વઘારેલી ખવાય કે નહિ તે પ્રસંગ તમને સામાન્ય લાગશે અને તે સામાન્ય છે એ હું કબૂલ કરું છું, પણ ત્યાં મુદ્દો એક જ છે કે તે કાળના મુનિરાજે જુદા જુદા સંધાડાના પૂજ્ય પુરુષને કેવી ઉચ્ચ ભાવનાથી જોતા હતા કે જેથી પંન્યાસ શ્રી ઉમેદવિજયજી મહારાજે મગની દાળ ખવાય એટલું કહ્યું તેથી તકરારને અંત તરત જ આવી ગયે. આ સંપ આજે આપણું કમનસીબે એક સંઘાડાના સાધુએમાં પણ દેખાતો નથી.
દિગ્ગજ પંડિત, સેંકડો સાધુઓના ઉપરી, વળી ગુજરાત, મારવાડ, પંજાબમાં જેઓની પંડિતાઈની બીજી કઈ જેડ ન હતી એવા મહાપુરુષ વડીલનો વિનય સાચવતા. વડીલે પણ પિતાની મોટાઈ એક બાજુ મૂકી નિરભિમાનપણે ગ્ય પુરુષને યેગ્ય સત્કાર કરવા સામા ચાલીને લેવા જતા અને ભેટતા. એક બીજાના નેત્રોમાંથી હર્ષનાં આંસુ ટપકતાં. શો અપૂર્વ પ્રેમ! એક બીજાના દિલની વિશાળતા, એક બીજાની નમ્રતા તેઓમાં જે હતી તેવી હાલ
[ શ્રી આત્મારામજી
૩૮

Page #612

મુનિરાજ શ્રી ચારિત્રવિજયજી કયાંય છે ? આવા પુરુષોના જીવનમાંથી શીખવાનું હોય તો એ જ છે કે તેમના તે ગુણો પોતાના વર્તનમાં મૂકવાની જરૂર છે.
શ્રાવકેએ પણ આ મહારાજશ્રીના જીવનના અવશેના અભ્યાસમાંથી એ શીખવાનું છે કે પોતાની નિર્માલ્યતા–બેદરકારી દૂર કરી, મોટાઓને પણ સત્ય કહી, તેમની ભૂલે સુધારવી જોઈએ. પ્રેમાભાઈ શેઠે જે રાજેદ્રસૂરિ અને આત્મારામજી મહારાજ વચ્ચે દરમ્યાન ગીરી ન કરી હોત તો ખટપટીઆઓ ત્રણ ચાર શેઈના બાના હેઠળ અમદાવાદખાતે મોટે ઝઘડે ઊભે કરત અને તેની ચિનગારી ગામે-ગામ ફેલાત; પરંતુ સવેળા પિતે પિતાની ફરજ બજાવી એટલે ભયંકર ઝઘડાને તુરત જ અંત આવી ગયા. - હાલના શ્રાવક પણ જે શાસનના હિતની ખાતર રાતી આંખ દેખાડી સુનિરાજોની થતી ભૂલેને સુધારવા પ્રયત્ન કરે તે હજુ પણ મોટા અને નાના આચાર્ય, પંન્યાસ અને મુનિરાજેમાં જે નિરંકુશતા દાખલ થઈ ગઈ છે, તેને લીધે કલેશના જે ભડકા સળગી રહ્યા છે, અને સાધુ સમાજની ઉત્તમતા બળીને ખાખ થઈ રહી છે તેમાં સુધારો થાય. જે જૈન અને જેનેતરો એક કાલે જૈન મુનિધર્મની પ્રશંસા કરી રહ્યા હતા તે જ આજે નારાજ થઈ રહ્યા છે. એ પ્રસંગને દૂર કરવા પ્રેમાભાઈ શેઠ જેવાનું અનુકરણ જેને કરે એ હેતુથી પરમ પુરુષના જીવન સાથે આ વાત નિકટ સંબંધ ધરાવનારી હોવાથી તે લખવાની જરૂર પડી છે.
શ્રી વિજયાનંદસૂરિજીને શ્રી સંઘે આચાર્ય પદવી તો દીધી પણ પોતે પિતાની હયાતીમાં કોઈને પણ આચાર્ય પદવી આપી નહિ; કારણ કે આવી પરંપરા ચલાવવા તેઓ પોતે ખુશી ન હતા, નહિ તે તેમની સમીપે અનેક ગ્ય મુનિરાજે અસ્તિત્વ ધરાવતા હતા છતાં આચાર્ય પદવીની જોખમદારી પોતે સમજતા હતા, પરંતુ પાછળથી, તેમના સ્વર્ગવાસ પછી શ્રી વિજયકમળસૂરિ આચાર્ય થયા એટલે એ ચેપી રોગ બીજા સંઘાડાઓમાં પણ શરૂ થયો. આજે એનું પરિણામ એ આવ્યું છે કે એકેક આચાર્ય પોતાના શિષ્યોમાંથી પોતાની હયાતીમાં ત્રણ-ત્રણ, ચાર-ચાર આચાર્યો બનાવી બેઠા છે. એ પરમ પૂજ્યના જીવન સંબંધમાં બીજાઓ ઘણું સારું લખશે પણ મને તો એમના જીવનમાંથી જે કાંઈ અનુકરણીય અભ્યાસ કરવા લાયક લાગ્યું તે મેં અહીં લખ્યું છે.
B સર્વ ગુણમાં નમ્રતા, નિરભિમાનતા, એ મુખ્ય ગુણ છે એ = ન ભૂલશે. જેનો રસ-કસ સૂકાઈ ગયો છે એવાં સૂકાં ઝાડ હંમેશાં
અક્કડ બનીને ઊભા રહે છે, પણ જેમનામાં રસ છે, જે પ્રાણી માત્રને મીઠાં-પાકાં ફળ આપે છે તે તો નીચા નમીને જ પોતાની ઉત્તમતા પૂરવાર કરે છે. નમ્રતાથી શરમાવાનું નથી. કોઈ ગાળ દે, અપમાન કરે, તો પણ આપણે ફળથી મૂકેલાં આમ્રતની જેમ સર્વદા નમ્રીભૂત બનીને લેકપકાર કરવો. –શ્રી વિજયાનંદસૂરિ
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૩૯

Page #613

श्रीमात्मासमा
16nn

मोहिनामा दा
SITE,
આજથી લગભગ અરધી સદી પૂર્વે જૈનશાસનમાં એ મહાપુરુષા પાતપેાતાની લાક્ષણિક ઢબે શાસનની ઉન્નતિના ધ્વજને ઊંચે ને ઊંચે ફરકાવી રહ્યા હતા. બન્ને એક જ શાસનના સમકાલીન રામજી એ જ કાટીના મહા-મહાપુરુષે। હતા. તેમના પુણ્યàાક નામેાથી જૈન સમાજમાં ભાગ્યે જ કાઇ અપરિચિત હશે. તે મહાપુરુષા તે અન્ય કાઇ નહીં પણુ શ્રીમદ્ આત્મારામજી મહારાજ અને શ્રીમાન્ મેાહનલાલજી મહારાજ.
[ ગચ્છ કે મતના ભેદ મહાપુરુષાને મુંઝવી શકતા નથી. મહારાજશ્રી આત્મા
પુરુષ હતા, એમ બતાવવા પન્યાસ શ્રી રિદ્દિમુનિજી શ્રી મેહનલાલજી મહા રાજ સાથેના એ વખતના થોડા યાદગાર પ્રસંગે આ લેખમાં વર્ણવે છે. ]
6000
મહાન્ પુરુષાની મહત્તા તેમની સરળતામાં અને અન્યને મોટા બનાવવામાં હેાય છે. તે કદી પણ ગચ્છ-મતના ક્ષુદ્ર ઝગડાએ માં ખેંચાતા નથી. શ્રી આત્મારામજી મહારાજ અને શ્રી મેહનલાલજી મહારાજ વચ્ચે એવા જ સુંદર અને અસ્ખલિત પ્રેમભાવ હતા તે દર્શાવનારા અનેક પ્રસંગેા બનેલા છે, પરંતુ અહીં તે! જે પ્રસંગે નજરે જોવાયેલ છે તેના જ ઉલ્લેખ કરેલ છે. આશા છે કે જૈન સમાજ આ પુણ્ય-સંભારણાં વાંચીને પેાતાના યથાર્થ કર્ત્તવ્યને પંથે પડે-અસ્તુ !
આત્મારામજી મહારાજ સુરતમાં ચામાસુ રહ્યા હતા. ચાતુર્માસ પૂર્ણ થયા બાદ મહારાજશ્રીએ વિહારની તૈયારી કરી ત્યારે ત્યાંના સંઘના આગેવાનાએ આત્મારામજી મહારાજને પૂછ્યું કે: ' સાહેબ ! આપ તે। પધારા છે, પરંતુ આપના જેવા બીજા કેાઈ મહાપુરુષ વમાનમાં વિદ્યમાન છે ખરા કે જેને અમે અમારે આંગણે લાવીને શાસનની પ્રભાવના કરીએ.’ જવાબમાં મહારાજશ્રીએ કહ્યું કે: · શ્રીમાન્ માહનલાલજી મહારાજ નામના એક મહાપુરુષ અત્યારે મારવાડની ભૂમિમાં વિચરે છે. તેમને જોશે! તે મને પણ ભૂલી જશે।. ’ અર્થાત્ કે તેઓ પણ મહાન્ વિદ્વાન્ અને જિનશાસનનેા ઉદ્યોત કરનાર છે. આ પ્રમાણે શ્રી માહનલાલજી મહારાજની ગેરહાજરીમાં શ્રી આત્મારામજી મહારાજે માહનલાલજીની કીર્તિરૂપ સુગ ંધને ફેલાવી. ત્યારબાદ તુરતમાં જ સુરતના સ ંઘે શીરેાહીના દીવાન શ્રી મીલાપચંદભાઇ કે જેએ સુરતના વતની હતા તેમને પૂછાવ્યું કે શ્રી મેહનલાલજી મહારાજ હાલમાં ક્યાં છે? જવામમાં મહારાજશ્રી શીરેાહીમાં છે એવા ખબર મળતાં સુર: ૪૦+
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #614

१००८ सुप्रसिद्ध श्रीमान् मोहनलालजी महाराजना शिष्य--
न्यायांभोनिधि जैनाचार्य श्री १००८ श्रीमद् विजयानंदसूरि
श्री आत्मारामजी महाराजना समकालिन

१००८ सुप्रसिद्ध श्री मोहनलाल जी महाराज.
पंन्यासजी श्री ऋद्धिमुनिजी महाराज.
पृ. ४० वि. १

Page #615

Page #616

પન્યાસ શ્રી રિદ્ધિમુનિજી તના આગેવાન ગૃહસ્થ ત્યાં ગયા અને મેહનલાલજી મહારાજને સુરત પધારવા વિનંતિ કરી. પ્રત્યુત્તરમાં શ્રી મોહનલાલજી મહારાજે કહ્યું કે ---
'मैं जब उस प्रदेशमें आउंगा तब देखंगा।'
શ્રીમદ્દ આત્મારામજી મહારાજ મારવાડ તરફ વિહાર કરતાં ધોલેરામાં પધારેલા. તે જ અરસામાં શ્રી મેહનલાલજી મહારાજ ત્યાં આવવાના સમાચાર જાણુને શ્રી આત્મારામજી મહારાજે છેલેરાના સંઘને ખાસ પ્રેરણા કરીને મોહનલાલજી મહારાજનું ધામધૂમપૂર્વક સામૈયું કરાવ્યું અને તેમને લેવા માટે ઉપાધ્યાય વીરવિજયજી, પ્રવર્તક શ્રી કાન્તિવિજયજી તથા શ્રી હંસવિજયજી મહારાજ આદિને સામા પણ મોકલ્યા. તેમ જ અન્યા ને વંદન-વ્યવહાર પણ જાળવ્યું હતું. અત્રે વિષયાંતર કરીને પણ તે સમયે બની ગયેલ બીજી ઘટનાને જણાવવી યોગ્ય લાગે છે. શ્રી મોહનલાલજી મહારાજ બૅલેરાથી શ્રી આત્મારામજી મહારાજથી જુદા પડીને પાલીતાણે પધાર્યા અને ખૂબ હર્ષ પૂર્વક સિદ્ધગિરિજીની યાત્રા કરી. તે અરસામાં તેમના સાંભળવામાં આવ્યું કે ભાવનગરમાં અત્યારે શ્રીમાન્ વૃદ્ધિચંદ્રજી મહારાજ ખૂબ બીમાર છે. તે ખબર જાણતાં શ્રી મોહનલાલજી મહારાજે શ્રી વૃદ્ધિચંદ્રજી મહારાજને મળવાના ઇરાદાથી ભાવનગર તરફ વિહાર કર્યો. એ ખબર શ્રી વૃદ્ધિચંદ્રજી મહારાજને મળતાં તેમણે ત્યાંના સંઘના આગેવાનોને ખાસ સૂચના કરીને શ્રી મોહનલાલજી મહારાજનું ખૂબ ધામધૂમપૂર્વક સામૈયું કરાવ્યું અને તેની સાથે પંન્યાસ શ્રી ગંભીરવિજયજી આદિ મુનિઓને લેવા માટે સામા મોકલ્યા. એ રીતે તે કાળના બને મહાપુરુષ એક બીજાને આનંદપૂર્વક કોઈ પણ જાતના સંકેચ વિના મળ્યા. આ બધી ઘટનાઓમાં તે મહાપુરુષોની અન્યાન્ય પ્રત્યેની ઉદારદષ્ટિ, ગચ્છના મમત્વથી રહિતપણું અને નિર્દોષ સરળતા તેમના પ્રત્યેક વ્યવહારમાં જણાઈ આવે છે. તેમની આવી મહત્તાથી જ આજે સમગ્ર જૈન સમાજને તેમના પ્રત્યે અપૂર્વ માન છે, કેમકે તેમનામાં મારા-તારાપણા કરતાં શાસનની દાઝ અને સમાન મહાપુરુષોની સાથે મળતાપણું–સૌજન્ય-એ મુખ્યત્વે જોઈ શકાય છે.
શ્રીમદ્દ આત્મારામજી મહારાજની આજ્ઞાથી અમેરિકાની સર્વ ધર્મ પરિષદમાં હાજરી આપીને–ત્યાં જૈનધર્મને સુંદર પ્રચાર કરીને-સ્વ. વીરચંદ રાઘવજી ગાંધી સુરતમાં જ પાછા ફરેલા. તે વખતના મુંબઈનું માનસ અત્યારના કરતાં તદ્દન જુદા જ પ્રકારનું વર્તતું હતું, અર્થાત્ કે ગમે તે કારણે પણ યૂરોપ જનાર ધર્મથી ભ્રષ્ટ થઈ જ જાય એવી માન્યતાનાં મૂળ ઊંડાં ગયાં હતાં અને તેથી શ્રી વીરચંદભાઈના યુરોપ-ગમન માટે લોકોમાં ખુબ ઊહાપોહ થઈ રહ્યો હતો. સૌ પોતપોતાનો અભિપ્રાય દર્શાવતા હતા. એકંદર તે વખતનું મુંબઇનું વાતાવરણ ઉકળાટભરેલું હતું. તે સમયે શ્રી મેહનલાલજી મહારાજ મુંબઈમાં બિરાજતા હતા. શ્રી
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
: ૪૧ :

Page #617

શ્રીમતા આત્મારામજી મહારાજ અને શ્રી મેહનલાલજી મહારાજ આત્મારામજી મહારાજને જ્યારે આવા ઉગ્ર વાતાવરણની ખબર પડી ત્યારે તેમણે મુંબઈને સંઘના આગેવાનોને કહેવરાવ્યું કે શ્રી મેહનલાલજી મહારાજ આ વિષે જેમ કહે તેમ માર્ગ કાઢવો. આથી તે વખતના સંઘના આગેવાનો શેઠ વીરચંદ દીપચંદ તથા શેઠ પ્રેમચંદ રાયચંદ વિગેરે સામાન્ય જનતાને કાબુમાં રાખીને મેહનલાલજી મહારાજ પાસે આવ્યા અને હવે આ સંબંધમાં શું કરવું ? તે પૂછયું. પ્રત્યુત્તરમાં મહારાજશ્રીએ કહ્યું કે દરિયાપાર જવા માટે શ્રી વિરચંદ ગાંધીએ જિતેંદ્ર પ્રભુની એક સ્નાત્રપૂજા ભણાવવી. સૌએ આ ફેંસલાને વધાવી લીધો અને એ રીતે ઉગ્ર વાતાવરણ શાંત પડયું.
- સંવત્ ૧૫૩ ના જેઠ વદિ ૮ ના પ્રભાતે શ્રી આત્મારામજી મહારાજના સ્વર્ગગમનના સમાચાર ચારે તરફ ફરી વળ્યા. આ દુઃખદ ખબરથી દરેક ગામના શ્રી સંઘમાં શેક અને ગ્લાનિની કાલીમા છવાઈ ગઈ. તે સમયે શ્રી મેહનલાલજી મહારાજ વાલકેશ્વર ઉપર શ્રી ચુનીલાલ સાંકળચંદનાં બંગલામાં બિરાજતા હતા. તેમણે જ્યારે આ ખેદજનક સમાચાર સાંભળ્યા ત્યારે ગગદિત કંઠે કહ્યું કે: “જેનશાસનનો એક મહાન સ્થંભ આજે આપણી વચ્ચેથી અદશ્ય થયા છે. મારી જમણી ભુજા ગઈ હોય તેવું મને જણાય છે.” એ કહેતાંની સાથે જ તેમણે મંડળીને કહ્યું કે-“આહારપાણ પછી કરાશે પણ પહેલાં શ્રી આત્મારામજી મહારાજના સ્વર્ગગમનના દેવ વાદીએ.” એ ક્રિયા સમાપ્ત થયા બાદ તારથી ખબર મળ્યા કે વિરોધીઓએ શ્રી આત્મારામજી મહારાજ માટે ખેટી અફવા ફેલાવી હતી અને તેના પરિણામે તપાસ કરવા માટે તેમના દેહની રક્ષા ( ૧ખ્યા ) ને સરકારી અમલદારોએ અટકાવેલ છે. આ ખબર મળતાં શ્રી મોહનલાલજી મહારાજે આગેવાન ગૃહસ્થને ભેગા કર્યા અને તત્કાળ તે કાર્યના નિવારણુથે એક ફંડ કરાવ્યું જેમાં તે જ વખતે ૫-૭ આગેવાનેમાંથી લગભગ રૂા. ૩૦૦૦૦ થઈ ગયા. તે ફંડ કરવાની સાથે મુંબઈમાંથી મેટા પ્રમાણમાં પંજાબના આગેવાન સરકારી અફસર ઉપર આત્મારામજી મહારાજની નિર્દોષતા જાહેર કરતા હજારે તારે કરાવ્યા. છેવટે વિરોધીઓનું કંઈ પણ ચાલ્યું નહીં અને તે પ્રસંગ શાન્તિથી ઉકલી ગયે.
આ મહાપુરુષોનું અરસપરસ આવું ઉચ્ચ વર્તન જો દષ્ટિ સન્મુખ રાખીને વર્તવામાં આવે તો આજે જૈન સમાજમાં ચાલી રહેલા અનેક ઝગડાએ એક ક્ષણ પણ ટકી શકે ખરા કે?
: ૪ર :
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #618

જૈન ધર્મ અને જૈન સમાજના ઇતિહાસમાં ઊંડું અવગાહન કરતાં સર્વજ્ઞ અને સમયજ્ઞ વિભૂતિઓએ એનાં મૂળ દૃઢ કરવામાં જે ભાગ ભજવ્યો છે એ ન ભૂંસી શકાય તે છે, એમ વિના સંકોચે કબૂલવું પડે છે. | સર્વજ્ઞ અને સમયજ્ઞ એ શબ્દ-યુગલ પ્રથમ દષ્ટિએ નાનકડું જણાય છે, પણ એમાં ઊંડાણથી જોતાં તીર્થકરો. સામાન્ય કેવલીઓ, તકેવલીઓ, ગણધર મહારાજાએ, પ્રાભાવિક આચાર્યો અને પિતામાં રહેલ એક યા અન્ય પ્રકારની પ્રભાવિકતા કે વિશિષ્ટતાથી જન સમાજનું કલ્યાણ કરનાર પ્રત્યેક આત્માનો સમાવેશ થઈ જાય છે.
વિશિષ્ટ જ્ઞાનબળથી સર્વજ્ઞ ધર્મતત્વના મંડાણ કરે છે. શાશ્વત વસ્તુઓને–સનાતન સત્યને– મૂળભૂત સિદ્ધાંતને પ્રથમ કેવળજ્ઞાનરૂપ આરિસામાં જેનાર સર્વજ્ઞ એની રજુઆત સીધી, સાદી અને ટૂંકી તેમ જ સમજવામાં ઝાઝી મુશ્કેલી ન પડે તેવી ભાષામાં કરે છે. પણ એ સુવર્ણયુગ લાંબા સમય સુધી ચાલતું નથી. સર્વ કાંઈ ડગલે ને પગલે ઉદ્દભવતા નથી એટલે એ બધે વારસે સમયાના હસ્તમાં સોંપાય છે અને પેઢી ઉતાર આગળ વધે છે.
જ્ઞાનીના શબ્દોમાં કહીએ તે દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવ પ્રમાણે અને પ્રચલિત વાણીમાં વધીએ તો દેશકાળાનુસારે એમાં ઉચિત પરિવર્તન થયાં કરે છે. ત -સિદ્ધાંત બદલાતા નથી જ પણ એની પ્રરૂપણું સમજાવવાના પ્રકાર, એને આલેખવાની ઢબ, ઉચ્ચારવાની ભાષા અને એને દઢ કરવા માટે અપાતા દષ્ટાન્તો કે યુક્તિઓ એ જુદા જુદા વ્યક્તિત્વને લઈ જરૂર બદલાય છે જ. જન-સ્વભાવને એક ને એક વસ્તુ એક ને એક રૂપે જોવા-જાણવાની ચતી જ નથી. “મું મુંડે મતિર્મિન્ના” એ ન્યાયે એકની એક વસ્તુ ભિન્ન ભિન્ન વ્યક્તિઓના હસ્તમાં જઈ રૂપાંતર પામે એ સહજ સમજાય તેવું છે. આમ તોની શાશ્વતતા ટકી રહેવા છતાં એને વિસ્તાર વધતો જાય છે. એ કાર્યમાં
મમત
શ્રી મૌનાહાબા A
- હીપહ ોકઓ
ક
|
[ દેશભક્તિ અને ધર્મભક્તિ સાથે સમયભક્તિની પણ ગણના થવી જોઈએ. જેમને પિતાના સમયને વિષે ભક્તિભાવ ન હોય, વીસમી સદીના સમયમાં જન્મવા છતાં જે બારમી–તેરમી સદીનાં સ્વપ્ન સેવતા હોય તે ભલે સમર્થ, શાસ્ત્રજ્ઞ હોય તે પણ એના સમયમાં એની કંઈ જ કીંમત નથી રહેતી. સ્વ. આત્મારામજી બીજી બધી રીતે સમર્થ હતાઃ તેમ સમયજ્ઞ પણ હતા. એમણે સમયને ઓળખ્યો અને તેનો બની શકે તેટલે સદુપયોગ પણ કર્યો. રા. ચોકસી, એ સ્વર્ગસ્થ સૂરિવરની સમયજ્ઞતાને સ્પષ્ટ કરી બતાવે છે. ]
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
• ૪૩ :

Page #619

સમયજ્ઞ સંત મેટો ફાળો આપનાર વર્ગ સમયોને જ હોય છે. પોતપોતાના સમયની--માનવ સ્વભાવની-જરૂરીવાતો તેઓ પીછાને છે. એ વાત ધ્યાનમાં લઈ સર્વજ્ઞપ્રણીત સિદ્ધાંતોને જનરુચિને અનુરૂપ બીબાંમાં ટાળે છે અને પ્રચાર કરી આત્મકલ્યાણ સાથે જનકલ્યાણ સાધવામાં ઉઘુક્ત રહે છે. સમયને યથાર્થ રૂપે ઓળખનાર હોવાથી જ તેઓ સમયો કહેવાય છે.
જૈન ધર્મને ઇતિહાસ જોતાં ઉપરોક્ત પ્રકારના સમયજ્ઞ મહાત્માઓની સંખ્યા નાનીસૂની નહિં જણાય. આજે અહીં તો માત્ર એમાંના એક જે એ શ્રેણીના છેવટનાં ભાગે આવે છે છતાં આપણી નજીકમાં માત્ર સો વર્ષના અંતરાળે જમ્યા હતા તેમની વાત કરવાની છે. પોતાના જીવન દરમિયાન પ્રાપ્ત થયેલ સામગ્રીબળથી તેઓશ્રીએ જે સેવા બજાવી છે તેનું માત્ર ટુંકમાં દર્શન કરવાનું છે. તેઓશ્રીનું નામ આત્મારામજી છે. એ જેટલું અર્થસૂચક છે એટલું જ આત્મસ્વરૂપ પીછાનનાર આત્માઓને પ્રિય પણ છે.
આત્મારામ બાપીકો ધર્મ તો જુદો હતો, કેમકે તે ક્ષત્રિયકુળમાં જન્મ્યા હતા; પણ સગવડે તે એવી સ્થિતિમાં મુકાયા કે એમને જેનોને સહવાસ થયો અને એના પરિણામે તે સામાયિક, પ્રતિક્રમણ, નવતત્ત્વ આદિનું સ્વરૂપ સમજ્યા. ત્યારથી જ જૈનધર્મ પ્રતિ હૃદયમાં લગની લાગી. જ્યાં બાલ્યકાળ વટાવી યુવાનીના આરે પગ મૂકે છે ત્યાં “ભાવતું હતું ને વૈદ્ય કહ્યું ' એ ઉક્તિ અનુસાર સ્થાનકવાસી સાધુએ નામે ગંગારામ અને જીવણરામનો તેમને યોગ સાંપડ્યો. પરિચયથી જૈન ધર્મના સુંદર તો પ્રતિ રુચિ વધવા માંડી, સાંસારિક વૃત્તિઓ તરફને સ્નેહ ઓગળવા લાગે અને વૈરાગ્ય ભાવનો પ્રાદુર્ભાવ થે. એ જોતાં જ પાલક-પિતા જેધમલે કમળ સ્વરે કહ્યું:
બેટા! દેવીદાસ (આત્મારામનું વહાલસોયું નામ), તું મારો ધર્મપુત્ર છે. મારી મીલકતના ત્રીજા હિસ્સાને ભાગીદાર છે. તારા લગ્ન કરવાની હું પેરવીમાં છું. શા સારુ દીક્ષાના મોહમાં તણાય છે ?” - આમ એક બાજી સંસારના પ્રભન ખેંચી રહ્યાં હતાં. કંચન અને કામિનીનાં આકર્ષણ વડે જગતનો મોટો ભાગ લેભાય છે તેમ આત્મારામ પણ લેભાય તો એમાં આશ્ચર્ય જેવું નહોતું જ, પણ અહીં જ ક્ષાત્રતેજ ઝળકી ઊઠયું, વૈરાગ્યની સાચી છાપ હવે જ પ્રકાશી ઊઠી. ઉપરલે રંગ ઉડી જવા સંભવ છે પણ જે અંદરલે-ખો રંગ બેઠો હોય છે એ કેટલાં ય નિમિત્તો ઉપસ્થિત થાય છતાં ઊડી નથી જતા. તેથી જ એ સાચું ગણાય છે, માટે જ એની ચળમજીઠ સાથે સરખામણી થાય છે. આત્મારામે આત્માના નાદને પીછાની કનક-કાન્તાની લાલસાને ફગાવી દીધી અને વડીલેને સમજાવી જીવણરામ પાસે દીક્ષા લીધી.
સંત, મહંતો કે સાધુ પુરુષે માત્ર ક્ષત્રિય જાતિમાંથી જ થયા છે એવું તે નથી. બ્રાહ્મણ, વૈશ્ય અને શુદ્ર તરિકે ઓળખાતી વર્ષોએ પણ એમાં ફાળો સેંધાવ્યો છે. આમ છતાં ક્ષત્રિય વંશ પર જે જાતને ભાર મૂકવામાં આવ્યો છે અને કલ્પસૂત્રમાં એક કરતાં વધુ પ્રસંગોમાં એની નોંધ લેવાઈ છે તે અસ્થાને તો નથી જ. ક્ષાત્રવૃત્તિમાં કોઈ અજબ જાદુ ભર્યો છે. એને નિરધાર પાષાણુસ્થંભ સમ દઢ ને સ્થિર હોય છે. એક વાર નિશ્ચય કર્યો એટલે પછી એ સામે પ્રલોભનોની ઝડી વરસે છતાં એ નહિ જ કરવાનો. આ જાતના અડગ નિશ્ચયી અને કાર્યસિદ્ધિમાં વિજયશ્રીને વરે છે. એ વાતની કેણ ના પાડી શકે તેમ છે ? આત્મારામના ક્ષાત્રતેજને આ તો હજુ માત્ર ચમકારો છે; બાકી એનું યથાર્થ સ્વરૂપ જોવાનું તે આપણને હજુ હવે સાંપડે છે.
: ૪૪ :
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #620

શ્રી. મેહનલાલ દીપચંદ ચોકસી જ્યાં સંસારની ખટપટને લાત મારી ત્યાં પછી બાકી રહી એક જ તમન્ના, જ્ઞાનપ્રાપ્તિની. રોજના ત્રણ સે લેકે કંઠસ્થ કરવા જેટલી શક્તિ હતી. એને મન અભ્યાસ એ તો ચાલુ સદાદિત પુષાર્થ. જોતજોતામાં સ્થાનકવાસી સંપ્રદાયનાં બત્રીશ શાસ્ત્રો ભણી લીધાં. હવે જ સમયજ્ઞતાનો પ્રથમ પ્રસંગ આવી ચૂક્ય. ક્ષાત્રતેજની કસોટીની પળ ઉપસ્થિત થઈ. સ્થાનકવાસી સંપ્રદાય શાસ્ત્ર-સાહિત્યની ચાવીરૂપ વ્યાકરણને વ્યાધિકરણરૂપ માનતો હોવાથી એના અભ્યાસની માથાકુટમાં તે પડતો નહોતો. માત્ર ટબા ઉપરથી જ અર્થો શીખાતા-કહેવાતા–તેમાં અનેક મતભેદ થતા–શંકાસ્થાન આવતાં. તેના નિરાકરણમાં અરાજકતા રહેતી-મનની તૃપ્તિ થતી નહિ. મનોમંથન પછી આત્મારામજીએ બળવાન શંખ ફુકયો. અભ્યાસ દરમિયાન એમણે જોઈ લીધું કે પિતાને જે જ્ઞાન મળ્યું છે તે વિશાળતા અને અર્થવિશદતા માગે છે, ખરી પ્રભા અવરાઈ ગયેલી છે. સંપ્રદાય જે રીતે મૂતિને નિષેધ કરી રહેલ છે તેવું તો કંઈ મૂળ શાસ્ત્રકથનમાં જડતું નથી. શાસ્ત્રમાં એવા પાઠે નયનપથમાં આવે છે કે જે પરથી મૂર્તિપૂજા સિદ્ધ થાય છે. વળી એ પણ નકકી કર્યું કે પિતે આજે જે જાતની ક્રિયા કરી રહેલ છે તે શાસ્ત્રસિદ્ધ નથી.
જ્યાં હૃદયને આ નિરધાર જોરશોરથી વ્યક્ત થતો ગયો ત્યાં લલચાવી-પટાવી–મનાવી લેવાના
થાય તે આત્મારામજી સામે નિષ્ફળ નિવડે તેમાં નવાઈ નથી. વળી આત્મારામજીમાં કીર્તિ અને મહત્તાના લેભ કરતાં સત્ય અને આત્મકલ્યાણ પરત્વે બહુમાન વધારે હતું. એમનામાં સાચા ક્ષત્રિયને શોભે તેવું ખમીર હતું. સ્વીકૃત સિદ્ધાંતની માંડવાળ કરવામાં કે આ બડાઈ વધારવામાં આત્માની શુદ્ધ પ્રતિષ્ઠા નથી એ વાત તેમના હૃદયમાં દર્દ થઈ હતી.
આત્મારામજી સંપ્રદાયને મેહ ત્યજી સત્યનો ઝંડો ફરકાવવા મેદાને પડ્યો. આ સમયે તરફ વિરોધનાં વાદળ ઘેરાયાં હતાં. માત્ર બહાર પાણી-નિષેધ કે વસતી ન મળવારૂપ કષ્ટો જ સામે હતા એમ નહિ પણ જીવન જોખમાવે તેવી જાળો પથરાઈ હતી. એક તરફ લાંબા કાળથી જામી પડેલ સંપ્રદાયનો સામનો કરવો અને બીજી તરફ પોતે જે વાત સમજેલ તે શ્રાવક વર્ગના ગળે ઊતારી એની જડ નાખવારૂપ વિકટ કાર્ય હતું. પોતે ઘણાં સાથીઓ સાથે બહાર પડ્યા હતા અને ધીમે ધીમે એમનામાં દલીલપુરસ્સર સિદ્ધાંતની વાતનું રહસ્ય ઊતાર્યું હતું એટલે તે સર્વે પંજાબના જુદા જુદા ભાગોમાં અડગ નિશ્ચયથી ઘુમ્યા અને થોડા સમયમાં પ્રબળ વિરોધનો ઝંઝાવાત જોરશોરથી ચાલુ છતાં નવું ક્ષેત્ર તૈયાર કરી શક્યા. મૂર્તિપૂજામાં માનનાર અને સિદ્ધાંતના હાર્દને સમજનાર શ્રાવક સમુદાય ઊભો કરી શકયા. સંસારત્યાગ કરતાં પણ કઠિન એવા સાંપ્રદાયિક મોહત્યાગનું આ રીતે મંગળાચરણ કરી
જ્યાં સ્થાનકવાસી ને આર્યસમાજીસ્ટોના ભેરીનાદ અહર્નિશ મૂર્તિપૂજા સામે સંભળાઈ રહ્યાં છે એવા ક્ષેત્રમાં પુનઃ મૂર્તિપૂજનના મંડાણ કર્યા-મૂર્તિ પૂજા પ્રત્યે પ્રેમ જગાડ્યો-ભાવપૂર્વક પૂજા કરવાને તત્પર શ્રદ્ધાળુ સમાજ સરજાવ્યો. - - પૂજક-સંખ્યાવૃદ્ધિના પ્રમાણમાં પૂજ્ય સામગ્રીની અછત હતી. વળી સર્જન કરનાર વિભૂતિ પ્રખર ને પ્રભાવશાળી હોવા છતાં માથે ગુરુસ્થાપન કરવાના અને કોડ હતા. સિદ્ધાંતનો મર્મ સમજેલાને સાચા વિધાનની ભૂખ હતી, પોતે સંવેગીપણાને સ્વીકાર્યું હતું છતાં ગુરુસમક્ષ વિધિ સહિત એ ક્રિયા આચરવાની હૃદયેચ્છા હતી. એ બધાં કારણોએ, પંજાબમાં ઠામ પડતાં જ સમયજ્ઞ આત્મારામજીએ પિતાની દષ્ટિ ગુજરાત પ્રતિ વાળી. માર્ગમાં આવતાં તીર્થોની વંદના કરતા આત્મારામજી મંહ જનો સાધુ સમુદાય અમદાવાદ આવી પહોંચ્યો. સંઘે ભાવભીનું સ્વાગત કર્યું. .
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]

Page #621

સમયજ્ઞ સત
અમદાવાદમાં બિરાજતા શ્રી ખૂટ્ટેરાય ( મુદ્ધિવિજયજી ) મહારાજને પંજાબના આ સાધુ–સધે પોતાના ગુરુપદે સ્થાપ્યા. ગુરુમહારાજ પણ વિદ્વાન ને વાદકુશળ શિષ્યને પામી આનંદિત થયા. જે વેળા ભલભલા મુખ્ય પુરુષો પણ સીધા સંસ્કૃત, પ્રાકૃત કે માગધી સાહિત્ય પાસે પહોંચી શકતા નહીં— અ`ઉકેલમાં એમને પણ ટખાની હાય લેવી પડતી ત્યાં સંસ્કૃત સાહિત્યના જ્ઞાતા અને ધર્માંશાઓમાં જેમના જ્ઞાનની અગાધતા છે એવા આત્મારામજી મહારાજે નવા યુગ પ્રવર્તાવ્યો. યુક્તિ, પ્રમાણુ અને ન્યાયનાં સાધતા મારફતે ખોટી પ્રરૂપણાના ને ક્ષુદ્ર મતભેદોનાં ઘનઘેર વાદળે ભેદી નાખ્યાં. સમયજ્ઞ સંતની દલીલપુરસ્કર છણાવટ કરવાની શક્તિના એક વધુ પુરાવા પ્રાપ્ત થયા. શ્રીયુત સુશીલના શબ્દોમાં કહીએ તે—
“ વિજયની અનેકવિધ કલગી ધારણ કરનાર આત્મારામજીના મુકુટમાં, શાંતિસાગર સાથેની ચર્ચાએ એક નવા જ હીરા ઉમેર્યા. સમર્થ યુગપ્રભાવકાની પરંપરામાં જે એક કડી ખૂટતી હતી તે આત્મારામજી મહારાજના પ્રતાપે જૈન સધને હાથ આવી. ’’
આત્મારામજી મહારાજે પાતામાં રહેલ શક્તિને પરચા ટૂંક સમયમાં પુનઃ દાખવ્યો. સુરતમાં હુકમમુનિ તરફથી એક પુસ્તક બહાર પડયું હતું, જેનાથી ઘણા શ્રદ્ધાળુએનાં દિલ દુભાયાં હતાં એ ગ્રંથનેા જડબાતેાડ જવાબ વાળી શ્રાવક સમુદાયની છિન્નભિન્ન થતી સ્થિતિને અટકાવી.
એ સબધમાં ભાઈશ્રી સુશીલના નિમ્ન વચનેા ઠીક પ્રકાશ પાડે છે. એમાં આ મહારથીમાં રહેલ દિવ્ય જ્ઞાન–દષ્ટિનાં અને શાસન પ્રત્યેના અડગ રાગનાં દર્શીન થાય છે.
“ આજે આટલાં વર્ષે આત્મારામજી મહારાજનું એટલે કે એમની શક્તિનું મૂલ્ય આંકવું જરા કિન વાત છે, પણ જૈન સમાજની છેલ્લા થોડાક જ દશકાની છિન્નભિન્નતાનેા જે ક્રાઇ વિચાર કરશે, અતિ નજીવા વિચારભેદ કે પ્રથાભેદને લીધે દાવાનળની જેમ સૂકાની સાથે લીલાને પણ ખાળી નાખનારા અંદર-અંદરના વિગ્રહા, કૈસપ અને ભારીંગની જેમ કાડા મારતા અભિમાનનાં સરવૈયાં કાઢશે તે સમાજ યા તે સધનું સુકાન પેાતાના હાથમાં રાખી રહેલા અને અવારનવાર ખરાબા–ખડકા સાથે અથડાઇ જતા વહાણને બચાવી લેવા બહાર પડતા એક શાસન-મહારથીની શક્તિ અને શાસન– ભકિતનું થાડું પણ મૂલ્ય આંકી શકશે. ”
આમ યુગપ્રભાવી સંતની સાધુતાની સુવાસ, વિદ્વત્તાની કીતિ અને યુક્તિપુરસ્કર સામાના હૃદય પર સચેટ છાપ પાડવાની શક્તિનાં યશોગાન દેશ-દેશાંતર વિસ્તરવા માંચ્યાં. લાંબા સમયથી સેવેલી અભિલાષા શત્રુ ંજય અને ગિરનારના પ્રત્યક્ષ દર્શીનથી પૂર્ણતાને પામી. કાઠિયાવાડનાં કેટલાયે સ્થળામાં આ મહાત્માનાં પગલાંથી આનંદની વર્ષા વરસી રહી. જૈન ધર્મનાં અમેાધ સત્યેા મધુર વાણીમાં હિંદી ભાષામાં શ્રવણ કરવાને જનતાને સુયેાગ સાંપડયે, ખરું જ કહ્યું છે કે-‘સંતાના તેા પગલે પગલે ઋદ્ધિસિદ્ધિ હાય છે.'
આ વર્ષો દરમિયાન પાળમાં મૂર્તિએ પહોંચી હતી. પ્રતિષ્ઠા કરાવવાની અને નવીન ક્ષેત્રમાં શ્રદ્દાનાં વાવેતર ઊંડા કરવાની જરૂર હતી એટલે આત્મારામજી મહારાજ પુનઃ ત્યાં પહોંચ્યા. વહેતાં પાણી નિર્માંળાં ' તેમ સાધુએ તે વિચારતા જ શેલે.
*ઃ ૪ :

[ શ્રી આત્મારામજી

Page #622

શ્રી. મોહનલાલ દીપચંદ ચોકસી
નવ વર્ષના ગાળા પછી જૈન સમાજને આ તેજસ્વી દીપક એક વાર ફરીથી ગુજરાત તરફ કદમ ભરે છે ને તિ ફેકે છે. માર્ગમાં ભાવિક હૃદયને ઉપદેશ–વારિથી નવપલ્લવિત કરતા કરતા, કેટલાકની શંકાના સમાધાન કરતા, વ્યાખ્યાન શૈલીની વિશિષ્ટ પદ્ધત્તિથી જૈનેતરોને આકર્ષતા અને નવીન ગ્રંથની રચના કરતાં તેઓશ્રી સંવત્ ૧૯૪૩ માં મહાતીર્થ શત્રુંજયની પુનિત છાયામાં પગલાં માંડે છે. દેશ-દેશાવરથી આગેવાનો આવે છે અને મહારાજશ્રીના મસ્તકે સૂરિ પદવીને અભિષેક કરે છે.
આચાર્ય પદવી એ જેન સંધ તરફનું મોટામાં મોટું માન છે. જેન ધર્મના સિદ્ધાંત પ્રમાણે એ પદનો નંબર ત્રીજે છતાં વર્તમાન કાળની અપેક્ષાએ સર્વશ્રેષ્ઠ છે. એ વેળા પાલીતાણામાં લગભગ પાંત્રીસથી ચાલીશ હજાર યાત્રાળઓ એકત્ર થયા હતા. ગુજરાત-કાઠિયાવાડના આગેવાનો ઉપરાંત બંગાલ, પંજાબ, કચ્છ, મારવાડ અને મહારાષ્ટ્રના પ્રતિષ્ઠિત પુરુષો પણ હાજર હતા. એ બધાના ઉછળતા ભાવો વચ્ચે એક સમયના દત્તા ઉર્ફ દેવીદાસ, બીજા સમયના સ્થાનકમાર્ગી સાધુ આત્મારામ, પાછળથી સંવેગી દીક્ષા પ્રાપ્ત કરી મૂર્તિપૂજક સંપ્રદાયમાં આત્મ-ઓજસ્વિતાથી અગ્રપદધારક બનેલા આત્મારામજી મહારાજ આચાર્ય આનંદવિજયજી અથવા શ્રી વિજયાનંદસૂરિ તરિકે પ્રસિદ્ધ થયા. આમ છતાં સંખ્યાબંધ આત્માઓના હદયમાં ઊંડી જડ નાંખી બેઠેલા આત્મારામ, આનંદવિજય કરતાં પણ આત્મારામજી તરિકે વિશેષ જાણીતા છે.
- ચિકાગોમાં સર્વ ધર્મ પરિષદ ભરાય છે. ભારતના આ મહાન સંતને-જૈન ધર્મમાં અગ્રપદે વિરાજમાન આ મહાવિભૂતિને ત્યાંથી આમંત્રણ મળે છે કે જ્યાં જુદા જુદા ધર્મના સંતો-મહંતોમીશનરીઓ અને પ્રચાર મળે છે ત્યાં આપ પધારો અને આપના ધર્મને પયગામ શું છે તે સમજાવે.
સૂરિજી આમંત્રણને વધાવી લે છે છતાં સાધુ ધર્મના નિયમોને પી જાતે ચિકાગો જઈ શકતા નથી. અંગત હાજરી ન અપાય, તે પણ પ્રતિનિધિ મારફત, પરમાત્મા મહાવીરના સિદ્ધાંત-સંદેશ તે જરૂર પહોંચાડી શકાય એ એમણે નિર્ણય કર્યો. એ દૃષ્ટિએ શ્રી. વીરચંદ ગાંધીને તૈયાર કર્યા.
પણ ભારતવર્ષના એ કાળના જૈન સમાજનું માનસ કેવું હતું ? પરદેશગમન કરનાર વટલી જાય ! અધમી બની જાય ! ઈત્યાદિ કેટલીયે શંકાઓની ભૂતાવળ જનાર સામે ખડી કરવામાં આવતી. આચાર્યશ્રીની દૂરદર્શિતા સમજનાર વર્ગ એ કાળે આંગળીના ટેરવે ગણાય તેટલે ! મુંબઈ જેવા પ્રગતિમાન શહેરમાં વિરોધનો પ્રચંડ વાયુ વાયો. મહારાજશ્રીએ પિતાની વાતમાં સત્ય જોયા છતાં ન તો ઉગ્રતા દાખવી કે ન તે પોતાની વાતનો સામનો કરનાર પ્રત્યે ફરમાનો પ્રગટ કર્યા. શાંતિથી સમતા જાળવી, ખંત રાખી કામ લીધુ. સંધ-સભામાં ખુરશીઓ ઉછળી છતાં શ્રીયુત વીરચંદ રાઘવજી ગાંધી અમેરિકા ગયા. ચિકાગ પરિષદમાં જૈનધર્મ શી રીજ છે? તીર્થપતિ મહાવીરનો શો સન્દશ છે? એ પોતે જે રીતે આચાર્યશ્રી પાસેથી સમજી ગયા હતા તે રીતે સુંદરતાથી સમજાવ્યું. જુદાં જુદાં સ્થાને જૈનધર્મ સંબંધી ભાષણો પણ આપ્યાં. એનો સવિસ્તર વૃત્તાન્ત જાણવા સારુ મહારાજશ્રીકૃત ચિકા પ્રશ્નોત્તર ” અને શ્રીયુત ગાંધીના Jainism, Karma Philosophy જેવા ગ્રંથાનાં પાનાંઓ ફેરવવાં ઘટે. ટૂંકમાં કહેવાનું તો એ જ કે મહારાજશ્રીની એ દીર્ધદર્શિતાએ પશ્ચિમાન્ય પ્રજામાં જૈનધર્મ પ્રત્યે જિજ્ઞાસા જન્માવી. આજે જે સંખ્યાબંધ સ્કોલરો એ દેશોમાં દષ્ટિગોચર થાય છે તેના સીધા નિમિત્તભૂત શ્રી વિજયધર્મસૂરિ છતાં શરૂઆતમાં બીજારોપણ કરવાનો યશ તો આપણું સમયજ્ઞ
શતાબ્દિ ગ્રંથ ].

Page #623

સમયજ્ઞ સંત
સંત આત્મારામજીના ફાળે જ જાય છે. સમયજ્ઞ સંતો પ્રવાહમાં આંધળી નથી કરતાં. તેઓની દષ્ટિ જનસમૂહ કરતાં આગળ દોડનારી હોય છે એટલે આવશ્યક પગલાં ભરતાં તેઓ રંચમાત્ર પણ અચકાતાં નથી જ. લેખંડી હૃદયથી એવા સમયે તેઓ કામ લઈ, ધર્મને ધ્વજ અણનમ રાખે છે અને સમાજને સહીસલામત રીતે ઈસિત સ્થાને લઈ જાય છે. આમ છતાં આચરણમાં સમતાનો રસ એ તો વહેવડાવે છે કે ઉપસ્થિત થયેલ પ્રકોપ દિવસો જતાં આપોઆપ શમી જાય છે.
ઈતિહાસને અભ્યાસી કયાં નથી જાણતા કે શ્રી હીરવિજયજીને સમ્રાટ અકબરનું આમંત્રણ ગાંધાર મુકામે મળતાં ત્યાંના સંધની સ્થિતિ પણ ડામાડોળ બની હતી. એ કસોટીની પળોમાં મહાત્માએના તેજ ઝળકી ઊઠે છે, તેથી જ તેઓ ઠંડા કલેજે, જરા પણ ગભરાટ વગર કાર્યો ઉકેલે છે, માટે જ તેમનાં નામે સમયજ્ઞોની કટિમાં મૂકાય છે. આત્મારામજી મહારાજે પ્રતિનિધિ મોકલી જૈનધર્મ માટે જે જવલંત કાર્ય કર્યું તેની કદર પાછળ જરૂર થઈ અને આજે એકી અવાજે થઈ રહી છે. અમેરિકા, ઈગ્લેંડ કે જર્મની જેવા દેશમાં જેનધર્મનો સર્દેશ પહોંચ્યો તેથી જ આપણને “ તરંગવતી” જેવા ખોવાયેલા કથાનકની અને શ્રી કલ્પસૂત્રમાંના ચરિત્રની ચિત્રાવલિના ભાવની “સ્લાઈડ ” મારફતે સમજતી મળી.
મહારાજશ્રીના ગ્રંથ એ સમયજ્ઞતાની છેલ્લી પ્રસાદી! સંસ્કૃત-પ્રાકૃત સાહિત્ય તો પૂર્વાચાર્યોએ વિશેષ પ્રમાણમાં વારસામાં આપ્યું છે. રાસા અને કાવ્યને પણ જાણે એકાદ મહાસાગર ભર્યો હોય તેટલી વિપુલતા છે, પણ હિંદી ભાષામાં સ્વતંત્ર કૃતિઓ તરિકે, મહત્વનું સ્થાન ભોગવનાર ગ્રંથની નોંધ કરવામાં આવે તે “તત્વનિર્ણયપ્રાસાદ” “જેનતત્ત્વદર્શ” અને “અજ્ઞાનતિમિરભાસ્કર” જરૂર મોખરે રહે. જૈન દર્શનનાં મૌલિક તને, એની પ્રાચીનતા પૂરવાર કરનારી નોંધાનો અને પ્રતિદિન આચરણમાં ઉતરી રહેલી કરણીઓનો ટૂંકમાં યથાર્થ ખ્યાલ આપતા એ ગ્રંથ સાચે જ તત્ત્વનિર્ણયને પ્રાસાદ કહેતાં મહેલરૂપ છે. જેનતજ્વાદર્શ વાંચતાં જ પ્રભુશ્રી મહાવીરદેવના સિદ્ધાન્તોનું રહસ્ય ખડું થાય છે. અજ્ઞાનતિમિરભાસ્કર તે ખરેખર અજ્ઞાનતારૂપી કાળા અંધકારને ઉલેચવા સારુ સૂર્યની ગરજ સારે છે. વેદના પાઠમાં જે જાતની હિંસા ભરેલી છે અને જે જુદા જુદા યોરૂપે એ ધર્મના ઓથા તળે ઉભરાઈ રહી હતી; અને જેનો સામનો કરવા સારુ પ્રભુશ્રી મહાવીરદેવે કમર કસી હતી, એ સર્વ પાઠ ટાંકી, દલીલપુરસ્સર એ ગ્રંથમાં પૂરવાર કરી આપેલ છે કે એ જાતની કરણીમાં ધર્મ ન જ હોઈ શકે. આજે આપણને એ ગ્રંથનું મહત્ત્વ યથાર્થ પણે કદાચ ન પણ સમજાય કારણ કે વર્ષોના વહેવાથી, રાજ્ય કરતી પ્રજાના કાનુનથી અને દેશમાં નવીન વાતાવરણનું સર્જન થવાથી, એ કાળની સ્થિતિમાં ઘણું પરિવર્તન થઈ ગયું છે છતાં જેને પંજાબની ધરતીનો ખ્યાલ છે, જેને ત્યાં આજે પણ થઈ રહેલા આર્યસમાજીસ્ટો, સનાતનીઓ કે શીખ વા ઇસ્લામી પ્રચારકોના વાદ-વિવાદ જોયા છે અને વિવિધરૂપે પ્રગટ થતાં સાહિત્યને વિલેકયું છે; તેને સૂરિજીએ ઊઠાવેલી જહેમત અને ભાષામાં કટુતા આપ્યા વગર સરળતાથી એનું કરાવેલ દિગ્દર્શન સહજ સમજાશે અને સહસા ધન્યવાદના શબ્દો ઉચ્ચાઈ જશે. એ ગ્રંથરૂપે સરોવરમાંથી વહેતાં કેટલાંક મીઠાં ઝરણાં આજના સમયે પણ જિજ્ઞાસુ વર્ગની તરસને સંતોષવાને સમર્થ છે. એના પાનથી કેટલાયની તૃષા છીપાઈ છે. મર્યાદિત ક્ષેત્રનું ઉલ્લંધન કરી એનો પ્રચાર વિસ્તાર પામે તે આજે પણ જનસમાજને એ દ્વારા ઉત્તેજના-નવપ્રેરણું પ્રાપ્ત થાય તેમ છે.
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #624

દ8 °É ]
[ પ્રથમ પૃષ્ઠ શ્રી. મગનલાલ દલીચંદ દેશાઈ.

Page #625

Page #626

अज्ञानतिमिरांधानां, ज्ञानांजन-शलाकया ।
नेत्रमुन्मिलितं येन, तस्मै श्रीगुरवे नमः ॥ કહેવત છે કે –
સમય સમય બળવાન છે, નહીં પુરુષ બળવાન;
કાબે અર્જુન લૂંટીયા, એહી ધનુષ્ય એહી બાણ. છીણી સેવ રૂંછ” સમયની બલિહારી છે. તેની પાસે મનુષ્ય તે માત્ર એક મગતરા સમાન જ છે.
પૂર્વાચાર્યોએ પોતાના ધર્મને જીવંત અને જવલંત રાખવા અનેક પ્રયાસો આદર્યા છે. એક સમય એવો હતો કે પુસ્તક સર્જનને જ અગત્ય અપાતી ... ! હતી અને પ્રાતદનીય શ્રી દેવદ્ધિગણ ક્ષમાશ્રમણ જેવાએ [ ડૉ. ત્રિ. લે. શાહ ! શાસ્ત્રોની અનેક પ્રતે રચાવી ઘણા ભંડારને સમૃદ્ધ કર્યા હતા. ઐતિહાસિક સંશોધનમાં ! તે પછી કેટલેક કાળે એ પણ સમય આવ્યો હતો કે જે 5 ખૂબ રસ લે છે. જુદા વખતે કેવળ મંદિર બનાવવામાં જ મનુષ્ય પોતાના જીવનને જુદી યુગમાં પ્રભાવ :
કેએ જેન શાસનની સાર્થક થયું માનતા હતા. તેમ શાસ્ત્રીય પુસ્તકના સર્જનમાં પણ
| પ્રતિષ્ઠામાં કઈ પદ્ધત્તિઓ કઈ વખત કેવળ દર્શનની ગહનતા, ગરવતા અને પ્રભાવિતા- ઉમેરો કર્યો અને વ સૂચક જ ગ્રંથ રચાતા ત્યારે એક જમાને વળી ભાષાગૌરવની આચાર્યે પોતાના સમવૃદ્ધિ જ લક્ષમાં રાખીને તે દર્શનને માત્ર સ્યાદ્વાદ જાહેર કરવા યમાં શાસનપ્રભાવનાની ૧ પૂરત પણ હતા. ઉત્તરોત્તર કેટલી ય લીલાને ઝોક ખાતાં ખાતાં
| કઈ દિશા સ્વીકારી તેનું
આમાં સૂચન કર્યું છે. જગદ્ગુરુ શ્રી હીરવિજયસૂરિજી અને મેગલ સમ્રાટુ અકબરશાહના
ગુરુદેવના પદાંકને અનુસયુગમાં ઉપદેશ આપવાને, બાદશાહી ફરમાને મેળવવાને અને
( રવા ઈચ્છનારાઓ માટે તેવા જ પ્રકારની અન્ય પ્રવૃત્તિઓ આદરી ધર્મજાત જાગૃત તેઓ શેડો માર્ગનિર્દેશ રાખવાને સમય પણ થયે હતો. તે બાદ એકાદ કે દેઢેક શતા- પણ કરે છે.] બ્દિમાં શિથિલતા આવી અને પંન્યાસ સત્યવિજય જેવા પુરુષે શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
,
, ,
,
, ,
, ,
, , ,
,
,

Page #627

શ્રી ગુરુજીના પગલે પગલે ધર્મધ્વજ હાથમાં લીધે. તે અરસામાં યવિજયજી ઉપાધ્યાય અને લાભાનંદજી ઉર્ફે આનંદઘનજી જેવાએ વળી યેગશાસ્ત્ર અને અધ્યાત્મ ચિંતવનના અભ્યાસ તરફ લેકરુચિને ઝેક વા. આ પ્રમાણે સમય પિતાનું કાર્ય કર્યું જાતે હતો ત્યાં વિક્રમની ૧૯ મી સદીના અંતે મણિવિજય દાદા નામે પ્રસિદ્ધ થયેલ ગુરુમહારાજ અને તેમના પટ્ટધર બુદ્ધિવિજયજી ઉફે બરાયજી મહારાજને શાસનકાળ આવ્યો. તે સમયે પણ ઉપદેશ તત્ત્વને જ જે કે પ્રધાનપદ અપાતું હતું, છતાં અઢી સદી પૂર્વેના શ્રીમાન્ હીરવિજયસૂરિજીના સમયના અને આ સમયના ઉપદેશ તત્વ વચ્ચે ફેર એ હતો કે પહેલાના સમયે રાજસત્તા અને લોકસત્તા એમ બન્ને પક્ષ ધર્મ પ્રત્યે રુચિ ધરાવતા હોવાથી તે બને પક્ષને ધર્મની હુંફમાં લેવા પ્રયત્ન થતો હતો, જ્યારે બીજાના સમયે કેવળ લોકનેપ્રજાને જ હુંફમાં લેવાના પ્રયત્ન થતા હતા. મતલબ કે બીજાના સમયે ઉપદેશ તત્ત્વપ્રચારનું ક્ષેત્ર સંકુચિત બની ગયું હતું. તે પણ કાળની એક બલિહારી જ ને !
આ સમયે પંજાબમાં એક મહાપુરુષ-નરકેસરીનો જન્મ થયો હતો. તેના હસ્તે વળી કાંઈ નવીન પ્રયોગનું જ નિર્માણ વિધાતાએ કરી રાખ્યું હશે એટલે તે નરકેસરીએ યુવાવસ્થા પ્રાપ્ત થતાં સંસારથી વિરક્ત બની, પ્રથમ અમુક સંપ્રદાયમાં જોડાવાનું વિચાર્યું. અને તેમાં ઠીક સમય રહી, શાસ્ત્રાભ્યાસ વધારી બુદ્ધિની વિચારણાએ ચડતાં, આત્મભાન અને દર્શનશુદ્ધિ થયાં અને તે માર્ગે આગળ વધ્યા કર્યું. પરિણામે વેશ–પરિવર્તન કરી પિતે જે ભૂલ પ્રથમ કરી હતી તેમાં પોતાના સ્વધમી અન્ય જનો ન સપડાય, પણ ઉલટ તેમાં વૃદ્ધિ થાય તેવી તત્ત્વ-વિચારણું કરવા માંડી. અંતે તેમની ચકોર દષ્ટિએ કળી કહ્યું કે અત્યારે ભલે ઉપદેશતત્વ જ હિતકારક અને ઉપકારક હોય, પણ તેનું ક્ષેત્ર જે લેકસત્તા ઉપર જ અને તે પણ માત્ર જેનધમી ઉપર જ અવલંબી રહ્યું છે તેને બદલે તે ધર્મની પાંખે પહોળી પ્રસરાવી, જે કઈ તેનું પાન કરવા ઈચ્છુક મળી આવે તેને તે કાં ન પીવરાવવું ? રત્નપ્રભસૂરિ જેવા આચાર્ય અને સંપ્રતિ જેવા સમ્રાટે પ્રાચીન સમયે તેમ જ મધ્ય યુગમાં ખરતરગચ્છપતિ અનેક આચાર્ય મહારાજાઓએ અને કુમારપાળ જેવા ગજેરપતિએ ક્યાં પોતાનું સામર્થ્ય ફેરવ્યું નથી? તેમ તે પછીના યુગમાં પણ ધુરંધર–સૂરિસમ્રાટોએ સ્વશકત્વનુસાર ધર્મપ્રચારને વેગ આપ્યા જ કર્યો છે. તેમાંયે જૈન ધર્મ તે વિશ્વધર્મ બનવાને સર્વ રીત્યા યંગ્ય છે, શક્તિવંત છે તેમ તથા પ્રકાર હોવાનું કહ્યા કરવા કરતાં, અનેક પુરાવાઓ તેના સ્મારકરૂપે જળવાઈ રહેલાં નજરે પણ દેખાયાં કરે છે, તે પછી મારે પણ કાં મારી શક્તિ અનુસાર વીર્ય ન ફેરવવું ?
આ પ્રમાણે ધર્મપ્રેમના વિસ્તારની ભાવના જાગૃત થવાથી ઉપદેશ તત્ત્વનું દષ્ટિબિંદુ લક્ષમાં રાખી, કેવળ જેનમતાનુયાયી વણિકજનને જ ઉપયોગી થાય તેમ નહીં, પણ જે સર્વ કોઈને જૈન ધર્મનાં તત્ત્વ જાણવાની અભિલાષા ઉદ્દભવે તે સર્વને પણ તે ધર્મ યથાર્થ
•: ૫૦ :
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #628

ડો. ત્રિભુવનદાસ લહેરચંદ શાહ પણે સમજી શકાય તેવી શિલીએ, જેનદર્શનનું દહન કરી, તેમાંથી સારભૂત સિદ્ધાંતને ખેંચી લોકચિને અનુકૂળ પડે તેવી પદ્ધતિએ “અજ્ઞાનતિમિરભાસ્કર” અને “જેનતત્વદર્શ” નામે બે દળદાર ગ્રંથમાં તે ગુંથીને જગત્ સમક્ષ તેમણે ધર્યા. ધારેલી મુરાદ કાંઈક અંશે ફળી પણ ખરી. તેવામાં વળી તેમની ઈચ્છાને ઉત્તેજીત કરનારે એક બીજે મક્કો ઊભે થે.
આ સમયે વિ. સં. ૧૯૪૯=ઈ. સ. ૧૮૯૩ માં અમેરિકાની રાજધાની શિકાગો જેવા શહે. રમાં સારી આલમના પ્રચલિત સર્વ ધર્મના મુખ્ય મુખ્ય પ્રતિનિધિઓની સભા-સર્વ ધર્મ પરિષદ-ભરવાનું જાહેર થયું. અને જૈનધર્મનું પ્રતિનિધિત્વ સાચવવા તે વખતના મહાન આચાર્ય અને આ લેખના આપણું નાયક પેલા પંજાબ-નરકેસરી કે જેમને જેન જગતું આત્મારામજી મહારાજ ઉર્ફે શ્રી વિજયાનંદસૂરિજી તરીકે પીછાની રહ્યું હતું તેમને તે સભામાં હાજરી આપવાનું આમંત્રણ મળ્યું. તેમણે તે સહર્ષ વધાવી લીધું, પણ તેમના માર્ગમાં હિમાલય પર્વત જેવડો મોટો એક અંતરાય હતો. પોતાને જાતે ત્યાં જવાની અને સભા સમક્ષ પોતાના વિચારો જાહેર કરવાની અતિ ઉત્કટ ઈચ્છા હતી, પણ જૈન સાધુજીવનના આચારે, કેવળ પાદવિહાર સિવાયના કેઈ પણ પ્રકારના વાહન યુક્ત પર્યટન કે સમુદ્ર ઉલ્લંઘન ઉપર પ્રતિબંધ મૂકેલ હોવાથી તેમ જ તે સમયે ઉડ્ડયન વિદ્યાનું અસ્તિત્વ નહોતું; અને હોય તો પણ ઉપરના વાહન યુક્ત પર્યટનના પ્રતિબંધમાં તેને પણ સમાવેશ થઈ જતો હોવાથી પિતાના હાથ–પગ બંધાયેલા જ દેખાયા. તેમાં કોઈ રેલવિહારી સાધુ(ભલે સાધુ શબ્દ તેમને લાગુ ન પાડે તો પણ તેમણે પ્રથમ જૈન ધર્મની દીક્ષા લીધી હોવાથી તે દશનના મુખ્ય સિદ્ધાંતોથી પરિચિત હોય એટલે તેવી વ્યક્તિ પણ તેમના આ કાર્યમાં ઉપયોગી થાય જ; તે દષ્ટિએ તેમને ઉલેખ અહીં કર્યો હોવાનું સમજવું.) જેવા પુરુષને પણ અભાવ હોવાથી, આખરે તેમની નજર અન્ય માર્ગ શોધવા તરફ વળી. ત્યાં સંપ્રતિ મહારાજના જીવનવૃત્તાંત તરફ દષ્ટિ સ્થિત થઈ અને તેમણે જેમ પોતાના ધર્મગુરુ શ્રીમાન આર્યસુહસ્તિસૂરિજીના ઉપદેશથી વેશધારી સાધુ ઊભા કરી, પોતાની સત્તા તળેના દૂર-દૂર દેશમાં ધર્મપ્રચાર અર્થે મોકલી આપ્યા હતા તેમ તેમનું જ અનુકરણ કરવા પિતે તેમાંથી પ્રેરણા મેળવી. આ પ્રમાણે વિચાર કરી, તે કાર્ય માટે નજર ફેરવતાં શ્રીયુત વીરચંદ રાઘવજી ગાંધી બી. એ. તેમને મળી આવ્યા. તે ભાઈ જેના માબાપને પેટે જન્મ્યા હતા તેમ વળી કેળવણીથી પ્રાસાદિત હાઈ વિદ્વાન પણ હતા. વળી બારિસ્ટર પદના અભ્યાસી હોઈ વસ્તૃત્વ કળામાં પણ ઠીક ઠીક આગળ વધેલ હતા. એટલે તેમની
* જો કે આકાશગામિની વિદ્યાને આશ્રય અનેક ધર્મભકતોએ-વસ્વામી જેવા આચાર્ય મહારાજે અને વિદ્યાચારણ મુનિરાજેએ-લીધાનું શાસ્ત્રગ્રંથોમાં જણાવેલું છે, પણ તે માર્ગ ધર્મોત જગવવાને બદલે, ધર્મને માથે ભીડ આવી પડી હોય ત્યારે, મતલબ કે આપત્તિના સમયે તેનો ઉપયોગ બહુધા કરાયો હોય એમ દેખાય છે. એટલે કે તે રાજમાર્ગને બદલે અપવાદમાર્ગ હોવાનું માનવું રહે છે. શતાબ્દિ ગ્રંથ ].
: ૫૧ :

Page #629

શ્રી ગુરુજીના પગલે પગલે
પસંદગી કરી અને ધર્મપરિષદની ચર્ચામાં તેમનાથી સારી રીતે અને સ્વતંત્રપણે ભાગ લઈ શકાય તેટલે દરજ્જે તેમને તૈયાર કરી અમેરિકા માકલ્યા. ત્યાં ધાર્યા પ્રમાણે પરિગુામ આવ્યું. અને તે સમયે અધારે પડેલી જૈન ધર્મની જ્યેાતિ પુન: જૈનેતર વિદ્વાનેામાં પ્રગટવા માંડી. પશુ પરિષદમાં કરેલું ભાષણ એક રીતે તે માખિક ઉપદેશ જ ગણાય. એટલે તેની અસર તેા ભાષણના વાતાવરણમાં જ્યાંસુધી ગુજન કરી રહે ત્યાંસુધી જ ટકી રહે. અથવા તે ભાષણને કદાચ તે ધર્મ પરિષદના છપાતા હેવાલમાં કયાંક સ્થાન મળે, તા ય તે ગ્રંથ જ્યારે કાઇના હાથમાં જાય અને વહેંચાય ત્યારે જ. વળી થાડા સમય માટે તે ગુંજન ચમકારા મારે અને પાછુ અદૃશ્ય થઈ જાય. આ પ્રમાણે નિયમ કહેવાય. તે પ્રમાણે આચાર્યજી મહારાજના પ્રયાસનું પરિણામ આવ્યું. તેમના જીવનકાળ સુધી તેમણે તે ટકાવી પણ રાખ્યું. તેમના સદ્ગત થયા ખાદ તેમનાં ચીલે શ્રી વિજયધર્મસૂરિ મહારાજે પગલાં માંડ્યાં હતાં. જો કે તેમણે કાંઇક વિશેષ ગઢનપૂર્વક પ્રયાસ કર્યાં હાવાથી તેમના કાર્યની અસર વધારે દીર્ઘાયુ નીવડી છે એમ જરૂર કહી શકાશે, એટલે વર્તમાનકાળના જૈનેતર વિદ્વાના. જૈન ધર્મ પ્રત્યે તથા તેમાં સમાયેલાં અનેક આદર્શ તત્ત્વા પ્રત્યે જે કાંઇ રુચિ ધરાવતા કે માન આપતા થયા છે તે આ એ ધર્માત્માએને જ આભારી છે એમ લેખી શકાશે.
પૂ. આચાર્ય જી મહારાજે પોતાના જીવનકાળમાં ધર્મ પ્રચારના કાર્ય માં કરેલ અનેક અશેામાંના એકનેા ઇતિહાસ આ પ્રમાણે સમજવા. અને ઇતિહાસ હમેશાં વાંચનારને સ્ફૂર્તિ આપે છે, પ્રેરણા પાય છે, એધપાઠ શીખવે છે, બેઠેલાઓને ઉત્થાન કરવાની આજ્ઞા ફરમાવે છે, તે દિશામાં પ્રસ્થાન કરવાને ઉજમાળ મનાવે છે. વળી તે રસ્તે જનારના માર્ગોમાં દીવાદાંડી બની પ્રકાશ ફૂંકયે જાય છે જેથી ટીંમા–ટેકરા આવે તેા નજરે નિહાળી, તેને એળગી જઇ, પેાતાના નિરધારિત માગે કુચકદમ કરતા તે આગળ આગળ ધપ્યું જાય છે. જેમ ઇતિહાસ આ પ્રમાણે પ્રગતિનું એક સાધન છે તેમ જયંતિ અને શતાબ્દિની ઉજવણી પણ તે જ હેતુ માટે સર્જિત થઇ છે. એટલે આપણે પણ પૂજ્યપાદ આચાર્ય જી મહારાજના તે જીવનકાર્યના પગલે પગલે આગળ વધવુ જોઇએ.
ટૂંકામાં હું અહીં કહેવા માગું છું કે ધર્મ પ્રચાર તે સાધુજીવનનું ઉત્કૃષ્ટ લક્ષ્ય તેા છે જ, પણ તેના માર્ગ અનેકવિધ છે. તેમાંયે આચાર્ય મહારાજજીએ જૈનેતર વર્ગમાં પ્રચાર કરવાનું જે કાર્ય ઉપાડ્યું હતું તેને આપણે ખૂબ વેગ આપવા રહે છે. તે માટે વિધવિધ શાસ્ત્રોનુ–જેમકે ભૂગાળ, ઇતિહાસ, ખગેાળ, કાવ્ય, ન્યાય, તર્ક, શુકન, જ્યાતિષ, દર્શન, ગણિત, નીતિ, વ્યવહાર ઇત્યાદિ ઇત્યાદિ સંબધમાં, જૈન મત પ્રમાણે જે જે મંતવ્ય હાય તેને વમાન પદ્ધતિપૂર્વક સ ંશોધિત કરીને પ્રકાશમાં લાવવાના પ્રથમ દરજો પ્રબંધ કરવા જોઇએ જેથી જૈન તેમ જ જૈનેતર ખન્ને વર્ગ તેના લાભ ઊઠાવી શકે. આ કા માટે આ પ્રસંગે તેવા એક સ્વતંત્ર ખાતાની સ્થાપના કરવાનું અતીવ જરૂરનું લેખાય.
ઃ પર *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #630

Go
आचार्य श्री विजयवल्लभसूरीश्वरजी महाराज, प्रवर्तक श्री कांतिविजयजी महाराज, शान्तमूर्ति मुनिराज श्री हंसविजयजी महाराज विगेरे शिष्य समुदाय साधे पाटणमां १९८४ मां लेवाएलो ग्रूप.

Page #631

Page #632

આચાર્યશ્રી
श्रारी साधु
... નરોત્તમદાસ ભગવાનદાસ
વિક્રમ સંવત ૧૭૦૦ થી બહુ જ કઢંગી થઇ હતી. તેએ ઊભી કરતા હતા. તે જમાનામાં સાધુઓને સહન કરવું પડતું.
તેજયાનંદસૂરિ
૧૯૦૦ સુધી સવેગી સાધુઓની સ્થિતિ ચૈત્યવાસી યુતિને લીધે સંવેગી સાધુઓને ઊતરવા માટે ઉપાશ્રય તથા ગોચરીની પૂરી મુશ્કેલી યતિએ માટે શ્રાવક્રા બહુમાન ધરાવતા તેથી તેના પ્રમાણમાં સવેગી
પંજાબમાં એક ક્ષત્રીય કુટુંબમાં સંવત ૧૮૯૨માં ચૈત્ર શુદ એકમે એક એવા નરરત્નનેા જન્મ થયા કે જેણે જૈન ધર્મના ખરા પુનરુદ્ધાર કર્યા–તે વ્યક્તિ આચાર્ય શ્રી આત્મારામજી હતા. તેમનામાં એક ખાસ વિશિષ્ટ ગુણુ એ હતા કે સત્યને ખાતર ગમે તે જોખમ ખેડવું. સ્થાનકવાસી સંપ્રદાયમાં તેઓએ ૨૨ વર્ષ સુધી દીક્ષા પાળી ને જ્યારે તેમને સત્ય સમજાયું કે મૂર્તિપૂજા એ જૈન ધર્મના ખરા મૂળભૂત સિદ્ધાંત છે ત્યારે ખીજા કશાની ચિંતા કર્યા વિના તેએએ બીજા ૧૭ સાધુએ સાથે સ્થાનકવાસી સંપ્રદાયની દીક્ષા છેાડી, અમદાવાદમાં મુનિરાજ શ્રી ખૂટ્ટેરાયજી પાસે દીક્ષા લીધી.
ખીજું કામ શ્રીયુત વીરચંદ રાઘવજી ગાંધીને સને ૧૮૯૩ માં અમેરિકાના પાટનગર જેવા ચિકાગામાં ભરાયેલ સધર્માં પરિષદમાં જૈન ધર્મના પ્રતિનિધિ તરીકે મેાકલવાનું હતું. તે વખતે જૈન ધર્મ પશ્ચિમમાં માત્ર શબ્દરૂપે જ હતા, પરંતુ આ એક જ બનાવથી જૈન ધર્માં ઘણા પાશ્ચાત્યેાને અભ્યાસનું અને અનુકરણનુ કારણુ થઇ શકયેા. સ્વ॰ શ્રી વિજયધર્મસૂરિ પછી એ દિશા કેમ કેાઇ ખીજા આચાને નથી સૂઝતી ?
આચાર્યશ્રી આત્મારામજી સંવત ૧૯૪૦ માં ભાવનગર પધાર્યા ત્યારે વકીલ મૂળચંદ નથુભાઈ તથા ખીજા આશરે ૧૫ યુવાન જૈને તેમના ગાઢ સંબંધમાં આવ્યા અને આચાર્યશ્રીની સૂચના પ્રમાણે તેમણે “ જૈન હિતેચ્છુ '' નામની સભા સ્થાપી. આ સભા લાંબે વખત જીવી શકી નહિ, પરંતુ આચાર્યશ્રીના કાળધર્મ પછી તેજ જૂના યુવાનેમાંથી કેટલાએકે મળીને આત્માનંદ સભા સ્થાપી, જે હાલ પણ પ્રકાશનનું અને ધર્મઉદ્યોતનુ બહુ સારું કામ કરે છે.
પજામના જૈને પર તેઓને ખાસ ઉપકાર હતા. અને તેઓના સતત પ્રયત્નથી આશરે ૧૫૦૦૦ જૈને પંજાબમાં હાલ પણ વિદ્યમાન છે. તેએશ્રીના શિષ્ય સમુદાય પંજાબ તરફ વધુ વિહાર કરે તે આના કરતાં પણ સંખ્યા અધિક થાય એ ચેાસ છે,

તથા અમ
સંવત ૧૯૫૩ માં તેએાના સ્વĆગમન વખતે તેઓના છેલ્લા શબ્દો “ અન્ ’ હુમ ચલતે હું ’ ખાસ લક્ષમાં રાખવા જેવા છે. જે માણસે। આખું જીવન સારું પસાર કરે છે તેમની આખરી પળેા પણ કેટલી ભવ્ય અને સમાધિયુક્ત હેાય છે ?
આવા ઉચ્ચગામી જીવની રાતાબ્દિ ઉજવવાને જે ગ્રંથમાળા બહાર પડે તેમાં તેઓનાં પ્રગટ થયેલાં પુસ્તકા, જે હાલ અલભ્ય હેાય તે, છપાવવાની ખાસ વિન ંતિ છે.
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
.

•: 43:.

Page #633

HUDICIO
ની
જીવનસંદેશ
इयचड हरियंट होशी
[ લેખક યુવાને એક કલ્પિત સંવાદ લખ્યો છે. તેમાં વર્તમાનમાં જૈન સમાજમાં શું
થવા–હવા યોગ્ય છે તે સંબંધી પિતાને ખ્યાલ આપ્યો છે–સંપાદક.].
(રાવીના વિશાળ પટ પર સૂર્યનાં સોનેરી કિરણો પથરાઈ રહ્યાં હતાં, મંદ મંદ શીતળ પવન હવામાં તાઝગી ભરી રહ્યો હતો, સરિતાનાં નીર ઉછળી રહ્યાં હતાં ને ગુરુ-શિષ્યના હૃદયમાં ભવિષ્યનાં દર્શન માટે મન્થન ચાલી રહ્યું હતું. )
ગુરુ-વલ્લભ ! કોણ જાણે શાથી મારા મનમાં ભારે મન્થન ચાલી રહ્યું છે, એટલે જ આજે હું તને અહીં ખેંચી લાવ્યો છું. મારા હૃદયની ઊંડી ઊંડી વેદનાઓ તું પચાવી લે તે મને ચિરશાંતિ મળે. મારી શક્તિઓ હવે ક્ષીણ થતી જણાય છે. સમાજ-ધર્મના ભાવી માર્ગની મારી મનસૃષ્ટિ તું સમજી લે.
શિષ્ય-આપની આજ્ઞા મારે શિરોધાર્ય છે.
ગુરુ-બેટા ! સૌરાષ્ટ્ર અને ગુજરાતની સંસ્કારિતા, ધર્મપ્રેમ, ભક્તિભાવ, સંસ્કૃતિ, આતિથ્ય અને સમૃદ્ધિની મારા પર ભારે અસર થઈ છે. વીરભૂમિ પંજાબનાં પ્રેમ, વીરતા, અડગતા અને સરલતા હું ભૂલી શકીશ નહિ. એ પ્રદેશદ્વારા જૈન સમાજનું કલ્યાણ સાધી શકાય એમ મને સમજાય છે.
શિષ્ય–ગુરુજી ! આપની વાત તદ્દન સાચી છે. સમાજના કલ્યાણ માટે શું શું કરવું આવશ્યક છે. તે કૃપા કરી જણાવો.
ગુરુ-ભાઈ! ક્રાન્તિ અને શક્તિ એ બે મંત્ર જે બરાબર સમાજ ઝીલી શકે તો ભવિષ્યના જગતમાં જૈન શાસનનાં અહિંસા અને સત્યને ભારે વિજય છે. મારું જીવન જ કાન્તિમય છે પણ શાન્તિની મારી સાધના પણ તેટલી જ તીવ્ર છે.
શિષ્ય–આપની ભાવી યોજના શી હશે ?
ગુ-વત્સ ! ગગનચુખી મંદિરે શ્રદ્ધાનાં સુચક થઈ ગયાં. તે મંદિરોને પૂજનારા પણું સુખી હોવા જોઈશે ને ? હવે મારું લક્ષ્ય સરસ્વતી મંદિર તરફ છે. એક પણ જેન બાલક-બાલિકા જ્ઞાનથી • ૫૪
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #634

શ્રી. કૂલચંદ હરિચંદ દોશી વંચિત ન રહે. ગામે-ગામ, શહેરે-શહેર વિદ્યાલયો સ્થપાવાં જોઈએ. સ્વતંત્ર શિક્ષણ આપવા વ્યવસ્થા થવી જોઈએ. વિદ્યાપીઠ સુધી આપણે વ્યવસ્થા કરવી જોઈએ. જ્ઞાન વિના જેમ રોટી નથી તેમ ધર્મ પણ નથી, પ્રગતિ નથી તેમ પ્રવૃત્તિ નથી.
- શિષ્ય–ગુરુદેવ ! સાધુ સમાજની ઉન્નતિ માટે આપ શું કહે છે ? - ગુરુ-પ્રિય ! સાધુ સમાજમાં આજે અજ્ઞાન ને આળસ દેખાય છે. જ્ઞાન–વૃદ્ધિ માટે પ્રેમ નથી. ઝગડે પણ ચાલે છે. આ માટે એક મહાન વિદ્યાલય કેન્દ્રસ્થળે સ્થપાવું જોઈએ. નવીન સાધુઓ તથા દીક્ષાના ઉમેદવારો તે સંસ્થામાં ખૂબ અભ્યાસ કરે-તાલીમ મેળવે. સાથે સાથે એક ફરતા વિદ્યાલયની યોજના હોય કે જેના ૪-૬ વિદ્વાને ફરતા રહે અને સાધુઓને અભ્યાસ કરાવે. સમાજ, ધર્મ અને સાહિત્યની સેવા કરવા સાધુઓએ અનેક જાતની વિદ્યાનું જ્ઞાન મેળવવું જોઈશે.
શિષ્ય-ગુરુવર્ય ! સાધ્વી સમાજ માટે આપ શું ધારો છો ?
ગુરુ–વલ્લભ ! સાધ્વી સમાજ માટે મને ભારે નિરાશા ઉપજી છે. તેમની પરવા કોઈને નથી. સમર્થ સ્ત્રી-શક્તિને વિકાસ સમાજના બીજા અંગને ખૂબ પ્રાણ આપી શકે તેમ છે. તેમને માટે પણ જ્ઞાન-બાનની યોજના જોઈએ. નવીન વિચારો ત્યાં પણ પહોંચી જવા જોઇએ. ગૃહસ્થને સ્ત્રી ગુલામડી તરીકે જેમ ન પાલવે તેમ સાધુ સંસ્થામાં સાધી માત્ર પાગલ ન રહે તે જોવાનું કામ સમાજના અગ્રણીઓનું છે જ.
શિષ્યયુગવીર ! સાધુ સંસ્થાનું વાતાવરણ સંગઠિત રાખવા શું કરવું જોઈએ ?
ગુ-વલ્લભ ! તારા પ્રશ્નને મર્મ હું સમજી ગયો છું પણ એક વસ્તુ તું પણ સમજી લે કે સાધુ સમાજમાં જે કુસંપ પેઠે, સાધુ સમાજમાં જો સડો પેઠે, સાધુ સંસ્થામાં જે શિથિલતા પેઠી, સાધુ સમાજ નવયુગના નવીન વિચાર-પ્રવાહને જે ઓળખી ન શકી અને આખા સમાજના ડોલતા નાવને જે બચાવી ન લીધું તે એ પવિત્ર સંસ્થા સામે બળ થશે. આજથી ૫૦ વર્ષ પછી કેવો યુગ હશે તેની કલ્પના આવી શકે છે ! તે ક્રાન્તિ–યુગના સ્રષ્ટાઓ સમાજના જુવાન હશે. તે સમાજના બળતા પ્રશ્નોને ઉકેલ માગશે, પરિવર્તનની ભેરી બનાવશે અને આખા ય સમાજનું પુનર્વિધાન માંડશે. સાધુ સમાજ તેટલો જ પ્રખર ચારિત્રશીલ વિદ્વાન-દ્રષ્ટા અને યુગપ્રચારક હોવો જોઇશે, એ ભૂલી ન જવાય; નહિ તે સાધુ સંસ્થા વિનાશના પંથે વળશે.
શિષ્ય-ગુરુદેવ ! સાહિત્ય પ્રચાર માટે આપની કલ્પના શી છે ?
ગુરુ –ભાઈ ! જૈન સાહિત્ય-જૈન સિદ્ધાંત જગતના સાહિત્યમાં અનેરું સ્થાન પામી ચૂકેલ છે. તે માટે એક જૈન જ્ઞાનમંદિર, એક તેના અંગે પુરાતત્ત્વ મંદિર અને સાથે એક પ્રાચીન વસ્તુના સંરક્ષણ માટે પ્રાચીન વસ્તુ સંગ્રહાલય જોઈએ. દેશ-વિદેશના વિદ્વાને આવી અભ્યાસ કરે. સંશોધન કાર્ય ચાલે, ભંડારાના ખજાના જળવાઈ રહે અને જગતને અવનવા સંદેશ–સૂત્રો મળે તેવો પ્રબંધ કરવામાં જૈન સમાજની શોભા છે.
શિષ્ય-ગુરુજી ! સાધુ-ધર્મ જે કાર્યને માટે મના કરે છે તે માટે ઉપાય છે ?
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
- ૫૫ -

Page #635

યુગવીરને જીવનસંદેશ ગુરુ-બેટા ! સાધુઓ ઉપદેશ આપી શકે છે. તે ઉપદેશદ્વારા તે સમાજ, ધર્મ અને દેશ કે રાષ્ટ્રમાં નવજીવન પૂરી શકાય છે. યોજના સમાજ સામે મૂકી શકાય છે. અલિપ્ત રહેનાર સાધુના ચારિત્રની પ્રખર વાળા ભભૂકી ઊઠે તે રચનાત્મક કાર્યદિશા પણ આલેખી શકાય છે. ભવિષ્યને સાધુ મહાન વિચારક, નવયુગપ્રવર્તક, દષ્ટા અને ક્રાન્તિકારી હશે; છતાં નવલોહિયા, ચારિત્રશીલ, સેવાભાવી ૧૦-૨૦ યુવકને સમાજને રચનાત્મક કાર્યમાં આજીવન દટાઈ જવાની યોજના ભારે ફલપ્રદ થશે. સંસ્થાઓનું નિયમન, પત્રસંચાલન, ગ્રંથમાળા પ્રકાશન, દેશ-વિદેશમાં જૈન ધર્મપ્રચાર, સમાજ ઉત્થાન માટે જના, કાર્ય, વિચાર વગેરે અનેક કાર્યો સંગઠિત રીતે કરી શકાય. બીજા અનેક વીરચંદે પેદા કરવા, દેશ-વિદેશ મોકલવા આ સેવાસંધ જરૂરી છે.
શિષ્ય–ગુરુદેવ ! આપની વેધક દૃષ્ટિની આજે જ ઝાંખી થઈ, પણ આ બધા માટે કરડે રુપિયા જોઈએ તે માટે શું સંદેશ છે ?
ગુરુ-વાહ, વાહ. તું શું કહે છે ! જે જગડુ, ભામાશાહ, વિમલ, વસ્તુપાળ, કુમારપાળ, મોતીશા વગેરે ભાગ્યશાળી સ્થાએ કરોડો રૂપિયા ખર્ચીને અમર વારસો આપ્યો છે તેના જ પુત્ર-શાણા વણિકે, પોતાનાં બાળકે, બાલિકાઓ, બહેને, સ્વધામ ભાઈઓ, વહાલાં મંદિર, જ્ઞાનભંડાર, પૂજ્ય સાધુ સંસ્થા, પ્રિય સિદ્ધાંતો અને મહાન સત્ય ધર્મ માટે પૈસા આપતા વિચાર-વિલંબ કરશે ખરા કે?
ભાઈ ! તું ભ્રમણ ન સેવ; સમાજના ઉત્થાન માટે ઘરેણાને વરસાદ વરસશે. જેમાં તે શું જેનેતરે લાખો રૂપિયા આપશે. પશ્ચિમના વિદ્વાને સાહિત્ય લખશે. જૈન તીર્થો જોઈ તે વિદ્વાન મુગ્ધ થશે
અને જૈન સિદ્ધાંતો જગતના ઉત્થાનમાં–જગતની શાંતિમાં-વિજયી થશે. - શિષ્ય–પૂજ્ય ! આપની અમૃતવાણીથી મારી તૃષા બૂઝાતી નથી. એ અમૃતવાણીની વર્ષો થયા કરે-હું તૃપ્ત થાઉં ત્યાં સુધી.
( આકાશમાં મેઘ દેખાય. અમૃતવર્ષના બિંદુઓ સરવા લાગ્યા. ગુ—શિષ્ય વિચારની લહેરમાં લહેરાત, રાહ જોતા શિષ્યગણ તરફ વિદાય થયા.)
- પ૬ •
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #636

Page #637

श्रीमद् मूळचंदजी ( मुक्तिविजयजीगणी ) महाराजना शिष्य
आचार्य श्रीमद् विजयकमलसूरीश्वरजी महाराज.

Page #638

Page #639

GORMAN THEN CHIC
સદ્ગત વીરચંદ રાઘવજી ગાંધી

[ પૃ. ૫૭

Page #640

[ આ પત્રા, છેલ્લા ચાલીસ વરસના પડદા હટાવી સ્વ. સૂરિજીના પ્રેર્યાં સ્વ॰ વીરચંદ રાધવજી ગાંધી અમેરિકામાં કેટલા ઉલ્લાસથી ઘૂમી રહ્યા હતા -વ્યાખ્યાનાના વરસાદ વરસાવી રહ્યા હતા તેના ક ંઇક ખ્યાલ આપે છે. ]
School of oriental Philosophy Esoteric Studies
Conducted by : VIRCHAND R, GANDHI. B. A; M. R, A. S. Delegate of the Jain Community to the Parliament of Religions. Under the Direction of Mr. WILLIAM PIPE Ex-Secretary of the Parliament of Religions of 1893, રા. રા. પરમપ્રિય ભાઇશ્રી મગનલાલ દલપતરામની સેવામાં
શ્રી અમદાવાદ.
ચિકાગોથી લિ. સેવક વીરચંદ રાઘવજી ગાંધીના પ્રણામ સ્વીકારશે. આપના પત્રા પહોંચ્યા છે. છેવટને પત્ર મીસીસ હાવર્ડની ઉપરના પત્ર સાથે આજે આન્યા તે પહેાંચ્યા.
ગયા અકટોબર માસની શરૂઆતમાં હું અહીં આવ્યા ત્યારથી અત્યારસુધી ભાષણેાની ધામધુમમાં રોકાયલેા હાવાથી આપને પત્ર લખી શકયા નથી તે માફ કરશે.

મુખઈ છેાડ્યા પછી અમે લડન પહેાંચ્યા. ત્યારપછી ચાર પાંચ દિવસે મી. તૅચંદ શ્રીંડીસી રસ્તે લંડન આવી પહોંચ્યા. ત્યાંથી ન્યુયાર્ક અમે સાથે આવ્યા. ન્યુયાર્ક માં ફક્ત એક દિવસ રહી ચિકાગા તરફ રવાને થયા. રસ્તામાં રાચેસ્ટર નામનુ શહેર આવે છે ત્યાં દાકતર સેન્ફર્ડ તથા મીસીસ સે અમારા મિત્રા રહે છે. તેમના આગ્રહપૂર્વક પત્ર આવવાથી અમે ત્યાં બાર કલાક રોકાયા. ત્યાંથી રવાને થઇ ચિકાગા તા. ૩૦ સપ્ટેંબરના રાજ આવી પહોંચ્યા. થાડા દિવસ પછી મીસીસ હાવર્ડ અને તેના મિત્રાએ અમને રિસેપ્શન આપ્યું તેમાં ઘણાં લેાકાને આમત્રણ કર્યું હતુ. એ સઘળા મિત્રા અમને અહીં
-: ૫૭ :
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]

Page #641

શ્રી. વીરચંદભાઈના પત્ર આવેલા જોઈ ઘણા ખુશી થયા. ત્યારપછી અહીંના Stein way Hall નામના પ્રખ્યાત મકાનમાં મેં એક જાહેર ભાષણ આપ્યું. અને મિટીંગમાં આવેલા ગૃહસ્થો તથા મેડમેએ એવી ઈચ્છા જાહેર કરી કે મારે એક હાફીસ રાખવી જોઈએ અને ત્યાં હિંદુસ્થાનના પ્રાચીન ધર્મ સંબંધી ભાષણ આપવાં જોઈએ. તે ઉપરથી અહીંના મેસોનિક ટેમ્પલ Masonic Temple નામના પ્રખ્યાત બાવીશ મજલાના મકાનમાં તેરમા મજલા ઉપર મેં મારી હાફીસ રાખી અને ત્યાં તેમ જ બીજી કેટલીએક જગાએ ભાષણ આપવા શરૂ કર્યા. એ ભાષણે ગયા એપ્રીલ માસની આખર સુધી આપ્યા. એ દરમિયાન અહીંથી આશરે બસો માઈલ મેનીસ્ટી નામનું શહેર છે ત્યાં યુનીટેરીયન પંથના કીશ્ચીયન લેકેનું કનફરન્સ થયું હતું તેમના તરફથી આમંત્રણ આવવાથી ત્યાં એક ભાષણ આપવા ગયો હતો.
એ ભાષણ હિંદુસ્થાનની ગુપ્ત-વિદ્યા Occultism in India એ વિષય ઉપર હતું. વળી બીજી તરફ અહીંથી આશરે બસો માઈલ એશકોશ નામનું શહેર છે ત્યાંના કનગ્રેગેશનલ પંથના કીશ્ચીયન પાદરી રેવરંડ મી. સ્મીથ તરફથી આમંત્રણ આવવાથી તેમના દેવળમાં રવિવારની સવાર તથા સાંજ મળી બે ભાષણ આપ્યા હતા. તેમાં સવારમાં “જિસસ ક્રાઈસ્ટના ધર્મને સ્વાવાદ મત પ્રમાણે અર્થ ” એ વિષય ઉપર ભાષણ આપ્યું હતું અને સાંજના “હિંદુસ્થાનને પ્રાચીન ધર્મ ” એ વિષય ઉપર ભાષણ આપ્યું હતું. વળી અહીંથી આશરે સો માઈલ રેસીન નામનું શહેર છે ત્યાંના યુનીવર્સલીસ્ટ પંથના ક્રીશીયન પાદરી રેવરંડ મી. થીયરના આમંત્રણથી તેમના દેવળમાં “જૈન ધર્મ” ઉપર ભાષણ આપ્યું હતું. વળી અહીંથી વીશ માઈલ એપાર્ક નામનું ગામ છે ત્યાં ત્રણ વખત જઈ યુનીટી ચર્ચ નામના ક્રશ્ચીયન દેવળમાં ભાષણે આપ્યા હતા. પહેલી વખત “ સમ્યગદર્શન” ઉપર આપ્યું હતું. બીજી વખત “જૈન ધર્મ ” ઉપર આપ્યું હતું. ત્રીજી વખત “ષદર્શન” ઉપર આપ્યું હતું.
મારી હાફીસમાં અભ્યાસવર્ડ સ્થાપ્યો હતો તેમાં મુખ્યત્વે કરી “ જેનધર્મના યોગનું સ્વરૂપ” “ધ્યાનનું સ્વરૂપ ” “ કર્મનું સ્વરૂપ ” “ સ્વદય” વિગેરે વિષ સંબંધી સેકોને શિક્ષણ આપ્યું હતું. તે સિવાય એ જ મેસોનીક દેવલમાં બીજા જાહેર હૈલમાં “હિંદુસ્થાનની સતીઓ ” “વશીકરણ વિદ્યા ” “રત્નશાસ્ત્ર” “અવધિજ્ઞાન
ચમત્કારવિદ્યા ” “ધ્યાન કરવાની વિધિ” વિગેરે ઘણું વિષ ઉપર ભાષણ આપ્યા હતા. વળી અહિંથી વીશ માઈલ એવન્સ્ટન શહેર છે ત્યાં એક અભ્યાસ વર્ગ સ્થા હતું. ત્યાં યોગવિદ્યાના સ્વરૂપ” ઉપર લોકોને શિક્ષણ આપ્યું હતું. એંગલવુડ નામનું ચિકાગનું પરું છે જ્યાં હું રહું છું ત્યાં, મીસીસ હાવર્ડના ઘરમાં પણ એક અભ્યાસવર્ગ સ્થાપ્યો હતો. તેમાં ભેગશાસ્ત્ર સંબંધી શિક્ષણ આપ્યું હતું.
: ૫૮
| શ્રી આત્મારામજી

Page #642

શ્રી. વીરચંદભાઈના પત્રો
છે તે ચિકા વુમન્સ કલબ નામની તદ્દન સ્ત્રીઓની સભા છે તેમના આમંત્રણથી તેમના સ્ત્રી સભાસદ સમક્ષ “ગાયન વિદ્યા” ઉપર ભાષણ આપ્યું હતું. Southside Woman's 'Club સમક્ષ “અમેરિકાની સ્ત્રીઓએ ટોપીઓમાં પક્ષીનાં પીંછાઓ પહેરવા નહી
જોઈએ” એ વિષય ઉપર ભાષણ આપ્યું હતું. - 23 જેમ લંડન શહેરમાં National Liberal Club છે અને તે ઘણી પ્રખ્યાત તથા વગવાળી રાજદ્વારી સભા ગણાય છે તેમ અહીં Union League Club છે. તેની અંદર સાત હજાર મેંબર છે. તેમના વાર્ષિક મેળાવડા વખતે મને આમંત્રણ થયું હતું અને "Influence of recent social legislation on American Politics." He que ઉપર ભાષણ આપવા જણાવ્યું હતું તે પ્રમાણે ભાષણ આપ્યું હતું. એ સિવાય બીજા ઘણું ભાષણ આપ્યા હતા. જેમકે Ladies Press I,eague સમક્ષ “Relation between press and stage ” એટલે “ન્યૂસપેપર તથા નાટક વચ્ચે સંબંધ” એ વિષય ઉપર ભાષણ આપ્યું હતું. થીયેસૅફીકલ સોસાઈટી સમક્ષ સાત આઠ ભાષણ આપ્યા હતા. સ્પીરીચુઅલ સોસાઈટી સમક્ષ ત્રણ ભાષણ આપ્યા હતા. યુનીવર્સલીસ્ટ ચર્ચમાં પાંચ ભાષણે આપ્યા હતા.
એ પ્રમાણે ગયા એપ્રીલ માસ સુધી કામ કર્યા પછી અહીંથી હું ગ્રાંડ વીડ્ઝ નામનું શહેર ૧૬૦ માઈલ દૂર છે ત્યાં જઈ એક મહિને રહ્યો હતો તે દરમિયાન ચાલીશ ભાષણે જુદા જુદા વિષય ઉપર આપ્યા હતા. આ જિ. આ સઘળા વખતમાં મારી સ્ત્રીની તબિયતને અહિંની હવા બીલકુલ અનુકૂળ પડી નહતી અને તેને હિંદુસ્થાન મોકલવાની જરૂર પડી, તેથી તા. ૨ જુનના રોજ ન્યુયોર્કથી મારી સ્ત્રીની સાથે રવાને થઈ લંડન આવ્યો અને ત્યાંથી તા. ૧૧ જુનના રોજ મારી સ્ત્રીને હિંદુસ્થાન તરફ રવાને કરી હું લંડનમાં થોડા દિવસ રહ્યો. એ વખતે બારીસ્ટરની પરીક્ષા માટે ટર્મ ભરવાનો વખત હતો તે મને અનુકૂળ હોવાથી મેં એક ટર્મ Gray's Inn નામના બારીસ્ટરોના ઈન્સ્ટીટયુશનમાં ભર્યું. બધા મળી બાર ટર્મ ભરવા જોઈએ અને છ પેપરની પરીક્ષા આપવી જોઈએ. આવતે વર્ષે બીજા બે ટર્મ ભરીશ અને બે પેપરની પરીક્ષા આપીશ. ધીમે ધીમે અનુકૂળતા પ્રમાણે બધા ટર્મ ભરી દઈશ અને પરીક્ષા પણ આપીશ. એને માટે મોટી ફી આશરે ૨૫૦૦ રૂપિયા આપવા પડે છે. અગાઉથી થોડા આપ્યા છે. બાકીનાને માટે જામીન આપે છે તે છેવટની પરીક્ષા વખતે રુપિયા આપવા પડશે. - લંડનથી તા. ૨૬ જુનના રોજ રવાને થઈ તા. ૩ જુલાઈના રોજ ન્યુયોર્ક આવ્યો ત્યાંથી ચિકાગો આવી અહીંથી ૨૦૦ માઈલ ચાર્લીટ નામનું શહેર છે ત્યાં ભાષણે આપવા ગયા. ત્યાં કેટલાએક ભાષણ આપી તા. ૧૭ જુલાઈના રોજ અહીં હું પાછો આવ્યો શતાબ્દિ ગ્રંથ ]

Page #643

શ્રી. વીરચંદભાઈના પત્ર છું. અહિંથી તા. ૨૨ જુલાઈના રોજ અહિંથી ૧૧૦૦ માઈલ, આટલાંટીક મહાસાગરના કિનારા પર બેસ્ટન નામનું શહેર છે તેની પાસે On set Bay નામની જગ્યા છે ત્યાં જુદા જુદા વિષને અભ્યાસ કરવા તથા ભાષણે સાંભળવા હજારે લોકો એકઠા થયા છે ત્યાંથી આમંત્રણ આવવાથી હું જઈશ. ત્યાં એક મહિને રહી ત્યાંથી ઉત્તર ભાગમાં આશરે સીતેર માઈલ Greenacre નામનું શહેર છે ત્યાં summer School of Comparative Religions નામનું ખાતું સ્થાપ્યું છે તેના તરફથી જેનધર્મ સંબંધી કેટલાક ભાષણે આપવા મને આમંત્રણ થયું છે તેથી ત્યાં જઈશ. સપ્ટેમ્બર મહિને આખો બેસ્ટન શહેર અને તેની આસપાસના શહેરોમાં ભાષણ આપવા ગાળીશ. અકટોબર મહિનામાં ન્યુયોર્ક અને તેની આસપાસના ગામમાં ભાષણે આપીશ. નબર મહિને વોશીંગ્ટન શહેરમાં રહીશ. ડિસેંબરમાં કલીવલેંડ, ડીટેઈટ, રોચેસ્ટર વિગેરે શહેરોમાં ભાષણ આપીશ. જાન્યુઆરીમાં ફરીથી ગ્રાંડેરેપીડ્ઝ શહેર જઈશ. ત્યારપછી કયાં જઈશ તે નકકી નથી. - ચિ. મોહનને અહીંની સારામાં સારી સ્કૂલ જેનું નામ Chicago Normal School છે ત્યાં દાખલ કર્યો છે. અંગ્રેજી સારી રીતે બોલતો થઈ ગયેલ છે. શરીરે ઊંચો તથા મજબુત થયે છે. સ્કૂલમાં પહેલા નંબર રાખે છે. અહિંના એક ન્યૂસપેપરમાં તેના સંબંધી લખાણ આવ્યું હતું. તેમાં જણાવ્યું હતું કે જેટલું ડહાપણ ચાલીશ વરસની ઉમરના અમેરિકાના ગૃહસ્થમાં હોય છે તેટલું એ સાત વરસની ઉમરના છોકરામાં છે. આ પન્ન લખતી વખતે મોહન મારી પાસે બેઠે છે અને મારી સાથે અંગ્રેજીમાં વાત કરે છે. - અહીં મેં આ પત્રના મથાળા પર આપેલા નામવાળી સ્કૂલ સ્થાપી છે અને તેમાં અગાઉ જણાવેલા વિષય ઉપર શિક્ષણ આપવામાં આવે છે. મારા ભાષણ સંબંધી બંદબસ્ત કરવા માટે મેં મી. વીલીયમ પાઈપ જેઓ અગાઉ પાર્લામેંટ ઑફ રીલીજ્યન્સના સેક્રેટરી હતા અને જેના નામથી તમે સારી રીતે જાણીતા છે. તેમને મારા મેનેજર નીમ્યા છે. મારી દરેક મુસાફરીમાં તેઓ પણ મારી સાથે રહે છે. - આ વરસમાં હિંદુસ્થાનમાં દુકાળ પડ્યો છે અને તેને લીધે લાખો માણસો ભૂખે મરે છે એવા ખબર અહીં આવવાથી મેં અહીંના લોકોને વિનંતિ કરી એક કમીટી સ્થપાવી છે. તેના પ્રેસીડેંટ આનરેબલ મી. સી. સી. બોની જેઓ સને ૧૮૯૩ માં World's Congresses Auxiliary ના પ્રમુખ હતા તેઓ છે, અને હું સેક્રેટરી છું. ઘણે પ્રયાસ કરી અમે સાનફ્રાન્સીસ્ક શહેરથી એક સ્ટીમર ભરી મકાઈ કલકત્તે મોકલાવી છે. તે ગરીબ લોકોમાં ત્યાં વહેંચવામાં આવશે. આશરે ચાલીશ હજાર રૂપિયા રોકડા હિંદુસ્થાનના જુદા જુદા ભાગોમાં મોકલાવ્યા છે. થોડા દિવસ ઉપર ઘણું કરીને મુંબઈમાં આપણું જેન સંઘ ઉપર આશરે બે હજાર રુપિયા મોકલાવીશું.
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #644

न्यायांभोनिधि-जैनाचार्य १००८ श्रीमद्विजयानन्दसूरि प्रसिद्ध नाम श्री आत्मारामजी महाराज ने चीकागो (अमेरीका) की सर्व धर्म
परिषद् में अपनी तर्फ से भेजा हुआ प्रतिनिधि
श्रीयुत वीरचंद राघवजी गांधी बार. ऍट. ला.

Page #645

Page #646

શ્રી. વીરચંદભાઈના પત્રો આ પ્રમાણે રાત-દિવસ કામમાં હું રોકાયેલો રહું છું તેથી આપણા ભાઈઓ ઉપર મારે પત્ર લખવા જોઈએ તે હું લખી શક્યા નથી. ત્યાં સર્વેને પ્રણામ કહેશે. એ જ તા. ૧૯ જુલાઈ ૧૮૯૭ સોમવાર.
વધારે સમાચાર આવતા મેલમાં લખીશ.
6 Oxford Terrace
Boston, May 10th. 1898. રા. રા. મેહેરબાન મગનલાલભાઈ દલપતરામની સેવામાં,
શ્રી અમદાવાદ. બેસ્ટનથી લિ. સેવક વીરચંદ રાઘવજી ગાંધીને પ્રણામ સ્વીકારશે. વિશેષ આપના અગાઉના પત્રો પહોંચ્યા છે, તેમ જ છેવટનો પત્ર આપને લખેલે, મનસુખભાઈ શેઠની સહીને પહોંચે છે.
શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીને પત્ર થોડા દિવસ પહેલા આવ્યા તેમાં પણ તેઓ શત્રુ. જયના કામ માટે મને લંડન જવા લખે છે. આ વરસમાં લંડન જવાનો મારે બીલકુલ વિચાર નહોતો, પરંતુ શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીના ફરમાનથી વિચાર બદલ્યું છે અને તા. ૨ જુનના રોજ અત્રેથી લીવરપુલ જવા રવાને થઈશ. ત્યાંથી લંડન જઈશ. શત્રુંજયના કામમાં મારાથી બનતી પેરવી કરવા ચૂકીશ નહી.
ગયા વરસના આગસ્ટ માસથી અત્યારસુધી હું મુસાફરીમાં છું. ગયે વરસે આગસ્ટ માસમાં ગ્રીનકર જઈ જૈન ધર્મ સંબંધી કેટલાક ભાષણ આપ્યા હતા. ત્યાંથી રેચેસ્ટર જઈ પંદર વીસ (દિવસ) રહી કેટલાક ભાષણ આપી વોશીંગ્ટન ગયે હતો. ત્યાં કેટલાક ભાષણે આપી નેશવલ, કોગ્રેસ ઓફ લીબરલ રીલીજ્યન એકઠી થઈ હતી ત્યાં જૈન ધર્મના પ્રતિનિધિ તરીકે ગયે હતું. ત્યાંથી ચિકાગો ગયે હતો. ચિકાગોથી પાછા વોશીંટન ગયે હતું, શીંગ્ટનથી ન્યુયોર્ક ગયો હતો.
આ વરસની શરૂઆતમાં બેસ્ટનની પાસે આવેલા કૅબ્રીજ શહેરમાં, જ્યાં હાર્વર્ડ યુનીવરસીટી આવેલી છે ત્યાં ષદર્શનના સ્વરૂપ ઉપર ભાષણ આપ્યા હતા. યુનીવરસીટીના પ્રોફેસરે સાંભળવા આવતા હતા. જેન ધર્મના ઉત્તમ સ્વરૂપથી તેઓ ઘણુ ખુશી થયા હતા. વિશેષ કરી લિસીના પ્રોફેસર વીલીયમ જેમ્સ ઘણે સંતોષ જાહેર કર્યો હતો. છે ત્યારપછી ન્યુયોર્ક ગયે હતો. ત્યાંથી અહીં આવ્યો છું. દરમિયાન રોચેસ્ટર, હાર્ટફર્ડ,
કર્સ, બ્રુકલીન, હાઇડ પાર્ક, મેલરેઝ હાઈલેંડ્ઝ, મેડફર્ડ, વોલથમ વિગેરે ઘણી જગાએ ભાષણે આપ્યા હતા. ઘણું લેકને માંસાહારનો ત્યાગ કરી છે. શતાબ્દિ મંથ ]

Page #647

શ્રી. વીરચંદભાઇના પત્રા
ન્યુયાર્કમાં વેજીટેરીયન સેાસાઇટી તરફથી માંસાહારના ત્યાગ સબંધી ભાષણ આપ્યું હતું. તે વખતે આ દેશના પ્રખ્યાત આગેવાન મી. જ્યા ટ્રાન્સીસ ટ્રેન ભાષણ સાંભળવા આવ્યા હતા. તેઓની ઉમર ૭૨ વર્ષની છે, પાંચ વખત દુનિયાની આસપાસ મુસાફી કરી છે, ૧૮૫૭ ના હિંદુસ્થાનના ખળવા પહેલાં તેઓ હિંદુસ્થાનમાં આવ્યા હતા અને કલકત્તામાં તેમની પેઢી તે વખતે ધમધાકાર ચાલતી હતી. તેઓ મારા ભાષણથી ઘણા ખુશી થયા હતા. તેએએ માંસાહારને ત્યાગ કરેલા છે.
વળી ન્યુયાર્કમાં Sunrise Club નામની સભા છે તેમની મિટીંગ દર પંદર દિવસે મળે છે તે વખતે Three Fundamental Errors in Occidental Philosophy એ વિષય ઉપર ભાષણ આપ્યું. લેાકેાને તેમની ક્લાસાફીની ભૂલ બતાવવી અને તેનું ખંડન કરવું એ સૂતા સાપને જગાડવા જેવું છે તે છતાં Sunrise Club ના મેખરે મારા ભાષણથી ઘણા ખુશી થયા હતા. તે કલબમાં ન્યુયાર્કના પ્રખ્યાત ખારીસ્ટર અને વક્તા સી. ફેસખી ( ? ) એક ( મેંબર છે). તેઓ મારા ભાષણ વખતે હાજર હતા અને ભાષણને અંતે તેઓએ જણાવ્યું હતુ કે આવું ન્યાયયુક્ત સરસ ભાષણ તેઓએ કદી સાંભળ્યું નહતું.
અહીં એસ્ટનમાં તા. ૪ એપ્રીલના રોજ અહીંના યુનીટેરીયન પંથના પાદરીએ સમક્ષ જૈનધર્મે સુધારામાં તથા તત્ત્વજ્ઞાનની ખાબતમાં કેવા ભાગ લીધેા છે એ સંબંધી ભાષણ આપ્યું' હતું, એથી પાદરીઓએ જૈન ધર્મની ઘણી પ્રશંસા કરી હતી. ચિ. મેાહન તે વખતે હાજર હતા. મારા ભાષણ પછી માડુને પણ દસ મિનિટ સુધી અ ંગ્રેજીમાં ભાષણ આપ્યુ હતુ. લેાકેાને ઘણા સંતેાષ થયા હતા.
અહીંથી તા. ૧૮ મે, ના રાજ ચિકાગે ત્યાંના વડા ન્યાયાધીશ પાસેથી લ'ડન માટે કેટલાક ભલામણપત્રા લેવા જઇશ. ત્યાંથી ઇંડીયાનાપેાલીસ નામનું શહેર પાંચ સે। માઇલ દૂર છે ત્યાં એક ભાષણ આપી, અહીં આવી તા. ૨ જીનના લંડન જઈશ.
આગના વીમા સંબંધી તજવીજ કરતા માલૂમ પડે છે કે અમેરિકાની કંપનીઓને જોઈએ તે કરતા અહીં વધારે કામ મળતું હાવાથી પરદેશમાં કામ કરવા રાજી નથી.
C/o. Thos. Cook & son, IĀudgate Circus, LONDON E. C. તા. કે. આપનાં ઘરમાં સર્વે ખુશીમાં હશે. જગાભાઇ તથા કેશવલાલ ખુશીમાં હશે. મ્હેન જાસુદ પણ ખુશીમાં હશે. એ જ.
: -
લંડનમાં મારૂં શિરનામું
V. R. GANDHI.

[ શ્રી આત્મારામજી

Page #648

( ઈંgaણી
सूरयं जमी
[ સિંહને અભિષેક કરવા કેાઈ જતું નથી. એ તો પોતાના સહજ વિક્રમ, બળ, તેજ અને ટાથી વનને રાજા બને છે. સ્વ. વિજયાનંદસૂરિ જન્મસિદ્ધ નેતા હતા. એમના રોજના વહેવારમાં નિયમિતતા અને તેજસ્વીતા તરવરતી. અવ્યવસ્થા અને અનિયમને તેઓ સાંખી શકતા નહીં. એમનું વ્યક્તિત્વ પ્રભાવથી અંકાએલું હતું. શ્રીયુત બદામીના બાળવયના સ્મરણમુકરમાં અંકાયેલા કેટલાક આછા ચિ, અહીં, એ વાતની સાબિતી આપે છે. ],
મહાપુરુષોના જીવનપ્રસંગો, વાર્તાલાપ વિગેરેમાંથી આપણે ઘણો બોધ મેળવી શકીએ છીએ, જે બીજી રીતે મેળવો દુર્લભ હોય છે. આપણા પરમપૂજ્ય આચાર્યદેવના એવા જીવનપ્રસંગે વિગેરે બહુ જ અ૫પ્રમાણમાં આપણને મળી આવેલા છે, એ ખરેખર ખેદની વાત છે. આચાર્યશ્રીના સુરતના ચાતુર્માસ સમયના કેટલાક પ્રસંગે મારી સ્મૃતિપટ ઉપર આલેખાયેલા છે, તે આ શુભ પ્રસંગે ટૂંકામાં જણાવવામાં આવે તે અનુચિત નહિ લેખાય.
- પૂજ્ય આચાર્યશ્રીનું ચાતુર્માસ સુરતમાં વિક્રમ સં. ૧૯૪૧ ની સાલમાં થયેલું. તે વખતે મારી આશરે બારેક વર્ષની લઘવય હોવાથી મારા જોવામાં આવેલા અનેક પ્રસંગે મને યાદ રહી શકયા નથી, પણ અત્રે જણાવવામાં આવતા પ્રસંગે હું ભૂલી ગયો નથી. અને તે જ્યારે જ્યારે મારા વિચારવામાં આવે છે ત્યારે મને અત્યંત આહલાદ થાય છે.
જેઠ માસમાં મહારાજશ્રીનો સુરત શહેરમાં પ્રવેશ થયો તે વખતનું શ્રી સંધ તરફથી કરવામાં આવેલું સામૈયું હજુ પણ મારા સન્મુખ દેખાઈ રહે છે. એ સામૈયું દબદબાભરેલું તેમ જ અત્યંત ભક્તિભીનું હતું, અપૂર્વ હતું, સુરતના નગરજનોના જવામાં તે પહેલવહેલું જ હતું. લગભગ બાવીસ મુનિમહારાજાઓનો પ્રભાવશીલ સમુદાય આગળ કોઈ વખત જોવામાં આવેલે નહિ. લોકોની મેદની આખે રસ્તે જામેલી જ રહેલી અને મુક્તકંઠે મહામુનિઓની અને જૈન ધર્મની પ્રશંસા કરતી. મહારાજશ્રીના નિર્મલ ચારિત્રની ને વિદ્વત્તાની ખ્યાતિ તો તે પહેલાં ક્યારનીયે અત્રે પ્રસરી ગયેલ હતી, અને અનેક ભાવિક ગૃહસ્થ અને બહેને મહારાજશ્રીને વંદન કરવા માટે અમદાવાદ અને સુરત વચ્ચે કેટલાં ય મુકામાએ જઈ આવ્યાં હતાં. સુરતમાં કરવામાં આવેલા સામૈયાની અસર જૈનેતર પર
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]

Page #649

સુસંસ્મરણ ઘણી સારી થયેલી, અને સુરતના તેમ જ આજુબાજુના જૈનેતર વિદ્વાને અને સામાન્ય જને આખા ચાતુર્માસમાં ધાર્મિક ચર્ચા કરવા અને પોતાની શંકાઓ દૂર કરવા મહારાજશ્રીની પાસે વખતે આવતા અને મહારાજશ્રી તેઓને ધર્મનું રહસ્ય. પિતાની યુક્તિપૂર્ણ શૈલીથી મધુરી અને જશદાર વાણીમાં સમજાવતા તેમ જ સંતોષ પમાડતા.
મહારાજશ્રીની વ્યાખ્યાનશૈલીથી શ્રોતાવર્ગ એટલો બધો મુગ્ધ થઈ ગયેલ હતો કે શરૂથી છેવટ સુધી વ્યાખ્યાન હૅલ ચીકાર ભરાયેલો જ રહેતા. મહારાજશ્રીની વ્યાખ્યાન કરવાની કળા અત્યંત અસાધારણ રીતે આકર્ષક હતી. ભાષા જોશદાર, સંસરી હૃદયમાં પેસી છાપ પાડે તેવી, અને સાથે સાથે સાદી અને સામાન્ય જનને પણ સહેલાઈથી સમજાય તેવી હતી; ને તે મેઘધ્વનિ જેવી ગંભીર લાગતી અને કંટાળો ન આપતાં જાણે આખો વખત સાંભળ્યા જ કરીએ એમ થતું. મહારાજશ્રીના વ્યાખ્યાનનું આકર્ષણ એટલું બધું થતું હતું કે ધર્મકરણીમાં આગળ ભાગ્યે જ ભાગ લેતા એવા ફક્ત નામધારી શ્રાવકે પણ ત્યાં ખેંચાઈ આવતા અને હજુ સુધી હું ભૂલી નથી ગયો કે તેઓ પૈકી કેટલાક મહારાજશ્રીને અરજ કરવાની વાત કરતા હતા કે “જેઓ ધર્મકરણમાં હંમેશા જોડાયેલા છે તેઓના કરતાં અમને આપશ્રીનું વ્યાખ્યાન સાંભળવા અને સમજવાની વિશેષ જરૂર છે માટે અમને વ્યાખ્યાનપીઠની નજદીકમાં બેસવાની જગ્યા મળે તેમ થાય તે મોટો ઉપકાર.”
મહારાજશ્રી વખતની કીંમત બહુ જ આંકતા. એક મિનિટ પણ નકામી જવા દેતા નહિ. કયે વખતે ક્યું કામ કરવાનું તેનો ક્રમ હંમેશને માટે વ્યવસ્થિત કરી જ રાખેલો. વડીનીતિ તથા લઘુનીતિનો ટાઇમ પણ લગભગ નિશ્ચિત જે જ હતો. શિષ્યવર્ગને પાઠ હંમેશ નિયમસર આપતા. નીમેતે વખતે શિષ્યસમુદાય એકત્રિત થઈ જતા અને મહારાજશ્રી પાઠ આપતા. પાઠ લીધા બાદ તેઓ અલાયદા બેસી લીધેલે પાઠ માંહોમાંહે ચર્ચાપૂર્વક ફરી સંભારી જતા. ઘણે ભાગે શ્રાવક સમુદાયને વખતની કીમત ઘણી ઓછી હોય છે. વ્યાખ્યાનને કે પ્રતિક્રમણ ટાઈમ આપેલ હોય તે ટાઇમે ભાગ્યે જ હાજર રહે. હજુ પણ તેવી પદ્ધતિ ઘણુ સ્થળોએ જોવામાં આવે છે. પરિણામ એ આવે છે કે જેઓ વખતની કીંમત સમજી નીમેલે ટાઈમે હાજર થાય છે, તેઓનો વખત નકામે જાય છે. મહારાજશ્રી આવી પદ્ધતિ ઘણે ભાગે ચલાવી લેતા નહિં. એક પ્રસંગ મને ખાસ યાદ છે. સાંવત્સરિક પ્રતિક્રમણ શરૂ કરવાનો ટાઈમ મહારાજશ્રીએ આપેલ. તે ટાઈમે શ્રાવક સમુદાય તૈયાર ન હતો. તબેલ વિગેરે વહેંચાતું હતું અને સૂત્રો બોલવા માટે ઉછામણું થઈ રહી હતી. મહારાજશ્રી તે વ્યાખ્યાન હૅલમાં
જ્યાં પ્રતિક્રમણ કરવાનું હતું ત્યાં નીમેલે ટાઈમે આવી પહોંચ્યા. ત્યાં બધું અવ્યવસ્થિત જોઇ પોતાની વજનદાર અસરકારક વાણીમાં બધાને ચેતવણી આપી દીધી કે આ મુજબ ચાલી શકશે નહિં અને જે તૈયાર ન હ તે તમે તમારી મેળે પ્રતિક્રમણ કરી લેજે, અમે અમારું શરૂ કરી દઈએ. તરત તેની અસર થઈ ગઈ અને એવું લાગેલા જ તૈયાર થઈ ગયા. વખતની 5 કીંમત આંકવામાં સાધુ અને ગૃહસ્થ બન્નેનું ઘણી જગાએ મેળાપણું જોવામાં આવે છે ત્યારે તે જોઈને બહુ અફસેસ થાય છે. મહારાજશ્રીનું દષ્ટાંત આ બાબતમાં હંમેશા યાદ રાખવા લાયક છે.
- સંથારો કરવા પહેલાં રાત્રિના ટાઇમ પણ મહારાજશ્રી નિયમિત રીતે શિષ્યવર્ગને કેળવવામાં અને ધર્મચર્ચા કરવામાં ગાળતા. પ્રતિક્રમણ થઈ ગયા બાદ મહારાજશ્રી પોતાની કાયમની બેઠકે આવતા
[ શ્રી આત્મારામજી,

Page #650

આ ત્રણે વ્યક્તિએ ૫ જીબમાં મંદિરની પ્રતિષ્ઠાની ક્રિયા કરાવનાર છે.

ઝવેરી ગોકળભાઈ–વડાદરી.
શેઠ નગીનદાસ ગરબડદાસ-છાણી.
ચંદ ખીમચંદ-વલાદ.

Page #651

Page #652

શ્રી. સુરચંદ્ર પુરુષાત્તમ બદામી અને શ્રાવકવ` પણ ત્યાં એકઠા થા. ત્યાં અનેક શ’કાઓનાં સમાધાન થતાં. પ્રસંગે પ્રસંગે શિષ્યવને સંસ્કૃતમાં વાર્તાલાપ કરવાના અભ્યાસ પડે તેટલા માટે સંસ્કૃતમાં પણ શાસ્ત્ર થતા. મહારાજશ્રી, પંડિતજી શ્રીયુત અમીચંદભાઇ તથા મહારાજશ્રીના મુખ્ય શિષ્યા તેમાં ભાગ લેતા, અને કાઇ ન્યાયાલયમાં વકીલ ખારીસ્ટરા અંગ્રેજીમાં વાદવિવાદ કરે અને તે સાંભળવામાં અંગ્રેજી નહિ સમજનાર સખ્સા પણ ઈંગિત આકાર વિગેરે ઉપરથી રસ લે છે તેમ સંસ્કૃત નહિ જાણનાર શ્રાવકવ પણ તેમાં રસ લેતા હતા.
દીક્ષા લેવા માટે જો કેાઈ મુમુક્ષુ આવતા તેા તેમને મહારાજશ્રી એકદમ દીક્ષા ન આપતા. તેમની ચેાગ્યતાની પ્રથમ તપાસ કરતા. તેને કેટલાક વખત પેાતાના સમાગમમાં રાખી, ખાત્રી કરી યોગ્ય જણાય તે દીક્ષા આપતા. સુરતમાં બે ગૃહસ્થા દીક્ષા લેવા માટે ચાતુર્માસ પહેલાં આવેલા તેને દીક્ષા તરત ન આપતાં ચાતુર્માસ પછી વિચાર કરી દીક્ષા આપવા જણાવેલું. દરમ્યાન તેઓ પૈકી એકની વર્તાણુક અયેાગ્ય માલૂમ પડી. ચાતુર્માસ દરમ્યાન તેણે દેરાસરમાંથી ચેરી કરેલી તે પકડાઇ. જો ચેાગ્યતાથી તપાસ માટે એ શખ્સતે રાખ્યા ન હત અને દીક્ષા આપવાનું મુલતવી રાખવાથી તેની ભાવના ફરી જાય અને ભવિષ્યમાં દીક્ષા લેતે અટકે એવા કાઇક વિચારથી જો તેને આવતાંવેંત દીક્ષા આપી દીધી હત તે। આવા Àાગ્ય શખ્સને દીક્ષા આપવાથી ભવિષ્યમાં કેટલે અન થવા સંભવ રહતે ! મહારાજશ્રીની દીક્ષા આપવાની પદ્ધતિ બહુ દીર્ધદષ્ટિવાળી, વ્યવહારુ અને એક મહાન ધાર્મિકપથના નાયકને અત્યત શેશભા આપનારી હતી.
મહારાજશ્રીને શિષ્યવ તે કાળના પ્રમાણમાં ઘણો વિસ્તૃત હતેા, પણ તેના ઉપર ચેાગ્ય દેખરેખ અને કાબૂ રાખવા તેઓશ્રી હંમેશ કાળજી રાખતા. સાધુના આચારની કીંમત તેઓશ્રી અમૂલ્ય આંકતા અને તે આચારમાં કાઇ શિષ્યની સ્ખલના જોવામાં આવતી તે તેને માટે સખત ઠંપકા આપવા અને યાગ્ય શિક્ષા ફરમાવવા ચુકતા નહિં. એક દાખલેો મને ખાસ યાદ રહેલ છે. કેટલાક સંધાડાએમાં કેટલેક પ્રસંગે આપણે જોઇએ છીએ કે સાધુએ પાતાના ઉપયેાગતી ( કે વખતે શાખની ) વસ્તુ શ્રાવકે પાસે પેાતાના ગુરુની જાણ બહાર માંગી લે છે, અને ભક્ત શ્રાવક્રા ભેાળાભાવે કે દિષ્ટરાગથી તેઓને તે આણી આપે છે. તે વસ્તુએ ખરેખર ઉપકરણની છે કે અધિકરણરૂપે પરિણમનારી છે તે વિષે વિચાર કરવામાં આવતા નથી. ઉપકરણની હાય તા પણ ગુરુ-આજ્ઞા સિવાય ન લેવી જોઇએ, એ નિયમ તેા અનુલ્લંધનીય છે. આ બાબત યોગ્ય ધ્યાન આપવામાં આવતું ન હોવાથી પરિણામ અનિષ્ટ આવે છે. મહારાજશ્રી આ પદ્ધતિ ચાલવા દેતા નહિં, ચામાસાની શરૂઆત પહેલાં કેટલાક સાધુઓએ શ્રાવકા પાસેથી કાપડ વિગેરે વહારેલું. મહારાજ સાહેબની તે માટે આજ્ઞા લીધેલી નહિં. મહારાજ સાહેબને તે બાબતની ખબર પડતાં તે સાધુએને એવા સખત ડપકા આપેલા કે તે સાંભળતાં હું તે થરથરી ગયલા. ડપકા આપી બધાને યેાગ્ય પ્રાયશ્ચિત્ત આપ્યું તે તે જુદું. સમુદાયના હિત માટે સંઘાડાના નાયકે દરેક કામમાં યાગ્ય શિક્ષા પદ્ધતિ રાખવાની કેટલી બધી જરૂર છે ? ભક્ત શ્રાવકવગે પણ સાધુએ ધર્માંના આચારનું બરાબર પાલન કરતા રહે તે માટે તેમાં યે!ગ્ય રીતે સહાયભૂત થવુ જોઇએ, પણ અયેાગ્ય ભક્તિથી કે દૃષ્ટિરાગથી આચારમાં શિથિલતા આવી જાય તે મુજબ ન થવા દેવુ જોઇએ.
સાધુજન ફરતા ભલા, ડાધ ન લાગે કાઇ, ” આ વાકયને ખરાખર અમલ કરવામાં મહાશતાબ્દિ ગ્રંથ ]
•ઃ ૬૫ ઃ
r

Page #653

સુસંસ્મરણા
રાજશ્રી કટિબદ્ધ રહેતા. મહારાજશ્રીના જુદે જુદે થયેલા ચાતુર્માસની યાદી તરફ ષ્ટિ કરતાં આપણે સ્પષ્ટ જોઇ શકીએ છીએ કે એક જ સ્થળે લાગલાગઢ એ ચાતુર્માસ તેએ સાહેબે કદી કર્યો જ નથી; એટલું જ નહિં પણ સંવેગ મત સ્વીકાર્યા પછી એક જ સ્થળે લાંયે લાંબે અંતરે થયેલાં એ ચામાસાં પણ બહુ જ થાડાં છે. મહારાજશ્રીની વિહારભૂમિ બહુ વિસ્તૃત હતી અને અનેક સ્થળેાના જનસમુદાયને એએશ્રીના વચનનું અમૃતપાન કરવાને લાભ મળતા હતા,
ધાર્મિક સિદ્ધાંતાને અપલાપ થતા હોય કે તેમાં અયોગ્ય ફેરફાર થતા જણાતા હોય તે તે બાબતમાં મહારાજશ્રી શાસ્ત્રસંમત વાતા જનસમૂહની જાણમાં આવે અને પેાતાના આચારવિચાર શાસ્ત્રાનુસાર રાખે તેટલા માટે આવા દરેક પ્રસંગે યાગ્ય પ્રતિકાર કરવા ચૂક્તા નહિં. એ પ્રતિકાર એવા સજ્જડ અને પદ્ધતિસર કરતાં કે તેમાં કાઇને શંકા ઊઠાવવાની ખારી રહી શકે જ નહિ. સુરતમાં એક એવા પ્રસંગ હુકુમ મુનિના સંબંધમાં અન્યેા હતેા. તેમણે પ્રગટ કરેલા પુસ્તકમાં અનેક બાબત શાસ્ત્ર વિરુદ્ધની જણાયેલી. તે સંબંધમાં જંબુસરના શ્રાવક શા. ગોરધનદાસ એચરે કેટલાક પ્રશ્નો ઉપસ્થિત કરેલા. મહારાજશ્રીએ તેના સંતેાષકારક ઉત્તરા આપેલા અને એ બાબતમાં કાઇને કાઇ પ્રકારની શંકાનુ સ્થાન ન રહે તેટલા માટે વિશેષ યાજના થયલી. જૈન એસેાસીએશન ઑફ ઇન્ડી મારફત જુદા જુદા જૈન વિદ્વાનો, સાધુએ અને યતિના એ બાબતમાં અભિપ્રાયા મગાવી, સુરતમાં શેઠ પ્રેમચંદ રાયચંદની ધર્મશાળામાં એક મોટા મેળાવડા કરી, તેની સમક્ષ તમામ અભિપ્રાયે વાંચી એ સંબંધમાં ઉચિત ઠરાવ કરવામાં આવેલા. ધાર્મિક સિદ્ધાંતાના નિર્ણય બાબત આવી પતિ બહુ અનુકરણ કરવા લાયક ગણાય.
ઉપર જણાવેલાં સંસ્મરણાની મારા ઉપર મારી લઘુવયથી નહિં ભૂંસાય તેવી અસર થયલી છે; અને એ સંસ્મરણા તથા શ્રીગુરુદેવનું શુદ્ધ ચારિત્ર, અને સમાજની ધાર્મિક ઉન્નતિ કરવા બાબતમાં તેઓશ્રીની તીવ્ર લાગણી આપણને દેવ, ગુરુ અને ધર્મ ઉપર પ્રીતિ કરાવવામાં અનેક પ્રકારે સહાયભૂત થાય છે, તેને માટે આપણે સદા શ્રી ગુરુદેવના ઋણી છીએ.
•: ૬ ઃ•

[ શ્રી આત્મારામજી

Page #654

4477/44ZZIZYLE, Z122
[[લેખક તે શ્રીયશોવિજય જૈન ગુરુકુલના સંવર્ધક મુનિ ચારિત્રવિજયજીના શિષ્ય છે. તેઓશ્રી જણાવે છે કે “ શ્રી બૂઢેરાયજી મહારાજ શ્રી આત્મારામજી મહારાજના ગુરુજી થાય છે. તેમના પિતાનાં જ હસ્તલિખિત ચરિત્રના આધારે જ મૂળ મુદ્દા આપ્યા છે.’–સંપાદક ]
એમનું જન્મસ્થાન ભારતની વિરભૂમિ પંજાબ. જાતે રણજીતસિંહજીના વંશજ
- જેમની નસેનસમાં વીરત્વ અને સચ્ચાઈ ઠાંસી-ઠાંસીને ભર્યા હતાં. જન્મસ્થાન શીખજાતિની સહજ-સુલભ ખાનદાની, કુલગૈરવ અને ધર્મભાવના
એમનામાં જાગૃત હતી. ૧૮૫૭ના બળવા પછીના શાંત થતા જતા ભારતમાં એ ભડવીર પુરુષ ધાર્મિક બળ-કાન્તિ કરવા જ હતો. સં ૧૮૯૩ માં લુધિયાના નજીકના દુલવાં ગામમાં તેમનો જન્મ થયો. પિતાનું નામ ટેકસિહ, માતાનું નામ કમૅદે અને પિતાનું નામ બુટ્ટાસિહ. માતાનો એકનો એક લાડકવા “દેવના દીધેલા ” ની માફક ઉર્યો. “દેવના દીધેલાને જાણે ચરિતાર્થ કરવા જ હોય તેમ બચપણથી તેમને સંસાર પ્રત્યે અણગમો હતો–સાંસારિક વાસનાઓ અને સુખે પ્રત્યે વિમુખતા હતી. સંસ્કારી માતાએ એમાં પ્રાણ પૂર્યો અને બાલકને સન્માર્ગે વાળ્યો. એક વાર બુટ્ટાસિંહે માતાને સાફ સંભળાવ્યું: “મારે સાધુ થવું છે.” આ સાંભળતાં જ
પગ નીચેથી ધરતી સરતી હોય તેમ માતાને આંચકે લાગ્યું, પરંતુ ફકીરી ત્યાં તે સ્વનું યાદ આવ્યું. પુત્ર થશે પણ સાધુ થશે-જગત
વા થશે. ધીરતાથી માતાએ વાત્સલ્યભર્યો હાથ પંપાળતાં કહ્યું જા વત્સ ! જા સાધુ થા; પરંતુ સાધુ થયા પછી સંસારની મમતામાં ન પડીશ. સાચે સાધુ થજે.” માતાના આશીર્વાદ અને ઉન્ડાં ઉન્ડાં આંસુથી ભીંજાઈ બુટ્ટાસિંહ જગતના ચોકમાં સાધુ-સંતને શોધવા નીકળ્યો. પંજાબમાં ફરી સાધુ-સંતોની ખૂબ શોધખોળ કરી. અનેક સંત અને ફકીરને પરિચય સાથે કિન્તુ સાચી સાધુતાની ફેરમ તેમને શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
- ૬૭ :

Page #655

ધર્મવીર શ્રી બૂઢેરાયજી મહારાજ ક્યાં ય ન લાધી. ઠેઠ દિલ્હી સુધી ફરવા છતાં ય તેમને સાધુતાનાં દર્શન ન થવાથી ઘેર પાછા ફર્યા. માતાએ પુત્રને ક્ષેમકુશલ ઘેર પાછો આવેલ જેમાં હર્ષનાં આંસું વર્ષાવ્યાં.
પંજાબમાં એ સમયે સ્થાનકમાગી સાધુઓ જ વિચરતા. ક્યાંક ક્યાંક યતિ મહાત્માઓ પોતાનાં થાણું જમાવીને બેઠા હતા, પણ તેમના કંચનપ્રેમે-ક્યાંક ક્યાંક કામિનીપ્રેમે, તેમનાં માનસત્કાર અને આદર ઘટાડ્યાં હતાં. ત્યાંની જૈન જનતા તેમનાથી વિમુખ બની –સાથે જ જિનવરના સાચા ધર્મથી વિમુખ બની હતી. બુટ્ટાસિંહને અન્ય સંપ્રદાયના સાધુઓ કરતાં સ્થાનકમાગી સાધુઓના પરિચયમાં કંઈક સત્યની ઝાંખી થઈ, એટલે પચીસ વર્ષની ભરયુવાનીમાં ૧૮૮૮માં દિલ્હીમાં બુટ્ટાસિહે સ્થાનકમાગી સાધુધર્મની દીક્ષા લીધી અને બુટેરાયજી નામ અપાયું. બુટેરાયજી સાધુ જીવન સુંદર રીતે પાળતા હતા. એમનું શુદ્ધ ચારિત્ર, તેજસ્વિની મેધા
બુદ્ધિ, પરમ ત્યાગ અને યવનવસન્તમાં પાંગરી રહેલી સુંદર સ્વરૂપવાન સાધુ જીવન કાયાએ આખા સ્થાનકવાસી સાધુઓનું લક્ષ્ય ખેંચ્યું. ટૂંક મુદતમાં જ
બુટેરાયજી મહારાજે સુંદર અભ્યાસ કર્યો. આગમ બત્રીસી વાંચી. એ વાંચતાં તેઓશ્રીને એમ લાગ્યું કે જિનાગમમાં મૂર્તિનિષેધ નથી. સં. ૧૮૯૩ માં તેમને મુહપત્તિ બાંધવી એ શાસ્ત્રવિહિત નથી અને જિમૂર્તિ માનવી એ શાસ્ત્રવિહિત છે એમ પહેલવહેલી શ્રદ્ધા થઈ. પંજાબમાં સૌથી પ્રથમ આવી શ્રદ્ધા આ ધર્મવીરને થઈ જેને આજે એક શતાબ્દિ પૂરી થાય છે.
જિનાજ્ઞા પ્રમાણેના ધર્મની શોધ ચાલુ હતી. બુટેરાયજી મહારાજ ફરતા ફરતા દિલ્હી પધાર્યા. ત્યાં તેમને તેરાપંથી સાધુને પરિચય થયો. તે સંપ્રદાયની પરીક્ષા કરવા બુટેરાયજી જયપુર, જોધપુર તરફ વિચર્યા બે ત્રણ વર્ષ ત્યાં ગાળ્યાં, પરંતુ મુમુક્ષુ-બુટેરાયજીને ત્યાં સંતોષ ન થયો. એ ધર્મ પ્રત્યે આદર ન થયા એટલે દિલ્હી પાછા આવ્યા. દિલ્હી આવી વૃદ્ધ ગુરુની સેવા તન-મનની શુભ નિષ્ઠાથી બજાવી. સ્થાનકમાણી સંપ્રદાયની કેટલીયે શંકાઓનાં સમાધાન મેળવ્યાં જેમાં તેમને પોતે જાણેલું સત્ય વધુ સાચું ભાસ્યું. ગુરુ અતિમ સ્થિતિએ હતા ત્યારે શિષ્યને અન્તિમ આશીર્વાદ આપેઃ “વત્સ! સત્યાર્થી બનજે-જ્યાં તેને વધુ આત્મકલ્યાણ ભાસે ત્યાં રહેજે. તું ક્યાં ય કદી દુઃખી નહિ થાય.” ગુરુજીના સ્વર્ગવાસ પછી બુટેરાયજીએ પંજાબમાં ઘૂમવા માંડયું. ગુરુકૃપાએ તેમને
શાસ્ત્રબોધ સુંદર થયો હતો. પંજાબમાં તે વખતના વિદ્વાન ગણાતા સત્યની પરીક્ષા સ્થાનકમાગી સાધુ અમરસિંહજી આદિને મળ્યા. પિતાની કેટલીયે
શંકાઓ તેમને પૂછી. અમરસિંહજીએ બુટેરાયજીની તર્કશક્તિ, શાસ્ત્રીય જ્ઞાન અને સત્યપ્રિયતા નિહાળ્યાં અને કહ્યું: “ગુટેરાયા ! તુમ શૌર દુમ સા સાથ ટી છે.”
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #656

मुनिराज श्री बुट्टेरायजी ( बुद्धिविजयजी ) महाराज.

Page #657

Page #658

મુનિરાજશ્રી ન્યાયવિજયજી
ખુટેરાયજીએ તેમનું કથન માન્ય રાખ્યું. અને બન્ને થાડા સમય સાથે વિચર્યો. તે દરમ્યાન મુહપત્તિ અને મૂર્ત્તિની ચર્ચા પ્રસંગવશાત્ નીકળી. અમરસિંહનાં કથનાથી પેાતાની બુદ્ધિને સ ંતાષ થયા નહિ. અન્તે ખન્ને જુદા–કાયમના જુદા પડ્યા. અમરસિંહજી તેમના હરિફ બન્યા. આ પ્રસંગ અમૃતસરમાં બન્યા હતા.
ખુટેરાયજી ત્યારપછી પંજાખમાં આગળ વધ્યા. સાથે જ શાસ્ત્રનું ઊંડું મર્મગ્રાહી વાચન પણ વિશાળ બન્યું. જેમ જેમ શાસ્ત્રનું વાચન વધતુ ગયુ તેમ મથનકાળ અને તેમ તેઓશ્રીને પૂરેપૂરી ખાત્રી થઇ કે ચાવીસે કલાક મુહપત્તિ મધચર્ચાના શ્રી વાસ્તુ વિધાન કોઇપણ જૈન શાસ્ત્રમાં નથી, અને મૂર્ત્તિપૂજાના વિરોધ ગણેશ પણ કાઇપણ જૈન શાસ્ત્રમાં નથી. એ વિરાધ અસંગત અને અસ્થાને છે. જૈનશાસ્ત્રમાં મૂર્ત્તિપૂજાનું વિધાન સ્થાને સ્થાને વિદ્યમાન છે. આટલી વાત પ્રતીત થયા છતાંયે ખુટેરાયજી આ વિષય જાહેરમાં ચતા નહિ અને મુહપત્તિ ખાંધી રાખતા. મૂત્તિપૂજાના વિરોધ સિવાય સમભાવપૂર્વક ધના ઉપદેશ આપતા. એમાં એક વાર એવુ બન્યું કે ખુટેરાયજી ગુજરાનવાલામાં ચાતુર્માસ હતા. ત્યાંના એક શ્રાવક કાર્ય પ્રસ ંગે અમૃતસર ગયેલા. ત્યાં અમરસિંહજી ચામાસુ હતા. અમરસિંહજીએ તે શ્રાવકને પૂછ્યુ “ તમારે ત્યાં ખુટેરાય છે એની શ્રદ્ધા કેવી છે ? ”
શ્રા—બહુ સારી શ્રદ્ધા છે. પરમત્યાગી, તપસ્વી અને વિદ્વાન છે.
અમરસિંહજી તેની શ્રદ્ધા ખાટી છે. તે મૂર્તિને માને છે. મુહપત્તિ ખાંધવાની તેને શ્રદ્ધા નથી.
શ્રા॰—મહારાજ અમારે ત્યાં એવુ કશુ નથી. ટેરાયજી બરાબર મુહુપત્તિ ખાંધી રાખે છે અને ક્રિયા પણ ચાકખી કરે છે. એ શ્રાવક તેા ઘેાડી મુદ્દતમાં જ પાછે। ગુજરાનવાલા આવ્યા અને વ્યાખ્યાન વચ્ચે જ અમરસિંહજીએ પૂછેલી વાતનું નિરાકરણ માગ્યું. ટેરાયજી મહારાજે જરાયે ગભરાયા સિવાય, આત્મવચના કર્યા સિવાય સત્ય જાહેર કર્યું, પેાતાની માન્યતા બેધડકપણે જાહેર કરી; એટલું જ નહિ કિન્તુ ત્યાંના પ્રસિદ્ધ કચદ શાસ્ત્રીને અને ગુલાબરાય શેઠ આદિ સમભાવી પુરુષાને સભા વચ્ચે જ શાસ્ત્રોના આધારે મૂર્તિપૂજા સાબિત કરી આપી; તેમ જ ચાવીસે કલાક મુહપત્તિ માંધવાનું વિધાન કોઇપણ જૈન શાસ્ત્રમાં નથી એમ ખરાખર સિદ્ધ કરી આપ્યું. આખા પંજાબમાં જાહેરમાં મૂર્ત્તિપૂજાની ચર્ચા સાથી પ્રથમ અહીં જ થઇ. ગુજરાનવાલાના સ્થાનકમાગી જૈનાએ સત્ય સ્વીકાર્યું અને બધા ય બુઢેરાયજીના મતના અનુયાયી થયા. ત્યારપછી શિયાલકાટ, પત્તીયાલા, પપનાખા, અમૃતસર, કિલ્લા, રામનગર, પસરૂર, અમ્બાલા આદિમાં ચર્ચા ચાલી, પરંતુ ચર્ચાના શ્રી ગણેશ બેસાડવાનુ સૈાભાગ્ય ગુજરાનવાલાને જ પ્રાપ્ત થયું. શિયાલકેટના સેાદાગરમલજી અને રામનગરના માણેકચંદ શાસ્ત્રી પ્રથમ તે
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
•: ૬૯ :*

Page #659

ધર્મવીર શ્રી બૂરાયજી મહારાજ અમરસિંહજીના પરમ ઉપાસક હતા, પરંતુ બુટેરાયજી સાથેની ચર્ચા પછી અમરસિંહજી ઉપરની તેમની શ્રદ્ધા ઊઠી ગઈ અને બુટેરાયજીના પરમ ઉપાસક બન્યા.
પંજાબ કે પંજાબ બહારની ચર્ચાઓમાં, વાદવિવાદમાં બુટેરાયજીનું એક વિશિષ્ટ વ્યક્તિત્વ તરી આવતું, તે એ જ કે ગમે તેવો વિકટ કે કઠિન પ્રસંગે ઉપસ્થિત થયા હોય, ગમે તેવી ગરમાગરમ ચર્ચા ચાલતી હોય, સભાનું વાતાવરણ ગમે તેવું સંક્ષુબ્ધ બન્યું હાય, હરિફ પક્ષ આવેશમાં આવી ગમે તેમ બોલતો હોય છતાં પોતે લગારે કટુતા ન આવવા દેતા કે ન ગરમ થતા. પૂરેપૂરો વાણીને સંયમ જાળવી શાન્તિથી સામા પક્ષની દલીલ સાંભળી, સત્ય લાગે તેટલું નિ:સંકોચભાવે સ્વીકારી, સામાની દલીલને યુક્તિ, શ્રુતિ, તર્ક અને દલીલોથી સચોટ જવાબ આપતા. તેમની નિષ્પક્ષ દલીલો સાંભળી સામે પક્ષ તેમને બની જતો. તેમની નમ્રતા, મીઠી વાણી અને પ્રત્યુત્તર આપવાની અસાધારણ તર્કશક્તિથી સામે પક્ષ સદા ય મ્હાત થતો. એમણે જિંદગીમાં કોઈ નથી કર્યો અને સત્ય સ્વીકારતાં કદી પાછી પાની પણ નથી કરી. એમણે સત્ય ધર્મ મેળવતાં અગણિત કો અને ભયંકર અપમાને હસ્તે મોઢે ઝીલ્યાં છે. અને તેથી જ તેઓ ધર્મવીર બન્યા છે. પંજાબના જેમાં ધાર્મિક ક્રાંતિની ચીણગારીના આદ્ય સર્જનહાર તેઓ જ છે. પંજાબમાં સત્ય ધર્મની ઝાંખી કરાવનાર પણ તેઓ જ છે.
ઉપર્યુક્ત ચર્ચા સારા પંજાબમાં ફેલાઈ ગઈ. જાહેરમાં આટલી ચર્ચા કરવા છતાંયે બુટેરાયજીએ મુહપત્તિ તોડી ન હતી. તેમને મજબત સાથીદારની પૂરેપૂરી આવશ્યકતા હતી. એવામાં સં. ૧૯૦૨ માં પસરૂના જીવિંદેશાના ભાણેજ મૂલચંદજીએ દીક્ષા લીધી. દૂધમાં સાકર ભળે તેમ આ શિષ્ય સુગ્ય હતો. સેલ વર્ષનો એ નવયુવાન મહાબુદ્ધિનિધાન, પરમ પુણ્યશાલી અને મહા તેજસ્વી હતો. એક જ વર્ષમાં ગુરુજીનો આશય જાયે અને પછી હિમ્મતપૂર્વક વિનયથી કહ્યું: “મુહપત્તિ બાંધવાની શ્રદ્ધા નથી તે શા માટે આત્માને છેતરે જોઈએ? ઊતારી નાંખો આ મુહપત્તિ.” બસ, અને ૧૯૦૩ માં ગુરુશિષ્ય મુહપત્તિ બાંધવી છેડી દીધી. આખા પંજાબના સ્થાનકમાર્ગીઓમાં આ સમાચારથી કટાના ધરતીકંપથી ય વધુ ભયંકર આંચકો લાગ્યો. એ ગુરુશિષ્યને આહારપાણ ન મળે, કઈ ચેમાસુ ન રાખે, કઈ સ્થાનકમાં ઉતરવા ન દે એવાં અનેક ફરમાને છૂટ્યાં, પરંતુ ધીરવીર બુટેરાયજી અને મૂલચંદજીએ કોઈનીયે પરવા ન રાખી. તેમને વેશપૂજા નહોતી જોઈતી; તેઓ સત્યના જ અથી હતા. ધીરે ધીરે સત્ય ધર્મને ઉપદેશ ફેલાવવા માંડ્યો. આત્માથી જનોએ સત્ય સ્વીકાર્યું. સત્ય ધર્મના ઉપાસકો વધ્યા. એમાં પ્રેમચંદજી શિષ્ય મળ્યા. કેટલાયે ગામોને સત્ય ધર્મની શ્રદ્ધા થઈ. શાસ્ત્રાર્થો કર્યા, ચર્ચાઓ કરી, ખુદ અમરસિંહજી સાથે ઘણીવાર ચર્ચા થઈ અને દરેક પ્રસંગમાં અમરસિંહજીને પાછી પાની કરવી પડી. તેમાંના બે પ્રસંગે ટૂંકમાં આપું છું.
•; ૭૦ :
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #660

મુનિરાજ શ્રી ન્યાયવિજયજી હોશિયારપુરને આ પ્રસંગ છે. એક વાર કઈ સ્થાનકમાગી સાધુ કાળધર્મ પામ્યા હતા. પંજાબના ઘણાખરા સ્થાનકમાગી સાધુ એકઠા થયા હતા. બુટેરાયજી અને મૂલચંદજી એ રસ્તે નીકળ્યા. બુટેરાયજી એ ગામ છોડી બારેબાર ગયા. અમરસિંહજીને આ સમાચાર મળ્યા, તેમણે થોડા શ્રાવકેને ચડાવી બુટેરાયજીને પાછા વળાવ્યા. ગુરુ-શિષ્ય સમજી ગયા કે અહિં ઉપદ્રવ થશે. ગોચરી કરીને બેઠા કે તરત જ બધા સાધુ-સાધ્વીઓ, શ્રાવકે મળ્યા. તેમાં ગંગારામજી નામના ચાલાક સાધુએ અમરસિંહજીના કહેવાથી પ્રશ્નોની ઝડી શરૂ કરી દીધી.
ગં–તમે કેમ ગુરુનું વચન નથી માનતા ? બુટેરાયજી–બરાબર માનું છું. ગં–તમારા ગુરુ મુહપત્તિ બાંધતા હતા, તમે કેમ નથી બાંધતાં ? બુટેરાયજી–કયા શાસ્ત્રમાં મુડપત્તિ બાંધવાનું લખ્યું છે તે બતાવો તે બાંધું. ગં–ગૌતમસ્વામીએ બાંધી હતી.
બુટેરાયજી–ભૂલ્યા. તેમણે હતી બાંધી એટલે તે મૃગા લેઢણીયાને જેવા જતાં બાંધવી પડી.
ગં–પહેલાં મુહપત્તિ ન્હોતા બાંધતા, પરંતુ પાછળથી આચાર્યોએ મુહપત્તિ બાંધવાનું શરૂ કર્યું.
બુટેરાયજી –કયા આચાર્યશ્રી મુડપતિ બાંધવાની શરૂઆત થઇ તે બતાવશે? ગં—[ ક્રોધથી ] એમ પ્રશ્ન શું પૂછો છો?
બુટેરાયજી—સીધો જવાબ આપો. શું ગતમસ્વામીજી અને શાસ્ત્રકારોથી તમે વધારે ડાહ્યા કે પ્રામાણિક શાસ્ત્રકારોનું વચન છોડી તમારું વચન માનું એમ ને ?
ગં–(આવેશથી) બસ, તમારે વધારે ન બોલવું. નહિ તે તમારે વેશ ખેંચી લઈશું. ત્યાં તો શ્રાવકે વચ્ચે પડ્યા. ગંગારામજીને અને અમરસિંહજીને ધમકાવ્યા. મહારાજ ! શાસ્ત્રના પાઠો હોય તો રજુ કરો. બુટેરાયજીનું કથન તદ્દન સત્ય છે. ગંગારામજી “બુટેરાયજી મિથ્યાત્વી છે; અમારા ટેળા હાર છે” એમ કહી ચાલી ગયા. પરિણામ એ આવ્યું કે અમરસિંહજીને આખું ગામ શ્રદ્ધહીન લાગ્યું અને તે છોડીને ચાલ્યા જવું પડયું. બુટેરાયજી અને મૂલચંદજી ત્યાં રહ્યા અને સત્ય ધર્મનો ઉપદેશ ફેલાવ્યો.
અમરસિંહજી ત્યાંથી નીકળી અાલા ગયા. બુટેરાયજી મહારાજને દિલ્હી જતાં વચમાં અઆલા આવ્યું. અમરસિંહજી ત્યાં છે એવી ખબર મળતાં બુટેરાયજીએ શહેર છોડી કેમ્પમાં જઈને રાત રહેવાને વિચાર કરી બૈચરી માટે શહેરમાં ગયા. શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
: ૭૧ •

Page #661

ધર્મવીર શ્રી બટેરાયજી મહારાજ અમરસિંહજીને હોશિયારપુર યાદ આવ્યું. ત્યાંને બદલે લેવાનું મન થયું. શ્રાવકોને ચડાવી બુટેરાયજીને થાનકમાં બોલાવ્યા અમરસિંહજીને ખાત્રી હતી કે અહીં બુટેરાયજીને વેશ જરૂર ઉતરાવીશું. જેને નહિ તે અજેનો દ્વારા પણ બુટેરાયજીનો વેશ જરૂર ઉતરાવવો. હોશિયારપુરની માફક અહીં પણ ચર્ચા ચાલી. અમરસિંહજી પાસે કાંઈ પણ જવાબ નહોતો. એટલે પાછા પડવું પડ્યું અને રાત્રે વેશ ખેંચી લેવાનું કારસ્તાન રચ્યું–તદબીર ગોઠવી. કેટલાક સત્યપ્રેમી શ્રાવકને આ ન રૂછ્યું. એટલે ખાનગીમાં જઈ બુટેરાયજીને કહ્યું: મહારાજ ! ચાર ઘડી રાત રહે તે પહેલાં અમ્બાલા છોડી ચાલ્યા જજે અને પ્રતિક્રમણ બહાર જઈને કરજે.
બુ–કેમ? શ્રાવક–સાધુઓ તમારે વેશ ખેંચી લેશે. અમરસિંહજીને તમારા ઉપર ઘણે ઠેષ છે.
બુ –ભાઈ! મેં કેઈની ચોરી ચોરી કરી નથી. રાજ અંગ્રેજનું છે. એ લોકો વેશ ખેંચવા આવે તે ખરા ? હું તો અહીં જ રહીશ. આ સમાચાર અમરસિંહજીને મળ્યા. અને વેશ ખેંચી લેવાની વાત પડતી મૂકાઈ. પછી બુટેરાયજી ત્યાંથી આગળ વધ્યા.
આ ગુરુ-શિષ્ય આખા પંજાબમાં વિચરી સત્ય ધર્મની મશાલ પ્રગટાવી. સં. ૧૯૦૮ માં વૃદ્ધિચંદ્રજીએ તેમની પાસે દીક્ષા લીધી. તેઓ મહાપ્રતાપી, પરમ ગુરુભક્ત અને બાલબ્રાચારી હતા. અઢાર વર્ષની ઉમ્મરે તેમણે દીક્ષા લીધી અને એ ત્રિપુટીએ (બુટેરાયજી મહારાજ, મૂલચંદજી મહારાજ, વૃદ્ધિચંદજી મહારાજ ) પંજાબ છોડી, મારવાડ થઈ, ગુજરાતમાં આગળ વધી, સં. ૧૯૧૧ માં સિદ્ધાચલજીની યાત્રા કરી ભાવનગર ચેમાસું કર્યું. ગાઢ અંધકાર પછી રવિ-ઉદય થાય છે તેમ આ ત્રિપુટીને સિદ્ધાચલજીની યાત્રાથી
ઘણું નવું જાણવાનું મળ્યું. તેમને બરાબર દઢ નિશ્ચય થયો કે આપણે સંવેદીક્ષા સત્ય માર્ગે આગળ વધ્યા છીએ. સં. ૧૯૧૨ માં અમદાવાદમાં મણિવિજય
દાદા પાસે સંવેગ પક્ષની દીક્ષા લીધી. બુટેરાયજી મહારાજ મણિવિજયજી દાદાના શિષ્ય થયા જ્યારે મૂલચંદજી અને વૃદ્ધિચંદજી બુટેરાયજી મહારાજના શિષ્ય થયા.
આ વખતે ગુજરાતમાં યતિઓનું પરિબળ અત્યધિક હતું. સારા ત્યાગી સાધુઓ અલ્પ સંખ્યામાં હતા. એ ત્રિપુટીના અસાધારણ ત્યાગ, તપ, ઉજજવલ ચારિત્ર અને ઉપદેશ શક્તિએ યતિઓનું જોર તોડયું. યતિઓના આચાર્યો આગળ સાધુઓને ચાલવાનું, તેમના સ્થાપનાચાર્યજીને રૂમાલ ઓઢાડવાનું, રૂપાનાણથી તેઓની પૂજાનું-એ બધું આ ત્રિપુ ટીએ જ બંધ કરાવ્યું. યતિઓની સત્તાની ધાંસરી ફેંકી દેવાનું માન આ ત્રિપુટીને જ ઘટે છે. તેમાં વ્યવસ્થાશક્તિ મૂલચંદજી મહારાજની હતી. અમદાવાદના નગરશેઠ પ્રેમાભાઈ : ૭૨
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #662

श्री. आ. शताब्दि ग्रंथ माटे खास करावेल रेखा चित्र नं. ३

Vignit
なり
स्व० मुनिराज श्री बुद्धिविजयजी ( बुट्टेरायजी)

w

Page #663

Page #664

મુનિરાજ શ્રી ન્યાયવિજયજી
હેમાભાઇ, શેઠ દલપતભાઇ આદિ શ્રાવકા તેમના શિષ્યા-ઉપાસકેા થયા. તેમના સહાયતાથી મૂલચંદજી મહારાજે સાધુએ વધાર્યા અને તેમણે ૧૯૨૩માં મણિવિજયજી દાદાના શુભ હસ્તે મૂલચન્દજી મહારાજને ગણિપદ અપાવ્યું.
ખુટેરાયજી મહારાજને પુન: પંજાબમાં જવાનું મન થયું. ત્યાં નવા કરેલા શ્રાવકાને સન્માર્ગે વાળવા, સંવેગપક્ષના સાધુઓને તેમને ખ્યાલ આપવા પુનઃ પુનઃ પંજાબમાં પંજાબ પધાર્યા. તેમના પંજાબ પધારવાથી લેાકેાને ઘણી સારી અસર થઇ. આ વખતે આત્મારામજી મહારાજ પણ તેમના માર્ગોની અસરમાં હતા. આ વખતે અમરિસંહજીએ વડીલની સત્તાથી પાતાના દાર રાખ્યા હતા. બુટેરાયજી આદિના ચાલ્યા જવાથી તેમને ઘણું લાગતુ હતું ત્યાં આત્મારામજી જાય તે પાલવે તેમ હતુ નહિ, એટલે તેની સામે પેાતાનુ છેલ્લુ શસ્ત્ર આહારપાણી બંધનું ખાનગીમાં ઉગામી ચૂકયા હતા. ખુટેરાયજી મહારાજનાં ક્ષેત્રએ આત્મારામજી મહારાજને ખૂબ સહાયતા કરી, આ જ સમયમાં આત્મારામજી મહારાજના ગુરુભાઇના શિષ્ય ગણેશીલાલે મુહપત્તિ તેાડી, ધર્મવી૨ શ્રી ખુટેરાયજીની પાસે સ ંવેગપક્ષની દીક્ષા લીધી. આત્મારામજી મહારાજ આદિને ઘણું જોર મળ્યું. સાચા સંવેગી સાધુએની ખબર પડી. ગણેશીલાલજીના વેશ પરિવર્તનથી અને ખુટેરાયજીના ધર્મપ્રચારથી આખુ પંજાબ સચેત થઇ ગયું. ખુટેરાયજી અને મૂલચન્દજી જેવા હીરા ગયા, ગણેશીલાલજી ગયા અને આત્મારામજી જેવા હીરા જશે એ ભયથી અમરસિંહજી પણ દુભાયા; પરંતુ ભાવી ભય સામે તેમનાથી કાંઇ પણ થઇ શકે તેમ ન હતું. ખુટેરાયજી મહારાજે સંવેગીપણામાં પંજાબમાં છ વર્ષ વિચરી પેાતાનાં ક્ષેત્રા સંભાળ્યા. કેટલાંક નવાં પણ બનાવ્યાં અને સત્ય ધર્મની જ્ગ્યાત જગાવી.
સ. ૧૯૨૯ પછી ખુટેરાયજી મહારાજ ગુજરાતમાં આવ્યા. ૧૯૩૨ માં આત્મારામજી મહારાજ આદિ ૧૮ સાધુ ગુજરાતમાં આવ્યા અને મૂલચ ંદજી મહારાજના હાથે સવેગ દીક્ષા લઈ ખુટેરાયજી મહારાજના શિષ્ય થયા. ખુટેરાયજી મહારાજને પંજામ ઘણું યાદ આવતું. ત્યાં પોતે પ્રગટાવેલી સત્ય ધર્મની જવલંત જાતિ અમર રહે તેવી ઘણી ઇચ્છા હતી. તેમણે ગુજરાત મૂલચ ંદજી મહારાજને ભળાવ્યુ, કાઠિયાવાડ શ્રી વૃધ્ધિચંદજી મહારાજને ભળાવ્યું અને પંજાબના ઉધ્ધારનુ ભગીરથ કાર્ય –પાતે પ્રગટાવેલી ચૈાતિ જવલત રાખવાનું; તેને દેદીપ્યમાન કરવાનું કાર્ય આત્મારામજી મહારાજને સોંપ્યુ અને સુરત તરફ નીતિવિજયજી મહારા જને મેાકલ્યા. શિષ્યાએ ગુરુ-આજ્ઞા પ્રમાણે વતી જૈન ધર્મની ખૂબ-ખૂબ પ્રભાવના કરી. આત્મારામજી મહારાજે પંજાબમાં વિજયડ કા વગાડ્યો. ગુરુદેવ તે સાંભળી પ્રસન્ન થયા. ધન્ય છે એ શિષ્યાને જેમણે ગુરુનુ નામ અમર કર્યું... !
ખુટેરાયજી મહારાજની ગિરિ-શિખર સમી પડછન્દ પાડતી ભવ્ય મૂર્ત્તિ સન્મુખ શતાબ્દિ ગ્રંથ ]

.: 93 ::

Page #665

ધર્મવીર શ્રી બટેરાયજી મહારાજ અન્ય બાલક જેવા હતા. તે વખતે સ્થાનકમાગીએ માં, યતિઓમાં કે સાધુગમાં તેમનાથી પ્રતાપી બીજે કઈ હતું નહિ. ગુર્જર કવિ પ્રેમાનંદ કહે છે કે સ્વયંવરમાં પ્રવેશતાં “હાક વાગી'તી કે એ નળ આવ્ય રે” તેમ પંજાબમાં કે ગુજરાતમાં, મારવાડમાં કે કાઠિયાવાડમાં પ્રવેશતાં જેન જનતા ઉચ્ચારતી કે બુટેરાયજી આવ્યા છે. એમની દેહમુદ્રામાં પ્રતાપ હતો, આમમુદ્રામાં ગુણગૌરવ હતાં અને વિશાલ લલાટપટ્ટમાં બ્રહ્મચર્યનું અલો કિક જ હતું. એમના પંજાબી ખડતલ દેડમાં પણ સુન્દરતા, સુકુમારતા અને સજજનતા તરવરતાં. બટેરાયજી મહારાજ એટલે પરમ ત્યાગમૂર્તિ, મહાયોગીરાજ, સત્ય અને સંયમની પ્રતિમા. દૂધપાકને કઢી માને, કડકડતી ઠંડીમાં ઓઢેલાં વસ્ત્ર સાધુને આપી દે અને દલપતભાઈ શેઠને વંડે વર્ષો સુધી રહેવા છતાં યે શેઠાણુને ઓળખવાની તમન્ના ન રાખે એવા એ નિઃસ્પૃહી હતા. એમની અમીભરી વેધકદષ્ટિ અને ભવ્ય મુખારવિન્દ આજે ય પણ સંભારનારા છે. એમની કાર્યશક્તિના આત્મા મૂલચન્દજી મહારાજ હતા. સત્ય ધર્મના ઉપાસક સાધુઓ ગુજરાતમાં વિચરે છે એમ સાંભળ્યું અને તેની ખાત્રી કરવા સૌથી પ્રથમ તેઓ ગુજરાતમાં આવ્યા અને પછી ગુરુજીને, વૃદ્ધિચંદજી મહારાજને લઈ આવ્યા. બુટેરાયજી મહારાજ જ્યારે પંજાબ ગયા ત્યારે ગ૭વ્યવસ્થા, જૈન સંઘની સંભાળ મૂલચન્દજી મહારાજના શિરે હતી. આત્મારામજી મહારાજ પણ પિતાની પૂજાઓમાં આ ગ૭પતિને આ રીતે મરે છે “સંપ્રતિ મુક્તિગણિ રાજા” અને પોતાને માટે “તસ લઘુ ગુરુબઘવ” નું સુંદર ગૌરવવન્ત વિશેષણ સમપે છે. ધન્ય છે એ ગુરુભક્ત શિષ્યને !
આજે જે પુરુષસિંહની શતાબ્દિ ઉજવાય છે તેમને અને બુટેરાયજી મહારાજના જીવનને કઈ મહત્વને સુયોગ સધાયો છે. બુટેરાયજી મહારાજે ૧૮૮૮ માં સ્થાનકમાગ દીક્ષા લીધી અને ૧૮૯૪ માં તેમને મૂર્તિપૂજાની તથા મુહપત્તિ વીસે કલાક મુખે બાંધવાની નથી એવી શ્રદ્ધા થઈ, જ્યારે એ જ સાલમાં આત્મારામજી મહારાજનો જન્મ થયે કે જેમની આજે શતાબ્દિ ઉજવાય છે. બટેરાયજી મહારાજ આદિ ત્રિપુટીએ ૧૧૧-૧૨ માં સંવેગ દીક્ષા લીધી છે, જ્યારે એ જ સાલમાં આત્મારામજી મહારાજે ઢંઢકદીક્ષા લીધી છે. ગુરુને સ્વર્ગદિન એ જ શિષ્યને જન્મદિન. વાહ કેવો સરસ સુગ. ગુરુભક્ત શ્રી આત્મારામજી મહારાજે ગુરુ–આજ્ઞા પાળી; ગુરુએ પ્રગટાવેલી જાતિમાં દીપાવલી પ્રગટાવી પંજાબનો ઉદ્ધાર કર્યો. સમસ્ત જૈનશાસન દીપાવ્યું. આજે એ ગુરુભક્ત મહાન આત્મારામજીના પુણ્ય શતાબ્દિ સ્મારક ગ્રંથમાં તેઓશ્રીના ગુરુદેવ, ધર્મવીર શ્રી બુટેરાયજી મહારાજના ચરિત્રરૂપી પુષ્પાંજલિ આપી હું પણ કૃતાર્થતા અનુભવું છું. ધન્ય છે એ શાસનપ્રભાવક ધર્મવીરને ! જેમનામાં અસાધારણ શક્તિ, અસીમ પ્રતિભા, અનન્ય વ્યક્તિત્વ અને આદર્શ આધ્યાત્મિક જીવનને સુંદર સુગ થયે હતો. એમને ભૂરિ ભૂરિ વંદના કરતો વિરમું છું.
•: ૭૪ •
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #666

જે પંજાબકેસરી ન્યાયનિધિ જૈનાચાર્ય શ્રી વિજયાનંદસૂરિ (આત્મારામજી મહારાજ)ની જન્મ-શતાબ્દિ ઉજવવાની અત્યારથી તૈયારી કરાય છે તે મહાપુરુષે મારા સ્વ. પૂજ્ય પિતામહ તેમ જ પિતાજીને જૈનધર્મના રંગથી વિરોષતઃ રંગી, તેમના ઉપર સાક્ષાત્ અને મારા ઉપર પરંપરાએ અપ્રતિમ ઉપકાર કર્યો છે. એટલે એ ત્રણમાંથી હું યત્કિંચિત્ મુક્ત થઈ શકું તે માટે, એ મહાપુરુષના શાબ્દિક દેહરૂપ અનેકવિધ કૃતિઓ પૈકી જૈનતવાદ ને અજ્ઞાનતિમિરભાસ્કર મારા પ્રાથમિક ધાર્મિક અભ્યાસને આગળ વધારવામાં સહાયક નીવડેલ હોવાથી, એ મહાનુભાવની એક કૃતિ નામે નવતત્ત્વસંગ્રહનું સંપાદનકાર્ય કરવાનો મને સુયોગ મળેલ હોવાથી તેમ જ એના પ્રકાશનમાં તથા આ સ્મારક ગ્રંથની ઉત્પત્તિમાં પણ એ જ મહોદયના જમણા હાથ” તરીકે ઓળખાવાતા અને મારા ઉપર નિ:સીમ ધાર્મિક વાત્સલ્ય રાખનારા શ્રી વિજયવલ્લભસૂરિને પૂર્ણ ફાળો હોવાથી, મારી મતિ મંદ હોવા છતાં હું આ લેખન દિશામાં પ્રયાણ કરવા પ્રેરાઉં છું.
- - - A
અર્થ ને અવતાર–અવતરણને સામાન્ય અર્થ “ઉતાર” કે “ટાંચણ થાય છે. એને અંગ્રેજીમાં “Quotation” કહેવામાં આવે છે. એક રીતે વિચાર કરતાં જણાય છે કે આપણુ પ્રતિભાપૂર્ણ, પ્રામાણિક, પ્રાચીન ને પ્રતિષ્ઠિત આગમો પણ અવતરણરૂપે છે, કેમકે એ આગમે પૈકી ખાસ કરીને અંગસૂત્રે દેવાધિદેવ અરિહંત પ્રભુના અર્થની સૂત્રરૂપે ગુંથણી છે. આપણું આહત શાસનમાં નિરાધાર સ્વમનીષિકાને સ્થાન નથી એટલે આપણા પૂજ્ય મુનિવરાદિએ રચેલાં શાસ્ત્રોમાં અવતરણ ઉપલબ્ધ થાય તેમાં નવાઈ જેવું કશું નથી. પોતે જે કંઈ કહે છે તે પૂર્વ મુનીશ્વરનાં કથનને અનુરૂપ (સરખા“ના મૂરું સિતે ક્રિશ્ચિત ) છે, એ બતાવવા માટે તેમણે અવતરણે રજુ કર્યા છે. આમ કરીને તેમણે “મીંગનો ચેન જત: 8 જૂથ: ” એ ન્યાયને ચરિતાર્થ કર્યો છે, કેમકે ખૂદ તીર્થકર ભગવાન પણ અન્ય તીર્થકરોએ કહ્યું છે ને કહેશે તે જ અમે કહીએ છીએ એ ઉલ્લેખ કરે છે.
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
: ૭૫ :

Page #667

અવતરણનું અવલેકન પ્રારંભ–જેન વાલ્મયને લગતા સંસ્કૃત ગ્રંથમાં અવતરણ આપવાનો પ્રારંભ વાચકવર્ય શ્રી ઉમાસ્વાતિથી થયો હોય એમ જણાય છે, કેમકે ગીર્વાણ ગિરામાં ગુંથાયેલા છે જેને ગ્રંથ અત્યારે ઉપલબ્ધ થાય છે તેમાં એમનું રચેલું તત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અને સ્વપજ્ઞ ભાગ્ય પ્રથમ ગણાય છે અને એ ભાષ્યમાં અવતરણ કે સંવાદી ઉલ્લેખ જોવાય છે.
વર્ગ–રામાન્ય રીતે અવતરણને બે વિભાગમાં વિભકત કરી શકાય. (૧) પિતાના સાંપ્રદાયિક ગ્રંથને લગતાં ને (૨) અન્ય સંપ્રદાયના ગ્રંથને લગતા. આ દરેક વર્ગના પણ ભાષા, શેલી ઈત્યાદિ દૃષ્ટિકોણ મુજબ પ્રકારો પાડી શકાય. જેમકે પ્રાકૃત ભાષામાં લખેલા પદ્યબદ્ધ ઇત્યાદિ.
ચિહન–હસ્તલિખિત પ્રતિઓના અભ્યાસને તો એ વાત સુવિદિત છે કે પ્રતિઓમાં અલ્પવિરામઅર્ધવિરામ, પ્રશ્નવિરામ ઈત્યાદિ માટે ચિહ્નો હોતાં નથી, તેમ છતાં સળંગવિભાગવિહીન લખાણ જોઈને મુંઝવણ ન ઊભી થાય એવી સુંદર વ્યવસ્થા અવ્યદ્વારા આપોઆપ થઈ ગયેલી હોય છે. આ હકીકત આધુનિક અવતરણ ચિહ્નને પણ લાગુ પડે છે, કેમકે એનું સ્થાન ૩ , તદુ, રુતિ ઈત્યાદિ શબ્દોએ લીધું છે અને એ શબ્દાદિને પ્રયાગ અવતરણ–ચિહ્નની ગરજ સારે છે.
શૈલી–અવતરણે આપવાની છેલી એક જ પ્રકારની જોવામાં આવતી નથી. કેટલીકવાર અવતરણ ૩ ૪, તિ વચનાત કે એવા કઈ ભાવાત્મક ઉલ્લેખ વિના કરાયેલાં જોવાય છે. આવી પરિસ્થિતિમાં એ અન્યકર્તક હોવાથી શંકા સામાન્ય અભ્યાસીને થવાનો સંભવ નથી. ઉદાહરણાર્થે જુઓ શાસ્ત્રવાર્તાસમુચ્ચયના ત્રીજા તબકમાં આપેલું, બીજું અને ત્રીજું પદ્ય તેમ જ એનું ૬૨ મું પદ્ય એ અન્યકર્તક છે, પરંતુ અનઅભ્યાસી એને મૂળરૂપ સમજે તેમ છે. આવી પરિસ્થિતિ તત્ત્વસંગ્રહની ૯૧૨ થી ૯૧૪ અને ત્યાર પછીની કેટલીક કારિકાઓને પણ લાગુ પડે છે. માત્ર મૂળ જેનારને ૯૧૨ થી ૯૧૪ કારિકાઓને રચનાર ભામહ અને ત્યારપછીની કેટલીક કારિકાઓનો રચનાર કુમારિક છે એવા ખ્યાલ આવવાને બહુ જ ઓછો સંભવ છે.
કેટલીક વાર એકનું એક પદ્ય અન્યાન્ય કૃતિમાં લેવાય છે. અને તેમ છતાં તે અમુક ગ્રંથમાંથી ઉદ્ધત કર્યા વિષે કશે ઉલ્લેખ કરાયેલો હોતો નથી. આનું કારણ એમ જણાય છે કે જેન લેખકો પોતાને સ્વતંત્ર ગ્રંથકાર તરીકે ઓળખાવવા ઈચ્છતા ન હતા, કિન્તુ તેઓ ઓછેવત્તે અંશે સંગ્રહકાર જ છે એવું તેમનું સચોટ માનવું હતું. કેટલાક ગ્રંથકારે ૩ ૨ કે એવી મતલબના શબ્દદ્વારા અવતરણ રજુ કરે છે ખરા, પરંતુ તે કયા ગ્રંથમાંનું
૧ અન્યાન્ય ઉલેખોની યાદી માટે જુઓ મારી અંગ્રેજીમાં લખાયેલો અને ટૂંક સમયમાં ભાંડારકર પ્રાચ્યવિદ્યાસંશોધન મંદિરના માસિકમાં પ્રસિદ્ધ થનાર લેખ.
: ૭૬ :
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #668

શ્રી. હીરાલાલ રસિકદાસ કાપડિયા
અવતરણ છે તેનો નામનિર્દેશ કરતા નથી. આનાં ત્રણેક કારણુ હોવાની કલ્પના થઇ શકે છે :—
( ૧ ) જ્ઞાન એ સાર્વજનિક સંપત્તિ ગણાતી હોવાથી એના પ્રકાશકાદિના નામનિર્દેશનો ઉલ્લેખ કરવાની તે સમયમાં પ્રથા ન હોય.
( ૨ ) જે સમયમાં ગ્રંથ રચાયો હોય તે સમયના વિદ્વાનોને અવતરણનુ સ્થળ જાણીતુ હોવાથી તેનો ઉલ્લેખ કરવાની આવશ્યકતા રહેતી ન હોય.
( ૩ ) તેમણે પોતાના ગુરુ કે પ્રગુરુ પ્રમુખ પાસેથી અવતરણ હોય, પરંતુ તેના મૂળ સ્થળ સંબંધી તેમના તરફથી પ્રકાશ પડી ન
વિભાગાદિની અને
કેટલાક ગ્રંથકારોએ કેવળ ગ્રંથનું જ નામ ન દર્શાવતાં તેના પોતાને ગ્રંથમાં રચતી વેળા પ્રાપ્ત થયેલી હસ્તલિખિત પ્રતિના પાનાની પૂર્ણ નોંધ લીધેલી જોવાય છે. કેટલીક વેળા 66 इति वचनात् ” એમ કરીને અવતરણ પૂર્ણ કરનાર પોતાના ગ્રંથમાં આપેલાં સમસ્ત અવતરણોનો આ રીતે કે અન્ય કોઈ રીતે સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ કરતા નથી. દાખલા તરીકે શ્રીમલિયેસૂરિએ સ્યાદ્વાદમજરીમાં કેટલીકવાર ન્યાય પ્રવેશની વૃત્તિ, પ્રમાણમીમાંસા, સ્યાદ્વાદરત્નાકર ને રત્નાકરાવતારિકામાંની પંક્તિઓનો શબ્દશ: ઉપયાગ કર્યા છે, છતાં તેમણે તેને અવતરણરૂપે નિર્દેશ કર્યા નથી.૧
આ પ્રમાણે અવતરણ ર કરવા માટે અન્યાન્ય શૈલીનેા આશ્રય લેવાયેલા છે. ઉપયાગ-પેાતાની કૃતિને પ્રામાણિક સિદ્ધ કરવા માટે અવતરણાના ઉપયાગ કરાય છે એ વાત ઉપર કહેવાઈ ગઈ છે. આ ઉપરાંત અવતરણાના ઉપયેગ પૂર્વ પક્ષ રજુ કરવા માટે પણ કરાય છે. વળી ગ્રંથ કે ગ્રંથકારને સમય નિીત કરવામાં અવતરણ કામમાં લેવાય છે, જેમકે શ્રીયાકિનીમહત્તરાસૂનુ હરિભદ્રસૂરિ કયારે થયા એને નિર્ણય કરવા માટે તેમણે કરેલ ઐદ્ધતાર્કિક ધ કીતિ ને તેના ગ્રંથગત પ ંક્તિઓ, નદિમુત્તની ચૂર્ણિની પંક્તિ ઇત્યાદિ કામમાં લેવાય છે.
પૂર્વે સૂચવાઇ ગયું છે તેમ જ્યારે ગ્રંથ રસગ્રહાત્મક હોય ત્યારે તેમાંની કાઇ
સાંભળી ઉદ્ધૃત કર્યું. શકયો હોય.
૧ જુએ રાયચદ્ર જૈન શાસ્ત્રમાલાદારા પ્રકાશિત આવૃત્તિ ( પૃ॰ ૧૮ ), ઇ. સ. ૧૯૩૫,
૨ દાખલા તરીકે શ્રી નેમચંદ્રસૂરિષ્કૃત ગામ્મટસાર. એના જીવકાંડની “ નિષ્ક્રમ્સ ” થી શરૂ થતી ૬૧૪ મી ગાથા સર્વાસિદ્ધિ ને રાજવાતિક એ એ દિગબરીય ગ્રંથેામાં તેમ જ પ્રજ્ઞાપનાસૂત્ર તથા તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર ( અ. ૫, સૂ. ૩૫ ) ની ભાષ્યાનુસારિણી ટીકા ( પૃ. ૪૨૫ ) એ એ શ્વેતાંબરીય ગ્રંથામાં પણ થોડાક ફેરફાર સાથે ઉપલબ્ધ થાય છે.
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]

.: 99 :

Page #669

અવતરણનું અવલોકન પંક્તિ વગેરે અન્યત્ર ઉદ્દધૃત થયેલી જણાતાં તે એ ગ્રંથની છે એમ માનીને એટલા જ ઉપરથી જે ગ્રંથમાં એ અવતરણ ઉપલબ્ધ થયું હોય તેના સમયને નિર્ણય કરાય તો તે બ્રાતિમૂલક નીવડવાનો સંભવ છે; કેમકે સંગ્રહાત્મક ગ્રંથમાં કેટલીક વાર એની પૂર્વેના ગ્રંથની પંક્તિ વગેરે ગુંથી લેવામાં આવેલ હોય છે અને છતાં તે મતલબનો કશે ઉલ્લેખ ત્યાં હોતા નથી.
હસ્તલિખિત પ્રતિઓમાં કેટલીક વાર મૂળ લખાણની ઉપર કે નીચે અથવા તો આજુબાજુ રાખેલા હાંસિયામાં એ પ્રતિને ઉપગ કરનારે જે કાંઈ સેંધ્યું હોય તેને પણ આગળ ઉપર એ ઉપરથી નકલ કરનાર જે અજ્ઞાત હોય તો તેને ચાલુ ગ્રંથમાં મેળવી લે છે. આ પ્રમાણેની ભૂલને લીધે જે કઈ અવતરણ દાખલ થઈ ગયેલ હોય તો તે ગ્રંથ કે ગ્રંથકારના સમયનિર્ણયમાં ગેરસમજ ફેલાવે છે અને નિરર્થક ચર્ચાનો વિષય થઈ પડે છે.
આ ઉપરથી સમજાયું હશે કે અવતરણ પ્રક્ષિપ્ત છે કે કેમ અથવા તે અમુક જ ગ્રંથ માંથી ઉદ્ધત થયું છે કે તેની પૂર્વેના કોઈ ગ્રંથનું છે તેની પૂરતી તપાસ કરીને સમયનિર્ણય કરવો જોઈએ, જેથી વખત જતાં તે અપ્રમાણિક કરવાને ભાગે સંભવ રહે.
અવતરણ ગ્રંથના સંસ્કરણમાં પણ સહાયક થઈ પડે છે. આની પ્રતીતિ માટે એક જ ઉદાહરણ આપવું બસ થશે કે ભાંડારકરે-
પ્રાવધાસંશોધનમંદિર તરફથી પ્રસિદ્ધ થતા મહાભારતના સમીક્ષાત્મક સંસ્કરણ માટે એના વિદ્વાન્ સંપાદક મહાશય ર્ડો. વી. એસ. સૂકથનકરે મને સ્થાયી વિજ્ઞપ્તિ કરી રાખી છે કે મહાભારતને લગતાં જે કોઈ અવતરણાદિ મારાં જોવામાં આવે તે મારે એમને પૂરાં પાડવાં. પ્રસ્તુત સંસ્કરણ માટે અનેક સ્થળેથી હસ્તલિખિત પ્રતિઓ તેમને મળી છે, તેમ છતાં જ્યારે આ પ્રમાણે તેઓ વિજ્ઞપ્તિ કરે છે ત્યારે એ ઉપરથી અવતરણો ગ્રંથની પુનર્ઘટનામાં કે અમૂલ્ય ભાગ ભજવે છે તે સંબંધમાં વિશેષ કહેવાપણું રહેતું નથી.
અત્રે એ વાતની નેંધ કરવી આવશ્યક સમજાય છે કે ગ્રંથનું સંસ્કરણ કરતી વેળા તગત અવતરણમાં અનાવશ્યક પરિવર્તન કરાય છે તેથી વૈકલ્પિરૂપ ને પાઠાંતરને નાહક નાશ થાય.
સંશોધન-જ્યારે જ્યારે ખાસ કરીને પ્રાચીન ગ્રંથોમાં અવતરણ આવે છે ત્યારે ત્યારે તેના મૂળ સ્થળો શોધવા માટે વિશિષ્ટ અભ્યાસની આવશ્યકતા સંભવે છે.
૧. આવા કેટલાક ગ્રંથ તરીકે શ્રી હરિભદ્રસૂરિકૃત અનેક કૃતિઓ, તાર્યાધિગમસૂત્રની ભાષ્યાનુસારિણી ટીકા, સન્મતિ પ્રકરણની ટીકા તેમજ અન્યોગવ્યવદિકાઢાત્રિશિકાની ટીકા નામે સ્વાવાદમંજરીને અત્ર ઉદાહરણ તરીકે નિર્દેશ કરવો બસ થશે.
•: ૭૮ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #670

શ્રો, હીરાલાલ રસિકદાસ કાપડિયા કેટલીક વાર સંશોધક મહાશય સ્વપરસમયના જ્ઞાતા ને વિદ્યાવ્યાસંગી હોવા છતાં તેમને અમુક અવતરણનાં મૂળ સ્થળ શોધી કાઢવામાં સફળતા મળતી નથી.
અવતરણમાં મૂળ સ્થળો પત્તો નહિં લાગવાનું એક કારણ એ જણાય છે કે જે ગ્રંથમાંથી એ ઉતારે કરાયો હોય તે ગ્રંથ ક્યાં તો લુપ્ત થઈ ગયેલ હોય અથવા તે કેઈક ભંડારમાં હજુ પડી રહેલા હોવાથી અપ્રાપ્ત સ્થિતિમાં હોય. અવતરણેને પહોંચી વળાય તેટલા અભ્યાસને અભાવ એ કારણ તો દેખીતું જ છે. એને દૂર કરવા માટે એક માર્ગ એ છે કે જે અવતરણોનું સ્થળ પુષ્કળ પરિશ્રમ કરવા છતાં પણ એકલે હાથે નહિ શધી શકાયું હોય તેની એક યાદી કઈ પ્રસિદ્ધ માસિકમાં છપાવવી અને એનું મૂળ જણાવવા માટે વિશિષ્ટ વિદ્વાનોને વિજ્ઞપ્તિ કરવી.
આંક–આંક” શબ્દના અડસટ્ટો, ઘડિયા કે પાડા, જાડાઈ કે પાતળાઈનો હિસાબ, ઝીણાં છિદ્રવાળી ચાળણું, નિશાની, ભાવ, મૂલ્ય, સંખ્યા અને સીમા એમ વિવિધ અર્થો થાય છે. તેમાંના આ શીર્ષક હેઠળ છેલ્લા બેને જ અત્ર વિચાર કરવામાં આવે છે. અમુક ગ્રંથમાં કેટલાં અવતરણો હોવાં જોઈએ એને માટે કોઈ નિયમ નથી. એ તે અવતરણ રજુ કરનારની મુનસફી ઉપર આધાર રાખે છે. ગ્રંથ ના હોય અને તેમાં પ્રબ અવતરણે આપેલાં હોય, જ્યારે ગ્રંથ મોટો હોય છતાં બહુ જ થોડાં અવતરણે એમાં હોય, ઘણુંખરું મહાકાય ગ્રંથમાં વિશેષ અવતરણ મળી આવે છે અને એ સ્વાભાવિક છે. જેમકે લોકપ્રકાશમાં લગભગ ૭૦૦ ગ્રંથની સાક્ષી અપાયેલી છે.
અંતમાં આ પ્રમાણે અવતરણોને અંગે જે કેટલીક બાબતોને અહીં ટૂંકમાં ઉલ્લેખ કરાવે છે તેનું નિમિત્ત કારણ બહુશ્રત શ્રી વિજયાનંદસૂરિના વિવિધ ગ્રંથમાં ઉપલબ્ધ થતા અનેકવિધ અવતરણનું અવલોકન છે એમ સૂચવતો અને એ સ્વર્ગસ્થ મહાનુભાવના જે વિવિધ ને યથાસ્થિત ગુણેથી આકર્ષાઈને આ સ્મારક અંક યોજવામાં આવ્યું છે તે સદ્દગુણેથી સૌ કોઈનું હૃદય પલ્લવિત બને એવી અભિલાષા પ્રદર્શિત કરતો હું વિરમું છું.
૧ દાખલા તરીકે જુઓ તત્ત્વતરંગિણીની પત્તવૃત્તિ. શતાબ્દિ ગ્રંથ ] .

Page #671

શાલની.
આત્મારામે આત્મ-પાં પ્રવેશી, બેઠો તેના એક દેશે ગવેષી;
શોભા ભાળી ચિંતવે ચિત્ત ધામે, આત્મારામે આત્મ આરામ પામે. ૧ આ તે સાક્ષાત્ નંદનોદ્યાન છે શું? વા અત્રે સૈ ઉપમા હીન છે શું ?
મૂર્તાત્મા શું "ભાવ આ શાંત નામે? આત્મારામે આત્મ આરામ પામે. ૨ આહા ! કે બાગ છે એહ ચા? દેખી દશે આ ઠરે ચિત્ત મહારું;
શાંતિનું સામ્રાજ્ય એકત્ર જામે ! આત્મારામે આત્મ આરામ પામે. ૩ શાલી શીલે પુષ્પદ્રુમે લસંતે, ફેલાવે છે સર દિદિગતે;
ગુંજતા ત્યાં સંતભૃગો વિરામે, આત્મારામે આત્મ આરામ પામે. ૪ જેના ઊંડા મૂલ સદર્શને છે, જેના કંધે જ્ઞાનીના શાસન છે;
એવા છાયાવૃક્ષ આ મોક્ષ નામે, આત્મારામે આત્મ આરામ પામે. આ વૃક્ષમાં અંગ શાખા વિશાલા, ને ઉપાંગે છે પ્રશાખા રસાલા
૧પત્રો અત્રે સંયમસ્થાન તામે ! આત્મારામે આત્મ આરામ પામે. આ વૃક્ષો છે લબ્ધિ-પુષ્પ સંતા, સ્વાદુ સ્વાદું સત્ ફલેથી લચંતા;
એના ગે રમ્યતા ખૂબ જામે, આત્મારામે આત્મ આરામ પામે.
૧ આત્મારામ૧) આત્મારૂપ આરામ-બગીચો અથવા આત્માને બગીચો.
(૨) આત્માનું આરામસ્થાન-વિશ્રાંતિસ્થાન.
(૩) આત્મામાં રમણ કરે તે આત્મારામ. ૨ આત્મપથિક-મુસાફર. ૩ વિશ્રાંતિ. ૪ જૂન, ઉતરતી. ૫ રસ. ૬ સુંદર. ૭ પુષ્પબહુલ–પુષ્કળ પુષ્પવાળા વૃક્ષ તે પુષ્પદ્રુમ. ૮ સુગંધી, પરિમલ. ૯ થડ. ૧૦ ગાઢ છાયાવાળા વૃક્ષ તે છાયાવૃક્ષ. ૧૧ પાંદડાં. ૧૨ મીઠાં. * “રંગમૂળે ધમો કaો ઉગાર્દિ સિત્ત, '–શ્રી અષ્ટપ્રાભૂત,
[ શ્રી આત્મારામ

Page #672

ડૉ. ભગવાનદાસ મનઃસુખલાલ મહેતા સ્વાધ્યાથી “ડ્યાં સુસાધુ ૧૩વિહગ, વિસ્તારે છે ગાનકેરા તરંગ;
એની છાયાથી ય સંતાપ શામે, આત્મારામે આત્મ આરામ પામે. ૮ વિશ્રા વેલા ક૫ સવલ્લરીના, નીલા નીલા એ ૧૪નિકુંજે ૫નિલીના
આત્માલાપે કેકિલ લીન આમે ! આત્મારામે આત્મ આરામ પામે. ૯ દીધિંકામાં શોભતા પખંડે, પડ્યો જાણે પંક નિર્લેપ સં;
સેવે તેને ભવ્ય હંસે પ્રકામે, આત્મારામે આત્મ આરામ પામે. ૧૦ ત્યાંથી વાતો બંધબંધુ સુગંધી, આપે શીળી હિમ શી સાખ્યસંધિ !
૧૯લાંતિ શાંતિ ભ્રાંતિજન્યા વિરામે, આત્મારામે આત્મ આરામ પામે. ૧૧ દુશ ને રકંટકે ઉદ્ધરતા, સાતા ત્રાદ્ધિ ગાર સંહરતાં,
ભૂમિશુદ્ધિ કો કરે એહ ધામે, આત્મારામે આત્મ આરામ પામે. પાત્ર-ક્ષેત્રે બધિ સબીજ વાવી, સિંચે માળી સદ્ગુરુ જ્ઞાન–વારિક
ને ફૂટે ત્યાં અંકુરે વૃત્ત નામે, આત્મારામે આત્મ આરામ પામે. તે અકુરા ગુપ્તિથી ૨૪ગુમ રાખી, રક્ષે સાક્ષાત્ રક્ષિકા-માત૫ ભાખી;
વૃદ્ધિ પામે આમ તે નિર્વિરામે, આત્મારામે આત્મ આરામ પામે. ૧૪ વહેતી એહી ભાવના સારણીઓ, વૈરાગ્યના વારિની વાહિનીઓ;
પોષે જ્ઞાનકુમને ઠામ ઠામે, આત્મારામે આત્મ આરામ પામે. ચૈતન્યના અન્ન ઊડે ફુવારા ! ૯દષ્ટાઓને ચિત્ ચમત્કારકારી !
તાપ હેના વશીકરોથી પ્રશામે, આત્મારામે આત્મ આરામ પામે. ૧૬
૧ર
૧૩ વ્યોમવિહારી, પક્ષી. ૧૪ લતાગૃહમાં. ૧૫ લપાયેલા, છુપાયેલા. ૧૬ મશગુલ, એકતાન, લય પામી ગયેલ. ૧૭ અત્યંત પણે, આત્મતૃપ્તિ પ્રમાણે. ૧૮ ગંધને બંધુ-સહચર, ગંધહ, પવન. ૧૯ કંટાળો, થાક. ૨૦ શ્રમ. ૨૧ (૧) ભ્રમણાથી ઉપજેલી, (૨) પરિભ્રમણથી-ભટકવાથી ઉપજેલી. ૨૨ દુષ્ટ શલ્યો-માયા, મિથ્યાત્વ અને નિદાનશલ્ય. ૨૩ આત્મદેષરૂપ કાંટા. ૨૪ સંરક્ષિત. ૨૫ સમિતિ-ગુપ્તિરૂપ અષ્ટપ્રવચનમાતા. ૨૬ વિના વિરામે, નિરંતર. ૨૭ જલની નીક. ૨૮ વહન કરનારી, લઈ જનારી. ૨૯ શ્લેષઃ (૧) પ્રેક્ષકોને, (૨) આત્મદર્શી-દષ્ટાઓને. ૩૦ સૂક્ષ્મ કણથી.
શતાબ્દિ ગ્રંથ ].
: ૮૧ :

Page #673

આત્મારામ
આહા! આવું રમ્ય મેં ધામ દીઠું! માનુ તેથી ભાગ્ય મ્હારું
ગરીઠું ;
આ તા દીઠા માત્રથી ખેદ વામ, આત્મારામે આત્મ આરામ પામે. નેત્રા રીઝયા, ચિત્ત મ્હારું પ્રસન્ન, જાણું નિશ્ચે એડ ન્યુ સુધન્ય; વિસારી સંસાર તૃષ્ણા ક્ષુધા મેં, આત્મારામે આત્મ આરામ પામે. અત્રે આવ્યે તે થયુ સારું! સારું! આવું તેથી ઉઘડવું ભાગ્ય મ્હારું; આ વ્હેલાં તે હું ભમ્યા ઠામ ઠામે, આત્મારામે આત્મ આરામ પામે. ૧૯ નાનાર જન્મારણ્યમાં આથડીને, નાના નાના દુ:ખવૃંદા સહીને;
થાકયો પાકો પ્રાપ્ત હું એહ ધામે, આત્મારામે આત્મ આરામ પામે. પામ્યા શાંતિ હાશ ! હું શાંતિકામી, ૩૩ભ્રાંતિ ભાંગી, ૩૪શ્રાંતિ વિશ્રાંતિ પામી; ના'વે જન્મ ગ્રીષ્મ સંતાપ સામે, આત્મારામે આત્મ આરામ પામે. આધિ વ્યાધિ ને ઉપાધિ બધીયે, બાધાકારી ને'ય અત્રે જરીયે;
આન ંદાના ઉત્સવેા માત્ર જામે, આત્મારામે આત્મ આરામ પામે ને અભેાધિ ગર્જના ગાઢ ઘેરી, વાગે વેગે વિજયાનંદ ભેરી;
ભાગે સેના મેાહની ડામ ડામે, આત્મારામે આત્મ આરામ પામે, આત્મારામે એજના પ તેજ:પુજ, આત્મારામે સિદ્ધિના શુદ્ધ કુંજ;
આત્મારામે આત્મ આનંદ ગુજ, આત્મારામે આત્મને આત્મ! યુજ!૩૬ ૨૪
:
• ૮૨ •
અનુષ્ટુપૂ મનાનંદન છે આત્મા, આત્મા વંદન ધામ છે; આત્મા જ શુદ્ધ આદેય, હેય અન્ય તમામ છે. ૩૭સુસ્થિત ૩૮અમૃત સ્થાને, આત્મારામ ૩૯નત છે; અક્ષરદે૪॰ અદ્યાપિ, આત્મારામ જીવંત છે.

૧૭

૧૮
२०
૨૧
૨૨
૨૩
૨૫
૩૧ મોટામાં મોટુ શ્રેષ્ઠ. ૭૨ વિવિધ જન્મરૂપ વન-વગડામાં.
૩૩ ભ્રમણા અથવા પરિભ્રમણ. ૩૪ શ્રમ-થાક, વિશ્રામ-વિરામ પામ્યા, થાક ઉતરી ગયા. ૩૫ એજમ્ , આત્મવી-શકિત. ૩૬ યાજ, ખેડ.
૩૭ શ્લેષ: ( ૧ ) સારી સ્થિતિવાળા ( ૨ ) સમ્યક્પણે સ્થિત, સ્થિર, ધ્રુવ. ૩૮ શ્ર્લેષઃ ( ૧ ) અમરપદમાં, મુક્તિમાં, ( ૨ ) અમર દેવસ્થાનમાં, સ્વમાં. ૩૯ શ્ર્લેષ: ( ૧ ) અનંત સંખ્યાવાચક, ( ૨ ) અત રહિત, અપસિત. ૪૦ શ્લેષઃ ( ૧ ) અવ્યય સ્વરૂપી, અવિનાશી; ( ૨ ) અક્ષર-વરૂપ દેહવાળા.
૨૬
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #674

ન જીવજવાનંદસૂરીશ્વરજી
Illegalleri
આથી
&
SAAAA!િ words
नात्मपत्सम
સંવત્ ૧૮૯૨ ના ચૈત્ર શુદિ ૧ ના રોજ પંજાબની વીર ભૂમિમાં, ક્ષત્રિય વંશમાં એક બાળસૂર્ય ઊગ્યો. ધીમે ધીમે એ બાળસૂયે પિતાને પ્રકાશ ભારતના-અને ભારત બહારના દેશમાં પણ પાથર્યો. અજ્ઞાનરૂપી તિમિરને નિવારવાનું અપૂરું રહેલું વ્રત પૂરું કરવાને જ જાણે કે દેહ ધર્યો હોય તેમ સારું યે જીવન તેમણે જ્ઞાનપ્રચાર અર્થે અમ્'. ભારતના સંત-સાધુઓ-તપસ્વીઓ એક ઉજવળ નક્ષત્રમાળા રચે છે. એ તિર્ધરોની વચ્ચે શ્રી આત્મારામજી મહારાજે પોતાનું સ્થાન દીપાવ્યું.
- જૈન સમાજ ઉપર તે એમનો અનહદ ઉપકાર હતો. જેના દર્શનની આસપાસ હેમ અને આક્ષેપના ઘન વાદળ ઘેરાઈ રહ્યા હતા. શ્રમણે–સાચા પંચમહાવ્રતધારીઓના સિંહનાદ સંભળાતા બંધ થયા હતા. બરાબર એ જ વખતે આ પંજાબી સિંહ દર્શનશુદ્ધિ અને ચારિત્રશુદ્ધિની ત્રાડ ગજવી. મિથ્યાત્વ અને દ્વેગ, પ્રપંચ અને કૃત્રિમતા એકીસાથે હલી ઊઠ્યા.
એમનું આખું જીવન વિગતવાર વર્ણવવાનું આ સ્થાન નથી. સંકુચિત સીમામાં રહેવાથી એમને કેટલું દુઃખ થયું, એમણે અંતરાયોને ભેદી પોતાનો અભ્યાસ શી રીતે વધાર્યો અને પિતાના જ અનુરાગીઓ, પિતાના જ અનુયાયીઓ, વડીલ વિગેરે સામે એક માત્ર સત્યની ખાતર કેટલું ઝૂઝવું પડ્યું તે તો એમના જીવનના ન્હાના-હેટા લગભગ બધા જ પ્રસંગે બતાવી આપે છે. ખરેખર, એ એક મહારથી હતા.
આવા એક નરવીરના પુનિત નામ સાથે સંકળાયેલી સભા અને એ સ્વર્ગસ્થ પુરુષના પુણ્ય પ્રતાપે સભાએ પ્રાપ્ત કરેલી યત્કિંચિત્ સફળતાને આછો ઈતિહાસ રજુ કરવાની મને જે તક મળે છે તે હું સહર્ષ વધાવી લઉં છું.
- સ્વ. આચાર્યદેવ પિતે જ્ઞાનની એક પરબરૂપ હતા. ઘણું તરસ્યા પથિકે એ એ પરબમાંથી ધરાઈ-ધરાઈને જ્ઞાન પાન કર્યું છે. તેઓ પોતાની પાછળ જે પુસ્તક મૂકતા ગયા છે તેના વાંચનથી પણ ઘણા ઘણા જિજ્ઞાસુઓ આજે પિતાની તરસ છીપાવે છે. પાંડિત્યના પ્રદશતાબ્દિ ગ્રંથ ]

Page #675

આત્માનંદ ભવન-ભાવનગર
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #676

શ્રી. આત્મવલ્લભ ર્શનને જે એમને મોહ હોત, એટલે કે કેવળ લોકહિતની દષ્ટિ એમનામાં ન હોત તો તેઓ હિંદી ભાષામાં ગ્રંથ-રચના ન કરત. પણ તેઓ યુગબળનો પ્રભાવ જાણતા હતા, તેથી તે તેમણે ગૂઢ અને દુર્બોધ શાસ્ત્ર-સિદ્ધાંતે સહજ સરળ ભાષામાં ઉતાર્યા. પૂજાની પરિચિત રાગ-રાગિણીઓમાં એમણે પિતાની ઊમિએ પ્રકટ કરી.
લગભગ પચાસ વર્ષ ઉપર એ પુણ્યલેક પુરુષના ભાવનગરમાં પગલાં થયાં અને એ જ વખતે વકીલ મૂળચંદ નથુભાઈ, એમના લઘુબંધુ હરિચંદભાઈ, ખોડીદાસ ધરમચંદભાઈ, મગનલાલ ઓધવજી, દામોદર દીયાળ, દાદર હરજીવન અને જેન સોશીયલ કલબના સભ્યો વિગેરે ઉપર એ મહાત્માને અલૌકિક પ્રભાવ પડ્યો.
એ પછી, એ મહાપુરુષના સ્વર્ગારોહણ પછી બાવીસમે દિવસે રુ. દેઢ ની અતિ સામાન્ય મુડીથી આ અમારી સભા સ્થપાઈ. સ્વ. વીરચંદ રાઘવજી જેઓ મહારાજજીના સંસ્કાર લઈ અમેરિકા સુધી જેન શાસનની હાક વગાડીને પાછા સ્વદેશમાં આવ્યા હતા, તેમના જ હસ્તે આ સભાને ઉદ્દઘાટનવિધિ થયે.
સામાન્ય મુડી અને સામાન્ય પુસ્તકસંગ્રહના પાયા ઉપર ખડી થયેલી આ સભાએ, દિવસે દિવસે પિતાનો ઉત્કર્ષ વિસ્તાર્યો અને એ બધામાં અમને તો સ્વર્ગસ્થ પંજાબી ક્ષત્રિય મહાપુરુષના પુણ્યને જ પો મળ્યો છે એમ કહીએ તો એમાં કંઈ ખોટું નથી.
શ્રી આત્મારામજી મહારાજના સ્મારકરૂપ આ સંસ્થાના સંબંધમાં અહિં બહુ વિસ્તાર કરવાનું અમે યોગ્ય નથી ધાર્યું. ભાવનગરની આત્માનંદ જૈન સભા એક પ્રગતિશીલ સંસ્થા છે અને તેની વહીવટી વ્યવસ્થા, કઈ પણ નમૂનેદાર સંસ્થા સાથે સહેજે સ્પર્ધા કરી શકે એવી છે એમ તેના વાર્ષિક વિવરણે પોતે જ કહી આપશે. એટલું છતાં ગુરુસેવા અને જ્ઞાનપ્રચારને માટે આ સંસ્થાએ શું કર્યું છે અને શું કરી રહી છે તેની કંઈક કલ્પના આવી શકે તે માટે અહીં દોહનરૂપ મોટી વાતો રજુ કરી છે.
૧. ગુરુમંદિર કરવા માટે અને સ્થાયી સભા કરવા સારું જેન લતામાં આલીશાન મકાન શુમારે ચાલીશ હજારનું સંપાદન કરેલ છે.
ગુલાબચંદ આણંદજી કાપડિયા, પ્રમુખ ૨. સંસ્કૃત, પ્રાકૃત, ગુજરાતી, વસુદેવહીંડિ, બૃહતકપ, કલ્પસૂત્ર, શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર વગેરે આગમ; ષદર્શનસમુચય, કર્મગ્રંથ, ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરુષચરિત્ર વગેરે સંસ્કૃત શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
• ૮૫:

Page #677

શ્રી વિજયાન દસૂરીશ્વરજી સ’સ્મરણ
પ્રાકૃત ગ્રંથૈા દાનપ્રદીપ, કુમારપાળપ્રતિબેાધ, શ્રી તીર્થંકર ચરિત્રા અને ગુજરાતી ગ્રંથા મળી શુમારે અશે... તેમ જ શ્રી કાંતિવિજયજી ઐતિહાસિક ગ્રંથમાળા અને આ શતાબ્દિના
સમરણ નિમિત્તે શ્રી આત્માનંદ્ઘ શતાબ્દિ સીરીઝની શરૂઆત વગેરે ગ્રંથ પણ અલગ રીતે આ સભા પ્રગટ કરી રહેલ છે. ભારતવર્ષ માં કાઇ જૈન સસ્થા આટલું સાહિત્ય પ્રગટ કરી શકી નથી અને હજી ઢાઢ લાખ શ્લાકનુ કામ પ્રગટ કરવાની તૈયારીમાં છે.
૩. દશ હજાર પુસ્તકા આ વર્ગોમાં, જુદી જુદી
ભાષાના ધર્મ અને કથાનકાના વિવિધ સાહિત્યના પુસ્તકા, પચાસ ન્યુસપેપરનાં ફ્રી વાંચનના લાભ જૈન જૈનેતરને આપતી લાઇબ્રેરી ધરાવે છે.
વલ્લભદાસ ત્રિભોવનદાસ ગાંધી, સેક્રેટરી
૫. હસ્તલિખિત પ્રતાના એક સારા ભંડાર ( શુમારે ૧૬૦૦ પ્રતાના ) ધરાવે છે.
૪. કેળવણીના ઉત્તેજન અર્થ અને ગુરુભક્તિ નિમિત્તે જયતિ ઊજવવા પણ આર્થિકવ્યય સભા ચાલીશ વર્ષ થયા દર વર્ષે કરે છે.
૬. ગુરુશ્રીનુ નામ જેની સાથે જોડાયેલ છે તે શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ તેત્રીશ વર્ષ થયા સભા ચલાવે છે. અનેક વિવિધ લેખેારૂપી વાની જૈન સમાજને ચરણે ધરે છે, વગેરે વગેરે.

આ બધું ગુરુભક્તિ નિમિત્તે થાય છે અને તે સાથે આચાર્ય શ્રી વિજયવલ્લભસૂરીશ્વરજી, પ્રવતા કજી શ્રી કાન્તિવિજયજી મહારાજ, મુનિરાજ શ્રી હુ ંસવિજયજી મહારાજ અને પં. શ્રી
•ઃ ૮૬ •
શ્રી આત્મારામજી

Page #678

શ્રી. આત્મવિશ્વમાં
સંપતવિજયજી મહારાજની સભા ઉપર અપૂર્વ કૃપા છે. ગુરુભક્તિથી જ આ સભા આટલે દરજજે પહોંચી છે. ઉચ્ચ કોટીનું સાહિત્ય પ્રકટાવવા માટે તે સભા અને જૈન સમાજ મુનિરાજ શ્રી ચતુરવિજયજી મહારાજ અને મુનિરાજશ્રી પુણ્યવિજયજી મહારાજના જ સંપૂર્ણ આભારી છે. તેઓશ્રીને સાહિત્ય પરત્વે પ્રેમ અને રસ, ઊંચા પ્રકારની વિદ્વત્તા, સભા ઉપર અપૂર્વ કૃપા, શરીરની દરકાર ન કરતાં ઉચ્ચ સાહિત્ય પ્રગટ થાય તેવી અભિલાષા હોવાથી જ આ સભા આટલું ઉચ્ચ પ્રકારનું સાહિત્ય પ્રકટ કરી શકે છે. છેવટે શતાબ્દિના સ્મરણાર્થે મુનિરાજ આચાર્ય મહારાજ શ્રી વિજયવલ્લભસૂરીશ્વરજી મહારાજની કૃપા અને આજ્ઞાથી શ્રી ચરણવિજયજી મહારાજના પ્રયત્ન અને કૃપાવડે શતાબ્દિ સીરીઝની શરૂઆત સભા કરી શકી છે અને ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરુષચરિત્ર જેવા અમૂલ્ય ગ્રંથ પ્રકટ થઈ રહ્યા છે. શ્રી જેન આત્માનંદ સભા ભાવનગર તો તેઓશ્રીની ત્રણ જ છે.
ન્યાયનિધિ શ્રી વિજયાનંદસૂરીશ્વરજી મહારાજના સ્વર્ગવાસ પછી તરતજમાં એમના સ્મરણાર્થે જે કઈ સંસ્થા સ્થપાઈ હોય તે આ શ્રી જેન આત્માનંદ સભા છે. તે માટે તેને ખરેખર અભિમાન લેવા જેવું છે. જે મહાન પુરુષના પ્રભાવશાળી નામ સાથે આ સભાની સ્થાપના સંકળાયેલી છે તે મહાપુરુષની શતાબ્દિ ઊજવવાને પ્રસંગ આ સભાને પ્રાપ્ત થાય તે ખરેખર સભાના અહોભાગ્ય છે. હાલમાં શેઠશ્રી ગુલાબચંદ આણંદજી પ્રમુખ, ગાંધી વલ્લભદાસ ત્રિભુવનદાસ અને શેઠ હરજીવનદાસ દીપચંદ સેક્રેટરી અને અન્ય શહેર ગામના સંધ, સંસ્થા, પુણ્યશાળી જૈન બંધુઓ અને બહેનોના લગભગ સાડાચારસે સભાસદથી બિરાજમાન થયેલી અને કલકત્તાનિવાસી બહાદુર સિંહજી સિધી અને શેઠ જીવણચંદ ધરમચંદ જેવા પુણ્યાત્મા જેવા પેનીવડે શોભતી આ સભા નિરંતર નિઃસ્વાર્થવૃત્તિએ જૈન સમાજની સેવા ગુરુભક્તિથી કરે છે કે જે આ શેઠ હરજીવનદાસ દીપચંદ, સેક્રેટરી ગુરુરાજની શતાબ્દિને મંગળમય પ્રસંગ પણ આ સભાની કીર્તિમાં વધારો કરે છે. શતાબ્દિ ગ્રંથ ]

Page #679

ગઝનની વિશિષ્ટતા
_શ્રી_તેચંદ ઝવેરભાઈ
INIT
Sol
શ્રીમહું આત્મારામજી મહારાજ એમના સમયમાં યુગપ્રધાન હતા. શ્રી તીર્થકરોને જન્મ ક્ષત્રિય કુલમાં જ થાય છે તે કુલમાં તેમનો જન્મ હોઈ ક્ષત્રિયોચિત વીર્ય એમને વારસામાં મળ્યું હતું. તેને અંગે તેઓ જે કાર્ય હાથ ધરતા તે મધ્યમ પુરુષની માફક
નહિં પરંતુ વિદને પુનઃ પુનાજી પ્રતિજ્યમાના પ્રાધમુત્તમના જ ત્યજ્ઞરિત્તા એ ન્યાયે ઉત્તમ જનની માફક કાર્યનું ઉત્તમોત્તમ પરિણામ નીપજાવીને જ વિરમતા. દષ્ટાંત તરીકે સ્થાનકવાસી સંપ્રદાયમાં દીક્ષા લીધા પછી જ્યારે મૂર્તિપૂજા-દર્શનપદના સ્થળ સૂક્ષ્મ સ્વરૂપનું રહસ્ય એમને સમજાયું ત્યારે તે સંપ્રદાયને તજી દેતાં જરાપણ ઢીલ કરી નહિ તેમ જ બત્રીશ સૂત્રોની જ માન્યતાવાળી સંકુચિતતાને તજી, પીસ્તાળીશ આગમ-પંચાંગીઓ-પૂર્વાચાર્યોની ગ્રંથસમૃદ્ધિ વિગેરેના અગાધ વાચનમાં બુદ્ધિ પરિણત થઈ અને પોતે સ્વતંત્ર
રીતે આગમોના અભ્યાસના દોહનરૂપે અજ્ઞાનતિમિરભાસ્કર, જૈનતસ્વાદ, તત્વનિર્ણયપ્રાસાદ વિગેરે ગ્રંથના પ્રણેતા બન્યા. દઢતા અને નિયમિતતા એ એમનો જીવનમંત્ર હતો, અને તેનું જીવનની છેક છેલ્લી ઘડી સુધી પાલન કર્યું હતું.
અમેરિકાની વિશ્વધર્મ પરિષદમાં વીરચંદ રાઘવજી ગાંધી બાર-ઍટ–લો. ને મોકલવા માટે મહેમ પૂજ્યશ્રીની જેનદર્શનની પ્રભાવના પ્રતિ અગાધ મનોબળવાળી ભાવના સૂચવે છે. શ્રીયુત વીરચંદભાઈને જૈન તત્વજ્ઞાનનાં બીજસૂત્રો આપી, શિકાગોની વિશ્વધર્મ પરિષદમાં એકલી જેનધર્મને અમેરિકામાં બહાર આપ્યો. સ્વામી વિવેકાનંદ જેમ વેદાંતની ફિલસૂફીને પ્રકાશમાં આણનાર હતા તેમ જૈન દર્શનનાં સિદ્ધાંતો રજુ કરનાર તરીકે મહૂમ વીરચંદભાઈને મોકલવામાં શ્રીમદ્ આત્મારામજી મહારાજ મુખ્ય નિમિત્તભૂત હતા.
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #680

શ્રી. ફતેચંદ ઝવેરભાઈ એમનું નામકર્મ અતિ બળવાન હતું. એમના નામથી શરૂઆત થતી હિંદુસ્તાનમાં સૌથી પ્રથમ જૈન આત્માનંદ સભાની સંસ્થા સ્થપાઈ. ત્યારપછી અનેક સ્થળે એમના નામની સંસ્થાઓ વિપુલ પ્રમાણમાં થવા લાગી; એટલું જ નહિ પરંતુ અનેક પુસ્તકો એમના યશસ્વી નામથી બહાર પડી ચૂક્યા. આ એમના ચશઃનામકર્મની મહત્તા સૂચવે છે.
એમના ગ્રંથો લેકપરિભાષામાં હોવાથી એમનું સાહિત્ય વિચારાત્મક અને સક્રિય રીતે (Theoretically & Practically ) લે ગ્ય બન્યું છે. વાદી પ્રતિવાદી તરીકે પ્રશ્નોત્તર અને ખુલાસાવાળું એમનું સાહિત્ય છેલ્લી સદીમાં અગ્રપદે બિરાજે છે. ખરેખર એમની પ્રતિભાશક્તિ પ્રખર અને અનુપમ હતી; ક્ષાત્રોચિત એજન્સ, સંયમબળ અને બ્રહ્મચર્ય એ એમના જીવનની ખાસ વિશિષ્ટતાઓ હતી. સ્વાધ્યાય ( self-introspection ) પિતાને માટે અને શિષ્ય વર્ગને માટે સખ્ત નિયમોના પાલનપૂર્વક હતો.
મહેમશ્રીના ગુરુભાઈ પૂ. શ્રી. મૂલચંદ્રજી ગણિ તથા શ્રી. વૃદ્ધિચંદ્રજી સાથે એમનો પ્રશસ્ત સ્નેહ વર્તમાન સાધુવર્ગને ખાસ અનુકરણીય હતો. ભાવનગરમાં જ્યારે પૂ૦ આત્મારામજી મહારાજ અને પૂ૦ વૃદ્ધિચંદ્રજી મહારાજનો મેળાપ થયે ત્યારે આત્મારામજી મહારાજ પોતે આચાર્ય પદવીધર હોવાથી પૂ૦ વૃદ્ધિચંદ્રજીએ તેમને વંદન વ્યવહાર કરવાની શરૂઆત કરી ત્યારે તેમને તેમ કરવા સ્પષ્ટ ના પાડી અને “મ ાનિયા Tહૈ, તુમ તો ઘુ વંદુ દી હૈ” આવા લઘુતાભર્યા શબ્દોથી પરસ્પર સ્નેહાકર્ષણ વધ્યું અને આવી એમની લઘુતાથી ભવિષ્યની પ્રજાએ એમને ખરેખરી પ્રભુતાવાળા સ્વીકારી લીધા.
ખાસ કરીને હિંદી ભાષામાં એમણે પ્રભુભક્તિ માટે વીશસ્થાનક, નવપદજી વિગેરે અનેક પૂજાઓ બનાવી ભવિષ્યની પ્રજાને ભક્તિરસમાં તરબોળ કરી છે. એમની પૂજાની બનાવટ હિંદી ભાષામાં છે જે અત્યારે રાષ્ટ્રભાષા કરવાને માટે રાષ્ટ્રના અગ્રગણ્ય પુરુષ પ્રયત્ન કરી રહ્યા છે તે પ્રકારની વીરત્વભરી ઓજસ્વી ભાષામાં છે; પરંતુ તે સાથે રાગ રાગિણની જમાવટ પણ પંજાબી ક્ષાત્રતેજને આભારી છે. એમ કહેવાય છે કે શ્રીમદ્ આત્મારામજી મહારાજે આ ઉસ્તાદી સંગીતની કળા પંજાબમાં ઉપાશ્રયની નજીકમાં સંગીતના નિષ્ણાતનું મકાન હતું તેના આલાપ–સંલાપ આરહી–અવરોહી સાંભળવા ઉપરથી સંપાદન કરી હતી. વળી તે ઉપરાંત પૂજામાં સૂત્રોનાં અનેક રહસ્ય સમાવી દીધાં છે એ એમનું જૈન દર્શનનું વિશાળ જ્ઞાન અને તે જ્ઞાન સુગમ કરી અન્યને પ્રાપ્ત કરાવવાની કળા સૂચવે છે.
સુવર્ણના પાત્રમાં સિંહણનું દૂધ ટકી શકે તેમ ઓજસ્વી ( Heroic ) મગજમાં જૈન તત્ત્વજ્ઞાન સમાઈ શકયું હોય તો જગતને વિશિષ્ટ સ્વરૂપમાં લાભકારક થઈ પડે છે. એમને માટે તેમજ બન્યું છે, તેમાં વળી આબાલબ્રહ્મચર્ય પણ મુખ્ય નિમિત્તભૂત છે. શતાબ્દિ ગ્રંથ ]

Page #681

શ્રી આત્મારામજી મહારાજના જીવનની વિશિષ્ટતા ગમે તેવા વાદીને પરાસ્ત કરવાની શક્તિ અને તે પણ જેન તત્ત્વજ્ઞાનને અનુસરીને જ. આ વિશિષ્ટ શક્તિ પ્રાપ્ત થવી બહુ દુર્લભ છે. પૂર્વ જન્મનો ક્ષયપશમ એ પણ નિમિત્ત કારણ છે. આ વસ્તુસ્થિતિ એમના ગ્રંથોના વાચકને સમજી શકાય તેવી છે.
એમની આચાર્ય પદવી એમના ગુણોને અનુરૂપ હતી. એમના ગુણોથી અને સમર્થ વ્યક્તિત્વથી આકર્ષાઈ સં. ૧૯૪૩ માં કાર્તિકી પૂર્ણિમાને પુણ્ય પ્રસંગે હિંદુસ્તાનના સંઘે એમના મસ્તક ઉપર સૂરિપદને મુકુટ મૂક્યો અને એ રીતે શ્રી સંઘે આત્મારામજી મહારાજ જેવા સમર્થ યુગપ્રભાવકને સૂરિપદના સિંહાસને બેસારી પોતાનું ગૌરવ વધાર્યું.
આ યુગમાં સ્વ. શ્રીમદ્ આત્મારામજી ઉફે શ્રીમદ્દ વિજયાનંદસૂરિજી આચાર્યવર્ગમાં તેમ જ સાધુવર્ગમાં ખાસ તરી આવે છે. એવા મહાત્માની ભારતવર્ષને ખોટ પડેલી છે જે અત્યારસુધી પૂરાઈ નથી. એમની શતાબ્દિ ઊજવી એમના ગુણોને સ્મરણમાં લાવવા એ ભવિષ્યની પ્રજાનું કર્તવ્ય છે. તેને અનુસરીને તેમના જન્મને સં. ૧૮૯૨ થી માંડીને આજ સો વર્ષ વીતી ગયાં હોવાથી શતાબ્દિ ઊજવવાનો નિર્ણય શ્રી સંઘે કર્યો તે અવસરચિત છે. ખરે આવા મહાત્માઓ જેઓ પોતાની સાધુતાથી પોતાની સાહિત્ય સંબંધી કોપકારી કૃતિથી તેમ જ પિતાના અદ્દભુત તબિળ અને સંયમરૂપ સદ્ગુણસંચયથી ભર્તૃહરિની ભાષામાં કરું મુવઃ ભુવનના અલંકાર છે; તેવાઓને જ આપણે ગૌરવપૂર્વક કહી શકીશું કે બચત તેડધિવું રમના ! “ હે મહાત્મન, તમારા જન્મથી આ જેન જગતે ખરેખર અધિક જય કર્યો છે.” આ મહાપુનો સ્થળદેહ વિદ્યમાન નથી પરંતુ સૂક્ષમદેહ-સાક્ષરદેહ વિદ્યમાન હોઈ આપણે અનેકગણી તેમાંથી પ્રેરણા મેળવી શકીએ અને એમનું સ્મરણ ચિરંજીવ રાખી શકીએ. છેવટે ભક્તામરની પાદપૂર્તિરૂપે એમની ભક્તિરૂપે એક વિદ્વાને બનાવેલા કેમાંથી નીચે સ્તુતિલક સાદર કરી વિરમવામાં આવે છે.
जैनेंद्रदर्शनसमुद्रसुधाकराय सिद्धांतसारकमलभ्रमरोपमाय । अज्ञानसुप्तजनजागरणारुणाय तुभ्यं नमो जिनभवोदधिशोषणाय ॥
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #682

| Tet 1
-શેઠ દેવચંદ રામજી ઠંડાકર
કિમ કાર
(
ર
ક
જ
.
'કદર
સાચાં મેતી માટે જેમ સ્વાતી નક્ષત્ર, મીઠે મેરામણ, મત્સ્યનું જલતરણ અને વર્ષાના આગમનને વેગ કવચિત્ હોય છે તેમ ગૃહ-નક્ષત્રાદિ પચે પ્રભાવિક ગ દરમિયાન કેઈ પુણ્યાત્માને જ જન્મ થાય છે.
બરાબર સૈકા પહેલાં પંજાબના નાના ગામડામાં જ્યારે આત્મારામને જન્મ થયો ત્યારે તેમના બલવાન જન્મ-મૃગની ભાગ્યે જ કોઈને કલ્પના આવી હશે કે તે જેન જગતને પ્રભાવિક સીતારો–પંજાબકેસરીને પ્રખર તેજને શોભાવનારો થશે.
આત્મારામને ભલે તેના પિતા અને પિષક પિતા દીત્તા કે દેવીદત્તના ઉપનામથી સંબોધતા હોય પરંતુ જન્મવેગમાં ને રાશિ તેમજ સ્વભાવમાં આત્મારામ જ હતો અને પરિણામે તેમની સમર્થ શક્તિના પ્રભાવે ભલેને શ્રી વિજયાનંદસૂરીશ્વરજીના શિરોસ્થાને પહોંચ્યા છતાં જિંદગીભર અને અત્યારે પણ તેમને શ્રી આત્મા રામજીના નામથી સંભારતા અનોખો જ ઉલ્લાસ પ્રગટે છે તે તેમના જન્મકાળની સિદ્ધિાગ.
મહાન્ પુરુષોને ડગલે ને પગલે સિદ્ધિ હોય છે. પંજાબમાં જન્મી, પંજાબમાં જ ઉછરેલા અને ત્યાં તે વખતે પ્રચાર પામેલ સ્થાનકવાસી હવામાં ઉછરવા છતાં તેમને મૂર્તિ
3
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]

Page #683

સા વના સિદ્ધિયાગ
પૂજાનું મહત્ત્વ સમજાય અને છેક ગુજરાતમાં આવીને સંવેગ સ્વીકારવાના પ્રસંગ કદાચ સાંપડે, પરંતુ પોતાનું સાધીને બેસી ન રહેતાં તુરત પજાખ પહેાંચી જઇ, ત્યાં અજ્ઞાનતિમિરને વિદારવા કટિબદ્ધ થવું અને આર્ય સમાજ, સ્થાનકવાસી વિગેરે વિવિધ મતવાદીએ સામે ઊભા રહી, પંજાબમાં બંધ થએલાં જિનાલયાના દ્વાર ખેાલાવી પંજાબને પુન: વીરભૂમિનુ નંદનવન અનાવ્યુ તે જ તેમની શક્તિનું માપ છે. તેઓશ્રી અવિશ્રાંત શ્રમથી પંજાબમાં વીરધર્મ-પ્રચારની વિજયપતાકા એટલા જોરશેારથી ફરકાવી રહ્યા હતા કે તેની સુવાસ છેક ગુજરાતમાં ફેલાવા લાગી અને તેમને સંવેગ દીક્ષાના હજી પૂરા બે વર્ષ નહાતાં વિત્યાં ત્યાં વડાદરાના શ્રીમ ંત કુટુંબના યુવકેએ અનુક્રમે પજાખ પહેાંચીને પેાતાની ત્યાગ ભાવના જાહેર કરી-આવી વણનેાતરી મળી આવેલી તકના અંધારે લાભ લઇ લેવાને બદલે તેમની ત્યાગ ભાવનાને કસેાટીએ ચડાવી જોઇ અને તેમના વડીલેાને વાકેફ કરી સમ્મતિ મેળવ્યા પછી જ તેમને દીક્ષા આપી જે પ્રવક શ્રી કાંતિવિજયજી, પ. શ્રીહુ સવિજયજી આદિ અગ્રસ્થાને પહેાંચેલા સુપ્રસિદ્ધ છે.
જેમ શ્રી આત્મારામજી મહારાજના શિષ્ય સમુઢાયમાં વડેદરાએ અગ્રસ્થાન લીધું તેમ તેમના સમુદાયનું નિયમન ગુંથવાને તે જ વડાદરાએ શ્રી વિજયકમલસૂરીશ્વરના નેતૃત્વ નીચે સાધુ સ ંમેલન એલાવ્યુ અને પરિણામે તે પ્રસંગે સર્વત્ર શ્રી આત્મારામજી મહારાજના સમુદાયનાં એકચ અને દીર્ઘદર્શિતાની છાપ પડતી હતી.
આજે એ જ ગુરુદેવની જન્મ શતાબ્દિ ઊજવવાની જ્યારે પંજાબ ઘરે-ઘરે તૈયારી કરી રહ્યું છે, જ્યારે મુંબઈ અને પાટણ વચ્ચે આ માંગલ્ય પ્રસંગ ઊજવવાની વિચારસૃષ્ટિ રચાઈ રહી છે તેવા અણીના વખતે વડાદરા આ લામ ખાટી જાય એ પણ સ્થાનના સિદ્ધિયાગ જ લેખાશે. શ્રી આત્મારામજી મહારાજે સંવેગ દીક્ષા પછીના ફક્ત એક જ દાયકામાં જેમ પંજાબમાં વીરધર્મના વિજયધ્વજ ફરકાવ્યા તેમ જ અમદાવાદમાં ચાલતા સાગરાદ્વિ વિવિધ ગચ્છ-પક્ષના વાદ્યોમાં વિજય મેળવીને સ. ૧૯૪૨ માં જયારે તેઓશ્રી સિદ્ધાચળની યાત્રાએ ગયા ત્યારે આ પુનીત ગિરિરાજની યાત્રાએ કલકત્તાથી રાયખહાદુર અદ્રિદાસજી, પંજાબથી, કચ્છથી શેઠ રવજી દેવરાજ, મહારાષ્ટ્ર ( ધુલીયા ) થી શેઠ સખારામ દુર્લભ, અમદાવાદથી શેઠ વીરચનૢ દીપચંદ, ભરૂચથી શેઠ અનેપચંદ મલુકચંદ, વડાદરાધી શ્રી ગાકળભાઇ ઢોલતરામ, ભાવનગરથી વકીલ મૂલચંદ નથુભાઇ એમ સારાયે હિંદના દરેક પ્રાંતાના આગેવાનનું આવવું થયું.
ધર્મ પ્રવર્તક અતિવર્ગ ધર્માંધ ભક્તોના પાષણથી અને ધર્મ નિમિત્તે મેળવેલ ગીરાસદારી જાગીરના ઘેનમાં ઉન્માદે ચડી ગયા હતા. એ અણીના વખતે શ્રી સત્યવિજય પંન્યાસે સંવેગરગથી સાધુત્વને શુદ્ધ સ્વરૂપે વાવ્યુ હતુ અને આજે તેમનુ
•: ૯૨ :
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #684

શેઠ દેવચંદ દામજી
પ્રમાણ દાયકાથી મટીને સેકા ઉપર પહોંચ્યું હતુ. જો કે આ રીતે સંવેગ–સમુદાયના વિકાસ થવાથી યતિવર્ગનુ જોર નુખાતું જતું હતું છતાં તેમની પાટપરંપરા હાઇને ગાદીપતિ તરીકે આચાર્ય પદ ધરાવવાનુ અભિમાન છેાડી શકચા નહાતા. આ વાત જૈન સમાજને ખટકતી હતી, તેથી આવી મળેલા સારાયે હિંદના અગ્રગણ્યા એકઠા થયા.
આ પ્રસંગે અનેક વિશેષણેાવાળી કાત્રીની પ્રથા નહેાતી, છતાં સંઘ શબ્દનુ ગારવ હતુ અને આગેવાનામાં પરસ્પર પ્રેમનાં ઝરણાં વહેતાં. સારાયે હિંદના આગેવાનાનુ એકત્ર થઈ જવું અને શ્રી આત્મારામજી જેવા પ્રખર પુરુષનું આવવું એ જાણે સિદ્ધિયેાગ સાધ્ય થયા હાય તેમ સંવેગ સમુદાયમાં એક આચાર્ય જોઈએ જ અને તે પદ્મ શ્રી આન ંદવિજયજી ( આત્મારામજી ) મહારાજને આપવુ` તેમ એકત્ર મળેલા આગેવાનેાએ નક્કી કરી લીધું. નિત્ય કર્મથી પરવારી શ્રી આનંદવિજયજી મહારાજ સમુદાય સહુ વર્તમાન ઉપાશ્રયે હતા ત્યાં હિંદના સકલ સંઘનું એકત્ર થઇ ગએલ પ્રતિનિધિ મંડળ જઇ પહેાંચ્યુ અને વંદન કરી આચાર્ય પદ સ્વીકારવા નમ્ર વિન ંતિ કરી.
શ્રી આનંદવિજયજી મહારાજને આશ્ચર્ય થયું. સંવેની સમુવાચ મેં આચાર્ચ હી ઉપાધી की जरूरत क्या है ? मैं न तो गणाधीश वा पंन्यास पदाधीश हुं, और मैं गुरुदेव का चरण में સવ સે છોટે દી સેવા હું—વગેરે શબ્દોમાં પદવી માટે ના પાડી, પરંતુ આવનારા આગેવાના દૈનિશ્ચયી જ હતા, સંઘની આજ્ઞાનું મહુત્ત્વ સમજતા હતા અને શ્રી આત્મારામજી મહારાજના જ્ઞાનશક્તિને કસોટીએ ચડાવી ચૂકયા હતા તેથી તેમના દરેક–બચાવ હા–ના સામે તેમણે સ ંઘની આણુ ધરીને આચાર્ય પદાભિષેકના વાસક્ષેપ નાખીને જ ખસ્યા.
સ. ૧૯૩૨ માં શ્રી આત્મારામજીએ પામથી છેક ગુજરાતમાં દોડી આવી સવેગ દીક્ષા લીધી અને સ` ૧૯૪૨ માં હિંદના સ ંઘે મળી આચાર્ય પદવી આપી તેમાં અણુધા સિદ્ધિયેાગ હતા. તે ઉપરાંત આજે જયારે આ મહાન્નરના જન્મકાળને સેા વર્ષ પૂરાં થાય છે, શતાબ્દિ ઊજવવાનેા અનહદ પુણ્ય ચેગ પ્રાપ્ત થએલ છે ત્યારે જ ખ્યાલ આવે છે કે આ મંગલ દિવસ એ છે કે જ્યારે આ મહાત્માની શતાબ્દિ જ નહિ પણ તેમની દીક્ષાને સાઠ વર્ષ થવાથી હીરકમહેાત્સવ અને આચાર્ય પદને પચાસ વર્ષ થવાથી સુવર્ણ મહાત્સવ ઊજવવાના પણ એક સાથે જ ઉજ્જવળ પ્રસંગ સાંપડ્યો છે. આવી સેા વર્ષે સાંપડેલી સિદ્ધિયાગની તકના જનતા લાભ હેાળા પ્રમાણમાં લેવા પામે અને આ મહાન્ સમુદાય મહાત્માશ્રીના પવિત્ર નામને ચિરસ્મરણીય બનાવે એ જ અભ્યર્થના.
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]

.: ૯૩ :.

Page #685

કar
ન માત
उपशायनी
चतर्यस्तानियर SITTA LIIKAALRITUUT.
કારણ
:: રાજા ન
" Rs *
* 255, - શરણ પક મા
*
L
1.0 or આ રીતે
છે
, માં શિર ર , ની
IT - કરો
-
કાર
1
મા
:
...
નાનચંદ તારાચંદ રા હ. આ જગતમાં આપણું દષ્ટિએ પડતા પદાર્થના | મનુષ્યને ઘણું જ જાણવાનું મળે છે. તેવી જ રીતે જડ અને ચેતન એવા બે ભાગ છે. તેમાં ચેતનના ! આ લેખમાં પણ એક મહાન પુરુષ અથવા તે અંગમાં મનુષ્ય, પ્રાણી તથા અન્ય પ્રાણીઓ આવે છે મહાત્માના જીવનચરિત્રમાંથી તેમનું સાહિત્યમય જીવન છે, જેમાં મનુષ્યને
આલેખવા યત્કિંચિત બીજા કરતાં વિશેષ
પ્રયત્ન કર્યો છે. બુદ્ધિ તથા સત્તા મળેલાં
આજે જેના જોવામાં આવે છે. એ
ત્રીજી ફીરકા તરીકે જે બુદ્ધિ તથા સત્તાને
ટુંક પંથ વિચરે છે તે મનુષ્ય જે ઉપયોગ
પંથમાં શ્રી આત્માકરે તે પ્રમાણે તે
રામજી મહારાજે મોટા સત્કર્મની સાથે દેશ
મહોત્સવ સહિત “ માત્કર્ષનાં, સમાજ ને
લે કોટલા” પંજાબમાં ધર્મના ઉદ્ધારનાં મેટાં
જવણરામ ગુરુના હાથે કૃત્ય કરે, આત્મસંયમી
દીક્ષા લીધી હતી. બની ધર્મને વજ
તેમની સ્મરણ ફરકાવે અને તે કર
શક્તિ એટલી પ્રબળ વામાં સ્વાર્થ ત્યાગી થઈ
હતી કે હંમેશાં ત્રણ પ્રવર્તે ત્યારે જ મનુ
સે લેક તેઓ કંડાગ્ર બ્દની અપૂર્વ ખ્યાતિ
કરતા. વ્યાકરણાદિને થાય છે. અને મહા
અભ્યાસ કરતાં. વિભપુરુષોએ સંસારમાં
ક્તિદ્વારા જે અર્થ જન્મી શું કર્યું તે
માલૂમ પડ્યાં તેથી જાણવાની તેમની પછીની પ્રજાને આકાંક્ષા રહે છે તેમને સુંઢકમત ઉપરથી આસ્થા ઊઠી ગઈ અને સંવેગી તેમજ તેમના સચ્ચરિતના વર્ણનથી જગતના પ્રત્યેક | દીક્ષા લેવા ગુજરાત તરફ પ્રયાણ કર્યું. સં. ૧૯૩૨ માં
ને
કે
કોઈ
| [ શ્રી આત્મારામજી

Page #686

શ્રી. નાનચંદ તારાચંદ
અમદાવાદમાં અસંખ્ય શ્રાવંકોની હાજરીમાં શ્રી બુદ્ધિવિજયજી મહારાજ પાસે શ્રી આત્મારામજી મહારાજ તથા તેમની સાથે પંજાબથી આવેલા બી જ પંદર સાધુઓએ સંવિજ્ઞ દીક્ષા અંગીકાર કરી
શ્રી આત્મારામજી મહારાજની વિદ્વત્તા એટલી અદ્વિતીય હતી કે તેઓએ આપણી પાસે જે સાહિત્યનો ભંડાર ખૂલે મૂકયો છે તેથી આપણને તેની હેજે કલ્પના થઈ શકે. તેમનામાં કવિ એટલી અજબ હતી કે આજે તેમણે રચેલ પૂજાએ, સ્તવને, સઝાયે, જેને કોમના આબાલવૃદ્ધ સૈ કંઠાગ્ર કરતાં પિતાના આત્માને ધન્ય માને છે.
આ મહાત્માના “ જેનતજ્યાદશ” “ તત્ત્વનિર્ણયપ્રાસાદ ” “ અજ્ઞાનતિમિરભાસ્કર” “ જેન–ધર્મ વિષયક પ્રશ્નોત્તર” “ સંખ્યત્વશ૯ોદ્ધાર” “ નવતત્વ ” અને “ ઉપદેશબાવની ” પૂજા સંગ્રહ, સ્તવને, સઝા, પદે વિગેરે મુખ્ય ગ્રંથો છે. જૈનતા –
આ ગ્રંથ શ્રીમદ્ ની વિદ્યમાન સ્થિતિમાં શ્રાવક ભીમશી ભાણે કે સં. ૧૯૪૦ માં હિંદીમાં પ્રગટ કરેલ છે. તેનું ગુજરાતી ભાષાંતર વકીલ મૂળચંદ નથુભાઈએ કરી શ્રી જૈન આત્માનંદ સભા-ભાવનગરદ્વારા પ્રકાશિત કરેલ છે. તેની હાલ એક પણ નકલ મળતી નથી. આ સોળ હજાર કની સંખ્યાના ગ્રંથના ભાષાંતરને સમાવેશ કાન આઠ પેજ સાઈઝના આશરે સવા છસે પૃ8 (ફાર ૭૮ ) માં કરી ફકત રૂ. ૪-૦-૦ની કિંમત રાખેલ હતી, - બાર પરિચ્છેદ પાડી જુદા જુદા વિષયો ઉપર અસંખ્ય દાખલા, દલીલો, પુરાવા, સહાદત આપી ગ્રંથને અત્યુત્તમ બનાવવા કર્તાએ પિતાનો પ્રયત્ન સફળ કર્યો છે.
પહેલા પરિચદમાં દેવનું સ્વરૂપ, તીર્થકરોના નામ વર્ણ, માતાપિતાનાં નામ, વીશ તીર્થકરના બાવન બેલ વગેરે આવેલ છે.
બીજા પરિચ્છેદમાં કુદેવનું સ્વરૂપ વર્ણવેલ છે. તેમાં કુદેવોમાં સ્ત્રી-સેવનાદિકના દૂષણ, જગતના કર્તાને નિર્ણય જગત ઉત્પત્તિ સંબંધી વેદાંતનું ખંડન વિગેરેનો સવિસ્તર સમાસ કર્યો છે.
ત્રીજા પરિચ્છેદમાં ગુસ્તત્વનું રવરૂપ કહેલ છે, જેમાં પાંચ મહાવ્રતનું સ્વરૂપ ચરણસિત્તરી ને કરણસિત્તરીના સીત્તેર સીત્તેર ભેદ, શાસ્ત્રાધારે ગુરુનું સ્વરૂપ વગેરે વસ્તુઓને સમાવેશ કર્યો છે.
ચોથા પરિચ્છેદમાં કુરાનું સ્વરૂપ કહેલ છે. ક્રિયાવાદીઓનાં કાલવાદી, ઇશ્વરવાદી, નિયતવાદી, આત્મવાદી, સ્વભાવવાદી એ પાંચ વિકલ્પ મેળવી તેના પૃથક પૃથક એક સે એંસી મત કહેલ છે.
પાંચમા પરિચ્છેદમાં ધર્મતત્ત્વનું સ્વરૂપ છે, જેમાં નવતત્વના ભેદોનું સ્વરૂપ વેદાંતવાદ સાથે સ્પર્ધા કરી સવિસ્તર કહેલ છે.
છઠ્ઠા પરિચ્છેદમાં ચૌદ ગુણસ્થાનનું સ્વરૂપ દશ વિભાગો પાડી સમજાવેલ છે.
સાતમા પરિચછેદમાં સમ્યક્ત્વદર્શનનું સ્વરૂપ છે જેમાં અરિહંતની પ્રતિમા પૂજવી, ગુસ્ત, ધર્મ તવ, નિશ્ચય, સમ્યકૃત્વ, તેની કરણી વિગેરે છે; તથા વેદને પ્રાચીન અર્થ છોડી નવીન અર્થ બનાવવાનું કારણું બહુ રસમય શૈલીથી સમજવા પ્રયત્ન કર્યો છે.
.
.
.
..
-
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]

Page #687

શ્રી આત્મારામજી મહારાજના ગ્રંથોનું દિગદર્શન આઠમા પરિચ્છેદમાં ચારિત્રનું સ્વરૂપ છે, જેમાં અતિચારના સ્વરૂપ, અઢાર પાપસ્થાનકની સમજ, ભક્ષાભક્ષ વગેરેના દેષ બહુ જ સવિસ્તર સમજાવેલ છે.
નવમા પરિચછેદમાં શ્રાવકના દિનકૃત્યની કરણીની સમજ આપતાં આહાર, વિહાર, મત્સર્ગ, દંતધાવન, કેશ સમાન, સ્નાન, નિદ્રા, દ્રવ્યપૂજ, ભાવપૂજા, સામાયિક, સ્નાત્ર વગેરેમાં શ્રાવકે કેમ વર્તવું ? દેવગુરુની આશાતનાથી કેમ બચવું ? માતા, પિતા, સહેદર, સ્ત્રી, પુત્ર, ગુરુ, સ્નેહી, સંબંધી, નગરજને સાથે કેમ વર્તવું તેની માર્ગ સૂચી એવી લાક્ષણિક રીતે સમજાવી છે કે એક વ્યવહાર શાસ્ત્રની કોલેજના અભ્યાસક્રમને આ પ્રકરણમાં સમાસ કરવામાં આવ્યું છે.
દશમા પરિચ્છેદમાં શ્રાવકોનાં ત્રિકૃત્ય, પર્વકૃત્ય, ચાતુર્માસિક કૃત્ય, સાંવત્સરિકકૃત્ય, જન્મકૃત્ય એમ પાંચ કૃત્યનું સ્વરૂપ આપવામાં આવેલ છે.
અગિયારમા પરિચ્છેદમાં શ્રી ઋષભદેવ ભગવાનથી શ્રી મહાવીરસ્વામી પર્યત જૈનમતાદિ શાસ્ત્રાનુસારે ઈતિહાસ૩૫ પૂર્વ વૃત્તાંત આપવામાં આવેલ છે. તેમાં જુદા જુદા ઓગણત્રીશ પ્રકરણે પાડી, કુરુવંશ તથા યજ્ઞોપવિતની ઉત્પત્તિનું વર્ણન, યાજ્ઞવલ્કય, સુલસા, પીપલાદ તથા પર્વત પ્રમુખથી ફરી અલ વેદેને ફેરવી હિંસાયુક્ત વેદની રચના થઇ, તેનું સ્વરૂપ પૂર્વોક્ત મહાપુરુષોના કથનાનુસારે વર્ણવેલ છે.
બારમા પરિચ્છેદમાં શાસનપતિ શ્રી મહાવીરસ્વામીથી આજ સુધીનું કેટલુંક ઐતિહાસિક વૃત્તાંત રચના ત્મક શૈલીથી સમજાવી ગ્રંથની સમાપ્તિ કરી છે. . જેન સિદ્ધાંતના જિજ્ઞાસને આ એક જ ગ્રંથમાંથી એટલી સમિગ્રી પૂરી પડે છે કે તેમાંથી તેને જૈનદર્શનનું સારામાં સારું સર્વોત્કૃષ્ટ દિગદર્શન થઈ શકે છે, તે નિઃસંદેહ વાત છે. अज्ञानतिमिरभास्कर
આ ગ્રંથ સ્વ. મહાત્માએ અંબાલા(પંજાબ)માં લખે શરૂ કરેલ. તે સં. ૧૮૪૨ ખંભાતમાં પૂરો લખી તૈયાર કર્યો અને તે ભાવનગરની શ્રી જૈન જ્ઞાન હિતેચ્છુ સભામાં પ્રકાશિત કરેલ, જેની બધી નકલે ખલાસ થઈ જવાથી તેની બીજી આત્તિ ભાવનગરની શ્રી જૈન આત્માનંદ સભા તરફથી સં. ૧૯૬૨ માં પ્રસિદ્ધ થયેલ છે. તેની પણ એકે ય નલ મળતી નથી.
આ ગ્રંથ રોયલ આઠપેજી સાઈઝમાં પિોણા ત્રણસે પૃષ્ઠ (ઓગણચાલીશ ફોરમ) માં પૂરો કર્યો છે, તેના જુદા જુદા બે વિભાગ પાડી, પ્રથમ વિભાગમાં મિથ્યાત્વજનિત અજ્ઞાનતાને લઈને અને
એ જૈનધર્મ ઉપર જે આક્ષેપ કર્યો છે ને કરે છે, વેદાદિ ગ્રંથના સ્વીકોલકલ્પિત અર્થ કરી જે જે લેખ દ્વારા પ્રયત્ન કર્યો છે તે ન્યાય અને યુક્તિપૂર્વક તે તે ગ્રંથનું મંથન કરી આ ગ્રંથમાં સ્પષ્ટ રીતે દર્શાવવામાં આવ્યું છે. જેના દર્શનની ક્રિયા તથા પ્રવર્તન, સર્વ રીતે અબાધિત અને નિર્દોષ એવું જગતના સર્વ ધર્મોની દૃષ્ટિએ સિદ્ધ કરી આપ્યું છે.
આ પ્રવીણ ગ્રંથકારે આખા વિશ્વની પ્રવૃત્તિથી સિદ્ધ કરી બતાવ્યું છે કે આહંત ધર્મની ભાવના પુરાતની છે ને ઈતરવાદીઓના ધર્મની ભાવનાનું સ્વરૂપ ખુબલું કરી જૈનધર્મનાં તો સર્વોપરી હોવાનું સાબીત કરી આપ્યું છે.
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #688

શ્રી. નાનચંદ તારાચંદ આસ્તિક અને નાસ્તિક મતના વિચાર, જૈન ધર્મની પ્રબળતાથી વૈદિક હિંસાને પરાભવ, વેદના વિભાગ, વેદ ઋષિઓના માંસાહારનું પ્રતિપાદન, વૈદિક યજ્ઞકર્મને વિચ્છેદ, વૈદિક હિંસા વિષે વિવિધ મત, શંકરાચાર્યના વામમાર્ગાદિ વિષયનું સ્પષ્ટીકરણ, તેમ જ વેદ, સ્મૃતિ, ઉપનિષદ્દ ને પરાણુદિ શાસ્ત્રોમાં દર્શાવેલ યજ્ઞ વિગેરેનું સ્વરૂપ વર્ણવી, મિથ્યાત્વભરેલી અજ્ઞાનતા દર્શાવી, અસરકારક વિવેચન કરનાર વિશ્વાસપાત્ર ગ્રંથ તરીકે અર્વાચીન જૈન સાહિત્યમાં આ મુખ્ય છે. '
ગ્રંથકારે બૌદ્ધ, સાંખ્ય, જૈમિનેય આદિ દર્શનવાળાઓ મુક્તિના સ્વરૂપનું કેવી રીતે કથન કરે છે, તથા ઈશ્વરમાં સર્વરૂપણની સિદ્ધિ કરવા તેઓ કેવી યુક્તિઓ દર્શાવે છે તેનું ભાન કરાવી, પાંડિત્યભરેલું વિવેચન કર્યું છે.
બીજા વિભાગમાં સાધુ અને શ્રાવક ધર્મની યોગ્યતા દર્શાવવા માટે એકવીશ ગુણેનું વર્ણન, ભાવશ્રાવકના દ્વાર સંબંધી સત્યાવીશ ભેદ ને તેને સત્તર ગુણેનું સ્વરૂપ વિવેચન સહિત આપ્યું છે. બહિરાભા, અંતરાત્મા અને પરમાત્મા એ ત્રણ આત્માનાં સ્વરૂપ સંક્ષિપ્તમાં વર્ણવ્યાં છે.
જૈન કે જેનેતર કોઈ વિદ્વાન આ ગ્રંથનું અવલોકન કરશે તો જણાશે કે જેનોના એક સમર્થ આચાર્યે ભારતવર્ષની પ્રજાને સન્માર્ગ બતાવવા આવા ગ્રંથે રયી ભારે ઉપકારથી ઋણી બનાવી છે. सम्यक्त्वशल्योद्धार
આ ગ્રંથ સદગત આચાર્યશ્રીએ સં. ૧૮૪૦ માં લખી તૈયાર કરેલ, તે સં. ૧૯૪૧ માં ભાવનગર શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભાએ ગુજરાતીમાં અને સં. ૧૮૬૨ માં શ્રી જૈન આત્માનંદ પુસ્તક પ્રચાર મંડળે દીલ્હીમાં હિંદી ભાષામાં પ્રસિદ્ધ કરેલ છે.
ઢંઢક મતના જેઠમલ નામના સાધુએ “સમકિતસાર' નામનો ગ્રંથ બનાવેલ કે જે સં. ૧૮૩૮ માં ગાંડલનિવાસી નેમચંદ હીરાચંદે પ્રસિદ્ધ કર્યો. આ ગ્રંથમાં મૂર્તિપૂજા અને સમ્યફત વિરુદ્ધ એટલા કડક લખાણ હતાં કે જે કઈપણ મૂર્તિપૂજક જૈન સહન ન કરી શકે. તેની તમામ વિગતનું ખંડન આ– સમ્યકત્વશદ્વાર–ગ્રંથમાં કરેલ છે, જેમાં મહાવીરસવામીથી આજ સુધીમાં મૂર્તિપૂજા પુરાણું છે તે પાશ્ચાત્ય વિદ્વાનોના અભિપ્રાયેથી તથા મૂર્તિઓના પુરાવાથી અને પૂર્વાચાકૃત આગમેદ્વારા સિદ્ધ કરી બતાવ્યું છે. અજ્ઞાનતાના પ્રસંગથી ઉન્માર્ગગામી બનેલા ભવ્ય જીવોને હે પાદેય સમજીને સૂવાનુસાર શ્રી તીર્થકર, ગણધર, પૂવચાર્યપ્રદર્શિત સત્ય માર્ગ બતાવવા લેખક મહાત્માએ આ ગ્રંથમાં પ્રશંસનીય પ્રયત્ન કર્યો છે. श्री जैन धर्मविषयक प्रश्नोत्तर
સં. ૧૯૪૫ પોષ સુદિ છઠ્ઠના રોજ સ્વ. આચાર્યશ્રીએ લખી પૂર્ણ કરેલ આ ગ્રંથ ભાવનગરની શ્રી જૈન આત્માનંદ સભાએ પ્રસિદ્ધ કરેલ છે. આ પુસ્તકમાં અનેક પ્રશ્નોના સમાધાન કર્યા છે. તેમાં નીચેના વિષયો ખાસ છે.
જેમાં જ્ઞાતિધર્મ, શ્રાવકધર્મ, અનિધર્મ, જૈનમતના આગમ, મહાવીર સ્વામીના સમયમાં જેની રાજ્ય, પાર્શ્વનાથ ને તેની પટ્ટાવલી, જૈનધર્મ બૌદ્ધ ધર્મથી જુદો છે, બુદ્ધની ઉત્પત્તિ, નિર્વાણ શબ્દના અર્થ, પુણ્ય પાપનું ફળ દેનાર ઈશ્વર નહિ પણ કર્મ છે, જગત અકૃત્રિમ છે, દેવ-ગુરુ ને દેવેના ભેદ, શતાબ્દિ ગ્રંથ ].
: ૯૭ :

Page #689

શ્રી આત્મારામજી મહારાજના ગ્રંથનું દિગદર્શન સમ્યકત્વી દેવતાની સાધુ શ્રાવક ભકિત કરે તે શુભાશુભ કર્મના ઉદયમાં દેવતા નિમિત્ત છે વગેરે અનેક પ્રશ્નો આ ગ્રંથમાં ચર્ચવામાં આવ્યા છે. नवतत्त्व तथा उपदेश बावनी
આચાર્યશ્રીએ સં. ૧૯૨૭માં તૈયાર કરેલ છે, તે આચાર્યશ્રી વિજયવલ્લભસૂરીશ્વરજી મહારાજની પ્રેરણાથી છે. હીરાલાલ રસિકદાસ કાપડિયાએ સં. ૧૯૮૮ માં પ્રસિદ્ધ કરેલ છે.
આ ગ્રંથમાં જીવદયાનું, નવતત્વનું સ્વરૂપ આળેખવામાં આવ્યું છે, પરંતુ વિશેષતાએ શ્રી ભગવતીસૂત્ર પ્રમુખ વિવિધ આગમોના પાઠની અહિં સંકલન કરવામાં આવી છે. અનેક મુદ્દાની વસ્તુઓ યંત્રરૂપે કોષ્ટકધારા રજુ કરેલ છે જેથી આ ગ્રંથની મહત્તા માં અસાધારણ વૃદ્ધિ થઈ છે. કર્તાએ બાર વિવિધ વર્ણ ચિત્રોવડે એને અલંકૃત કર્યો છે. ખાસ અવતત્ત્વ, અજીવતત્ત્વ, પુણ્યતત્ત્વ, પાપતવ, આંત્રવતવ, સંવરતત્ત્વ, નિર્જરાતત્ત્વ, મોક્ષતત્વ વિગેરે વિષયોને સંપૂર્ણ રીતે આ ગ્રંથમાં સમાસ કર્યો છે.
ઉપદેશ બાવનીમાં પ્રથમ શ્રી કારની સ્તુતિ કરી દેવ, ગુરુ અને ધર્મની સ્તુતિ કરવામાં આવી છે. તે પછી વિવિધ બેધજનક ઉપદેશ આપેલ છે.
जैनमतवृक्ष
આ નાનકડા પુસ્તકમાં સ્વર્ગસ્થ મહામાએ લાખો વર્ષનો ઇતિહાસ ઠાંસી ઠાંસીને ભર્યો છે. ઋષભદેવથી મહાવીર સ્વામી સુધીના તીર્થકરોની અતિહાસિક ટ્રક નોંધ આમાં છે. ક્યા ક્યા તીર્થકરોના સમયમાં કયા મતની શરૂઆત થઈ તથા તેમના કેટલા ગણધર હતા ? કેટલા ગચ્છા હતા ? તેની ટૂંકી વિગત, રાવણ અને નારદ મુનિનો સંબંધ, તથા મહાવીર સ્વામી પછી કયા આચાર્યોએ કેટલા ગ્રંથો બનાવ્યા ? કેટલા જેનો બનાવ્યા ? કેટલા મંદિરની પ્રતિષ્ઠા કરી ? વગેરેનું ટૂંકું પણ રસપ્રદ વર્ણન આપ્યું છે. તેમ જ મહાવીરસ્વામીથી આજસુધીના ગૂર્જરપતિઓએ કઈ સાલથી કઈ સાલ સુધી કેટલાં વર્ષ રાજ્ય ભોગવ્યું વગેરે વિગતેનો સમાવેશ સપ્રમાણ આપેલ છે. આ ગ્રંથ પંજાબ શ્રી આત્માનંદ જૈન સભાએ સં. ૧૯૫૩ માં પ્રકાશિત કરેલ છે. चिकागो प्रश्नोत्तर
સને ૧૮૮૩ ( વિ. સં. ૧૯૪૮ ) માં સ્વ. મહાત્માને અમેરિકાના શિકાગે શહેરમાં ભરાનારી સર્વધર્મ પરિષદમાં પ્રતિનિધિ તરીકેનું આમંત્રણ હતું, જેમાં પોતે સાધુ ધર્મમાં હોવાથી ન જઈ શકયા. પરંતુ મી. વીરચંદ રાઘવજી ગાંધીને તૈયાર કરી મોકલ્યા. તે ચિકાગેના પ્રશ્નોના ઉત્તરો આ ગ્રંથમાં આપેલ છે.
ઈશ્વર કઈ વસ્તુ છે? જૈ કેવા ઈશ્વરને માને છે ? અન્ય મતવાળા કેવા ઈશ્વરને માને છે? ઈશ્વર જગતના કર્તા સિદ્ધ થાય છે કે નહિ ? કર્મ શું વસ્તુ છે ? તેના મૂળભેદ કેટલા છે? ઉત્તરભેદ કેટલા છે? કયા કર્મના બંધ હોય છે ને ક્યા તેનાં ફળ હોય છે? એક ગતિથી ગવંતરમાં કોણ લઈ જાય છે ? જીવને કર્મને શું સંબંધ છે ? કર્મને કર્તા કવ પોતે કે કોઈ તેને કર્મ કરાવે છે ? પિતાના કયા કર્મથી જીવ ભક્તા છે? સર્વ મતમાં કયા કયા વિષયોમાં પરસ્પર એકતા છે ? આત્મામાં ઈશ્વર હોવાની શક્તિ છે કે નહિ ? મનુષ્ય ને ઈશ્વરનો શું સંબંધ છે ? સાધુ અને સંસારીના ધર્મો, ધાર્મિક ને સંસા- .
[ શ્રી આત્મારામજી .

Page #690

શ્રી. નાનચંદ તારાચંદ
રિક જિંદગીનાં નીતિપૂર્વક લક્ષણ, ધ શાસ્ત્રોનુ અવલોકન કરવાના નિયમા, દૂષણ રહિતની પીછાન, ધર્મભ્રષ્ટ થનારની ફરી શુદ્ધિ, જિંદગીને ભય નિવારવાના કાયદા, ધર્મના અંગને તેનાં ૯ ક્ષણુ વગેરે અનેક તત્ત્વની વાતાને આ ગ્રંથમાં કર્તાએ સમાવેશ કરેલ છે.
चतुर्थस्तुतिनिर्णयः भाग पहेलो -
યતિ રત્નવિજયજી ( રાજેંદ્રસૂરિ ) અને ધનવિજયજી નામના સાધુએ દેવસી ને રાઇપ્રતિક્રમણમાં ચાર થાયને બદલે ત્રણ થાયને પ્રચાર કરતા હતા અને શાસ્ત્રોક્ત ઠરાવવા તેમણે આસમાન–પાતાળ એક કર્યાં છતાં તેમની આ શાસ્ત્રવિરુદ્ધની પ્રવૃત્તિ સ્વ. ગુરુદેવે ખુલ્લી પાડી. પૂર્વાચાર્યાંકૃત બ્યાસી ( ૮૨ ) પુસ્તકા અને સૂત્રેાના આધાર આપી ચાર થાય શાસ્ત્રોક્ત છે તેવું આ ગ્રંથદ્વારા સિદ્ધ કરી આપ્યું છે. चतुर्थस्तुतिनिर्णयः भाग बीजो
ત્રણ થાયના પ્રચાર કરનાર સાધુ ધનવિજયજીએ એક ગ્રંથ તૈયાર કરી તેમાં આત્મારામજી મહારાજ ” પીતાંબર ધારણ કરે છે, ચાથી થાય તેમણે સ્થાપન કરી છે. ઈરિયાવહિયાની પાછળ કરેમિ ભંતે પણ તેમણે જ સ્થાપન કરેલ છે વગેરે અસત્ય બીના લખી આખી ોથી ભરેલ, તેના શ્રી આત્મારામજી મહારાજે એવે સજ્જડ જવાબ આપ્યા છે કે શ્રી આત્મારામજી મહારાજને બૂટા પાડનાર તે ધનવિજય તથા રત્નવિજયના કથનેમાં કેટલા દ્વેષ છે અને ત્રણ થાયના પ્રચાર કરવામાં અસત્યને કેટલે આશ્રય લેવામાં આવ્યો છે, તે આખી વસ્તુસ્થિતિ આ ગ્રંથમાં ખુલ્લી પાડી છે,
जैनमतका स्वरूप
જૈન ધર્મનું સ્વરૂપ જાણવાની સૌ કોઇને ઇચ્છા હોય છે, પરંતુ જૈન ધર્મના તત્ત્વોનું સ્વરૂપ એટલુ ગહન અને વિસ્તીર્ગુ છે કે જૈન ધર્મના અનેક શાસ્ત્રાનુ અવલેાકન કર્યાં સિવાય તેનો ખ્યાલ આવી શકતા નથી.
હાલના પ્રવૃત્તિમય સમયમાં સૌ કોઇની શક્તિ એવી ન હાઇ શકે કે તમામ શાસ્ત્રોનુ' અધ્યયન કરી શકે, જેથી આ પુસ્તકમાં લેખક મહાત્માએ જૈનધમ ના મુખ્ય વિષયા જેવા કે તીર્થંકરાની ઉત્પત્તિના સમય ને તેમના કાર્યાં, નવતત્ત્વ, પદ્ભવ્ય, ષડ્કાય, ચાર ગતિનું વર્ષોંન, આઠે કર્મનું સ્વરૂપ, જૈતેનું સામાન્ય મંતવ્ય, સાધુધર્મના સયમના સત્તર ભેદેશના નામ, દસ પ્રકારના યતિધર્મનાં નામ, સાધુધર્મનું સ્વરૂપ, ગૃહસ્થ ધર્મ માં અવિરતિ સમ્યગ્દષ્ટિ ગૃહસ્થનુ` સ્વરૂપ ને તેનું કૃત્ય, દેશવિરતિ શ્રાવકના જધન્ય, મધ્યમ, ઉત્કૃષ્ટ એવા ત્રણ ભેદ, તેનુ વન, શ્રાવકનાં બાર ત્રતાનુ' સ્વરૂપ વગેરે અનેક તત્ત્વાનો આ ગ્રંથમાં સમાવેશ કરેલ છે ईसाईमत समीक्षा -
'
"" નામના
ક્રિશ્ચિયન અર્થાત્ સા મતને માનવાવાળાએમાંથી એક ઇસાઇએ ‘ જૈનમતપરીક્ષા ગ્રંથમાં લખ્યુ છે કે જેમાં મેટામેટા વેપારી ઊંચી પદવીવાળા છે તે તેમના હાથમાં દુનિયાની મેટી દાલત છે, તથા તે અન્ય ધર્માંતે પોતાના ધર્મમાં ભેળવવા માટે ઉપદેશ કરે છે વગેરે લખેલ છે. તે સામે સ્વસ્થ મહાત્માએ સવિસ્તર આ પુસ્તક રચી જણાવ્યુ કે ધર્મ કરવાથી કર્મના ક્ષય થાય છે ને પુણ્યના ઉદય થાય છે, જેથી જે જીવતા કર્મોના ક્ષય ને પુણ્યના ઉદય થાય તેને સત્ય ધર્મની પ્રાપ્તિ થાય અને દાલત પણ મળે છે.
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]

: રેરે.
:

Page #691

આત્મારામજી મહારાજના પ્રથાનું દિગ્દર્શીન
ઇસાઇએ માને છે કે ઈશ્વર જ કર્યો છે તે પછી ઇશ્વરને જગતકર્તા ન માનવાવાળા જૈનેાને ધન, દેાલત, ઉચ્ચ પદવી વગેરે કયાંથી મળી ? વળી ઈસાએ પુનર્જન્મને માનતા નથી ને ઇશ્વર સૌને સુખી કરવા જ જન્મ આપે છે, તે તેમાં પણ દુ:ખી આત્માએ બહુ કેમ છે ? વગેરે વસ્તુઓનુ પૃથક્કરણ કરી કર્મીની થીયરી' ઇસાઇને બહુ સારી રીતે સમાવી છે. વળી બીજા અનેક વિષયને આ ગ્રંથમાં સમાવેશ કર્યાં છે.
तत्त्वनिर्णयप्रासाद
આ ગ્રંથ આચાર્યશ્રીની છેલ્લી કૃતિ છે. સ’. ૧૯૫૧ ના ભાદરવા સુદ ૪ના રોજ આ ગ્રંથ પૂ કરી, મુનિરાજશ્રી વલ્લભવિજયજી મહારાજ ( હાલના આચાર્ય શ્રી વિજયવલ્લભસૂરીશ્વરજી )ને પ્રેસ કોપી કરવા આપી તે દરમ્યાન આચાર્ય શ્રીને સ્વર્ગવાસ થવાથી તેમના પ્રધાન મંત્રી આચાર્ય શ્રી વિજયવલ્લભસૂરીશ્વરજી મહારાજ કે જે હાલ તેએશ્રીની પાટે બિરાજે છે તેમણે પ્રેસ કોપી તૈયાર કરી, શુદ્ધ કરી, આચાર્ય શ્રી વિજયાનંદસૂરીશ્વરજી મહારાજનું જીવનચરિત્ર પણ આ ગ્રંથમાં દાખલ કર્યું' અને મુંબથી રા. અમરચંદ પી પરમારે સ. ૧૯૫૮ ની સાલમાં આ અપૂર્વ અતિમ પ્રસાદીરૂપ શ્રી તત્ત્વનિયપ્રાસાનામાં ગ્રંથ પ્રસિદ્ધ કરેલ છે.
આ ગ્રંથના છત્રીશ સ્થંભરૂપ વિભાગો પાડી જુદા જુદા વિષય ચર્ચી પૂર્ણ કરેલ છે. તેના પ્રત્યેક સ્થાની ટૂંક વિગત નીચે મુજબ છે.
મહાવીરસ્વામીથી આજ સુધીની પટ્ટાવલી આ ગ્રંથમાં છે. તે એટલી પ્રમાણભૂત છે કે ઘણા ઇતિહાસન્ન વિદ્વાનાને આ પુસ્તકની સાદત આપ્યા વિના ચાલી શકતુ' નથી.
પહેલા સ્થંભમાં પુસ્તક સમાલોચના, પ્રાકૃત ભાષા નિર્ણય વેખીજક વગેરેનું વર્ણ`ન છે.
ખીજા સ્થંભમાં હેમચંદ્રાચાર્ય કૃત મહાદેવ સ્તોત્રદ્વારા બ્રહ્મા, વિષ્ણુ, મહાદેવના લક્ષણ, તેનું સ્વરૂપ, લૌકિક બ્રહ્માદિ દેવેશમાં યથાર્થ દેવપણું સિદ્ધ નથી થતું, તેનુ ં પ્રાચીન લોકિક શાસ્રદ્દારા વણૅન કરેલ છે,
ત્રીજા સ્થંભમાં બ્રહ્મા-વિષ્ણુ-મહાદેવાદિ લોકિક દેવામાં જે જે અયોગ્ય વિગત છે તેનું વ્યવચ્છેદ૨૫ વર્ણન શ્રી હેમચંદ્રસૂરિષ્કૃત દ્વાત્રિશિકાદ્રારા કરેલ છે.
ચેાથા અને પાંચમા સ્થભમાં શ્રી હરિભદ્રસૂરિવિરચિત લેાકતત્ત્વનિયના ભાવા સહિત પૂર્વ વર્ણન લખેલ છે, જેમાં પક્ષપાત રહિત દેવાકિની પરીક્ષા કરવાના ઉપાય અને અનેક પ્રકારની સૃષ્ટિની જગાસી જીવાની કલ્પના કરી છે તેનુ વન છે.
છઠ્ઠા સ્થંભમાં મનુસ્મૃતિના કથન મુજબ સૃષ્ટિક્રમ અને તેની સમીક્ષા છે.
સાતમા તે આઠમા સ્થંભમાં ઋતાદિ વેદેામાં જેવું સૃષ્ટિનું વન છે તેવું બતાવી તેની સમીક્ષા કરી છે.
નવમા સ્થંભમાં વેદની પરસ્પર વિરુદ્ધતાનું દિગ્દર્શન છે.
દશમા સ્થંભમાં વેદોક્ત વર્ણનથી વેદ ઇશ્વરાક્ત નથી તેવું સિદ્ધ કરી આપ્યું છે.
અગિયારમા સ્થંભમાં “ ૐૐ ભૂર્ભુવઃ સ્વસ્તત્ ’” ઇત્યાદિ ગાયત્રી મંત્રના અનેક અર્થો કરી જૈનાચાર્યાંની બુદ્ધિમત્તા બતાવી છે,
.: ૧૦૦ :

[ શ્રી આત્મારામજી

Page #692

શ્રી. નાનચંદ તારાચંદ
બારમા સ્થંભમાં સાયણાચાર્ય, શંકરાચાર્ય આદિઓએ બનાવેલ ગાયત્રી મંત્રના અર્થનું સમીક્ષાપૂર્વક વર્ણન છે અને વેદ નિદક નાસ્તિક નથી, પરંતુ વેદના સ્થાપક નાસ્તિક છે તેવું મહાભારત આદિ ગ્રંથદ્વારા સિદ્ધ કર્યું છે
તેરથી એકત્રીસ થંભમાં ગૃહસ્થના સોળ સંસ્કારનું વર્ણન શ્રી વર્ધમાનસૂરિકૃત આચાર્યદિનકરદ્વારા કરેલ છે.
બત્રીશમા સ્થંભમાં જેનામતની પ્રાચીનતા, વેદના પાઠમાં ગરબડ થઈ છે, તેનું નિષ્પક્ષપાત વિવરણ છે. જેન વ્યાકરણદિની સિદ્ધિનું તથા મહર્ષિ પાણિનીની ઉત્પત્તિનું વર્ણન ઘણું જ રસમય કરી બતાવેલ છે તે જોતાં આચાર્યશ્રીનું જેનેતર શાસ્ત્રનું જ્ઞાન કેટલું અગાધ હશે તેની ઝાંખી વાચકને થયા વિના નહીં રહે. - તેત્રીશમા સ્થંભમાં જૈનમતની બૌદ્ધમતથી ભિન્નતા બતાવી છે તેમ જ પાશ્ચાત્ય અને દિગંબર વિદ્વાનોને હિતશિક્ષા આપી છે
ચોત્રીશમા સ્થંભમાં જૈનમતની કેટલીક વાતો ઉપર કેટલાક માણસે અનેક પ્રકારના તર્કવિતર્ક કરે છે. તેમને દાખલા દલીલ સાથે બહુ જ સુંદર રીતે સમજાવેલ છે.
પાંત્રીશમા અને છત્રીશમાં સ્થભમાં શંકર દિગવિજયને અનુસાર શંકરસ્વામીનું જીવનચરિત્ર લખેલ છે. વેદવ્યાસ અને શંકરસ્વામીએ જૈન મતની સપ્તભંગીનું ખંડન કરેલ છે તેમાં શંકરસ્વામી અને વેદવ્યાસ જૈન મતથી કેટલા અજ્ઞાન હતા તે સમજાવી જૈન મતવાળા સપ્તભંગીને જેમ માને છે તેમ તેના સ્વરૂપ અને સમયનું સંક્ષિપ્ત વર્ણન કરેલ છે.
આવા અનેક જુદા જુદા વિષયોના વર્ણનોથી આ મહાન ગ્રંથ ભરેલ છે. નિષ્પક્ષપાતી સજજનોએ આ ગ્રંથ સંપૂર્ણ વાંચી સત્યાસત્ય જાણવા ગ્ય છે.
શ્રી આત્મારામજી મહારાજે ઉપર્યુક્ત અનેક ગ્રંથો રચેલા છે. તે જોતાં તેઓ એક સમર્થ ક્રાંતિકાર, સુવ્યવસ્થારૂઢ સંક્રાંતિના બીજવાળા, ઊંડા જ્ઞાની હતા. એમના ગ્રંથના કરવામાં આવેલ આ દિગ્દર્શનથી વાચક જાણી શકશે કે તેઓએ તેમાં સંખ્યાબંધ આગમે અને શાસ્ત્રોના આધાર આપેલા છે. તેથી તેઓશ્રીના બહુશ્રતપણાની-ઊંડા અભ્યાસની આપણને ખાત્રી થાય છે. તે ઉપરાંત તેઓએ “સ્નાત્રપૂજા” “અષ્ટપ્રકારી પૂજા” “વીશસ્થાનક પદપૂજા ” “ સત્તરભેદી પૂજા ” “ નવપદ પૂજા” વગેરે પૂજા તથા સંખ્યાબંધ સ્તવનો, ચિત્યવંદન. પદે, સઝાયે રચેલ છે, જે જોતાં તેમની અગાધ કવિત્વ શક્તિનું આપણને ભાન થાય છે. નવીન રાગ-રાગણીથી હિંદી ભાષામાં પૂજાઓ રચવાનું પ્રથમ માન શ્રી આત્મારામજી મહારાજને ફાળે જાય છે. ભારતવર્ષની રાષ્ટ્રભાષા હિંદી હોવાથી તેમના તમામ ગ્રંથો પણ રાષ્ટ્રભાષામાં લખાયેલ હોઈને રાષ્ટ્રભાષાના સાહિત્યમાં સુંદર પૂર્તિ કરે છે.
આજે તેઓશ્રીને એટલે શિષ્યસમુદાય ભારતમાં વિચારે છે કે તેમની બરોબર કરી શકે તેવો બીજો એક પણ ગછ કે સંપ્રદાય ભાગ્યે જ હશે. જેન સમાજની સાધુ સંસ્થા આ જગતને સત્યધર્મનો પંથ બતાવી માર્ગદર્શક બને છે તે નિઃસંદેહ સત્ય છે એ આપણે આચાર્યશ્રીના ચરિત્ર અને ચારિત્રથી જાણી શકીએ તેમ છીએ.
અંતમાં સ્વર્ગસ્થ આચાર્યશ્રીની સાહિત્યસેવા, ધર્મસેવા ને રાષ્ટ્રસેવાને લક્ષમાં લઈ આપણને તે પંથે વિચરવા પ્રભુ શક્તિ આપે તેમ પ્રાર્થના કરી વિરમીએ.
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
: ૧૦૧ :

Page #693

सत्वना प्राधौगो
શ્રી-નાગ કુમાર મકાતી .
કાળના સુદર્શન ચક્રમાં મનુષ્યને સંહારવાની તાકાત હોય છે પરંતુ જગત કલ્યાણાથે સર્વસ્વને ભેગ આપનાર મહાપુરુષોની કીર્તિને સ્પર્શ સુદ્ધાં કરવાની તેની તાકાત 'હોતી નથી. શ્રી મહાવીર અને શ્રી બુદ્ધ, શ્રી રામ અને શ્રી કૃષ્ણ બધા ય અવશ્યમેવ તેને શરણે થયા છે, તથાપિ તેમની યશગાથાઓ આજ પણ ગૃહે-ગૃહે સંભળાય છે.
કાંઈક આવું જ શ્રી આત્મારામજી વિષે બન્યું છે. તેઓ સ્થલદેહે વિદ્યમાન નથી, પરંતુ તેમને યશોદેહ આજે ઝળહળી રહ્યો છે. શા માટે ? તેઓ આચાર્ય હતા તે માટે? ઢંઢકમાંથી સંવેગી થયા તે માટે? અનેક શિષ્યના ગુરુ થયા તે માટે? નહિ. આવા તો અનેક પુરુષે કાલગર્ભમાં વિલીન થઈ ગયા છે, તેમને કોઈ સંભારતું ય નથી. તેમને પ્રખર ત્યાગ, તેમનું સત્યમય જીવન, અખંડ ચારિત્ર્ય, કાન્તિવીરતા અને સતત કર્તવ્યશીલતાથી તેઓ આજે સમાજની જીભને ટેરવે રમી રહ્યા છે. આ જ કારણે સો સો વરસે પણ તેમની પુણ્ય-મૃતિઓ માનવ જીવનને પ્રેરણા આપી શકે છે.
એક જ ખંડ વાક્યમાં તેમનું વર્ણન કરવું હોય તે “ગુણોનો સમુચ્ચય એટલે આત્મારામ” એમ કહીએ તે બસ છે. પરંતુ આજના વિચારક અને બુદ્ધિપ્રધાન યુગમાં આ જાતનું વર્ણન હાંસીને પાત્ર થાય એટલું જ નહિ પણ જે હેતુથી ચરિતાલેખન થાય તે હેતુ જ માર્યો જાય; તેથી યોગ્ય પૃથક્કરણદ્વારા જ તેમની મહત્તા સિદ્ધ કરી શકાય.
તદ્દન તટસ્થ દષ્ટિએ તેમના જીવન પ્રસંગે અવલોકીએ તો તેમનું જીવન પ્રયોગાત્મક કહી શકાય. “સત્યના પ્રયોગો’ શબ્દ મહાત્મા ગાંધીજીએ રઢ કર્યો તે પહેલાંથી જ તે શબ્દની પાછળ રહેલું વિશિષ્ટ જીવન અનેક મહાપુરુષો જીવી ગયા છે. શ્રી આત્મારામજી તે પૈકીના એક જ છે. દરેકનું તેમ સાધુનું જીવન પ્રયોગાત્મક જ હોય છે. “સાધુ એટલે : ૧૨ •
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #694

- શ્રી. નાગકુમાર મકાતી સંપૂર્ણતા, સાધુજીવન એટલે સંપૂર્ણ જીવન” એવી અપેક્ષા રાખનાર વર્ગ પૈકીનો હું નથી. તેવી અપેક્ષા રાખવામાં આવે તે પછી “સિદ્ધ” માં અને “સાધુ” માં ફેર જ રહે નહિ. સાધુજીવન એ “સિદ્ધ” નું નહિ પણ તે માર્ગનું સાધક જીવન છે. તેમાં ત્રુટીઓ પણ સંભવી શકે અને તેથી જ તે પ્રગ-જીવન છે. જેટલું ઉત્કૃષ્ટ અને સત્ય રીતે તે જીવી શકાય તેટલે અંશે તેવું જીવન જીવનાર તે મહાત્મા.
શ્રી આત્મારામજીનું જીવન સત્યના પ્રયોગથી ભરપૂર જીવન છે. એક જ દાખલો લઈએ. તેઓ ઢંઢકમાંથી સંવેગી થયા. આ બનાવમાં ઢંઢકે માટે દિલગીર થવા જેવું કે સંવેગી માટે આનંદમાં ગાંડા બની જવા જેવું કાંઈ નથી. આમાં ઢંઢકોની હાર કે મૂર્તિપૂજકોના વિજય જેવું કાંઈ નથી. વિજય હોય તે તે સત્ય છે. પરાજય હોય તો તે અસત્ય છે. તેથી જ આ પરિવર્તનને બદલે તેની પાછળ રહેલી ઉત્કૃષ્ટ મનોદશા, નિદાને ભોગે પણ સત્ય સ્વીકારવાની તમન્ના અને નૈતિક હિંમતમાં જ તેમના જીવનની સાચી મહત્તા છે. આ પ્રાગ નિષ્ફળ ગયે હોત તે વિકાસ પામવાને સરજાયેલું ફૂલ હિમ પડવાથી કરમાઈ જાય તેમ તેઓશ્રીનું જીવન
શ્રી. નાગકુમાર મકાતી વાડાઓની સંકુચિતતામાં પૂરાઈને કરમાઈ જાત. પ્રયોગ સફળ થયા અને આખા જૈનસમાજમાં તેમનું સ્થાન અનેખું છે.
બીજો દાખલો લઈએ. શિકાગોમાં સર્વ ધર્મ પરિષદુ ભરાનાર હતી. શ્રી આત્મારામજીને ત્યાં જવાનું આમંત્રણ હતું. યમનિયમોના બંધનોથી પોતે જઈ શક્યા નહોતા. પરન્તુ જેન સિદ્ધાન્તોને પ્રચાર કરવા તેમનું દિલ તલસી રહ્યું હતું. તેમણે સ્વ. શ્રીયુત વીરચંદ રાઘવજી ગાંધીને તૈયાર કર્યા. મુંબઈમાં પ્રખર વિરોધ જાગે. આ વિરોધ અસત્યને હતું, જેનેની નિર્માલ્યતાને હતે, પામરતાને હતો, સંકુચિત માનસનો હતે; પરંતુ આત્મારામજીને પોતાના અનુયાયીઓના કરતાં જે ધર્મના પોતે પ્રતિનિધિ હતા તે ધર્મનું વધારે અભિમાન હતું. છીછરા અનુયાયીઓ કદાચ ઓછા થાય તેની તેમને પરવા નહતી. સત્ય ધર્મને ફેલાવો એ તેમની અંતરછા હતી, તેથી વિરોધ છતાં શ્રી વીરચંદ રાઘવજીને તેમણે અમેરિકા મોકલ્યા, અને જેન સિદ્ધાન્તોને પ્રચાર દરિઆ પાર કરાવ્યું. સત્યને શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
•: ૧૦૩ :

Page #695

-
શ્રી આત્મારામજી મહારાજનું જીવન એટલે સત્યના પ્રયોગો આ મહાન પ્રાગ હતો. કાપો આત્મા જરૂર ગબડી પડે. અનુયાયીઓનો વિરોધ પૂજા, વંદના, ભક્તિના લાલચુઓ ન કરી શકે. ઊલટા આવા તો અનુયાયીઓના અનુયાયી બની બેસે. શ્રી આત્મારામજી સત્યની આ કસોટીમાંથી તરી પાર ઉતર્યા, અને આજે સમુદ્રપાર તેમને સંભારનારા પડ્યા છે.
આથી તદન વિરોધી એ બીજો બનાવ લઈએ. ઉપરના પ્રસંગમાં તેઓએ સંઘને નમાવ્યો, બીજામાં સ્વેચ્છાથી તેઓ નમ્યા. સત્યને પૂજારી નમાવવામાં અને નમવામાં બનેમાં તત્પર હોય છે, બન્નેમાં ગૌરવપૂર્વક રહી શકે છે. તેને મન હાર-જીતની કાંઈ કિંમત નથી. સત્ય અબાધિત રહેવું જોઈએ એ જ તેની તમન્ના હોય છે. તે વિરેધી બીજો પ્રસંગ આ રહ્યો:– * પ્રાંગધ્રાના બે ભાઈઓ સુધીના ગયા. શ્રી આત્મારામજીએ તેમના આગ્રહથી તેમને દીક્ષા આપી. બન્નેની લાયકી વિષે શંકા હતી. અમદાવાદનિવાસી શેઠ દલપતભાઈ ભગુભાઈએ તેઓશ્રીને પત્ર લખ્યું કે ધ્રાંગધ્રાવાળાઓને દીક્ષા ન આપવી; પરંતુ દીક્ષા અપાઈ ચૂકી હતી. ઉપાય ન હતો. આત્મારામજીને પસ્તાવો થયે. સંઘના એય, હિત અને શિસ્ત ખાતર સંઘના આગેવાનોના મત વિરુદ્ધ દીક્ષા આપવી યોગ્ય નથી એમ તેમને લાગ્યું. તેમના એક જ વાક્યમાં તેમની લઘુતા( વસ્તુતઃ મહત્તા )નું પ્રદર્શન અરછી તરેહથી થાય છે “શેઠજી લખે છે કે તેમને દીક્ષા ન દેવી અને ઈનકે તો વેષ દે દીયા. અબ મેં શેઠજી કું કયા જવાબ લિખું ?........મેરી નાલાયકી કી તર્ક આપકે ખ્યાલ ન કરના ચાહીયે, કયું કિ મેરી તુચ્છ બુદ્ધિ હૈ.” અમેરિકાના પ્રસંગ વખતે સમસ્ત મુંબઈના વિધિને ઠેકરે મારી શકનાર શું એક વ્યક્તિના વિરોધને ઠોકરે ન મારી શકત? જરૂર મારી શકતપરંતુ સત્યના અને શિસ્તના પૂજારીને માનાપમાનનાં કે હાર-જીતનાં માપ હોતાં જ નથી. તેનાં માપ લોકોત્તર અને દૈવી હોય છે.
તેમનું યશસ્વી જીવન આ જાતના અનેક ઉદાહરણોથી ભરપૂર છે. લંબાણ ન કરતાં “સત્ય એટલે સત્ય, અને સત્ય સિવાય કાંઈ નહિ” એવું માનનાર, વિચારનાર અને આચરનાર આ મહાત્માની પવિત્ર શતાબ્દિ પ્રસંગે તેમનું જીવન સમાજને પ્રેરણાદાયી નિવડે એવી અભ્યર્થના સાથે વિરમું છું.
: ૧૦૪ •
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #696

Page #697

स्व. श्री विजयानंदसूरिजी महाराजना चातुर्मास विहार
स२018 PLR-
'jઆવારુ,
पही
राशियार५२
Sધીબાના
नाता
cिha
जिहानेर
यपुर
पुर
रत
Murt
Inden

Page #698

જિક
હવાઇન લાલ દલીચંદ દેશ
[ જાગૃત બનતી પ્રજા જેમ પિતાના ભૂતકાળના વીરોને ભાવનાની ભૂમિ પર પધરાવી, નવા યુગની દૃષ્ટિએ તેઓના નવેસર મૂલ્ય મૂલવતી જાય છે, તેમ બીજી બાજુ નવા વીરાને નીપજાવંતી જાય છે. ].
-
૧ મહાન વિભૂતિઓનાં લક્ષણ મહાકવિશ્રી કાલીદાસે કહ્યું છે કે લોકિક સાધુઓની વાણી અર્થને અનુસરે છે, જ્યારે આદ્ય ઋષિઓ (અલૈકિક સાધુઓ)ની વાણીને અર્થ અનુસરે છે –
लौकिकानां हि साधुनामर्थं वागनुवर्तते ।
ऋषीणां पुनराद्यानां वाचमर्थोऽनुधावति ॥ - એક સુભાષિત સાચું કહે છે કે લોકેત્તર મહાજનનાં વા કરતાં પણ કઠણ અને પુષ્પ કરતાં પણ કમળ ચિત્ત કેણ પારખવાને શક્તિમાન છે?
वज्रादपि कठोराणि मृदूनि कुसुमादपि ।
लोकोत्तराणां चेतांसि को हि विज्ञातुमर्हति ॥ વીરો અને વિરપૂજા ( Heroes and Hero-Worship ) એ નામના પુસ્તકમાંથી એક વિદ્વાન એમ લખે છે કે કાર્લાઇલ મહત્તાનાં બે મુખ્ય લક્ષણ ગણાવે છે – Sincerity of purpose and Earnesiness of conviction ataic sticud Rulovaવિમલતા-શુદ્ધાત્મભાવ અને ઉત્કટ શ્રદ્ધા. આ બંને આવશ્યક ગુણો સામાન્ય મનુષ્યમાં કવચિત્ કવચિત્ અમુક અમુક પ્રસંગે નજરે પડે છે, પરંતુ મહાન પુરુષોને આ સામાન્ય શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
•: ૧૦૫ :

Page #699

યુગપુરુષને અર્ધાંજલિ સ્વભાવ હોય છે. આપણે કોઈ વખત કેઈ કામ માથે લઈએ છીએ તેમાં અવિચલ વિશ્વાસ અને શુદ્ધ હેતુથી તે કાર્ય કરીએ છીએ પરંતુ તે તેટલી જ વખત. મહાન પુરુષો દરેક વખતે, દરેક કાર્યમાં ઉત્કટ શ્રદ્ધા અને કર્તવ્યની પરમ શુદ્ધ ભાવનાથી જ મંડ્યા રહે છે. જગતના ગમે તે મહાપુરુષનું જીવનચરિત્ર જુઓ અને આ બંને ગુણે તેનામાં પ્રથમ જ દષ્ટિએ પડશે.
આ બે ગુણો મહત્તાને માટે બસ નથી. મહાન પુરુષમાં એક પ્રકારની Originalityઅપૂર્વતા હોવી જોઈએ, અર્થાત્ મહાપુરુષમાં એક એવી જાતનું અપૂર્વ કપકત્વ હોવું જોઈએ કે જેથી તે અનન્તતા અને સત્યના ગાઢ સમાગમમાં પોતાને લાવી શકે. તાત્પર્ય એ કે સામાન્ય મનુષ્ય જેને ક્ષુલ્લક ધારે તેવા વિષયોમાં પણ તે પોતાની કલ્પનાશક્તિના બળવડે અનન્તતા અને સત્યના ઊંડા ગુહ્ય ભેદો જોઈ શકે અને તે વિષે કાંઈ અપૂર્વ–અનેરી રીતે વિચાર કરી શકે.
આ સર્વ ઉપરાન્ત એક વિશેષ ગુણ મહાપુરુષોમાં આવશ્યક છે, અને તે એક પ્રકારની આકર્ષક શક્તિ-જેવી રીતે લોખંડ લેહચુંબક તરફ આકર્ષાય તેવી રીતની આકર્ષક શક્તિ નહિ-magnetic power નહિ–પરનું એક એવી શક્તિ કે જેથી સામાન્ય મનુષ્યોમાં એ મહાપુરુષો જેવી જ થોડાઘણા અંશમાં ઉન્નત ભાવનાઓ જાગૃત કરી શકે; એવી શકિત કે જેથી સામાન્ય મનુષ્યોને પોતાના જીવનની નિરર્થકતા, ક્ષુલ્લકતા સમજાય અને પિતાના જીવનને ઉન્નત કરવાનો પ્રયાસ કરવાની ઈચ્છા થાય. આવા પ્રકારના મહાપુરુષો ગમે તેવી ઓછી કે વધતી વિદ્રત્તા ધરાવે, સામાન્ય જીવનમાં ફત્તેહ મળી હોય કે ન મળી હોય, ગમે તેવી સ્થિતિમાં હોય; પરંતુ પિતાનું અને આસપાસના અનેક મનુષ્યાનું •: ૧૦૬ :
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #700

શ્રી. મેહનલાલ દલીચંદ દેસાઈ જીવન ઉન્નત કરી શકે છે, એટલું જ નહિ પણ જગના ઉન્નતિકમના ઈતિહાસમાં તેમનાં નામ અમર રહે છે. અનેક સદીઓ સુધી દેશ-દેશાન્તરનાં મનુષ્ય એમના જીવનના ઈતિહાસના અભ્યાસથી પિતપોતાના કાર્યમાં ધેય અને શ્રદ્ધા રાખી શક્યાં છે અને પિતાનાં જીવન ઉન્નત કરતા ગયાં છે. કવિ લફેલે કહે છે કે –
મહાન પુતણાં ઍવન ચેતવતાં જનને– છે આપણ આધીન કરવું ઉન્નત જીવનને ને મૂકી જાવી પૂઠે-વિદાય લેતાં છેલી –
કાળસિન્વતણી વેળુ વિષે પદપંક્તિ પડેલી 26 વળી મહાપુરુષમાં ત્રિકાળનો અજબ મેળ મળ્યો હોય છે. ભૂતકાળને એ વારસો ભેગવે છે, વર્તમાનને એ સુધારી નવેસર ઘડે છે અને કલ્યાણમય ભાવીનું સ્વપ્નદર્શન કરાવે છે.
શ્રીમદ્ આત્મારામજી, તેમના સમકાલીન શ્રી દયાનંદ અને શ્રી રામકૃષ્ણ પરમહંસ એ ત્રણેની શતવણી થઈ ગઈ. તેમનામાં ઉપરના ચાર ગુણો કેટલે અંશે હતા તે તેમના સમગ્ર જીવનવૃત્તાંત પર વિચાર કરતાં આપણને જણાઈ આવશે. કર્તવ્યની શુદ્ધ ભાવના અને અવિચલ શ્રદ્ધા એમનામાં હતી એ એમણે કરેલાં કાર્યોથી જણાય છે. તેમણે એવી ઉત્કટ શ્રદ્ધા રાખી હતી કે ગમે તેવી વિપત્તિ, લેકભય, નિન્દા વગેરે છતાં પિતાને પોતાની રીતે આગળ વધતાં અટકી જવાનું બન્યું નથી. પોતાની સમાજ અને પ્રજાને બને તેટલી જાગ્રત કરી છે. આજ એમણે રોપેલાં બીજનાં વૃક્ષો આપણે જોઈએ છીએ. અર્વાચીન કાળને અનુસરતી ઉન્નતિના માર્ગનો પ્રથમ પાયે એમણે નાંખ્યો છે, તેથી આપણે માર્ગ તે હાલ કેટલેક અંશે સહેલો થયેલ છે. તે વખતની સ્થિતિ સાથે સરખાવતાં આપણું વિરુદ્ધ લોકમત ઘણો ઓછો છે. હિન્દુસ્થાનમાં રાજ્યની અંધાધુનીને લીધે અને બીજાં અનેક કારણોથી તે વખતે સામાજિક, ધાર્મિક અને રાજકીય અંધકાર વ્યાપી રહ્યો હતો, ધર્મને નામે અનેક અનાચાર થતા, લોકો વહેમમાં કેટલા બેલા હતા તેને ખ્યાલ સતી થવાના પ્રતિબન્ધના સરકારના કાયદા (ઈ. સ. ૧૮૨૯) સામે લેકોની વિરુદ્ધતાથી આપણને કાંઈક આવશે. લેકમત કે પ્રજામત જેવું તે વખતે કાંઈ હતું નહિ અને Public Life અર્થાત સાર્વજનિક જીવનની તે વખતે કલ્પના સરખી પણ ન હતી. આ સમયે લેકેની વિરુદ્ધતા છતાં ઉન્નતમાર્ગનું દર્શન કરાવી લોકોને તે રસ્તે પ્રેરનાર નિ:સંશય મહાપુરુષની ગણનામાં આવે. એમના જીવનના ઇતિહાસથી, એમણે કરેલા ભગીરથ પ્રયત્નોથી આજ કેળવાયેલા વર્ગમાં નવું બળ, નવી આશા આવે છે. મનુષ્ય જીવનનાં આવાં ઉચ્ચ દષ્ટાન્તોથી ભવિષ્યની પ્રજાને ફાયદો થાય છે અને તે પોતાના જીવનને ઉન્નત બનાવી શકે છે.
* આની મૂળ અંગ્રેજીમાં કડીઓ માટે જુઓ આ ગ્રંથનો અંગ્રેજી વિભાગ, પૃ. ૧૧. શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
: ૧૦૭ :

Page #701

યુગપુરુષને અર્ધાંજલિ ૨ સે વર્ષ પહેલાં ત્રણ ધર્મવીરને જન્મ–હિન્દની સ્થિતિ
છેલ્લાં સો વર્ષ પહેલાં થોડા વર્ષને આંતરે ઉક્ત ત્રણ મહાપુરુષો-સંત-સંન્યાસીત્રિપુટી શ્રી દયાનન્દ સરસ્વતી, શ્રી રામકૃષ્ણ પરમહંસ અને આપણા ચરિત્રનાયક શ્રી આત્મારામજી–સ પોતપોતાના ક્ષેત્રમાં વિખ્યાતનામાં વિરાટ પુરુષ-મહાવિભૂતિઓ અનુક્રમે સૌરાષ્ટ્ર, બંગાળી અને પંજાબમાં બ્રાહ્મણ, બ્રાહ્મણ અને ક્ષત્રિય કુળમાં સને ૧૮૨૪ જુનજુલાઈ, ૧૮૩૬ ફેબ્રુઆરી, અને ૧૮૩૬ ના માર્ચમાં જન્મ્યા અને ત્રણેએ સમકાલીન રહી સમાજને ઉન્નતિકારક પંથે લઈ જવાના મહાપ્રયાસે એવી અનુક્રમે ઈ. સ. ૧૮૮૩ માં ૫૯ વર્ષની વયે, ૧૮૮૬ માં ૫૦ વર્ષની વયે અને ૧૮૯૬ માં ૬૦ વર્ષની વયે અનુક્રમે સંગત થયા.
આ ત્રણેના જન્મ પહેલાંની ભારતવર્ષની રાજકીય સ્થિતિ તપાસીશું તો જણાશે કે મેગલાઈના નારા સાથે મરાઠાઓની સત્તાનો વિકાસ થઈ પેશ્વાઈને અસ્ત થયા. ઈ. સ. ૧૮૧૮, આ વર્ષમાં કંપની પંજાબ સિવાયના આખા હિન્દમાં કુલમુખત્યાર બની. પંજાબમાં વીરકેસરી રણજીતસિંહની આણ ચાલતી ને તે તેના સ્વર્ગવાસ (સન ૧૮૪૪) સુધી રહી.
સને ૧૮૨૯ માં સતી થવાનો રિવાજ બંધ કરવાનો કાયદો થા. સને ૧૮૩૫ માં મેકાલે, બેન્ટિક વગેરેનો એ મત થયે કે પશ્ચિમનાં સાહિત્ય, ઈતિહાસ, વિજ્ઞાન વિગેરે હિન્દના લેકો સમજતા થાય તેવા ઉપાય જવામાં સાહિત્યના ઉદ્ધાર માટે ભેગી થયેલ રકમનો ઉપયોગ કરે . પરિણામે આપણા દેશમાં અંગ્રેજી સાહિત્ય, ઇતિહાસ ને વિજ્ઞાનને પ્રસાર થયો. ઉર્દૂ અને ફારસી અભ્યાસ મોટા પાયા ઉપર ચાલતો હતો તે બંધ થયો. સરકારે અંગ્રેજી નિશાળે ને કોલેજો તરફ વધારે ધ્યાન આપવા માંડયું. દેશનો મોટો ભાગ નિરક્ષર રહ્યો હતો. અંગ્રેજી ભણેલાઓમાંથી કેટલાએકમાં અર્ધદગ્ધતા અને જાંગલાપણું પણ આવ્યાં: એકંદરે આપણને લાભ થયે–સાહિત્ય અને ઈતિહાસને ઉદ્ધાર થયેનવું ચેતન આવ્યું–પ્રજાકીય ભાવનાના અંકુર ફુટ્યાં.
સને ૧૮૫૭-૫૮ માં રાજકીય-ધાર્મિક-સામાજિક અને લશ્કરી અસંતોષથી સીપાઈ એને બળવો થયો. ત્યારપછી હિન્દને કારભાર કંપની પાસેથી અંગ્રેજ સરકારે લીધે કે જે અત્યારસુધી ચાલુ છે.
ગત સો વર્ષ પૂર્વની હિન્દુઓની ધાર્મિક સ્થિતિ એવી હતી કે પરદેશીઓના ઉપરાઉપરી થયેલ આક્રમણ અને અત્યાચારે, તેમની તળે દબાઈ સેવેલી પરાધીનતા અને ગુલામી મનેદશા, આપસઆપસમાં ફૂટ, ગમે તેવા જુલ્મ પણ સહી લેવાની પડી ગયેલી ખાસીયત, આત્મસંરક્ષણ કરવાની હિંમતનો પ્રાય: અભાવ-વગેરે અનેક કારણોથી હિન્દુ પ્રજામાં શક્તિહીનતા, દુર્બલતા અને જડતા પ્રસરી ગઈ હતી. હિન્દુ જાતિ સેંકડો નાના મોટા ખંડમાં વિભક્ત થઈ પિતાની એકત્રતા અને સમૂહશક્તિ ખોઈ બેઠી હતી; વહેમે, રૂઢિઓ, પ્રથાઓ, પરંપરાઓ, બ્રાંતિઓ, કર્મ જડતા-કર્મકાંડબહુલતા, ધર્મઘેલછાનાં આવ: ૧૦૮ :
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #702

શ્રી. મેહનલાલ દલીચંદ દેસાઈ રણે વધી પડ્યાં હતાં; સ્વાર્થવશતાથી અન્ય ભાઈઓ પ્રત્યે હાથ લંબાવવા જેવી હિંમત કે શૂરવીરતા દાખવવા જેટલી સહૃદયતા રહી નહોતી, પરધમીઓના હુમલાઓ, આક્ષેપો અને મહેણુઓ મુંગે--મોઢે સહી લેવાતાં હતાં. એકંદરે જીવન્ત, પ્રાણવાન, વેગવાન જાતિ તરીકેનાં લક્ષણ દેખાતાં નહોતાં.
૩ શ્રી દયાનન્દ સરસ્વતી સિૌરાષ્ટ્રમાં તાજેતરમાં “સહજાનંદસ્વામીએ સ્વામીનારાયણ પંથ ફેલાવી પરમાત્માની સાધના માટે ઉપાસના અને જ્ઞાનના માર્ગ સુધીના અધિકારે ન પહોંચેલા સામાન્ય જનસમાજ માટે સરળ ભક્તિમાર્ગને પ્રાધાન્ય આપી, હિંસાવાદને ખોખરો કર્યો હતો. એ પ્રવૃત્તિ એકદેશીય હતી એટલે કે સકલ હિન્દુ સમાજની સુધારણાને પૂરી સ્પશી શકી ન હતી. ” ત્યાં સંસારસુધારક શ્રી દયાનંદનો સૌરાષ્ટ્રમાં જન્મ થયે.
ગુજરાતમાં અમદાવાદમાં સ્વામી દયાનન્દ સને ૧૮૭૪ માં આવ્યા હતા ત્યારે ત્યાં પ્રાર્થના સમાજની સંસ્થા સ્થપાઈ હતી. કલકત્તાના બ્રહ્મસમાજ-બ્રાહ્મધર્મના માફક એકેશ્વરવાદી હોઈ તે એકની પ્રાર્થના-ઉપાસના કરવી, સર્વ ધર્મોનાં સામાન્ય તત્ત્વોને સત્ય ધર્મ તરીકે સ્વીકારવાં, એટલે ઈશ્વરસ્તુતિ-પ્રાર્થના અને સદાચાર એ એનાં મુખ્ય ધ્યેય હતાં. “સંસાર-સુધારા’ની ઉત્પત્તિ નર્મદ કવિના જીવનના પૂર્વાર્ધના સમયથી હતી અને તે સમયે તે ઉત્કટ રૂપમાં એ સુધારો ઉછળી રહ્યો હતો. તે કવિના “ યાહેમ કરીને પડો ફત્તેહ છે આગે ” એ સૂત્રને ઉછુંખલ સુધારો પિોષતો હતો, “ ધીરે ધીરે સુધારાનો સાર સજજન સંભળાવજો રે' એ કવિ દલપતરામના મોટા સૂત્રનો સત્કાર કરનાર વર્ગ અ૯પ પ્રમાણમાં હતો.
શ્રી દયાનન્દની મુખ્ય વિચારણા હિંદુ પ્રજાનું સંગઠન થાય એવી હતી એમ જણાય છે. જેમ ખ્રીસ્તીઓ એક બાઈબલ અને એક ક્રાઈસ્ટ એ બંને નામે, મુસલમાનો મહમ્મદ પયગમ્બર અને કુરાન એ બેનાં છત્ર નીચે એકતા અનુભવે છે, તેમ હિન્દુઓમાં મતમતાન્તરના કારણે એકતા ન હોવાથી તેમના સંગઠન અર્થે શ્રી દયાનંદે વેદ અને ઈશ્વર રજુ કર્યા. બધા મતમતાંતરો પર જેમ આવે તેમ ખંડનાત્મક હુમલા કર્યા. મૂર્તિપૂજાનો વિરોધ કર્યો. મૂર્તિપૂજા વિષે અમારે તેની સાથે મતભેદ છે; મતભેદ હોઈ શકે. દયાનન્દ
જીનું એમ માનવું હશે કે એક મૂર્તિ કે બીજી મૂર્તિ, ઈશ્વર કરતાં સો ઉતરતી છે એમ ઠસાવાય તો સંગઠન ખાતર એક ઈશ્વરનું નામ લેવાય. ગમે તેમ હો ! પરંતુ મૂર્તિપૂજાના નિષેધથી તેઓ “ મૂર્તિભંજક” તરીકે નિંદાયા, અને મતમતાંતરો પરના અક્ષમ્ય અને ભ્રમજનિત આક્ષેપોથી તે દરેક મતવાળાને અપ્રિય થયા; પણ તેમની બીજી વિભૂતિઓ હિંદુઓની સંખ્યા અને બળ વધારવામાં ઉપયોગી નિવડી. હિન્દુઓમાં સ્ત્રીઓ અને શદ્રોની બહુ સંખ્યા હોવાથી તેઓને સંસ્કારી બનાવવા અનુક્રમે પુરુષ અને કિજે જેટલો જ તેમને અધિકારી ગણ્યાં અને તેમને ઉપનયન સંસ્કાર પણ કરાવ્યા. હિન્દુઓમાંથી મુસ્લિમ, ખ્રિસ્તી કે વિધમ થઈ શકાય પણ પરધમ કદી પણ હિન્દુ ન થઈ શકે એટલું જ નહિ
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
: ૧૦૯

Page #703

યુગપુરુષને અર્ધાંજલિ પણ એક વખતનો હિન્દુ પરધમ થયેલ હોય તે પણ પુનઃ હિન્દુ ન થઈ શકે એ મૂઢ અને પ્રત્યાઘાતી માન્યતા તેમણે ખસેડી. કોઈ પણ પરધમીને આર્ય બનાવે ધર્યું છે એ શુદ્ધિ–સંગઠનનો માર્ગ ખુલ્લો કર્યો. બ્રહ્મચર્ય, વ્યાયામ આદિ બાહ્ય-અને નિર્ભયતા, સાહસ, અડગપણું આદિ આંતરિક-ગુણો પર બબ ભાર મૂકો. ધર્મને નામે જડ ઘાલી ગયેલી પ્રજાને નિઃસત્ત્વ બનાવતી-ઘૂસી ગયેલી યા વર્તમાન સમયે હાનિકારક રૂઢિઓનું ખંડન કરી, ધર્મશાસ્ત્રના મૂળ તરીકે વેદને આગળ ધરી, તેના અર્થને પોતાની રીતે ઘટાવી, વેદ પર ભાગ્યે લખ્યાં અને અન્ય ધર્મોના ઉપદેશકો સામે અનેક વાદવિવાદો કર્યા. આ સર્વ પ્રવૃત્તિનું સર્વ રાષ્ટ્રમાં પ્રવર્તન કરવા અર્થે પોતાની ગુજરાતી ભાષા હોવા છતાં તે ભાષા તજીને રાષ્ટ્રભાષા-હિંદીને આશ્રય લીધે.
તેમણે આર્યસમાજ નામે સંસ્થા સ્થાપી અસંખ્ય જનોને આર્યસમાજી બનાવ્યાખાસ કરી પંજાબમાં-ઉત્તરહિંદમાં તે પોતાના મંતવ્યો ખૂબ પ્રસાર્યા. ૧૯ વર્ષની વયે સને ૧૮૮૩ માં કેઈએ આપેલા ઝેરથી તેમણે દેહત્યાગ કર્યો. તેમના કાર્ય–પુરુષાર્થથી અંજાઈ લાલા લજપતરાય, લાલા મુશીરામ કે જે પછીથી સંન્યાસી થઈ શ્રી શ્રદ્ધાનન્દ થયા, લાલા હંસરાજ, ગુરુદત્ત, રાજા મહેન્દ્રપ્રતાપ, પ્રો. રામદેવ, સરલાદેવી ચેધરાણ, લજજાવતીદેવી વગેરે અનેક સમર્થ અને પ્રતિભાશાળી વ્યક્તિઓ તેમની અનુગામી થઈ. પરિ. ણામે ૭૦૦ આર્ય સમાજ શાખાઓ, ૧૦૦૦ કન્યાવિદ્યાલયે, ૨૦૦ હાઈસ્કૂલ, ૧૦૦ અનાથાલય, ૨૦ ગુરુકુળ, ૪ એંગ્લો-વેદિક કોલેજ, અનેક ઔષધાલયો વગેરે નાની-મોટી સેંકડે સંસ્થાઓ વાર્ષિક એક કરોડ રૂપિઆના ખર્ચે ચાલે છે અને લગભગ પાંચ લાખ આર્યસમાજીએ પંજાબ-ઉત્તરહિંદમાં છે. વેદનાં ભાષાન્તરો અને પ્રકાશને, તેને પ્રચાર, રાષ્ટ્રભાષા હિન્દીને આગ્રહ, ગોરક્ષા, કન્યાકેળવણી, વિધવા સહાય, કેળવણી પ્રચાર, અંત્યજોદ્ધાર, પતિતોદ્ધાર-શુદ્ધિ વગેરે દિશામાં આર્યસમાજે આપેલ ફાળો ઉજજવળ છે ને રાષ્ટ્રનિર્માણમાં અતિ ઉપયોગી બન્યો છે. આનું અનુકરણ શ્રી આત્મારામજીના સ્મરણાર્થે આપણે કર્યું નથી એ અતિ શોચનીય છે.
શ્રી દયાનન્દ સરસ્વતીને જન્મશતાબ્દિ મહોત્સવ સને ૧૯૨૪ માં સમસ્ત ભારતમાં ઘણું જોરશોરથી ઉજવાઈ ગયો.
૪ શ્રી રામકૃષ્ણ પરમહંસ શ્રી દયાનન્દના જન્મ પછી બાર વર્ષે શ્રી રામકૃષ્ણ અને શ્રી આત્મારામજીનો જન્મ એક જ વર્ષમાં થયે. શ્રી રામકૃષ્ણજીના જન્મ સમયે બંગાળામાં એક તરફથી બ્રહ્મસમાજની સ્થાપના રાજા રામમોહનરાયે કરી નાંખી હતી (સને ૧૮૨૮), અને તેના સ્વર્ગવાસ (સને ૧૮૩૩) પછી તેના સહકર્તા કેશવચંદ્રસેન, એકેશ્વરવાદનો પ્રસાર કરી દેવ-દેવીઓની મૂર્તિપૂજા એક પ્રકારનું પાખંડ છે એમ કહી તેને સખત વિરોધ કરતા હતા. સાથે
*: ૧૧૦ :
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #704

શ્રી. મેહનલાલ દલીચંદ દેશાઇ
દેવેન્દ્રનાથ ઠાકુર ( કવિસમ્રાટ રવીન્દ્રનાથના પિતાશ્રી ) જેવા એકેશ્વરવાદીએએ તન, મન અને ધનથી મૂર્તિપૂજા સામે ઝુંબેશ ઉપાડી હતી. બીજી બાજુ પાદરીએ ખ્રિસ્તી ધર્મને જ માત્ર મેાક્ષમાર્ગ બતાવી માંસભક્ષક-વિલાસી મગાલીએનાં મન તે દિશા તરફ વાળી રહ્યા હતા. ભક્ષ્યાભક્ષ્યને વિશેષ નિષેધ નહિ માનનારા બંગાલીઓમાંથી ઘણા સુશિક્ષિતા સુદ્ધાં સાહેબી ધારણ પ્રમાણે વર્તવા લાગ્યા હતા અને ખ્રિસ્તીધર્મના સ્વીકાર કરતા હતા.
આ સમયે શ્રી રામકૃષ્ણ પરમહંસે બંગાલીઓને ઉપદેશામૃતનું પાન કરાવી હિંદુધર્મના પુનરુદ્ધાર કર્યો. અસંખ્ય બંગાલીઓને સ્વધર્મનિષ્ઠ બનાવ્યા અને ખ્રિસ્તાદિ ધર્મમાં જતા અટકાવ્યા. ખૂબી એ છે કે તેમને પુસ્તકી શબ્દજ્ઞાન નહેાતુ, તેઓ વેશે, રીતભાતમાં અને ભાષાએ એક ગામડીઆ હતા, છતાં તેમને શ્રીમ ંતા, અંગ્રેજી ભણેલા, શહેરમાં ઉછરેલા આધુનિક ભક્તો પુષ્કળ હતા.
વળી બ્રહ્મસમાજના સુપ્રસિદ્ધ બાબુ પ્રતાપચંદ્ર મઝુમદારને કહેવું પડ્યું હતું કે · એ ભલા અને પવિત્ર પુરુષ હિંદુધર્મના સારાંશરૂપ અને માધુર્યની સાક્ષાત મૂર્તિ હતા. તેમણે વિષયા પર (કંચનકામિની પર) પૂર્ણ સચમ કેળબ્યા હતા. તેમનામાં અધ્યાત્મતત્ત્વ ઉભરાયા કરતુ. તેઓ ધર્મ ના ધામરૂપ, આનંદના આઘરૂપ અને પવિત્રતાની પરાકાષ્ઠારૂપ હતા.’
તેમણે ઉપદેશ પેાતાની જન્મભાષા-બંગાલીમાં આપ્યા. તેના થયેલ અનુવાદ વાંચી મહાત્મા ગાંધીજી કહે છે:“તેમનાં વચન એ કોઇ શુષ્ક પંડિતના પ્રલાપરૂપ નથી પણ એ તે તેમના જીવનનુ નૂર–હીર-ખમીર જે કહીએ તે સ`સ્વ છે. તેમને જે અનુભવ થયેલા તે સર્વના નિચેાડ તેમાં છે. નાસ્તિકવાદના આ જમાનામાં શ્રી રામકૃષ્ણ જ્વલંત અને સજીવન શ્રદ્ધાના દષ્ટાંતરૂપ-મેરુદ ડરૂપ છે. ’
તેઓ શ્રી દયાનંદની પેઠે મૂર્ત્તિપૂજાનિષેધક અને અન્ય સર્વ ધર્મના ગમે તે રીતે ખંડક ન હતા, પણ દરેક ધર્મ પ્રત્યે સમાનભાવ રાખી સર્વમાં એકતા અનુભવતા. એમની માન્યતા એવી હતી કે દરેક ધર્મ માં ઇશ્વરપ્રાપ્તિ-આત્મસાક્ષાત્કારના માર્ગ છે. તેમણે શાક્ત ને વૈષ્ણવ, મુસ્લિમ ને ખ્રિસ્ત–બધા ધર્મને આચરી જોયા. ઇસ્લામની સાધનાને ભેદ કીરાના સાથ શેાધી પારખ્યા. ખાઇબલનું શ્રવણ કરી શ્રી ઇસુખ્રિસ્તી માટે ભક્તિ કેળવી. પેાતાના ઓરડામાં અન્ય દેવદેવીઓની મીએ સાથે શ્રી મહાવીર તીર્થંકરની એક પાષાણુ મૂર્ત્તિ અને શ્રી ઈસુખ્રિસ્તની છબી પણ રાખી હતી. સર્વ ધર્મ પ્રવર્ત્તકા પર તેમને વિશેષ ભક્તિ અને શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થઇ હતી. આથી કોઈપણ ધર્મ પર કટાક્ષ, વિષમભાવ કે અનાદર દાખવ્યાં નથી, તેમ વિરાધ, નિષેધક-ખંડનાત્મકભાવ દર્શાવ્યેા નથી.
તેમના ઉપદેશમાં પોતે એમ કથેલ છે: ‘ત્રણ ચાર આંધળા મનુષ્યા હાથી જોવા ગયા. એક પગ પર હાથ ફેરવી હાથીને થાંભલા જેવા, બીજાએ સુઢ પર હાથ ફેરવી જાડી લાકડી જેવે, ત્રીજાએ પેટ પર હાથ ફેરવી કાઢી જેવા, ચાથાએ કાન પર હાથ ફેરવી સુપડા જેવા
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
•: ૧૧૧ :

Page #705

યુગપુરુષને અર્ધાંજલિ
કહ્યો. એક મધ્યસ્થ દેખનારે કહ્યું-તમે હાથીને બરાબર જોયેા નથી. હાથીના પગ થાંભલા જેવા, સુઢ લાકડી જેવી, પેટ કેાડી જેવુ અને કાન સુપડા જેવા છે અને એ સર્વ એકત્ર કરવાથી જેવું સ્વરૂપ થાય તેવું સ્વરૂપ હાથીનું છે. આ પ્રમાણે જેણે ઇશ્વરને એક દિશામાંથી જોયે છે તેઆ જ પરસ્પર લડાઇ-ઝઘડા કરે છે. જેણે સપૂર્ણ રૂપે જોયા છે તે તેા તેનું યથાર્થ સ્વરૂપ જાણે છે.
તેમના સ્વવાસ સ. ૧૮૮૬ ના આગસ્ટ માસમાં ૫૦ વષઁની ઉમરે થયેા. તેમણે અનેક અંગ્રેજી ઉંચી કેળવણી લેનાર વિદ્યાથીઓ-સ્નાતકાના સદેહેા દૂર કર્યો અને તેમને ધર્મના મૂળ સિદ્ધાન્તામાં દઢ કર્યા. તે બધામાં સાથી જબરા અને પ્રતિભાશાળી શિષ્ય નરેન્દ્ર-પછીથી સ્વામી વિવેકાનંદ હતા. તેમણે સને ૧૮૯૩ ની ચિકાગાની વિશ્વધર્મ પરિષદ્ ક જેમાં જૈનધર્મના પ્રતિનિધિ તરીકે સ્વ. વીરચંદ રાઘવજી ગાંધી ગયા હતા, ત્યાં જઇ હિંદુ ધર્મ સમજાવ્યેા. પેાતાની વિદ્યુન્મય વતૃતાથી સમસ્ત હિન્દને પુનર્સ જીવન કર્યા તથા હિન્દુનાં શાસ્ત્રોમાં રહેલ મૂળ સત્યને નવીન શૈલીમાં રાચકસ્વરૂપે જગત્ સમક્ષ મૂક્યું. એ વાત સાચી છે કે-પરમહંસના ઉપદેશ શ્રીવિવેકાનન્દે દેશ-દેશાન્તર સુધી પહાંચાડ્યો. અંગ્રેજી કેળવણીથી માહિત થયેલા આપણા લેાકેા ઉપર શ્રી વિવેકાનંદના અંગ્રેજી લેખા મારફતે અસર કરાય તેમ હતુ. પરમહ`સનુ શુદ્ધ અધ્યાત્મ જીરવવાની શક્તિ જેમનામાં નહાતી તેમને માટે પાશ્ચાત્ય વિચાર। મેળવીને કરેલુ વિવેકાનંદ મિશ્રણ બહુ જ અનુકૂળ થઇ પડ્યું. શ્રો વિવેકાનંદે પરમહંસના અધ્યાત્મને તત્ત્વજ્ઞાનની ભાષામાં મૂક્યું અને તે હૃષ્ટિએ સંસારસુધારા અથવા જીવનસુધારા કેવી રીતે થઇ શકે તે બતાવ્યું.+ તે જ સૂત્ર હાથમાં લઇ ભગિની નિવેદિતાએ હિંદુ સામાજિક જીવન અને ઐતિહાસિક રાષ્ટ્રીય જીવનનું રહસ્ય ખાલી ખતાવ્યું.
જ
* જીએ શ્રી રામકૃષ્ણ પરમહંસ ઉપદેશામૃત નં. ૫૯ ( ડાહ્યાભાઇ મહેતાની આવૃત્તિ ). આવી કથા સાત આંધળા તે હાથીની જૈન દર્શનમાં સાત નય સમજાવવા માટે સુપ્રસિદ્ધ છે. ઉક્ત પુસ્તક સિવાય સસ્તું સાહિત્યવક તરફથી પ્રસિદ્ધ થયેલ પરમહંસ શ્રી રામકૃષ્ણ-એમનું જીવનચરિત્ર અને ઉપદેશ એ નામનુ પુસ્તક તેમને સારા પરિચય આપે છે.
+ વિવેકાનન્દ શાસ્ત્રનું શું સ્થાન હેાવું ઘટે તે માટે નીચેના લૈકા જે જણાવે છે તે પોતે સ્વી
કારતા લાગે છેઃ—
केवलं शास्त्रमाश्रित्य न कर्त्तव्यो विनिर्णयः । युक्तिहीन विचारे तु धर्महानिः प्रजायते ॥
માત્ર શાસ્ત્રને જ આશ્રય લઇને વિનિય કરવા ન ઘટે. યુક્તિ વગરના વિચારમાં તા ધહાનિ વિશેષે કરી ઉત્પન્ન થાય છે.
देशकालवयोsवस्थाबुद्धिशक्त्यनुरूपतः । धर्मोपदेशभषज्यं वक्तव्यं धर्मपारगैः ॥
દેશ, કાળ, પરિસ્થિતિ, વય, અવસ્થા, બુદ્ધિ અને શક્તિને અનુરૂપ થઇને-નજરમાં રાખીને ધર્મમાં પારંગત થયેલાએ ધર્મોપદેશરૂપી ઔષધનુ કથન કરવુ જોઇએ, જેમ વૈદ્ય રાગીની પરીક્ષા કરવામાં કરે છે ને પછી ઔષધ આપે છે તેમ
•ઃ ૧૧૨ :

[ શ્રી આત્મારામજી

Page #706

शताब्दीनायक न्यायांभोनिधिश्रीविजयानन्दसूरि श्री आत्मारामजी महाराज.

Page #707

Page #708

શ્રી. માહનલાલ દલીચંદ દેશાઈ
આજે રામકૃષ્ણ મિશનમાં અનેક સેવાશ્રમા, અદ્વેતાશ્રમા અને મદિરા, શ્રી રામકૃષ્ણના ઉપદેશ કાયિક, વાચિક અને માનસિક પ્રવૃત્તિદ્વારા દુનિયા આગળ પીરસી રહ્યાં છે, અને શ્રી રામકૃષ્ણ અને શ્રી વિવેકાનંદના અનેક સમર્થ અને વિદ્વાન્ ભારતીય શિષ્યા-છેવટે ‘આનંદ’ આવે તેવા નામધારી સંન્યાસીએ તથા બીજા અનુગામીઓ, પ્રશ ંસકેા હિન્દુ, અમેરિકા, બ્રાઝિલ, ઇંગ્લંડ, જર્મની અને દક્ષિણ આફ્રિકામાં કાર્ય કરી રહ્યા છે.
તે તે સ્થળેએ પરમહંસના જન્મ-શતવી-મહેાત્સવ આ વર્ષના ફેબ્રુઆરીથી એક આખું વર્ષ ઉજવવાને તેમના કલકત્તા પાસે ગંગા નદી પર આવેલા મુખ્ય રામકૃષ્ણમિશને નિરધાર કર્યાં છે, કે જેના પ્રારંભ થઇ ચૂક્યા છે અને જે દેશ-દેશાંતરમાં આખુ વર્ષ ઉજવાશે.
૫ શ્રી દયાનન્દ અને શ્રી રામકૃષ્ણની તુલના
શ્રી દયાનંદ અને શ્રી રામકૃષ્ણ અને બ્રાહ્મણ કુળમાં જન્મેલા છતાં એક પ્રખર વાદી, વેદનું મંડન કરવા અન્ય સર્વ ધર્મોનું ખંડન કરવા મથનાર, બલવાન શરીરધારી, મૂર્તિપૂજાનિષેધક હતા, જ્યારે ખીજા શાન્તમૂર્ત્તિ, સર્વ ધર્મ પ્રત્યે પ્રેમાદરભાવ રાખનાર, મધ્યમ શરીરવાળા, મૂર્તિપૂજક સાથે અધ્યાત્મી હતા. એકમાં શૌર્ય, અસહિષ્ણુતા અને નિડરતા હતાં, જ્યારે ખીજામાં ભક્તિભાવાવેશ, સમતા અને સૌમ્યતા હતાં. બંનેના ઉપદેશમાં માનવસેવાનુ લક્ષ હતું. બંનેને જબરા કાર્ય કર-પ્રસારક–સ ંદેશવાહક શિષ્યા સાંપડ્યા કે જેમણે મૂળપુરુષના ઉપદેશને વ્યાપક કરી અનુકૂળ કાર્યક્ષેત્રમાં યશ મેળવ્યેા. એકની આર્ય સમાજ પહેલવાન (Militant) સંસ્થા છે; ખીજાતુ રામકૃષ્ણમિશન એ સેવામય કાર્ય કરતી નિરાડંબરી શાંત સંસ્થા છે. એકની કીર્ત્તિસુવાસ હિન્દમાં પ્રસરી, બીજાની હિન્દ ઉપરાંત અન્ય દેશેામાં પણ ફેલાઈ.
૬ શ્રી આત્મારામ-મુનિ આનંદવિજય-પછી શ્રી વિજયાન ંદસૂરિ
હવે જેની જન્મ શતવષી આપણે ઉજવીએ છીએ તે આપણા ચરિત્રનાયક શ્રી આત્મારામજી પર કંઈ વિશેષ કહેવાનુ પ્રાપ્ત થાય છે. જન્મે ક્ષત્રિય, પર’પરાએ શીખ અને સંસ્કારે સ્થાનકવાસી–મૂર્ત્તિપૂજાનિષેધક જૈન એવા આ પુરુષે શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘના
જ્યાતિષ રામાં પેાતાનું નામ ઉમેર્યું.
શ્વે॰ જૈન સંઘની ધાર્મિક સ્થિતિ તે વખતે શી હતી ? મહાન્ સમ્રાટ અકબરના એલાવ્યાથી તેની પાસે જઇ, તેને અહિંસા ધર્મ પ્રત્યે શ્રદ્ધાવાળા બનાવનાર સૂરિશ્રી હીરવિજયજીના સ્વર્ગવાસ પછી તેમની પાટે વિજયસેન અને પછી વિજયદેવ નામના આચાર્યો થયા. વિજયદેવસૂરિના સમયમાં અનેક ધાર્મિક ઝઘડાએ થયા-બીજા નવા આચાર્યની સ્થાપના થઇ. તે સૂરિના અવસાન પછી તેની પાટે વિજયરત્ન, વિજયક્ષમા, વિજયદયા, વિજયધર્મ, વિજયજિનેન્દ્ર અને વિજયદેવેંદ્ર થયા. વિજયક્ષમાથી ઘણી આચારશિથિલતા પ્રચલિત
શતાબ્દિ પ્રથ]
• ૧૧૩ :

Page #709

યુગપુરુષને અર્ધાંજલિ
થઈ. આ આચાર્યો શ્રીપૂજ્ય તરીકે ગણાઈ, પાલખીમાં મોટા રસાલા સાથે વિચરી, પિતાને લાગે ઉઘરાવતા હતા જેનધર્મના સાધુના કડક આચાર અને સંયમને તિલાંજલિ આપી હતી. યતિઓ કે જેમણે ઘણું રીતે શાસનસેવા બજાવી છે તે જ્યોતિષ, વૈદક, મંત્રતંત્ર કરી વ્યવસાય કરતા હતા અને જાગીર પણ રાખતા હતા. સ્થાનકવાસી જૈન સાધુઓએ દરેક સ્થળે ઉગ્ર વિહાર કરી, પોતાના કડક આચારપાલનથી સામાન્ય લોકોમાં અસર કરી અનેક મૂત્તિપૂજકોને પોતાના સંપ્રદાયમાં લીધા હતા. જે પંજાબ દેશમાં આપણું ચરિત્રનાયકનો જન્મ થયો હતો ત્યાં સ્થાનકવાસી સાધુઓ ઉપરાંત શ્રી દયાનંદે જબરો પ્રભાવ પાડ્યો હતો. દા. ત. જેનો જન્મ સ્થાનકવાસી કુળમાં થયે એ નરસિંહ પંજાબકેસરી રાજકીય નેતા લાલા લજપતરાયે આર્યસમાજની દીક્ષા લીધી હતી.
આચાર્ય વિજયસેનના શિષ્ય આચાર્ય વિજયસિંહના હસ્તદીક્ષિત શિષ્ય સત્યવિજય કે જેને “
કિદ્ધારક તરીકે ગણવામાં આવે છે તેની શિષ્ય પરંપરામાં પદ્મવિજય+ થયા. તેમના રૂપવિજય–કીર્તિવિજય-કસ્તુરવિજય-શ્રીમણિવિજય-બુદ્ધિવિજય (બુરાયજી) અને તેના લઘુશિષ્ય તે આત્મારામજી. (જુઓ તેમનું જેનમતવૃક્ષ) શ્રીમાન્ મુનિરાજ શ્રી બુરાયજી (બુદ્ધિવિજયજી)એ ગુજરાત દેશમાં આવીને સંવેગ માર્ગને વિશેષ દીપાવ્યા અને ચાર મુખ્ય શિષ્ય (મુનિરાજ શ્રી મૂળચંદજી, વૃદ્ધિચંદજી, નિત્યવિજયજી ને આત્મારામજી) કરી ધર્મરૂપી મહેલના ટેકા માટે ચાર સ્તંભ ઊભા કર્યો. પ્રથમના ત્રણેના કાળ થયા બ આત્મારામજીએ કાળ કર્યો. હજુ જૈન સમુદાયમાં અનેક મુનિઓ ચારિત્રના ખપી છે, જ્ઞાનક્રિયામાં તત્પર છે પણ આ ચાર મુનિઓની જોડ આધુનિક સમયમાં જોવામાં આવતી નથી. ( શ્રી જૈનધર્મપ્રકાશ ૫૦ ૧૨, અંક ૩, સં. ૧૯૫૨ ના જેઠ સુદિ ૧૫ નાં અંક પૃ. ૩૪ થી ૪૦ પર “મુનિ મહારાજશ્રી આત્મારામજીને અત્યંત ખેદકારક સ્વર્ગવાસ” એ નામનો લેખ.)
શ્રી આત્મારામજીનું શરીર શ્રી દયાનંદ જેવું ભવ્ય, કદાવર અને કાંતિમય હતું. બંને આજન્મ બ્રહ્મચારી હતા. (જ્યારે શ્રી રામકૃષ્ણ પૂર્વાવસ્થામાં ગૃહસ્થાશ્રમ સેવ્યા હતા.) વિર્યવાન શરીરદ્વારા લાક્ષણિક સંસ્કાર અને ગુણે પ્રકાશ પામે છે એ, તેમજ શરીર, બુદ્ધિ, હૃદય અને કર્મશક્તિના યુગપત વિકાસ વિના ઉદ્ધાર નથી એ બંનેએ બતાવ્યું.
મૂર્તિપૂજાના નિષેધક એવા સ્થાનકવાસી છે. જૈન સાધુ તરીકે સત્તર વર્ષની ઉમરે દીક્ષા લઈ, પછીનાં બાવીસ વર્ષમાં જિનાગમને અભ્યાસ કરી, મૂર્તિપૂજા શાસ્ત્રોક્ત લાગતાં
+ સત્યવિજય-કપૂરવિજય–ક્ષમાવિજય-જિનવિજય–ઉત્તમવિજય-પદ્યવિજય એ સર્વનાં વૃત્તાંત મારી સંપાદિત ‘જેન ઐ. રાસમાળા' ભાગ ૧ લા (પ્ર. અધ્યાત્મજ્ઞાન પ્રસારક મંડળ)માંથી જોઈ લેવાં.
6 તેમના જીવનવૃત્તાંત માટે જુઓ આ. સ્મારક ગ્રંથના ગુજરાતી પ્રથમ વિભાગ પૃ. ૬૭–૭પ પર મુનિ શ્રી ન્યાયવિજયને લેખ.
* તેમના જીવન માટે જુઓ “જેન” પત્ર તા. ૧૫-૧૨-૩૫ નો અંક પૃ. ૧૧૫૫–૧૧૫૯. જે તેમના જીવનચરિત્રની પડી શ્રી જૈનધર્મ પ્રસારક સભાએ છપાવી છે.
*: ૧૧૪ :
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #710

आचार्य श्रीमद् विजयानंदसूरीश्वरजी महाराज के गुरुभाइ परम
पूज्य प्रातःस्मरणीय
श्री मूळचंदजी ( मुक्तिविजयजीगणी ) महाराज.

e

Page #711

Page #712

શ્રી. મેહનલાલ દલીચંદ દેસાઈ તે માર્ગના સાધુ તરીકે માર્ગ તજી, મૂર્તિપૂજક જૈવે. જૈન સાધુ (સંવેગી) થયા એ તેમનમાં પોતાને સત્ય લાગે તે વિના સંકોચે અને પ્રતિષ્ઠાના ભેગે પણ અનુસરવાની નિડરતા, ક્રાંતિ અને પ્રબળ આત્મશક્તિ સૂચવે છે. - શ્રી દયાનંદના મતને પ્રચાર પંજાબમાં બહુ થયું. તેમણે મૂર્તિપૂજા સામે તેમ જ જેનધર્મ સામે અણછાજતાં આક્રમણ કર્યા. આની સામે અજ્ઞાનતિમિરભાસ્કર નામને ગ્રંથ પ્રમાણ અને દાખલા-દલીલપુર:સર રચી શ્રી આત્મારામજીએ તેને ખાન્યા. તેમણે શ્રી દયાનંદની માફક પિતાના વક્તવ્યનું પ્રવર્તન–પિતાના ઉદ્દેશને પ્રસાર કરવામાં હિંદી ભાષાને જ ઉપગ પોતાના ઉપદેશે અને ગ્રંથોમાં કર્યો. તે વખતની હિંદી ભાષા હાલ જેટલી ખેડાયેલી નહોતી, પણ તે દેશમાં ઘણેખરે સ્થળે અને ખાસ કરી પંજાબમાં પ્રચલિત હોઈને એ જ ભાષા પિતાના વિષયને અનુકૂળ હતી. રાષ્ટ્રભાષા રાષ્ટ્રવિધાનને એક પાયે છે એ સિદ્ધાંત સ્વીકારાયે. તેમની વિવાદશક્તિ તે વખતને અનુરૂપ હતી. પ્રમાણ આપી તર્ક અને ન્યાયથી વિષયની છણાવટ કરવાની શક્તિ, શાસ્ત્રાભ્યાસ, પાંડિત્ય અને છતાં નમ્રતા હેઈ સામાના પર અને સમાજમાં ઘણું અસર અને પ્રતિષ્ઠા તેમણે ઉત્પન્ન કરી.
તેમની સમયજ્ઞતા અનુકરણીય હતી. દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાલ–ભાવ પ્રમાણે જે સમાજ અને જૈનધર્મની ઉન્નતિ કરવામાં જે સાધન એગ્ય હોય તેને ખપ કરવાને તેઓ પ્રેરતા. તેમણે પિતાના સમયની સ્થિતિ થોડા પણ ખરા શબ્દમાં નિર્ભયપણે જણાવી કે –
" जैन धर्म में तो नुकस किंचिन्मात्र भी नहीं है, परंतु शारीरिक और मानसिक ऐसी सत्ता इस काल में इस भारतवर्ष के जैनीयों में नहीं है, जिस से मोक्ष का मार्ग जैसा कथन किया है वैसा संपूर्ण नहीं पाल सक्ते हैं । इस काल मुजब जैसा साधुपणा और श्रावकपणा कहा है तैसा तो पालते है, परंतु संपूर्ण औत्सर्गिक मार्ग नहीं पाल सक्ते है । १।दूसरा यह नुकस है कि इन्हों में ( जैनीयों में ) विद्या का उद्यम जैसा चाहिये वैसा नहीं हैं। २ । ऐक्यता नहीं है, साधुओं में भी प्रायः परस्पर ईर्षा बहुत है । ३ । यह नुकस जैन धर्म के पालनेवाले सांप्रति ૪ નૈનીય હૈ, પરંતુ જૈન ધર્મ મેં તો વો ભી નઈં [ વિ. પૃ.૧૨.] ધર્મ અને દેશોન્નતિ સંબંધી એ અભિપ્રાય વ્યક્ત કર્યો કે –
"धर्म की प्रबलता होने से देशो में न्यायनीति से चलना, परस्पर एकत्व का होना, परोपकार का करना, सर्व जीवों पर दया करनी, सत्य बोलना, विश्वासघात न करना, सद्विद्या का अभ्यास करना, संतोष से जिंदगी पूरी करनी, चोरी, यारी, अभक्षभक्षण, अपेयपान इत्यादिकों का वर्जना, अनेक प्रकार के मिथ्यादृष्टि देवतादि के मानने का त्याग करना इत्यादि शुभकर्म શતાબ્દિ ગ્રંથ ].
•: ૧૧૫ •

Page #713

યુગપુરુષને અર્પાજલિ जिस देश में होर्वे, सो देशोन्नति है । और बिना धर्म के देशोन्नति का होना असंभव है।" [ चि. प्र. पृ. १०८]
જેન ભાઈઓ સ્વામિવાત્સલ્યને બહોળો અર્થ નહીં સમજી પિતાનું દ્રવ્ય ઘણે ભાગે જમણવારમાં ખચી, જ્ઞાને દ્વાર, જીર્ણોદ્ધાર, જ્ઞાનભંડાર અને નિરાશ્રિતાશ્રય વગેરે ઉત્તમ ક્ષેત્રોમાં નહીં વાપરી અધિક પુણ્યનું ઉપાર્જન કરતા નથી અને તેથી સંગીન પ્રકારને ધર્મ– ઉદ્યોત થતો નથી. તે નહીં થવાનું કારણ મહાત્માશ્રી આત્મારામજીએ નીચે પ્રમાણે લખેલ છે –
" जैनी लोकों की दो इंद्रिय बहुत जबरदस्त हो गई है, इस वास्ते ज्ञानोद्धार, जीर्णोद्धार विगेरे बाबतों की कोई भी चिन्ता नहीं करता है, एक तो नाक और दुसरी जिह्वा, क्योंकि नाक के वास्ते अर्थात् आप की नामदारी के वास्ते लाखो रुपैये लगाके जिनमंदिर बनवाने चले जाते है और जिह्वा के वास्ते खाने में लाखो रुपैया खर्च करते है। चूरमे आदिक लड्डुओं की खबर लीये जाती है, परंतु ज्ञानोद्धार, जीर्णोद्धार करणे की बाबतो क्या जाने स्वप्न में भी करते होगे के नहीं ! कोइ पूछे जे युं जिनमंदिर अथवा स्वामिवात्सल्य करवामां पाप छे ? जवाबमां जिनमंदिर बनवाने का और स्वामीवात्सल्य करने का फल तो स्वर्ग और मोक्ष है, परंतु जिनेश्वर देव ने वो ऐसे कहा की जो धर्मक्षेत्र बीगडता होवे तीसकी सारसंभाल पहिले करनी चाहिये ॥"
સ્વામિવાત્સલ્ય કરવાની રીત ઉક્ત ઉપકારી મહાત્માએ નીચે પ્રમાણે બતાવી છે – __“जिस गाम के लोक धनहीन होवे, और श्रावक का पुत्र धनहीन होवे तीसको कीसिका रोजगार में लगा के तीस का कुटुंब का पोषण होवे तैसे करे, यह स्वामिवात्सल्य है; परंतु या न समजना के हम बनीये लोको के जीमावनेरूप स्वामिवात्सल्य का निषेध करता है, परंतु नामदारी के वास्ते इस गाम के बनीयों ने उस गामके बनीयों को जीमाया, और उस गामवालो ने इस गाम के बनीयों को जीमाया परंतु साहम्मि को साहाय्य करने की बुद्धि से नहीं; तीस को हम स्वामिवात्सल्य नहीं मानते है, परंतु गधे खुरुकनी मानते है॥"
-श्री जैनधर्म 4 , श्रावण १६५६, पृ. ७४-७५. જેનમત બહુ ફેલાયે નહિ તેનું કારણ પિતે એક સ્થળે બતાવે છે કે –
' मुसलमानों के राज में जैन के लाखों पुस्तको जला दिये गये है, और जो कुछ शास्त्र बच रहे है वे भंडारो में बंद कर छोडे है वे पडे पडे गल गये हैं, बाकी दोसो तीनसो वर्ष में तमाम गल जायगे। जैसे जैन लोक अन्य कामो में लाखो रुपये खरचते है तैसे जीर्ण पुस्तकों का उद्धार कराने में किंचित् नहि खरचता है, और न कोई जैनशाला बना के : 1१६.
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #714

anRURALDainbidditoantra
स्व० मुनिराजश्री वृद्धिचंद्रजी महाराज.

Page #715

Page #716

શ્રી. મૈહનલાલ દલીચંદ દેશાઇ
'}}
अपने लडकों को संस्कृत धर्मशास्त्र पढ़ाता है, और जैनी साधु भी प्राये विद्या नहि पढ़ते हैं। क्यों कि उनकों खाने का तो ताजा माल मिलते है वे पढ़के क्या करे ? और कितने क यतिलोक इंद्रियों का भोग में पड रहे हैं सो विद्या क्यों कर पढ़े ? विद्या के न पढ़ने से तो लोक इन कों नास्तिक कहने लग गये है, फेर भी जैन लोगों को लज्जा नहि आती है, जैनलो क चूरमे के लाडू और दूधपाकादिक के खाने वास्ते तो हजारो एकठ्ठे हो जाते है, परंतु पुस्तकों के उद्धार वास्ते सूते पड़े है । हमारे लिखने का प्रयोजन तो इतना ही है कि जैन लोगों को उचित है कि सर्व देशवाले मिलके पाटन, जैसलमेर, खंभात प्रमुख के भंडारे पुस्तको का जीर्णोद्धार करावें, और बड़े बड़े शहरो में जैनशाला बना के अपने लडकों को संस्कृतादि. विद्या पढ़ावे, और आगम विना अन्य योग्य ग्रंथ लिखावादि कर के प्रसिद्ध करें, जीस में फेर जैन धर्म की वृद्धि होवे । [ . તિ. મા. વંડે ત્ રૃ. રૂ] જ્ઞાનપ્રાપ્તિ, જ્ઞાનપ્રચાર એ સદ્ગત સૂરિનું ધ્યેય હતુ અને તે માટે તેનાં સ ઉપકરણા-ગ્રંથા વગેરે સંઘના ભંડારામાં ચા ખાનગી વ્યક્તિઓને ત્યાં શુસ પડ્યાં રહે અને જનતાને કામ ન આવે એ ટાળી તે સર્વને જનાપયેગી કરવા જોઇએ, તેની પ્રસિદ્ધિ કરવી જોઈએ અને જૈન બાળકાને ધર્માભ્યાસ પ્રાપ્ત થાય તે માટે જ્ઞાનશાળાઓ ઠેર ઠેર ખુલાવી ઘટે એવા તેમના ઉપદેશ સતત વહેતા રહ્યો અને એને પરિણામે ગુજરાંવાલા આદિ અનેક સ્થળે પુસ્તકભંડારા થયા, તેમાં કેટલાક અનુપલબ્ધ ઉપયેાગી ગ્રંથાની નકલે કરાવીને મૂકાઇ. આથી જે કયાંય ન મળે એવાં પણ પુસ્તકા આ ભંડારમાં સાંપડ્યાં. દા. ત. શ્રી શાવિજય મહેાપાધ્યાયકૃત અનેકાંતવ્યવસ્થા. આ સર્વે ભંડારોનુ સૂચીપત્ર શ્રી બનારસીદાસ જૈન તરફથી તૈયાર થયેલુ છે તે જ્યારે પ્રકટ થશે ત્યારે તેને ખ્યાલ આવશે. વળી જ્ઞાનશાળાએ પણુ ઘણે સ્થળે સ્થપાઇ; પુસ્તકાલયે ઉઘડ્યાં
જન વિદ્વાન નામે એ. રૂડોલ્ફ હાલ કલકત્તાની રોયલ એશિયાટિક સાસાયટીમાં રહી આપણા જૈન આગમ પૈકી વાસગઢસામે-ઉપાસકદશાંગ એ નામના સૂત્રનુ સ ંશાધન કરતા હતા. તેમણે તેના કેટલાક પારિભાષિક શબ્દોના અર્થ સમજવામાં પડેલી મુશ્કેલી તે વખતે ‘ જૈન શાસ્ત્રમાં પારંગત ’ · જિનધર્મમાં રધર ' એવા આપણા ચિર ત્રનાયક દૂર કરશે એવું જાણી તેમની સાથે પત્રવ્યવહાર ચલાવી, પાતે ઘણી ખાખતાના ખુલાસા મેળવ્યા. એથી તેને એટલેા બધા સતાષ થયા કે તે પુસ્તક પણ શ્રી આત્મારામજીને અણુ કર્યું અને તેમાં તેમની અણપત્રિકા પોતે સંસ્કૃત છંદોમાં રચી મૂકી. ૠગ્વેદાદિ યૂરાપમાં છપાયેલ તે પશુ મંગાવી તેમને ભેટ કર્યા. મહામહેનતે સÀોધિત કરી છપા
ગુરુદેવ શ્રી આત્મારામજીના સ્મરણાર્થે પ્રવર્તે કશ્રી કાન્તિવિજયજી અને સ્વ॰ શ્રી હુ સવિજયજીના કરેલા વડાદરાના જ્ઞાનમંદિર સંબંધી લેખ. જુએ આ ગ્રંથના ગૂજરાતી વિભાગ પૃ. ૭૪ થી ૮૪. તથા શ્રી અનારસીદાસ જૈનને હિંદી લેખ. જુએ આ ગ્રંથના હિન્દી વિભાગ પૃ. ૫૧ થી ૧૩.
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૧૧૭

Page #717

યુગપુરુષને અધ્ધાંજલિ યેલ તે સૂવથી આચાર્યશ્રીને ઘણે આનંદ થયો. હર્બલ સાહેબે પણ પોતાના દેહાવસાન સુધી જેન ધર્મ અને ઈતિહાસમાં રસ લીધો અને વ્યક્ત કર્યો. સૂત્ર-આગમ છપાવાય નહિ, કંઈ છપાવે તે અનુમોદાય નહિ, તેને પરદેશ મોકલાવાય નહિ, કેઈ શ્રાવક કે ગૃહસ્થથી વંચાય નહિ એવી સ્થિતિ હતી, છતાં તેમણે ધર્મની પ્રભાવના અર્થે જિજ્ઞાસુ વિદ્વાનને સહાય કરવા ગ્ય છે એમ ધારી સહાય આપી.
વળી પિતાના સમયમાં દરિયાપાર થઈ અનાર્ય દેશ-ઈંગ્લાંડાદિ દેશમાં જવા પ્રત્યે કેટલાક ભાગના જૈનમાં સખત વિરોધ હતો; છતાં સને ૧૮૯૩ની ચિકાગોની વિશ્વધર્મ– પરિષદમાં જૈન ધર્મના પ્રતિનિધિ તરીકે પિતાને આમંત્રણ મળ્યું, ત્યારે પિતાથી સાધુના આચાર પાળતા થકા દરિયાપાર જવું બની શકે તેમ નહોતું તેથી બીજા માર્ગ તરીકે સૌરાષ્ટ્રના મહુવાવાસી ગ્રેજ્યુએટ શ્રી વીરચંદ ગાંધીને જૈન ધર્મના તત્ત્વોથી પરિચિત કરી જૈન ધર્મની માહિતી પૂરી પાડનાર એક ખાસ ગ્રંથ તૈયાર કરી આપી ચિકાગોની ઉક્ત પરિષદમાં જૈન ધર્મના પ્રતિનિધિ તરીકે મેકયે જ રહ્યા. કેટલાક લોકવિરોધ સખત હતો છતાં ધર્મપ્રચાર કરવામાં તે આડે આવે ન જોઈએ અને તેથી તે વિરાધની સામે થઈ–તે વિરોધનું શમન કરી ધર્મ પ્રત્યેની લાગણું બતાવી. આથી શ્રી આત્મારામજીના સંબંધે તે પરિષદમાં ઘણું સારું કહેવાયું, એ રીતે તેમણે જૈન ધર્મને પ્રથમ પરિચય અમેરિકા જેવા દૂર-દૂરના પ્રદેશમાં કરાવ્યો, અને માન મહત્ત્વ મેળવ્યાં.
જૈનધર્મનાં શાસ્ત્રોનું ખૂબ અવગાહન કર્યા પછી તેમણે જૈન ધર્મના સિદ્ધાંતો સમજાવવા ને પ્રસારવા માટે બીજા હિંદી ભાષામાં-જૈન તત્વાદશ, તનિર્ણયપ્રાસાદ આદિ ગ્રંથ શાસ્ત્રોના દહનરૂપે રચી જૈન સમાજની પાસે શાસ્ત્રદ્વાર ખુલ્લું કર્યું. ભક્તિને ઉલ્લાસ હિંદીભાષી જેમાં વિશેષ જાગે છે માટે હિંદીમાં કેટલીક પૂજાઓ રચી.+
વળી જૈનેતર ધર્મોનું સાહિત્ય-શ્વેદાદિ, બુદ્ધ અને મહમદ સાહેબનાં ચરિત્ર વગેરેનું વાંચન-મનન કરી પોતાની એક આચાર્ય તરીકે વિશાળ વાંચન અને તેનો પરિપાક પિતામાં હોવો જોઈએ એ બતાવી આપ્યું.
- પંજાબમાં જે જિનમંદિરે છે તે સર્વ તેમના ઉપદેશનું ફળ છે. તેમના શિષ્ય-પ્રશિષ્યાદિને* બનેલ માટે સાધુ–સમૂહ આજ આખા હિંદમાં વિચરી લેકસમાજને ધર્મોપદેશ પૂરે પાડી ધર્મક્રિયાઓ કરતા-કરાવતે, સંસ્થાઓ સ્થાપતો રહ્યો છે અને જેના ધર્મની જ્યોતિ અખંડ બળતી રાખી રહ્યો છે, એને સર્વ પ્રતાપ આપણું આ સદ્દગત
- + જેનો પરિચય શ્રી. મોતીચંદભાઈએ પોતાના લેખમાં કરાવ્યો છે. જુઓ આ ગ્રંથના ગૂજરાતી વિભાગનાં પૃષ્ઠ ૧૬ થી ૨૨.
* આ શિષ્ય-પ્રશિષ્યાદિની તેઓનાં નામ, જન્મસંવત, દક્ષાસંવત વગેરેની હકીકત સહિતની એકે સત્તાવાર “ ડિરેકટરી” કરી આ ગ્રંથમાં આપવાની અભિલાષા તૃપ્ત થઈ શકી નથી; તે પૈકી કઈ તે હવે પછી તૈયાર કરી-કરાવી બહાર પાડશે.
- ૧૧૮ :
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #718

श्री. आ. शताब्दि ग्रंथ माटे खास करावेल रेखा चित्र नं. १
11tflim
RTHEAST
Timite
स्व० मुनिराजश्री नीतिविजयजी महाराज

Page #719

Page #720

શ્રો. મેહનલાલ દલીચંદ દેસાઈ આચાર્યને છે. તેમના નામથી ઉદ્દભવેલી જ્ઞાનસંસ્થા, શિક્ષણસંસ્થા, પુસ્તકપ્રકાશિની સંસ્થા વગેરેએ સમાજને અનેકવિધ લાભ કર્યા છે; જેવા કે જૈન સાહિત્યનો ઉદ્ધાર કર્યો છે, ધર્મશાસ્ત્રો ઘર-આંગણે પ્રાપ્ત કરાવ્યાં છે, અનેક જૈન બાળકોને સંસ્કારી અને સુશિક્ષિત કર્યા છે. આ સંસ્થા પૈકી ભાવનગરની શ્રી જેન આત્માનંદ સભા, તેના આશ્રય નીચે નીકળતું શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ માસિક, પંજાબના ગુરુકુળ વગેરે, મુંબઈનું શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલય વગેરે વગેરે ખાસ ઉલ્લેખનીય છે. ૭ શ્રી આત્મારામજીની શ્રી દયાનંદ અને શ્રી રામકૃષ્ણ સાથે તુલના
શ્રી દયાનંદ અને શ્રી આત્માનંદની પદ્ધતિ પ્રાય: એક જેવી પણ ભિન્ન હતી એટલે કે પ્રથમનાએ સર્વ ધર્મ પર અપ્રમાણ ખંડનાત્મક પ્રહાર કર્યા ત્યારે બીજાએ સામા બચાવરૂપે જેન ધર્મની સામે થયેલી વિધવાળી, ખોટી યા ગેરસમજુતીવાળી હકીકતો અને દલીનો સામનો કર્યો. દા. ત. શ્રી દયાનંદના જૈન ધર્મ પરત્વે થયેલ હુમલા સામે અજ્ઞાનતિમિરભાસ્કર ગ્રંથ લખે. એક સ્થાનકવાસી સાધુએ લખેલા મૂર્તિપૂજાવિરોધી સમકિતસાર નામના પુસ્તકના ઠીક જવાબરૂપે સમ્યક્ત્વશદ્વાર બહાર પાડ્યો.
આ બંને પુરુષનું સંસ્કૃતિનું વાચન નિરનિરાળું હતું. એકને વેદદ્વારા હિંદુઓનું સંગઠન અને હિંદુ પ્રજાને સૈનિક જુસ્સા( Militant Spirit )વાળી કરવી હતી, ત્યારે બીજાને જૈન ધર્મ અનુયાયીઓમાં તેનાં શાસ્ત્રો દ્વારા મૂર્તિપૂજક . જૈન ધર્મનું ગૌરવ જાળવવું હતું. હિંદુ સંખ્યામાં જેને કરતાં અતિ પુષ્કળ સંખ્યામાં હાઈ એકનું ક્ષેત્ર ઘણું વિસ્તૃત હતું, જ્યારે બીજાનું મર્યાદિત હતું. એકના પ્રચારથી રાજકીય માનસને પિષક રાષ્ટ્રવિધાયક સ્થિતિ અને શક્તિ કેળવાઈ-વિકાસ પામી; અને બીજાના પ્રચારથી પિતાના ધર્મના અનુયાયીઓમાં રૂઢિચુસ્તતા દૂર થઈ સમજપૂર્વક સિદ્ધાન્તને વિચારવાની બુદ્ધિ આવી. એક હતા વેદ ધર્મના ઝંડાધારી, અને બીજા હતા વે. . જૈન ધર્મના ઝંડાધારી. બંનેનાં સરખાં શરીર, સરખે મત્સાહ અને સરખી વાકછટા, છતાં શ્રી દયાનંદના સિદ્ધાંત પોતાના અવસાન પછી આખા ભારતવર્ષમાં પ્રસર્યા અને તેમણે સ્થાપેલી “આર્ય સમાજના લાખો સભ્ય થયા, જ્યારે શ્રી આત્મારામજીના દેહાન્ત પછી તેના સમાજમાં પ્રગતિ તેના જેટલી વેગવતી અને પરિણામવાળી નથી રહી એ સ્પષ્ટ છે.
શ્રી રામકૃષ્ણ પૂર્વાવસ્થામાં ગૃહસ્થ તરીકે લગ્ન કર્યા હતાં, જ્યારે શ્રી દયાનન્દ અને શ્રી આત્મારામજી બંને આજન્મ બ્રહ્મચારી હતા. શ્રી રામકૃષ્ણ અને શ્રી આત્મારામ બંને મૂર્તિપૂજક હતા. એકને સર્વ ધર્મો પ્રત્યે પ્રેમ–આદરભાવ તે પૈકી દરેક કલ્યાણ માર્ગ છે એવી સમજથી રહેતું તેથી કંઈપણ ધર્મનું ખંડન કરતા નહિ, જ્યારે બીજા જિનપ્રણીત ધર્મ જ આકથિત હાઈ તે જ ખરો મેક્ષસાધક છે એમ ચુસ્તપણે શ્રદ્ધાપૂર્વક માની તેનું ખંડન કરતા અને તેના પર કઈ પ્રહાર આવે તે સામે પિતાના ધર્મને શતાબ્દિ ગ્રંથ ]

Page #721

યુગપુરુષને અર્ધાજલિ
બચાવ કરતા. શ્રી પરમહંસના અસંખ્ય શિખ્યામાં શ્રીમંતો, સુશિક્ષિત, વિદ્યાર્થીઓ જોડાયા અને તેમાં મહાન બુદ્ધિશાળી ઓજસ્વી વિભૂતિ નામે વિવેકાનંદ અને તેના અનુગામી અનેક ‘આનંદ’–સંન્યાસીઓએ શ્રી રામકૃષ્ણના ઉપદેશામૃતને-અધ્યાત્મવાદને પશ્ચિમના સેવામાર્ગ અને વિચારશ્રેણીને અનુરૂપ કરી અનેક સ્થળે રામકૃષ્ણ મિશન સ્થાપી, હિન્દ તેમજ હિન્દ બહાર યુરોપ અમેરિકામાં તેમનું નામ કીર્તિવંત અને અમર કર્યું અને તેની જેત સોદિત બળતી રહી છે અને રહેશે. ફ્રેંચ મહાવિદ્વાન્ રોમેન્ડ રોલાએ શ્રી રામકૃષ્ણનું અતિશય ગૌરવશાળી જીવનવૃત્તાંત લખ્યું છે એ તે સંન્યાસી માટે એણું માનપ્રદ નથી.
શ્રી દયાનન્દ અને શ્રી રામકૃષ્ણનાં નામનો અને સિદ્ધાંતોનો આટલો બધો વિસ્તાર થયા છે ત્યારે તેમના સમકાલીન દીર્ધાયુષી આત્મારામજીનાં નામનો અને કાર્ય તેટલા પ્રમાણમાં કેમ નથી થ? એ પ્રશ્ન ઉદ્ભવે છે. ઉત્તર એ આવે છે કે ઉક્ત બંનેને પ્રભાવશાલી શિષ્યોની મોટી સંખ્યા પ્રાપ્ત થઈ, જ્યારે આપણું સૂરિશ્રીને તેટલા અને તેવા શિષ્યો ન મળ્યા. વિવેકાનન્દ જેવા વીરચંદભાઈ પણ શ્રી આત્મારામજીને મળ્યા હતા પણું વીરચંદભાઈની સાથે રહી કાર્ય કરે તેવા કેઈ તેની વિદ્યમાનતામાં ન નીકળ્યા અને તેના સ્વર્ગવાસ પછી તેનું સ્થાન લે તેવા કોઈપણ ગ્રેજ્યુએટ કે સુશિક્ષિત ગૃહસ્થ હજુ સુધી પાકેલ નથી. તેમના સાધુ શિષ્યોએ અનેક સુકૃત્યો-ધર્મકાર્યો કર્યા–કરાવ્યાં છે, પણ તેઓમાં અરસ્પરસ જે સંગઠન, એકસંપી, સુમેળ વગેરે રહેવાં જોઈએ તે લાંબો વખત રહ્યાં નહિ. કલેશ ને મતભેદમમત્વને લીધે સમાજ પર બૂરી અસર થાય ને છિન્નભિન્નતા પરિણમે, સામાજિક લાભના સામુદાયિક સ્થાયી કાર્યો ઊભાં ન થાય, અને મહાન યુગપુરુષનો વારસો સાચવી તેને વધારી ન શકાય, એ સહેજે સમજી શકાય તેમ છે. એવું વર્તમાનમાં પણ જોવામાં આવે છે. હજુયે ચેતાશે? સમાજને દરેક રીતે ઉન્નત કરવામાં સર્વ સાથે મળી એકત્રિત રૂપે તેઓ ફાળો આપશે ? સર્વત્ર સમાજ અને દેશના હિત પ્રત્યે એકલક્ષી દષ્ટિ રહે અને તે હિત જે રીતે સધાય તે રીતને સર્વ સાધનોથી કૃતિમાં મૂકાય એ જ પરમાત્મા પ્રત્યે પ્રાર્થના.
સગત સૂરિશ્રી યુગપુરુષ હતા. તેઓ પોતાના જીવનમાં અનેક ધર્મક કરી સમાજહિત માટેનાં સાધને ઉપદેશી ગયેલ છે, તો તેમના ચિરકૃતજ્ઞ રહી આપણે સૈ એમના સારાં પગલે ચાલીએ તો તેમની ઉજવેલી જયંતિએ, શતવણી અને હવે પછી થનારી જયંતિએ સાર્થક થશે. તે મહાપુરુષને આત્મા જ્યાં હો ત્યાં શાંતિ પામે એટલું ઈચ્છી તે જૈન યુગવીર પ્રત્યે છેવટે પુકારું છું કે – નવયુગની મહાયોતિના કિરણમાં,
અમ હૃદયમાં નવા રાગ જાગે; અર્થ અંજલિ ભરી, વીરપૂજન કરી,
જેનનાં બાળ તુજ પાય લાગે. '
•: ૧૨૦ :
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #722

पालीताणा सं० १९४२

ANTARAKnews
RELVioanimal JAMODITYANATH
ant
a
minechani
HTTARAMERIES

न्यायांभोनिधि श्रीमद् विजयानंदसरि ( आत्मारामजी महाराज ) शिप्य परिवार साथे ।

Page #723

Page #724

દાખ૬ આત્મારામજી
[ આચાર્ય મહારાજશ્રી તરફથી પ્રાયઃ સર્વ પત્રવ્યવહાર મુનિ મહારાજ શ્રી વલ્લભ વિજયજી ( વર્તમાન આચાર્ય શ્રી વિજયવલભસૂરીશ્વરજી ) કરતા હતા કે જેઓ તેમના મંત્રી હોય નહિ તે પ્રમાણે હતું અને જેમણે તેમના સ્વર્ગવાસ પછી ગુરુદેવે પંજાબમાં પ્રકટાવેલી જ્યોતિ કાયમ રાખી છે તેમને હાલ બહુ લાગી આવે છે કે જે જે પત્રો લખાયા તેની નકલ રાખી નથી, નહિ તો તે પરથી સ્વર્ગસ્થના જીવન-કથન પર ઘણો પ્રકાશ પડત.
આ દશ પત્ર તેના સમયના અનુક્રમ પ્રમાણે ગોઠવેલા છે. તેમાં નં. ૧ ને ૪ સિવાયના સર્વે પત્રે અમદાવાદવાસી ને મુંબઈમાં રહેતા શેઠ મગનલાલ દલપતરામ પર લખાયા છે, કે જે શેઠને સ્વર્ગસ્થ તરફથી અંગ્રેજી પત્રો લખવાના હોય તે લખવાનું પ્રાયઃ સાંપાતું હતું. તે શેઠે પોતાના પ્રત્યે જે જે પત્રો ગુરુદેવ તરફથી આવ્યા હતા તે જીવની પેઠે સાચવી રાખ્યા હતા. તે સર્વ અસલ તેના પુત્ર શેઠ કેશવલાલે પૂરા પાડેલ છે. તેમાંથી ઉપયોગી પત્રે આમાં દાખલ કર્યા છે. આ જ શેઠ પર જર્મન ગ્લૅલર મી. હાલે પત્રો લખ્યા હતા કે જે અંગ્રેજી વિભાગમાં પ્રકટ થએલ છે.
આ પત્રમાં નં. ૧ ને પત્ર શેઠ દલપતભાઈ પરનો છે તે પ્ર. શ્રી કાંતિવિજયજીની નોંધમાંથી મેળવ્યો છે. તેમાં પોતાની કેટલી બધી નમ્રતા, નિરભિમાનતા અને સજ્જનતા બતાવે છે! ધન્ય છે સ્વર્ગસ્થને ! નં. ૪ નો પત્ર વ્યાખ્યાન સમયે મુહપત્તી મુખે બાંધવા સંબંધી તત્કાલીન સ્થિતિ લક્ષમાં રાખી પિતાને યોગ્ય લાગે તે મત પ્રમાણિકપણે આપવા સાથે પોતાની પ્રાપ્તસ્થિતિ સમજાવી છે. બાકીનાં શેઠ મગનલાલ પરના પત્રો પરથી પણ ઘણું જાણવાનું મળી આવે છે. ઉક્ત હર્ન લ સાહેબ જે પ્રશ્નોનું સમાધાન તથા સાધન માગતા તે તુરત પૂરાં પાડવાની ઘણી સંભાળ લેતા હતા, જેનેતર ગ્રંથે-ઋવેદસંહિતા, બુદ્ધચરિત્ર, મહમદ સાહેબનું ચરિત્ર વગેરે મંગાવી તેનું વાંચન-અધ્યયન કરતા, વીરચંદ ગાંધી પ્રત્યે ઘણી મમતા રાખતા, છાપાં વાંચીવંચાવી સમયના બનાવોથી વાકેફ રહેતા, જૈન ધર્મ સંબંધી ઉપયોગી હકીકત છાપામાં પ્રકાશ પામી લેકની જાણમાં આવે તે માટે સૂચન કરતા, નવીન પુસ્તક લખતા તે જણાવતા અને તે પૈકી એક તવનિર્ણયપ્રાસાદ )માં ગૃહસ્થના સાળ સંસ્કાર દાખલ કરવા બાબત મત પણ પૂછાવતા. એક રીતે લેકમતની કદર એ રીતે તેમને હતી.
આ વખતે જૈન એસોસિએશન ઓફ ઇન્ડિયા નામની સંસ્થા જીવતી જાગતી હતી અને સામાન્ય જૈન સમાજના સામુદાયિક પ્રશ્નો હાથ ધરતી. તેના સભ્ય તરીકે ઉક્ત મગનલાલ શેઠ ઉપરાંત શેઠ નવલચંદ ઉદયચંદ, શેઠ વીરચંદ દીપચંદ શેઠ તલકચંદ માણેકચંદ (બડા શેઠ ),
શતાબ્દિ ગ્રંથ ].
: ૧૨૧ -

Page #725

શ્રીમદ્ આત્મારામજી તરફથી પત્ર રા. વીરચંદ રાઘવજી ગાંધી, શેઠ ફકીરચંદ પ્રેમચંદ કે જેમનો ઉલ્લેખ આ પત્રોમાં કરવામાં આવ્યો છે તે હતા. એક બીજી સંસ્થા નામે જેન યુનિયન કલબ હયાત હતી. તે વખતે જેન પત્રિકા નામનું પત્ર પણ ચાલતું હતું. તે કલબ, પત્ર, તેમ જ પંડિત અમીચંદ વિષે વિશેષ ખબર મેળવવાની રહે છે.
રા. સુશીલ લિખિત ચરિત્રમાં પૃ. ૮૧-૮૩ માં છપાયેલ પત્ર શ્રી ઝવેરસાગરજીના પ્રશ્નપત્રનો ઉત્તર છે, જ્યારે પૃ. ૭ર પર ઉલ્લેખેલ પત્ર આમાં નં. ૧ માં આખો આપ્યો છે.
ગુરુદેવ તરફથી ગયેલા પત્રે મળી આવે તે હજુયે ઘણા પ્રકાશ પડે, અને જેઓ શોધ કરી તે બહાર પાડશે તેઓ એક સવિશેષ સેવા બજાવશે.–સંપાદક.].
स्वस्ति श्री अहमदावादे श्रावक पुण्यप्रभावक देवगुरुभक्तिकारक सेठ दलपतभाई भगुभाई सपरिवार योग्य लिषी सहर अंबाला से साधु आत्मारामजी तरफ से धर्मलाभ वांचना । अपरं च अत्र देवगुरुपसाए सुखसाता छै आप के सदा आनंद रहै । आगे मैने इतने दिन जो आप को कागल नहि लिखा तिसका कारण ए छै कि दो माणस धांगधराना मेरे पास लोदीहाने रात्रि के बे वागे आव्या हता अने सवेरे कहने लगे हमने संयम लेना है जे कर तुम देवोगे तो ठीक है नहीतर हम पोते वेष पहरी लेतूं, क्यों कि हमारा आज का महूर्त है । तिसकाल में मेरे को तो ताप आता था तब तिन को साधुयोंने वेष दे दीना पीछे तहाथी मैं जीरे गाम में गया ताहां आपनो कागल अंबाले थाइने आव्यो के धांगधरावाला तुमारी पासे आया होवे तो तुमने दीक्षा न देणी, तब तो मुझकों बहुत लज्या आई । मैरी मनमें लज्जा आवी के शेठजी लखे छे तुमने दीक्षा न देवी अने इनकों तो वेष दे दीया अब मैं शेठकुं क्या जुबाब लिखु ? इस लज्जा करके आप को चिट्ठी नही लीखी। मेरे सतगुरुजी महाराज स्वर्गवासी हो गये तेनी मैनें आपकों लज्जा करके कोइ चिठी नही लिखी अनें आपनें तो मुझकों निलायक जाण के चिठी नहीं लिखी इस बात में आप सच्चे है । परंतु मेरी निलायकी की तर्फ आप को ख्याल न करना चाहिये, क्यु कि मेरी तुछ बुद्धि है। श्री सत्गुरुका बी समाचार मैने जात्रावाले पंजाबी भाइयों से सुणीया है और आप का करा उच्छव भी सब सुणा है । आप मेरेकों श्री शत्रुजयजी का सर्व हाल लिखे, सरकार की तर्फ से क्या ठहरा है पक्का ।।
सं. १९३९ दूजे श्रावण शुदि ९ लिखी आत्मरामें*
* આ પત્ર ખૂદ પોતાના હાથનો લખેલે છે જે ૧૦૮ શ્રી પ્રવર્તકજી મહારાજ શ્રી કાંતિવિજયજીની પાસે છે.
.: १२२.
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #726

શ્રીમદ્ આત્મારામજી તરફથી પત્રો
તા. ૧૩-૧૦-૮૮ [ આસો સુદ ૯ સં. ૧૯૪૪ ] મુમુંબાઈ શ્રાવક પુન્યપ્રભાવક દેવગુરુભક્તિકારક શા. મગનલાલ દલપતરામ યોગ્ય શ્રી મેહસાણાથી લી. મુનિ મહારાજ શ્રી શ્રી શ્રી ૧૦૦૮ શ્રીમદાનંદસૂરિજી ( આત્મારામજી ) આદિ સાધુમંડળ ઠાણાં ૧૫ ના તરફથી ધર્મલાભ વાંચજે.
જત લખવાનું કે સાહેબનો કાગળ તા. ૭ મીન લખે આવ્યો છે તે આ કાગલની સાથે મેકલ્યા તે વાંચી પાછો મોકલી દેજે. એમાં જે ઉત્તર એમને (B) મંગાવ્યા છે તે હમ આજરોજે તૈયાર કરી કાલે મોકલી દેઈશું તે જાણજે.
તમે એમને કાગળ લખી દેજે બીજું અત્રેથી આજરોજે જૈન તત્વદર્શની પડી રજીછર કરીને મોકલાવી છે તે બદલ પણ લખજો–બીજું લખજે કે યૂરોપ દેશના છાપાનું પુસ્તક—“ રિગવેદસંહિતા ” હમારે ખપ છે માટે મંગાવીને મોકલે અને એની કીમત શી તે પણ લખી જણાવે.
પ્રથમ કીમત લખી મંગાવો, પછી હમોને લખજે એટલે જે મંગાવવાની મરજી હશે તો મંગાવીશું.
( આ શ્રી વલ્લભવિજયજીના હસ્તાક્ષરમાં છે. સાહેબ એટલે હૈંર્નલ સાહેબ.સંપાદક) )
[ તા. ૧૭-૧૦-૮૮ આસો સુદિ ૧૩ સં. ૧૯૪૪. ] મુ. મુંબાઈ શ્રાવક...વાંચજે ( ઉપરના પત્ર પ્રમાણે )
કાગળ તમારો આવ્યો તે પહોંચ્યો છે. વાંચી સમાચાર સર્વ જાણ્યા છે. આજ રોજે સાહેબને ઉત્તર તૈયાર કરી ટપાલ મારફતે મોકલ્યા છે તે જાણો.
શ્રાદ્ધવિધિ અહીંના ભંડારમાં સારી છે અને લહીએ શ્રીનાથ અમદાવાદમાં શુદ્ધ લખે છે વાસ્તે લખાવવી હોય તે લખજે–સાહેબને લખજે કે શ્રાદ્ધવિધિ પ્રકરણ તથા શ્રાદ્ધવિધિ કૌમુદી બે ય એક જ ગ્રંથ છે.
તમે શાંતિવિજયજીને લખજે એટલે એ ખંભાતી કાગળનાં પાનાં પડાવી લીઆ શ્રીનાથને લખવા આપશે–અને હમો અત્રેથી પરત તમારો કાગળ આવેથી મોકલી દેઈશું.
સાહેબને લખજે કે માહારાજજીને હવે ચોમાસામાં થોડા દિવસ રહ્યા છે અને ચોમાસા બાદ એક જગાએ રહેવાનું નથી, માટે માહારાજજીની નજર આગળ લખાય શતાબ્દિ મંચ ]
: ૧૨૩ :.,

Page #727

શ્રીમદ્ આત્મારામજી તરફથી પત્ર તેમ નથી તો પણ જે લહીઓ શુદ્ધ લખવાવાળો ઘણું કરીને છે તેની પાસે લખાવીને મોકલશું. એ રીતે લખી જણાવજે.
હાલમાં માહારાજજી એક નવું જેન મત વિષે પ્રશ્નોત્તરનું પુસ્તક બનાવામાં રોકાયેલ છે તે જાણજે. દા. મુ. વલભવિજયના ધર્મલાભ વાંચજે, સુદિ ૧૩ વાર બુધ.
श्री
मु० सुरतबंदर *मुनि श्री आलमचंदजी योग्य लि. आचार्य महाराजश्री श्री १००८ श्रीमद्विजयानंद सूरीश्वरजी (आत्माराजजी) महाराजजी आदि साधु मंडल ठाने ७ के तर्फ से वंदणाऽनुवंदणा १००८ वार बांचनी । चिठी तुमारी आइ समंचार सर्व जाणे है । यहां सर्व साधु सुखसाता में है, तुमारी सुखसाता का समंचार लिखना
मुहपत्ति विशे हमारा कहना इतना हि है कि मुहपत्ति बांधनी अच्छी है और धणे दिनों से परंपरा चली आई है इनको लोपना यह अच्छा नहीं है।
* कितनेक इस प्रकरण और समय के अनभिज्ञ खास मतलब के समझे बिना अपनी इच्छानुसार खीचातान कर के पक्षपात को दृष्टि से अपने कदाग्रह को सिद्ध करने में इस पत्र का दुरुपयोग करते नजर आते हैं ! इस लिए इस पत्र की बाबत कुछ खुलासा करना जरूरी समझा जाता है। गुजरात आदि देशों में विचरते हुए कितनेक तपगच्छ, खरतरगच्छ आदि गच्छों के साधु-यति केवल व्याख्यान के समय एक कपडे के टुकड़े से मुख और नाक बांध लिया करते हैं जिसको 'मुहपत्ति बांधना' कहते हैं! वह भी कपडे के टुकड़े को तिरछा कर के दो छेडे ( किनारे) दोनों कानों में फसा लिये जाते हैं, परंतु स्थानकवासी (बँढियों) की तरह डोरा डाल कर नहीं! और सारे दिन-रात भी नहीं!। खरतरगच्छ के सुप्रसिद्ध मुनि महाराज श्री मोहनलालजो के शिष्य श्री आलमचंदजी सुरत शहर में चौमासा रहे थे, उनको किसि ने पूछा कि आप के गुरुजी तो व्याख्यान के समय मुहपत्ति बांधते हैं आप क्यों नहीं बांधते ? इस पर उन्हों ने स्वर्गवासी आचार्य देव से पूछा ! (क्यों कि उनको आचार्य महाराज पर पूर्ण विश्वास था कि, यह मुझे योग्य सलाह देवेंगे।) जिस के जवाब में यह पत्र लिखवाया गया है।
इस में साफ लिखा गया है कि “घणे दिनों में परंपरा चली आई है" इस से स्पष्ट सिद्ध है कि यह प्रथा सूत्रसिद्ध तो नहीं है। और परंपरा हमेशा की नहीं तथा हमेशां रहती भी नहीं इस लिए सज्जनों से सनम्र निवेदन है कि, इस पत्र को शस्त्र न बनाकर स्वर्गीय आत्मा की सत्यपरायणता का ही ख्याल करें।
वल्लभविजय-मीयागाम ( बडौदा स्टेट )
२९-४-१९३६
.: १२४:.
[ श्री मात्माराम

Page #728

(R
आचार्यश्री विजयानंसूरिजी महाराज ।

Page #729

Page #730

શ્રીમદ્દ આત્મારામજી તરફથી પત્ર __ हम बांधनी अच्छी जाणते हैं परंतु हम ढुंढीए लोक में से मुहपत्ति तोड़ के नीकले हैं इस वास्ते हम बांध नहीं सक्ते है और जो कदी बांधनी इच्छीए तो यहां बडी निंदा होती है और सत्य धर्म में आये हुए लोकों के मन में हीलचली हो जावे इस बास्ते नहीं बांध सक्ते हैं सो जाणना।
___ अपरं च हमारी सलाह मानते हो तो तुमको मुहपत्ति बांधने में कुच्छ भी हानि नही है क्यों कि तुमारे गुरु बांधते है और तुम नहीं बांधो यह अच्छी बात नहीं है। आगे जैसी तुमारी मरजी, हमने तो हमारा अभिप्राय लिख दीया है सो जाणना ।
और हम को तो तुम बांधो तो भी वैसे हो और नहीं बांधो तो भी वैसे ही हो परं तुमारे हितके वास्ते लिखा है, आगे जैसी तुमरी मरजी ।
१९४७ कत्तक वदि ०)) वार बुध दसखत
वल्लभविजय की वंदणा वांचनी दीवाली के रोज दश बजे चिठी लिखी हैx
શ્રી
મુંબાઈબંદર શ્રાવક પુણ્ય પ્રભાવક દેવગુરુભકિતકારક શા. મગનલાલ દલપતરામ ઝંડીઆલેથી લિ. આચાર્ય મહારાજ શ્રી શ્રી શ્રી ૧૦૦૮ શ્રીમદ્વિજયાનંદસૂરીશ્વરજી (આત્મારામજી) મહારાજજી આદિ સાધુ ૧૦ ના તરફથી ધર્મલાભ વાંચજો.
કાગળ તમારે ઘણા દિવસ થયાં નથી તે સંભાળીને લખશો. અત્રે સુખસાતા છે. છાપું ગુજરાતી હાલમાં બંધ કરજે કારણ કે જેન યુનીયન કલબના તરફથી નિરંતર મુંબઈ સમાચારનું છાપું હમને મળે છે વાતે હાલ તુરત બંધ કરજે. જ્યારે જરૂર જેવું માલુમ પડશે તે તમને લખી જણાવીશું.
વિશેષ જે શાસ્ત્રોના લેખ અનાર્ય દેશ સંબંધી લખી મોકલ્યા હતા તેનું શું કર્યું? હજુ સુધી કાંઈ પણ માલૂમ પડયું નથી વાસ્તે સમાચાર સર્વ હકીકત સાથે લખી જણાવજે.
વિશેષ હમોએ અત્રેથી ભાઈ નવલચંદભાઈને કાગળ લખ્યું. હતો તેહનો પણ જવાબ નથી વાસ્તે ધર્મલાભ સાથે તેઓને કહેજો કે જવાબ લખતાં ઢીલ થવાનું શું કારણ છે –
1 x આ પત્રને મૂળ હસ્તાક્ષરમાં ફેટોગ્લૅક મહપત્તિચર્યા–સાર નામના સં. ૧૯૯૦ માં પ્રસિદ્ધ થયેલ પુસ્તકમાં પૃ. ૮૪ અને ૮૫ વયે આપેલ છે, તે પરથી આની નકલ ઉતારી છે.– સંપાદક,
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
- ૧૨૫:

Page #731

શ્રીમદ્દ આત્મારામજી તરફથી પત્ર વળી હમોએ પ્રથમ લખી હતી તે ચોપડી નં. ૨ ચ તથા મમઃ જાદવ ચરિત્ર એ રીતે જેષ્ઠારામ મુકંદજીની દુકાનેથી લઈ હમોને મોકલાવી આપજે તથા એક છાપા વિશેષ સમાચાર હમોએ જેન યુનિયન કલબ ઉપર લખ્યા હતા તે સમાચાર જાણ્યા હશે નહી તે વાકેફ થઈ તે વિષે કાંઈ બંદોબસ્ત કરજે. એ ભાઈ વીરચંદને તથા વિલીયમ પાઈપ ઉપર અત્રેથી હમોએ કાગળ નં. ૨) ચિકા લખાવેલ છે તેને ઉત્તર આવેથી તમને માલુમ કરીશું પરંતુ ત્યાં સુધી આ વાત પ્રસિદ્ધ ન કરશો. ૧૯૫૦ પોષ વદિ ૧૨ દા. વલ્લભવિજયના ધર્મલાભ વાંચજે.
શ્રી મુંબાઇબંદર શ્રાવક પુણ્ય પ્રભાવક દેવગુરુભક્તિકારક શા. મગનલાલ દલપતરામ તા. નવલચંદભાઈ તા. પંડિતજી અમીચંદજી આદિ ઝંડી આલેથી લિ૦ આચાર્ય મહારાજ શ્રી શ્રી શ્રી ૧૦૦૮ શ્રીમદ્ વિજયાનંદસૂરીશ્વરજી (આત્મારામજી) મહારાજજી આદિ સાધુ ૧૦ ના તરફથી ધર્મલાભ વાંચજે. પત્ર તમારે તથા ભાઈ નવલચંદજીને આવ્યા. સમાચાર સર્વ જાણ્યા છે. અત્રે સુખસાતા છે. ધર્મધ્યાન કરવામાં ઉદ્યમ રાખજે.
વિશેષ ચોપડી ૧ મહમ્મદ ચરિત્રની એકલી તે પહોંચી છે. બુદ્ધ ચરિત્રને માટે લખ્યું તે ઠીક છે. તે ચોપડી જ્યારે મળે ત્યારે મોકલાવજે, પરંતુ હાલમાં જેષ્ઠારામ મુકુંદજીની દુકાનેથી નારાયણ હેમચંદ્રની (જેને મહમ્મદ ચરિત્ર બનાવ્યું છે ) બનાવેલી બુદ્ધ ચરિત્રની પડી જેની કિસ્મત આશરે ત્રણ ચાર આના છે તે લેઈને મોકલી આપજે.
–નિબંધ વિષે લખ્યું તે ઠીક છે. હવે છપાવવું ફેગટ છે. વાસ્તે હાલ તે નિબંધ હમને પાછો મેકલાવી આપજો. ફરી વીરચંદના આવ્યા પછી જે છપાવવો ઠીક તમે વિગેરે સમજે તે મંગાવી લેજો જેથી તતકાળ તમોને પહોંચાડી દેઈશું. હાલમાં અત્રે મોકલાવી આપજે કારણ કે કેટલાક સાધુઓને વાંચવાને ઈરાદે છે તે જાણજે.
મહારાજજી સાહેબના ઘૂંટણમાં દરદ હતું તેથી પટીમાં વિલાયતી રાઈનું ૫લાસ્તર લગાવ્યું હતું તેથી ફેલ્લો થઈ પાણું નીકળી ગયું હતું. ત્યાર પછી પગની નસો ખેંચાઈને સાંકડી થઈ ગઈ માલુમ પડે છે અને હાલમાં પગ બરાબર લાંબો થઈ શકતો નથી માટે જે એ હકીકત ઠીક હોય તે જમનાદાસ દાક્તરને અગર બીજા કોઈ હશિયાર દાક્તરને પૂછીને એના બદલાની કોઈ બીજી દવાઈ હોય કે જેથી પગની નસો ખુલીને બરાબર લબ થાય તેવી મોકલાવશે અને તેની પરિચર્યા (ચરી) આદિક તથા શી રીતે દવાઈ વાપરવી વિગેરે હકીકત લખી જણાવશે-કાગળને ઉત્તર તુરત લખશે-ગુજરાતી છાપું હવેથી મોકલ્યા કરજો, એજ ૧લ્પ૦ મહા વદિ ૪ શુકવાર દા. વલ્લભવિજયજીના ધર્મલાભ વાંચજે.
: ૧૨૬ :*
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #732

શ્રીમદ્ આત્મારામજી તરફથી પત્ર
શ્રી: મુ. મુંબઈ બંદર શ્રાવક પુ દે. શા. મ. દ. (ઉપર પ્રમાણે) ગ્ય છરાથી લિ૦ આચાર્ય મહારાજશ્રી..............સાધુ) ઉપર પ્રમાણે ) ૧૨ ના તરફથી ધર્મલાભ વાંચજો. કાગળ તમારો આવ્યો. સમાચાર જાણ્યા છે. અત્રે સુખસાતા છે. ધર્મધ્યાન કરવામાં ઉદ્યમ રાખજે. કેનેડા(અમેરિકામાં કેઈ શહેર છે ત્યાં )થી એક છાપું જેન એસોસીએશન મારફત મહારાજ સાહેબના નામનું પહોંચ્યું છે તે વંચાવ્યું. પરંતુ તેમાં અસલ મતલબ માલૂમ પડી નથી માટે તે છાપું આજરોજે તમેને કહ્યું છે તે વાંચી મતલબ હમને લખી જણાવશે કે તે લોકેએ હમારા ઉપર શા કારણ માટે કહ્યું છે તથા જે એમાંથી કોઈ સમાચાર જેન પત્રિકામાં છપાવવા લાયક હોય તે છપાવી દેજે. ભાઈશ્રી નવલચંદભાઈ તા. વીરચંદ દીપચંદ તથા પંડિતજી અમીચંદજી વિગેરેને ધર્મલાભ કહેજે. કોઈ નવીન સમાચાર હોય તો લખજે. ૧લ્પ૦ ચૈત્રવદિ ૧૧ વાર મંગળ. દા. વલ્લભવિયેના ધર્મલાભ વાંચજે.
શ્રી. મુંબાઈબંદર શ્રાવક.....આદિ સાધુ ( ઉપર પ્રમાણે ) ૧૫ ના તરફથી ધર્મલાભ વાંચજે. કાગળ તમારો પહોંચ્યો. સમાચાર જાણ્યા છે. ચિકાગો સંબંધી લખાણ જેન પત્રિકા મારફત જાણ્યું છે. જે ચોપડી બે ભાગમાં છપાઈ છે તે તમને મળી હશે. વિશેષ જે જે વ્યાન તે ચોપડીમાં જૈન ધર્મ સંબંધી હોય તે તે મુંબાઈ ગેઝીટમાં તથા લાહોરના સિવિલ એંડ મિલિટ્રી ગેઝીટમાં છપાઈ જાય તો ઘણું સારું; કારણ કે કઈ અંગ્રેજી ભણેલ દેશી તથા અંગ્રેજો તથા રાજા બાબુ વિગેરેનાં વાંચવામાં પણ તે હકીકત આવે. આ દેશમાં ગુજરાતી કોઈ પણ લે(ક) પ્રાય: જાણી નથી શકતા તેથી જે અંગ્રેજીમાં પ્રથમ લખેલ બંને છાપામાં પ્રગટ થઈ જાય તો ઘણું રુડું કામ છે. પછી જેમ તમારી મરજી. આ વાત ભાઈ નવલચંદજી તથા શેઠ વીરચંદ દીપચંદ તથા હરખચંદ રાયચંદ તા. ચુનીલાલ જેચંદ જૈન પત્રિકાના અધિપતિ વિગેરે સર્વ સભાસદોને ધર્મલાભ સાથે માલમ કરશો. વિશેષ શેઠ ફકીરચંદ ભાઈ પ્રેમચંદ તા. પ્રેમચંદ રાયચંદ તથા બડા શેઠજી વિગેરેને પણ માલમ કરવું ઠીક ધારે તો કરશો તથા ધર્મલાભ કહેજે.
વિશેષ પાલણપુરમાં જે ન્યાયાધીશ હતા તે ગિરધરલાલ હીરાભાઈ હાલમાં કહાં છે તે જે માલમ હોય તે તેઓને પત્ર લખી માલમ કરશે કે જે હાથીગુફાને લેખ મહારાજજી સાહેબ ઉપર તમેએ લખી મોકલ્યો છે તે કઈ કિતાબને છે તે કિતાબનું નામ - મંગાવી ભાઈ શ્રી ફકીરચંદજીને માલમ કરશે જેથી તે કિતાબની તથા તે હાથીગુફાના
લેખનું ગુજરાતી ભાષાંતર કરવાની તજવીજ કરશે અને હમને મોકલાવી આપશે. વાસ્ત જરૂર આ વાત ભૂલશો નહીં. અત્રે સુખસાતા છે. ધર્મધ્યાન કરવામાં ઉદ્યમ રાખજે. ૧૯૫૦ શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
•: ૧ર૭ :

Page #733

શ્રીમદ્દ આત્મારામજી તરફથી પ વૈશાખ વદિ ૬ શનિવાર, દ. વલ્લભવિજયજીના ધર્મલાભ વાંચજે. પંડિતજી અમીચંદજીને ધર્મલાભ કહેજો.
zira 26-5-94.
મુ. મુંબાઈબંદર શ્રાવક પુણ્યપ્રભાવક દેવગુરુભક્તિકારક રા. મગનલાલ દલપતરામ વગેરે. જીરેથી લિ. આચાર્ય મહારાજ શ્રી શ્રી શ્રી ૧૦૦૮ શ્રીમદ્ વિજયાનંદસૂરીશ્વરજી (આત્મારામજી ) મહારાજજી આદિ સાધુ ૯ ના તરફથી ધર્મલાભ વાંચો.
પત્ર તમારે પહોંચ્યો. વાંચી સમાચાર સર્વ જાણ્યા છે. અત્રે સુખસાતા છે. ધર્મધ્યાન કરવામાં ઉદ્યમ વિશેષ રાખશે.
ચિકાગો કાગળ લખે તો વીરચંદભાઈને લખજો કે જે જે નિબંધ શ્રી મહારાજજી સાહેબજી પાસેથી તમે લઈ ગયા હતા તેનું શું કર્યું? કારણ કે ત્યાંના જલસાની છપાએલ ચોપડીઓમાં તે સંબંધી કાંઈ લખાણ માલમ પડતું નથી, તથા ઈયેંજીમાં છપાવવા તમો કહી ગયા હતા માટે તેને કાંઈ બંદેબસ્ત કર્યો કે નહી ? જે કાંઈ ન કર્યું હોય તો તે નકલ અત્રે મોકલાવી આપો જેથી તેને અંગ્રેજીમાં છપાવવા બદલ કાંઈક ઉદ્યમ કરીએ-કદાચ જે તમને ત્યાં મદદ (તે નિબંધની) હોય તે ભલે રહેવા દે પરંતુ તેને અંગ્રેજીમાં તરજુમો જરૂર કુરસદ મળે કરજે, ભૂલશે નહીં. કદી તરજુમ થઈ તે દેશમાં છપાવી પ્રસિદ્ધ કરી આ તે ઘણે ફાયદો થાય-વળી પણ મહારાજ સાહેબની મરજી એક નવીન ચોપડી બનાવવાનો ઇરાદે છે તે તૈયાર થયા પછી અંગ્રેજીમાં છપાઈને ઘણું કરીને અમેરિકાદિ દેશમાં પહોંચી જશે પરંતુ આ કામ પહેલું થાય તો ઠીક છે.
વાસ્તે બનતે ઉદ્યમે જરૂર છપાવી પ્રસિદ્ધ કરજે. યદિ સર્વ છપાવવા ઠીક ન સમજે તો પણ જેનમત વૃક્ષ તો જરૂર છપાવજે કારણ કે તેથી જેનામતનો ઈતિહાસ લોકોને થોડો ઘણે માલમ પડી જશે. પછી જેમ તમોને ઠીક લાગે તેમ કરજો.
વિશેષ જે વીરચંદે તહાં રહેવાને માટે લખ્યું છે તેને માટે લોકોમાં (પિતાના મિત્રમંડળમાં) રાજી પથરાઈ છે કે દિલગીરી તે લખજે તથા હમે તો પ્રથમ એમ ધારતા હતા કે ત્યાં ગયેલ છે વાસ્તે કદી બારિસ્ટરની પરીક્ષા આપીને આવશે પરંતુ આ કાગળથી તો તે માલમ પડતું નથી. એજ. ૧૫૦ જેઠ વદિ ૮ દા. વલ્લભવિજયજીના ધર્મલાભ વાંચજો. કાગળ પ્રથમ લખ્યો છે તેથી સમાચાર જાણ્યા છે.
તા. જે કદી મિત્રમંડળ રાજી હોય અને થોડી મુદ્દતમાં બારિસ્ટરની પરીક્ષા આપી શકે અને કામ બની જાય તો ઠીક થાય કારણ કે ત્યાં ઘણુઓની ઓળખાણથી તથા વગવસીલાથી કામ થઈ પણ જાય-કાગળને જવાબ તરત લખજો. વીરચંદને શો જવાબ લખે તે પણ લખજો.
: ૧૨૮ -
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #734

શ્રીમદ્ આત્મારામજી તરફથી પત્ર
: ૧૦ :
શ્રી. મુ॰ મુંબાઇમ દર શ્રાવક પુણ્યપ્રભાવક દેવગુરુભકિતકારક શા. મગનલાલ દલપતરામ, વીરચંદ દીપચંદ, નવલચંદૅ ઉદેચ'દ, પંડિતજી અમીચંદજી, હુ ચંદ રાયચંદ, અમરચઢ પરમાર વિગેરે જીરેથી લિ॰ આચાર્ય મહારાજશ્રી શ્રી શ્રી શ્રી ૧૦૦૮ શ્રીમવિજયાન દ સુરીશ્વરજી (આત્મારામજી) મહારાજજી આદિ સાધુ ૯ તથા ચંદનશ્રીજી આદિ સાધ્વીએ ૩ ના તરફથી ધર્મલાભ વાંચજો. પત્ર તમારા આવ્યેા. સમાચાર જાણ્યા છે. અત્રે સુખસાતા છે. ધર્મ ધ્યાનમાં ઉદ્યમ રાખજો.
જૈન પત્રિકા મારફત તથા તમારી મેકલેલ વીરચંદના કાગળની નકલથી માલમ પડે છે કે વીરચંદે ઘણુંજ રુડુ કામ કર્યું છે અને તેને પેાતાની જાવાની મહેનત તથા જેએ સાહેબે તેને મેકલવાને સાહસ કરી મદદ કરી હતી તેની પણ મહેનત સફળ કરી છે. એહુવા એહવા વીરપુરુષા પાંચ સાત હેાય અને તેઓને મદદ આપનાર શેઠીઆએ પાછા ન હુઠે તા હમાને ખાતરી થાય છે કે ઘણું જ તેહમદ કામ થાય પરંતુ તે સઘળું મુંબાઇના શેઠીઆઓના હસ્તક છે કારણ કે પ્રાયઃ આજકાલ તે લેાક જે કરવુ ધારે તે કરી શકે તેમ છે તેા એવે વખતે જરૂર તેઓએ મદદ કરી જૈન ધર્મની વૃદ્ધિ કરાવવી જોઇએ. તેએએ તહાં રહેવા માટે શેઠીઆઆનુ ધ્યાન ખેંચ્યુ છે તેા તેથી શેઠીઆએએ કાંઈક વિચાર કર્યો હશે. હમારી બુદ્ધિ મુજબ તે તે તહાં ગયેલ છે. વારંવાર પ્ર(પર)દેશમાં જાવું મુશ્કેલ બને છે માટે જો શેઠીઆઓની મરજી હાય અને તેઓના ઘરનાં રાજી હાય તા ચાર પાંચ મહિનામાં કાંઇ ખાટુ મેળું થાય તેમ નથી. પછી જેવી સર્વ ભાઇઓની મરજી.
વિશેષ સિદ્ધચક્ર માટે તમેાએ લખ્યું તે જાણ્યું છે. કાંઇ અડચણ માલમ પડતી નથી. અત્રેથી હુમા સિદ્ધચક્ર મેાકલાવીશું તે તપાસી લેજો. જો તે પસંદ આવે તે તે માકલજો અગર નહી તેા જે તમારી મરજીમાં આવે તે મેકલજો. કાગળના ઉત્તર તુરત લખજો, ૧૯૫૦ અશાડ વિદ ૧૩ સેામવાર દા. વલ્લભવિજયના ધર્મ લાલ વાંચજો. વિશેષ મહારાજજી સાહેબે નવીન ગ્રંથ અનાવવા પ્રારંભ કર્યો છે તેમાં ગૃહસ્થના ૧૬ સંસ્કાર જે આચારદિનકરમાં શ્રી વર્ધમાન સૂરિજીએ લખેલ છે ( ગર્ભોથી માંડીને મરણ પ``ત) તેની ભાષા નવીન ગ્રંથમાં દાખલ થાય તે તેમાં તમારી મડળીવાળાને શો મત છે તે લખી જણાવજો.
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]

•: ૧૨૯ :

Page #735

(“દિવ્ય દેશ અમ ઉજજવળ કરવા, કયારે ઊગશે દિવ્ય પ્રભાત –એ લયમાં)
વિશ્વમાં જીવન તેનું ધન્ય છે, જનતા ગાયે જેનાં ગાન
યશ ગુણગાન. વિશ્વમાં ૧ જન્મશતાબ્દિ ઉત્સવ કાજે, મુખ્ય વડેદરા સ્થળ આજે; યારી પુણ્યની ગુરુ વિરાજે, સહુ હૃદયમાં સ્થાન
પરમાદર સન્માન, વિશ્વમાં ૨ નદન ક્ષત્રિય જે બ્રહ્મચારી, જ્ઞાનચરિત્ર પ્રભા વિસ્તારી; દર્શન જૈન સમજાવ્યું ભારી, તિર્ધર ગુણવાન
આત્મબળવાન. વિશ્વમાં ૩ સૂરિતણા ઉપદેશ મનહર, હિતકારી ને ધર્મરુચિકર રિપુ અંતરથી કે નહિ મુનિવર, પાયાં જેણે અમૃતપાન
ન
કરાવ્યું ભાન. વિશ્વમાં ૪ જીવન સાઠ વર્ષ વિતાવી, સમાજમહીં ચેતન પ્રકટાવી; નેહથી વલ્લભ મંત્રી ધરાવી, અંત સમાધિ અવસાન
કાત બહુમાન. વિશ્વમાં પ
[ શ્રી આત્મારામજી
•; ૧૩૦

Page #736

MIZA
पाराम
महारा
ANTAR NIRRH
તેનો નાશ माहर्शगाणी अनि २२
महारा
श्रीpिritam
[લેખક મુનિ, ચારિત્રનાયકની શિષ્ય પરંપરામાંના એક હોઈ, તે ગુરુદેવનાં જીવન, કથન અને કાર્ય પ્રત્યે એક પરમ ભક્ત અનુયાયીની અતિ અનુરાગમય દૃષ્ટિથી અવલેકે છે અને તેથી જે દેખાય તે પિતાની વાણીમાં આલેખે છે. તટસ્થ બુદ્ધિમાન વિચારકની બુદ્ધિ અને પિતાના शुरुवली २५२६७२०४ मा मतनु ६६५-मे मानेमा विशाल संत छ. परगुणपरमाणून्पर्वतीकृत्य नित्यं । निजहृदि विकसन्तः सन्ति सन्तः कियन्तः॥ed सन्तपुरुषन लागु ५ છે, ત્યારે બીજી બાજુ ભક્તિથી પરવશ થયેલ હૃદય પણ પિતાના આરાધ્યના ગુણને ગુણપર્વત લેખે છે–તે હૃદયમાં તેના ગુણોનું વિરાટું સ્વરૂપ ખડું થાય છે, પણ તે દાખવવા જે શબ્દ, વિશેષણે, તુલનાઓ વપરાય છે તેમાં અતિશયતા આવે છે. ઈતર જનના હૃદયમાં કે બુદ્ધિમાં આવી પરાકાષ્ટા પ્રત્યક્ષ થતી નથી. આ દૃષ્ટિબિન્દુથી આ લેખનું સ્થાન સમજી શકાશે–સંપાદક]
सच्चारित्रपवित्रचित्रचरितं चारुप्रबोधान्वितं,
शान्तं श्रीसमतारसेन सुखदं सर्वज्ञसेवाधरम् । विद्वन्मण्डलमण्डनं सुयशसा सुव्याप्तभूमण्डलं,
तं सूरिं नितरां नमामि विजयानन्दाभिधं सादरम् ॥१॥ है सत्य आत्माराम यदि इस भूमि पर आते नहीं,
तो आज ऐसी जैन संस्था देख हम पाते नहीं। वे धन्य विजयानन्दसूरि त्यागियों में गेय थे,
. जिनधर्म के आधेय थे सुश्रावकों के ध्येय थे ॥२॥ શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
११.

Page #737

શ્રી આત્મારામજી મહારાજ અને તેઓશ્રીના આદર્શ ગુણો
સુપ્રસિદ્ધ પંજાબદેશદ્ધારક સકલશાસ્ત્રનિષ્ણાત ન્યાયનિધિ જૈનાચાર્ય શ્રીમદ્વિજયાનંદસૂરીશ્વરજી પ્રસિદ્ધનામ શ્રી આત્મારામજી મહારાજને પુણ્ય જન્મ સં. ૧૮૯૨ ના ચૈત્ર સુદિ પ્રતિપદાના મંગલ પ્રભાતે જીરા નજદીક લહેરા ગામમાં કપૂર બ્રહ્મક્ષત્રિયને ત્યાં થયો હતો. સં. ૧૯૯૨ ના ચિત્ર સુદિ પ્રતિપદા, મંગળવારને મંગલ દિવસે તેઓશ્રીની પુણ્ય જન્મતિથિને સો વર્ષ પૂર્ણ થતાં હોવાથી તેઓશ્રીના પટ્ટધર પૂજ્યપાદ સૂરિપ્રવર શ્રી વિજયવલ્લભસૂરીશ્વરજી મહારાજે સો વર્ષની જન્મ શતાબ્દિ ઉજવવાનો નિશ્ચય કરી પોતાની પવિત્ર ફરજ અદા કરવા જગત સન્મુખ ગ-જન્મ-શતાબ્દિની જાહેર ઘોષણા કરી છે, શતાબ્દિનું સ્મરણ ચિરસ્મરણીય રહે તે નિમિત્તે એક સુંદર ફંડની યોજના કરવામાં આવી છે, તેમજ જન્મ-શતાબ્દિ સ્મારક અંકની પણ મનહર વ્યવસ્થા કરવામાં આવી છે.
યદ્યપિ વિશ્વવંદનીય જગપૂજ્ય ન્યાયનિધિ જેનાચાર્ય શ્રીમદ્વિજયાનંદસૂરીશ્વરજી પ્રસિદ્ધનામ શ્રી આત્મારામજી મહારાજ અત્યારે આપણા સમક્ષ સશરીરે વિદ્યમાન નથી તો પણ તેઓશ્રીને અમર કીર્તિદેહ અને અક્ષય અક્ષરદેહ આપણું ચર્મચક્ષુઓ સામે નિત્ય નવનવા સ્વરૂપે દષ્ટિગોચર થઈ રહ્યો છે. તેઓશ્રીનો મેઘ સમાન ગંભીર સ્વર અત્યારે સંભળાતું નથી તે પણ તેઓશ્રીની વીર ગર્જનાને, સત્ય તત્ત્વરૂપ સિંહ-ગર્જનાને ભેદી ગુંજારવ અત્યારે પણ આપણે કાનમાં ગુંજી રહ્યો છે. તેમજ અમેરીકાની ચિકાગો ધર્મપરિષદમાં પણ એ વીર ગર્જનાના અપ્રતિહત પ્રતિધ્વનિએ ધ્વનિત થઈ સહસાવધિ આત્માઓને ચકિત કરી દીધા છે. શ્રી આત્મારામજી મહારાજના અનેક ઉપકારોથી દબાએલી જેન પ્રજા જ્યાં સુધી પોતાના ઉજજવલ ભૂતકાળને અંત:કરણથી ચાહશે ત્યાં સુધી એ પુનિત ગુરુદેવને ભૂલી શકશે નહીં. મારી વાણીમાં કે લેખિનીમાં એવી શક્તિ નથી કે તેઓશ્રીની ગુણાવલીનું ગાન નિ:શેષ કરી શકું, તો પણ “સુમે યથાર િવતની ” આ મહાત્માઓની ઉક્તિને ધ્યાનમાં લઈ યથાશક્તિ, યથામતિ આ પુણ્યપ્રસંગે ગુરુદેવના ગુણાનુવાદ કરવા ધૃષ્ટતા કરું છું. વાચકે મારી દુષ્ટતા તરફ દષ્ટિપાત ન કરતાં ગુરુદેવના ઉજજવળ ગુણ તરફ દષ્ટિપાત કરી નિર્મલ ગુણને જ ગ્રહણ કરશે, એવી અંત:કરણથી શુદ્ધ આશા રાખું તો તે અસ્થાને નહીં જ ગણાય.
અનેક સંત-મહન્તોથી પવિત્ર થએલી, અનેક ધર્મવીર અને કર્મવીર યોદ્ધાઓથી પ્રસિદ્ધ થએલી પંજાબની વીરભૂમિમાં શ્રી આત્મારામજી મહારાજનું કીર્તિનિકેતન છે. હજારો આત્માઓ, સહસ્ત્ર નર-નારીઓ તેઓશ્રીની સુધાવાણીનું સુધાપાન કરી નવું જ જીવન પામેલ છે. પંજાબના એ ધર્મવીર ધર્મમૂર્તિ આત્માનું શિર્ય–પંજાબની જૈન પ્રજાની, સમસ્ત જેન પ્રજાની નસેનસમાં આજ પણ અપૂર્વ રમી રહ્યું છે. તેઓશ્રીની તેજેમૂર્તિ નિરાવરણપણે યથાર્થ મનુષ્યતાનું-સાચા સંતનું જવલંત ચિત્ર દેખાડતી હતી. પ્રબળ વકતવશક્તિ સામે બહસ્પતિ પણ ઝાંખો પડી જતો હતો. જેમની મુખમુદ્રા સમુદ્રની અગાધ ગંભીરતાનું સૂચન કરતી હતી. જેમના શાંત, ઉજજવલ અને વીરત્વભર્યા નયનેમાંથી વિશ્વપ્રેમ, અખંડ મૈત્રી અને જગદુદ્ધારનાં પ્રખર તેજોમય કિરણે નીલતાં હતાં. તે યુગ •; ૧૩૨૦
[[ શ્રી આત્મારામજી

Page #738

000000
000000
न्यायांभोनिधि जैनाचार्य श्रीमद्विजयानन्दसूरि प्रसिद्धनाम श्री आत्मारामजी महाराज के पट्टधर परम विश्वासपात्र-शासनप्रभावक-पूज्यपाद-जैन
समाजोपयोगी अनेक महान संस्थाओं के संस्थापक
000000
000000000000
330008Ana.2000000000000000360
0000000000000000000000000000000000
शताब्दि कार्यके कर्णधार आचार्य
श्री विजयवल्लभसूरीश्वरजी महाराज. जन्म सं. १९२७ बडौदा.
दीक्षा सं. १९४३ राधनपुर. आचार्यपद सं. १९८० लाहोर (पंजाब)
666
००००
80000000000000000000000000000 seeeeeeeeserce000000000000000000000000000000

Page #739

Page #740

મુનિરાજશ્રી ચરણવિજયજી પ્રભાવક સૂરિવર શ્રી આત્મારામજી મહારાજની યશગાથા સહસકંઠે ગાઈએ તે પણ અધુરીને અધુરી જ રહેવાની છે. આટલું પ્રાસંગિક નિવેદન કરી હવે મૂળ વસ્તુ ઉપર આવું છું.
પૂજ્યપાદ શ્રી આત્મારામજી મહારાજનું મંગલકારી ઉત્તમ જીવન કે એક સીમાને સ્પર્શ કરવાવાળું નહોતું. તેઓશ્રીનું જીવન સર્વતોમુખી હોવાથી તેઓ એકલા પંજાબ, મારવાડ કે ગુજરાતના એક દેશ યા પ્રાન્તની વિભૂતિ નહોતા બન્યા, પરંતુ સમસ્ત જૈન સમાજના અને સભ્ય વિદ્વાન્ માનવસમૂહના તેઓશ્રી આદરણીય મહાપુરુષ હતા. સાકાર ધર્મ, સશરીર જ્ઞાન અને મૂર્તિમાન ચારિત્રતા યદિ કયાંયે જોવી હોય તો તે પૂજ્ય શ્રી - આત્મારામજી મહારાજમાં જ જોવા મળે છે. તરૂપ જ તે મહાપુરુષ હતા, જેમના દર્શન માત્રથી મનના વિકારે દૂર થતાં હતાં, ષ, મને માલિન્ય વિગેરે નિકટ આવતાં નહોતાં, હૃદયમાં સ્કૂત્તિ અને જાગ્રતિના તેજને વિકાસ થતો હતો, તે દિવ્ય તિર્ધર મહાત્યાગીની અનેક વિશિષ્ટ ખૂબીઓમાંથી અમુક ખૂબીઓનું દિગ્દર્શન યથામતિ કરાવવા ઉજમાલ થયો છું.
: શ્રાવક અને સાધુ સંસ્થાના ઉત્પાદક સહુથી પ્રથમ જ્યારે શ્રી આત્મારામજી મહારાજ સ્થાનકવાસી સંપ્રદાયમાં હતા તેમજ તે સંપ્રદાયનાં માનેલાં બત્રીસ સૂત્રો અક્ષરશ: કંઠસ્થ કરી લીધાં ત્યારે તેઓશ્રીના આત્મામાં સ્વાભાવિક કુરણ ઉદ્દભવી કે કેવલજ્ઞાની સંપૂર્ણ જ્ઞાની સર્વજ્ઞનું જ્ઞાન આટલું પરિમિત કેમ ? આટલા સંકુચિત ક્ષેત્રમાં વિસ્તૃત જ્ઞાનનો સમાવેશ કેવી રીતે થઈ શકે ? અગાધઅપાર પારાવારનું માપ તળાવથી થઈ શકતું નથી તેમ સર્વજ્ઞના જ્ઞાનનું માપ બત્રીસ સૂત્રોથી થઈ શકતું નથી. તેમ જ બત્રીસ સૂત્રોના ટખ્યામાં ઘણું સ્થાન પર સૂત્રોના અર્થો મનઃકલ્પિત કરેલા છે વિગેરે શંકાઓ થવા લાગી. ગુરુઓને પૂછવામાં આવ્યું ત્યારે તેઓ સમાધાન કરી શક્યા નહી તેથી મનમાં નિશ્ચય થયો કે સત્ય માર્ગ અને સર્વશનું અપરિમિત જ્ઞાન બીજું છે. અહીંથી મહારાજ સાહેબે સત્યની શોધ તરફ પ્રયાણ કર્યું. જેમ જેમ આગમ સાહિત્યનું વાંચન વધતું ગયું તેમ તેમ તેઓશ્રીના અંતઃકરણમાં આરકાએ ઉગ્ર સ્વરૂપ લીધું. પૂર્વના પુણ્યપ્રતાપે સમાજના ભાગ્યેાદયે શ્રી આત્મારામજી મહારાજનો ધુરંધર વ્યાકરણ અને સાહિત્યના જાણકાર એક પંડિતની સાથે મેળાપ થયે. ભયંકર અટવીમાં ભૂલા પડેલા માનવીને કઈ રસ્તાનો જાણકાર મલી આવે અને તેને જેટલો આનંદ થાય તેનાથી અધિક શ્રી આત્મારામજી મહારાજને આનંદ થયે અને આપસમાં મીઠા વાર્તાલાપ થયો. પંડિતજીએ મહારાજની અલોકિક પ્રતિભા જોઈ સંસ્કૃત વ્યાકરણ અને સાહિત્ય ભણવા માટે નિવેદન કર્યું. મહારાજશ્રી તે એ વસ્તુના ભારે ગ્રાહક હતા તેથી એ જ પંડિત પાસે અભ્યાસ ચાલુ કર્યો. અગાધ બુદ્ધિવૈભવ હોવાથી અલ્પ સમયમાં વ્યાકરણ, સાહિત્ય અને અલંકાર શાસ્ત્રોને સંપૂર્ણ અભ્યાસ કર્યો. હવે શ્રી આત્મારામજી મહારાજ વિશિષ્ટ બાધવાળા બન્યા અને સુત્રસિદ્ધાન્તની મૂલ ચાવી હાથમાં આવી જવાથી પ્રથમની શંકાઓને નાબૂદ કરવા ફરીને આગમ ગ્રંથનું વાંચન ટકા, નિર્યુક્તિ, ભાષ્ય અને ચણીની સાથે કર્યું. તેઓશ્રીનાં જ્ઞાનપડલ ઉઘડ્યાં, મન:કલિત શાસ્ત્રોના અર્થોને ફગાવી દીધા અને વાસ્તવિક સૂત્રેના અર્થો પૂર્વ શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
: ૧૩૩ :

Page #741

પણ
દિન.
"
'
'
શ્રી આત્મારામજી મહારાજ અને તેઓશ્રીના આદર્શ ગુણ મહાપુરુષેએ ગુરુ આખાયાનુસાર જે અર્થો ટીકામાં કર્યો છે તે અર્થોને સમજતા થયા. વાસ્તવિક બીનાઓનું, રહસ્યનું અમૂલ્ય જ્ઞાન વિકાસમાં આવ્યું. અંત:કરણમાં જ્ઞાનભાસ્કરને
ઝળહળતો પ્રકાશ પ્રકાશિત થયે. થોડા જ સમય બાદ એક નૈયાયિક પંડિતની ભેટ થઈ અને તેની પાસે ન્યાયશાસ્ત્રને પૂર્ણ અભ્યાસ કર્યો. હવે શ્રી આત્મારામજી મહારાજ એક સમર્થ વિદ્વાન બન્યા અને શાસ્ત્રોનાં રહસ્યો જાણતા થયા. વ્યાકરણ, સાહિત્ય અને ન્યાય સિવાય શાસ્ત્રનો અભ્યાસ, વાંચન અને યુક્તિઓનું યથાર્થ જ્ઞાન થઈ શકે જ નહીં. શ્રી આત્મારામજી મહારાજને
સ્વ-પરશાસ્ત્રનો સુંદર બોધ થયો તેથી તેઓશ્રીના આત્મામાં આત્મમંથન થયું કે હું જે મતમાં છું તે મત-પંથ વાસ્તવિક રીતે સંપૂર્ણતયા શ્રી મહાવીર પ્રભુને નથી. શાસ્ત્રના આદેશો બીજા છે. ઉત્સર્ગ અને અપવાદના માર્ગો શાસ્ત્રમાં પ્રતિપાદન કર્યો છે તે છે. આ પ્રમાણે વિચારોથી તેઓશ્રીના આત્માને વિશેષ પ્રોત્સાહન મલ્યું. પછી તે શ્રી આત્મા
રામજી મહારાજ અનેક પૂર્વાચાર્યોમુનિરાજશ્રી ચરણવિજયજી મહારાજ
પ્રણીત પ્રભૂત શાસ્ત્રોનું વાંચન અને
મનન કરવા લાગ્યા. બસ શ્રી આત્મા રામજી મહારાજને પૂર્ણ વિશ્વાસ થઈ ગયો કે હવે મારે શુદ્ધ સનાતન જૈન મતમાં ચાલ્યા જ જવું જોઈએ. એવો નિશ્ચય મહારાજશ્રીએ કરી લીધા. તે વખતે શ્રી આત્મારામજી મહારાજ સ્થાનકવાસી સંપ્રદાયના મતમાં હતા. તેના ઉપાસકે શ્રી આત્મારામજીને એક દિવ્ય દેવપુરુષ તરીકે સ્વીકારતા હતા, તેમજ બહુ જ આદર અને વિનયપૂર્વક તેઓશ્રીનું વચન અંગીકાર કરતા હતા. તેથી શ્રી આત્મારામજી મહારાજે એ જ સંપ્રદાયમાં રહી શુદ્ધ સનાતન જેના મતને પ્રચાર કરવાને નિર્ણય કરી ધીમે ધીમે ઉપાસકેને પિતાના અતુલ, અમેઘ ઉપદેશથી સમજાવી શ્રી મહાવીર પ્રભુના શુદ્ધ સનાતન જૈનમતમાં દાખલ કરતા ગયા. આ રીતે પ્રથમ શ્રાવક સમુદાયને એટલે મૂર્તિપૂજક ઉપાસકને પાયા મજબૂત બનાવ્યા.
જેવી રીતે શ્રાવક સંઘને મૂર્તિપૂજનમાં મજબૂત બનાવ્યો તેવી જ રીતે શ્રી આત્મારામજી મહારાજે પોતાના સંપર્કમાં સ્થાનકપંથના જે જે સાધુઓ આવતા ગયા તે તે સાધુઓને : ૧૩૪
| શ્રી આત્મારામજી

Page #742

મુનિરાજશ્રી ચરણવિજયજી
મૂર્ત્તિપૂજા સંબધી આગમાના પાઠ બતાવી અને પ્રભુની પવિત્ર આજ્ઞાએ બતાવી પેાતાના સાથમાં ભેળવતા ગયા. એમ કરતાં કરતાં શ્રાવક-ઉપાસકમળની સાથે સાધુ સમુદાયના બળને અહેાળા જમાવ થયા. જ્યાં મૂર્ત્તિપૂજાના ઉત્થાપકોનું સામ્રાજ્ય હતુ ત્યાં પંદર હજાર મૂર્તિપૂજક શ્રાવકે અસ્તિત્વમાં આવ્યા. આ રીતે સહુથી પ્રથમ શ્રી આત્મારામજી મહારાજે શ્રાવક અને સાધુ સમુદાયને પ્રભુ શ્રી મહાવીરના શુદ્ધ સનાતન મૂર્ત્તિપૂજક ઉપાસકેા બનાવ્યા અને શ્રી મહાવીરના અવિચલ સનાતન મૂર્ત્તિપૂજક મતને પ`જાખની વીભૂમિમાં સદાને માટે અચલ-દઢ બનાવ્યેા. • અદ્વિતીય નિરભિમાની :
શ્રી આત્મારામજી મહારાજ સમર્થ વિદ્વાન્ અને ખંડ શાસ્રાઅભ્યાસી હાવા છતાં તેઓશ્રીના અંતઃકરણમાં અભિમાનની રેખા સરખીયે નહેાતી. જ્યારે જ્યારે તેઓશ્રીને સત્ય વસ્તુ જણાતી ત્યારે ત્યારે નિ:સંકોચપણે ઘણા જ આદરથી—ઉલ્લાસથી પ્રેમથી તેને તેઓશ્રી સ્વીકારી લેતા. મહારાજશ્રીમાં નિરભિમાનતા અહીં સુધી હતી કે જ્યારે તેઓશ્રી સ્થાનકવાસી પંથમાં હતા ત્યારે તેઓશ્રીને એટલું માન-આદર-સત્કાર મળતા હતા કે જેની સીમા જ નહેાતી. આટલે માન-મરતએ મળવા છતાં જયારે તેમને સત્ય સમજાયું ત્યારે વિના સ કાચે તત્કાલ એ માનને ત્યાગ કરી, એ આદર-સત્કારને ઠાકરે મારી, પંજાબમાં શ્રી મહાવીરના વિજયધ્વજ રાષી, સત્તર સાધુઓને સાથે લઇ, ગુજરાતના પાટનગર અમદાવાદ શહેરમાં આવી, પ્રથમની બાવીશ વર્ષ ની દીક્ષાપયોયને આગ્રહ ન રાખતા, ચતુર્વિધ સંઘની સમક્ષ નવેસરથી પૂજ્યપાદ મુનિરાજ શ્રી બુદ્ધિવિજયજી ( ખૂટેરાયજી) મહારાજને ગુરુ ધારણ કરી, શ્રી મહાવીરપ્રભુની શુદ્ધ સનાતન પ્રવ્રજ્યા અંગીકાર કરી લીધી. શ્રી આત્મારામજી મહારાજ સમર્થ વિદ્વાન્ હાવા છતાં, સ્થાનકવાસી પંથમાં શ્રી ગાતમસ્વામીના અવતારરૂપે પૂજાતાં છતાં શાસ્ત્રાજ્ઞાને-ભગવંત શ્રી મહાવીરની શુદ્ધ આજ્ઞાને માન આપી પોતે નિરભિમાની બન્યા હતા. તેઓશ્રીને માન પ્રિય નહે।તું પરંતુ શાસ્ત્રાજ્ઞા પ્રિય હતી; તેથી જ તેઓશ્રી અભિમાનને તિલાંજલિ આપી નિરભિમાની બન્યા હતા.
• સાહિત્ય-સર્જક :
ધર્મવીર શ્રી આત્મારામજી મહારાજના સંપૂર્ણ જીવનમાં પ્રમાદ નજરે આવતા નહેાતા. જ્યારે જ્યારે પણ તેએશ્રીને નીહાળવામાં આવતા ત્યારે તેઓશ્રી કાઇ ને કેાઇ લેખનકાર્ય માં તલ્લીન જ જોવામાં આવતા હતા. નવીન નવીન સાહિત્યનુ સૂક્ષ્મષ્ટિથી અવલેાકન કરી પોતે નૂતન સાહિત્ય રચવામાં વ્યગ્ર રહેતા હતા. શ્રી આત્મારામજી મહારાજના અંતરગમાં એક જ ભાવના તીવ્રવેગે પૂર્ણ ઉલ્લાસથી ચાલતી હતી કે જૈન શાસનમાં પૂર્વાચાર્યોએ અનેક ગ્રંથા પ્રાકૃત, માગધી, સ ંસ્કૃત, અપભ્રંશ આદિ ભાષામાં રચ્યા છે. દરેક આત્મા તેનેા લાભ ઉઠાવી શકતા નથી તેથી તે તે બહુમૂલ્ય અને તત્ત્વપૂર્ણ ગ્રંથાથી સામાન્ય જન વંચિત જ રહે છે. પ્રાકૃત-સંસ્કૃતાદિના અભ્યાસ વિના તે શાસ્ત્રોનુ જ્ઞાન-ધ થઇ શકતા નથી અને જ્યાંસુધી એ ભાષાઓને જાણે નહી ત્યાંસુધી વાસ્તવિક મર્મ ધ્યાનમાં આવતા નથી; તેથી વર્તમાન કાલને–સમયને વિચારી સામાન્ય ભદ્રિક આત્માઓને પ્રભુ શ્રી મહાવીરના સાચા માર્ગથી
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
: ૧૩૫ :

Page #743

શ્રી આત્મારામજી મહારાજ અને તેઓશ્રીના આદર્શ ગુણો
વાકેફ કરવા, જૈન તના જાણકાર બનાવવા અને સરલતયા તત્ત્વોવેષક બનાવવા માટે પોતે સમર્થ વિદ્વાન હોવા છતાં, ધારત તે સંસ્કૃત-પ્રાકૃત ભાષામાં ગ્રંથો રચત પરંતુ એ ન કરતાં ભાવીના લાભને વિચાર કરી તેઓશ્રીએ હિન્દી ભાષામાં અનેક કીમતી ગ્રંથ રચ્યા. આ ચાલુ વીસમી સદીમાં રાષ્ટ્રભાષામાં તત્ત્વપૂર્ણ ગ્રંથો રચી, સામાન્ય વર્ગને અમૂલ્ય તત્ત્વામૃત કેઈએ પાયું હોય તો તે આ એક જ શ્રી આત્મારામજી મહારાજે જ પાયેલ છે. વૈદિક સાહિત્યને અભ્યાસ કરી, પુરાણ અને ઈતિહાસનું પઠન કરી, ઉપનિષદ અને શ્રુતિઓનું અવેલેકન કરી, અનેક દર્શનેનું મનન કરી શ્રી આત્મારામજી મહારાજે પોતાનાં રચેલા પુસ્તકમાં યુક્તિપૂર્વક સપ્રમાણ સ્યાદ્વાદ-અનેકાન્તવાદનું ભાષામાં એવું તો મનહર વર્ણન આલેખ્યું છે કે સામાન્ય અભ્યાસી પણ સ્યાદ્વાદના ગહન વિષયને સુગમતાથી સમજી શકે તેમ છે. તેઓશ્રીના ગ્રંથમાં જૈન દર્શન શું છે? એ સ્પષ્ટ જોવા મળે છે. તેઓશ્રીના અમૂલ્ય ગ્રંથરત્ન જેન સમાજને જેટલા ઉપગી અને લાભકર્તા છે તેટલા જ જૈનેતર સમાજને ઉપયોગી છે. જે સમયમાં મૂર્તિવાદનો સર્વથા અપલોપ થતો હતો, મૂર્તિપૂજન નિષેધ માટે આકાશપાતાલ એક કરવામાં ભગીરથ પ્રયત્નો જાયા હતા અને પ્રાચીન મૂત્તિવાદનો વિધ્વંસ કરવા જેરશોરથી ચારે બાજુથી અનેક અઘટિત આક્ષેપને ભયંકર દાવાનળ સળગ્યો હતો ત્યારે એ ભયંકર દાવાનળની સામે ઊભા રહી એકલા એ ભડવીર શ્રી આત્મારામજી મહારાજે અનેક પ્રાચીન શાસ્ત્રોનાં પ્રમાણ અને દલીલની અખૂટ વર્ષો વર્ષોવી એ દાવાનળને શાંત કર્યો અને સદાને માટે સંસારમાં મૂર્તિવાદને સ્થાપન કર્યો. આ રીતે શ્રી આત્મારામજી મહારાજ એકલા જૈનોનાજ ઉપકારી છે એમ નથી પરંતુ સમગ્ર વિશ્વના તેઓશ્રી મહાન્ ઉપકારી છે. પોતાની સાઠ વર્ષની જિંદગાનમાં જૈનતત્ત્વાદર્શ, અજ્ઞાનતિમિરભાસ્કર, તત્વનિર્ણયપ્રાસાદ, ચિકાગો પ્રશ્નોત્તર, જૈન ધર્મ પ્રશ્નોત્તર, સમ્યક્ત્વશદ્વાર, ચતુર્થસ્તુતિનિર્ણય, નવતત્વ, ઈસાઈત સમીક્ષા, ઉપદેશબાવની વિગેરે વિગેરે વિગ્ય ગ્રંથો રચી સાહિત્યમાં મોટામાં મેટે વધારે કર્યો છે. રાષ્ટ્રભાષામાં ઉપર્યુકત ગ્રંથે આલેખી શ્રી આત્મારામજી મહારાજે રાષ્ટ્રભાષાની
અપૂર્વ સેવા કરી છે. જેનસમાજને અને અખિલ સંસારને એ ગ્રંથદ્વારા અત્યન્ત ઉપકૃત * કર્યો છે. આજ પણ તેઓશ્રીના એ ગ્રંથે ઘણું જ આદરથી સ્થાને સ્થાન પર વંચાય છે. વાંચકને આ સ્થાને ભારપૂર્વક સૂચન કરું છું કે યદિ તમારે વાદ કરવાની કુશળતા મેળવવી હાય, યદિ તમારે જેના દર્શનથી સંપૂર્ણ વાકેફ થવું હોય, યદિ તમારે અનેકાંતદશનનો ખજાનો જેવો હોય અને યદિ તમારે સંસારમાં વાદીની ખરી નામના મેળવવી હોય તો તમારે સહુથી પ્રથમ શ્રી આત્મારામજી મહારાજનાં પુસ્તકોનો અભ્યાસ કરવો જોઈએ. અલ્પ સમયમાં તમે એ પુસ્તકો દ્વારા પ્રઢ બુદ્ધિશાળી અને ધુરંધર તાર્કિક બનશે એમ મારું નમ્ર માનવું છે.
: અસાધારણ ઉત્તરદાતા : માનનીય એવં વંદનીય શ્રી આત્મારામજી મહારાજમાં ગ્રંથનિર્માણ કરવાની, નવીન પુસ્તકો લખવાની જેટલી શક્તિ વિકસિત થઈ હતી તેના કરતાં સહસ્રગણુ શક્તિને વિકાસ ઉત્તર દેવામાં હતું. પ્રશ્નોના ઉત્તરો આપવામાં એઓશ્રીની બરાબરી કરે એવો કઈ નજરે નહેાતે આવતો. પ્રશ્નકાર ગમે તેવા અટપટા, વાંકા, ટેઢા પ્રશ્નો કરે, ઉગ્ર સ્વરૂપમાં આવી ન
: ૧૩૬:
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #744

મુનિરાજશ્રી ચરણવિજયજી કરવાના પ્રશ્નો કરે તો પણ મહારાજશ્રી તે પ્રશ્નોને સારી રીતે અત્યંત શાંતભાવે શ્રવણ કરી ગંભીરતયા તેને ઉત્તર આપતા હતા. મહારાજશ્રીના મુખકમલ ઉપર કોઈ દિવસ ગ્લાનિ દેખાતી નહોતી, તેમ જ ઉત્તર દેવામાં આકરા થતા નહોતા. આવનાર આત્મા ઉત્તર સાંભલી ઘણું જ શાંતિ અને સંતોષ મેળવીને જતો હતો અને બહાર જઈને પિતાના મિત્રો પાસે મહારાજ સાહેબની ગંભીરતાના અને વિદ્વત્તાનાં યશોગાન મુક્તક ઠે ગાતો. ખરેખર શ્રી આત્મારામજી મહારાજ સાગર સમ ગંભીર અને મેરુ સમ ધીર દેખાતા. સવાલ અને જવાબમાં તેઓશ્રીની અપ્રતિહત ગતિ હતી. એમના સમયમાં વેંકટર હાર્નલ સાહેબ એક સુપ્રસિદ્ધ વિદ્વાન અને જૈન દર્શનના મહાન અભ્યાસી હતા. ડૉકટર સાહેબે અનેક કૂટ પ્રશ્નો શ્રી આત્મારામજી મહારાજને પૂછયા. મહારાજ સાહેબે પણ એ પ્રશ્નોના ઉત્તરે એટલા તો જલદી અને સપ્રમાણ આપ્યા કે ર્ડોકટર સાહેબ ઘણું જ પ્રસન્ન થયા અને મહારાજશ્રીની મુક્તકઠે સંસ્કૃત શ્લોકમાં અવર્ણનીય પ્રશંસા કરી. એક ગેરી ચામડીવાળે પ્રશ્નોના સચોટ ઉત્તર મળવાથી પ્રસન્ન થઈ જૈન ધર્મની અને ઉત્તરદાતા મહારાજશ્રીની આટલી પ્રશંસા કરે એ ખરેખર પ્રશંસનીય અને અનુમોદનીય છે. જેનીઓ માટે તો અત્યંત ગોરવયુક્ત છે. ડૉકટર સાહેબે મહારાજશ્રીની એકલી તારીફ-પ્રશંસા જ નથી કરી પરંતુ ખુશી થઈ, મહારાજ સાહેબના વિશિષ્ટ ગુણો ઉપર મુગ્ધ બની પોતે સંપાદન કરેલ શ્રી વાસાવર નામનું પુસ્તક પણ શ્રી આત્મારામજી મહારાજને જ સાદર સમર્પણ કરેલ છે. તેમ જ વેગસ્વામી
છવાન દઇએ તેઓશ્રીની ઉત્તરદાયી અદ્દભુત શકિતથી પ્રસન્ન થઈ એકાવન અર્થ જેમાં રહેલા છે એવા + એક લેકથી શ્રી આત્મારામજી મહારાજની સ્તુતિ કરી છે. એ કલેક માલાબંધ છે. તથા ભરૂચના સુપ્રસિદ્ધ માન્યવર સુશ્રાવક શ્રીયુત અનોપચંદભાઈએ પોતાના પુસ્તકમાં સ્થાન સ્થાન પર શ્રી આત્મારામજી મહારાજની અદ્ભુત ઉત્તરશક્તિના વખાણ કર્યા છે. આ પ્રમાણે અનેક વિદ્વાનોએ શ્રી આત્મારામજી મહારાજની વિશિષ્ટ પ્રતિભાસંપન્ન ઉત્તર દેવાની દૈવી શક્તિથી પ્રસન્ન થઈ, તેઓશ્રીની ભિન્ન ભિન્ન તારીફે–પ્રશંસાઓ, કાવ્યો અને લેખો દ્વારા પ્રગટ કરી છે. ધન્ય છે, સહસશઃ વંદન છે, એ સમર્થ ઉત્તરદાતાને !
મહાન ત્યાગી, સંયમી અને તપસ્વી: ત્યાગમૂર્તિ શ્રી આત્મારામજી મહારાજનો ત્યાગ કેઈ અપૂર્વ જ હતો. સંયમયાત્રા તેઓશ્રીની શાસ્ત્રાનુસાર હતી અને તપ કરવામાં તેઓશ્રી એક ઉગ્ર તપસ્વી તરીકે સુપ્રસિદ્ધ હતા. તેઓશ્રી બાહ્ય અને અત્યંતર ત્યાગી હતા. બાહ્યત્યાગી થઈ સર્વ પરિગ્રહ-મમતાને ત્યાગ કર્યો
જ પ્રશંસાના
કે આ ગ્રંથના અંગ્રેજી વિભાગના પૃ. ૨ પર મૂકેલા છે તે જુઓ. + योगाभोगानुगामी द्विजभजनजनिः शारदारक्तिरक्तो, दिग्जता जतृजेता मतिनुतिगतिभिः पूजितो जिष्णुजिकैः । जीयाद्दायादयात्री खलबलदलनो लोललीलस्वलज्जः, केदारोदास्यदारी विमलमधुमदोद्दामधामप्रमत्तः ।।
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
: ૧૩૭:૦

Page #745

શ્રી આત્મારામજી મહારાજ અને તેઓશ્રીના આદર્શ ગુણ હતો. કઈ પણ વસ્તુ ઉપર મમતા કે મૂરછ નહોતી. અત્યંતર ત્યાગી થઈ તેઓશ્રીએ કષાયરાગ-દ્વેષ વિગેરે આત્યંતર શત્રુઓ ઉપર વિજય કર્યો હતો. ગમે તેવાં વિકટ કષ્ટો, પરિસો અને ઉપસર્ગો આવે તો પણ કોધને આગળ ન કરતાં હૈર્યથી-ક્ષમાપર્શથી સમ્યપણે સહન કરનારા હતા. તેઓશ્રીના અંતરમાંથી ક્રોધાદિકે વિદાય લઈ લીધી તેથી તેઓશ્રીનો અંતરાત્મા અત્યંત શાંત અને ગંભીર બની ગયો હતો. અન્ય ત્યાગની અપેક્ષા આ ત્યાગ તેઓશ્રીનો મહાન લેખાતો હતો. તેઓશ્રીનું સંકલજીવન સંયમી હતું. તેઓશ્રીએ સત્તર ભેદે સંયમને કેળવ્યું હતું. બરાબર નિરંતર ચારિત્રધર્મમાં તેઓશ્રી ઉજમાલ રહેતા. કિયાના ટાઈમે ક્રિયા કરવામાં ચુકતા નહીં. જ્ઞાનધ્યાન અને સ્વાધ્યાયધ્યાન તેઓશ્રીનું અમાપ હતું.
જ્યારે જોઈએ ત્યારે સાધુઓને ભણાવવામાં–શાસ્ત્રવચનમાં અને ગ્રંથલેખનમાં કે ગ્રંથશેધનમાં અપ્રમત્તભાવે દેખાતા હતા. તેઓશ્રીને આત્મામાં પ્રમાદ-આલસ્ય જેવી વસ્તુ જેવા પણ નહોતી દેખાતી એટલે કે તેઓશ્રી નિરંતર ઉદ્યમી અને મહાન સંયમવાન હતા.
ધર્મમૂર્તિ શ્રી આત્મારામજી મહારાજ જેવા ત્યાગી અને સંયમી હતા તેવા જ એક તપમૂર્તિ પણ હતા. એમના મુખારવિંદ ઉપર તપતેજને પ્રકાશ ઝળકતો હતો. એમનાં ઉજજવલ નયનેમાંથી તપશ્ચર્યાની જ્યોતિ ઝગમગતી હતી. પ્રેક્ષકોને તો સાક્ષાત્ તેઓશ્રી તપની મૂર્તિ જ દેખાતા હતા. બાર પ્રકારના તપથી એમનો આત્મા નિર્મલ હતું. પ્રથમ કહી ગયો છું કે તેઓશ્રીના આત્મામાં કઈ દિવસ ઉગ્રતા કે કોઇ વિગેરેની રેખા પણ દેખાતી નહોતી. મહારાજશ્રીની તપશ્ચર્યા એટલી જ શાંત અને મનોહર હતી. તેઓશ્રી નિરંતર પ્રસન્ન અને દેદીપ્યમાન દેખાતા હતા. ઉગ્ર તપોતેજથી પિતાની ઇન્દ્રિયો ઉપર વિજય મેળવ્યો હતા. રસનેન્દ્રિયને તે ખૂબ જ જીતી હતી. આહાર વિગેરે સ્વાદથી કે પ્રેમથી ગ્રહણ કરતા જ નહોતા. કેવળ શરીરને ટકાવવા માટે જ આહાર વિગેરે સ્વીકારતા હતા. તેઓશ્રીની જિંદગીમાં અનેક એવા વિકટ પ્રસંગો આવ્યા હતા કે આહારપાણી વિના જ રહેવું પડયું હતું, છાસ અને મકાઈના રોટલા ઉપર મહિનાના મહિનાઓ સુધી તેઓશ્રી રહ્યા હતા. એ બધું તેઓશ્રી શાંતતયા સહન કરી, ન મળ્યું તો તપવૃદ્ધિ માની સંતોષ માનતા; છતાં ધર્મપ્રચાર માટે સદા ઉજમાલ જ રહેતા. ઉગ્ર તપશ્ચર્યા વિના, સાચા ત્યાગ વિના આટલો પ્રભાવ અને ધર્મનો વિસ્તૃત પ્રચાર કેઈ કાલે થઈ શકતું જ નથી. શ્રી આત્મારામજી મહારાજમાં અપૂર્વ ત્યાગ, સંયમ અને તપશ્ચર્યા હોવાથી જ આટલો મહાન પ્રચાર કરી શક્યા અને સ્થાન સ્થાન પર શાસનપતિ શ્રી મહાવીર પ્રભુના વિજયી વજ-સ્તંભ રોપ્યા, સહસ્ત્રો આત્માઓને ધર્મમાં સ્થિર કર્યો, અનેક ભાવુકને ધર્મપરાયણ બનાવ્યા. કોટિશ: વંદન છે. એ ધર્મમૂર્તિ સાચા ત્યાગી-સંયમી અને તપસ્વી શ્રી આત્મારામજી મહારાજને !
: નૈષ્ઠિક બ્રહ્મચારી કારુણ્યપૂર્ણ શ્રી આત્મારામજી મહારાજમાં ત્યાગ, સંયમ અને તપશ્ચર્યા જેટલી ઉગ્ર હતી તેના કરતાં પણ તેઓશ્રીનું બ્રહ્મતેજ-બ્રહ્મચર્ય અત્યંત નિર્મલ અને પૂર્ણ હતું. તેઓશ્રીમાં બ્રહ્મચર્ય ગુણ પૂર્ણ પણે વિકાસ પામ્યો હતો. બ્રહ્મચર્યરૂપ ચંદ્રમા શ્રી આત્મારામજી મહારાજના જીવન માં પૂર્ણ કલાએ ખીલ્ય હતો. ૧૭ વર્ષની વયમાં જ *: ૧૩૮:
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #746

મુનિરાજશ્રી ચરણવિજયજી સંસારનો ત્યાગ કરેલ હોવાથી આજન્મ ભીષ્મ બ્રહ્મચર્યમાં લીન હતા. તેઓશ્રીના અંગઉપાંગમાંથી વિશુદ્ધ દેદીપ્યમાન બ્રહ્મતેજના પ્રતાપી કિરણે ફેલાતા હતા. તેઓશ્રીના પવિત્ર દર્શનથી, સંસર્ગથી, આધિ-વ્યાધિ, મનમાલિન્ય અને શેકાદિ દૂર ભાગતા હતા. બ્રહ્મચર્યના પ્રભાવથી, ચારિત્ર ધર્મના તેજથી તેઓશ્રીની વાણી જલદ સમાન ગંભીર હતી. ધર્મોપદેશમાં અજબ પ્રભાવિક શક્તિ ઝળકતી હતી. શ્રી આત્મારામજી મહારાજના ભવ્ય અને મનોહર શરીરમાંથી, રમે રેમથી, અણુએ અણુથી બ્રહ્મચર્યની પવિત્ર સુવાસ ફેલાતી હતી. અખંડ બ્રહ્મચર્યના ઉત્તમ પ્રભાવથી જ મહારાજશ્રી વિશ્વમાં શ્રી વીતરાગનો શુદ્ધ સનાતન માગ વિસ્તારી શકયા. તેથી હજારો આત્માઓ પ્રાત:કાલના સમયમાં વંદન અને નમસ્કાર તેઓશ્રીને કરે છે અને પોતે પવિત્ર બને છે. વંદન છે એ પૂર્ણ બ્રહ્મચારી ત્યાગી મહાત્માને !
: પ્રતિભાશાળી અને અસાધારણ ઉપદેષ્ટા ધર્મવીર શ્રી આત્મારામજી મહારાજમાં પ્રતિભા-બુદ્ધિભવ કઈ જુદી જ જાતનું જોવામાં આવતું હતું. તેઓશ્રીની મનીષા એટલી તો તીવ્ર હતી કે એક દિવસમાં લગભગ સાડાત્રણ લોકે કંઠસ્થ કરી શકતા હતા. ગમે તેવા કઠણમાં કઠણ વિષયને તેઓશ્રીની બુદ્ધિ અજબ રીતે ગ્રહણ કરતી હતી. ઉપદેશ આપવામાં અને વસ્તુસ્થિતિ પ્રતિપાદન કરવામાં, તેઓશ્રીની પ્રતિભા અપૂર્વ જ હતી. ઉપદેશ શ્રવણ કરનારાઓ ચકકસ માનતા હતા કે આ કોઈ ગીર્વાણ ગુરુ જ ઉપદેશ આપે છે. અસાધારણ ઉપદેશનો નિર્મલ પ્રવાહ વહેતો હતો. ખરેખર તેઓશ્રીની પ્રતિભાએ બૃહસ્પતિ ઉપર પણ અજબ વિજય મેળવ્યો હતો. મહારાજશ્રીની ન્યાયપૂર્ણ વ્યાખ્યાનશક્તિ એવી તો સરસ અને મેહક હતી કે સારા સારા વિદ્વાનવક્તાઓ એમના સામે ફિક્કા પડી જતા. તેમ જ વિષય-વિવેચન કરવાની પદ્ધતિ એવી તો મનહર હતી કે નાનું બાળક પણ તેટલા જ ભાવથી સમજતું હતું કે જેટલા ભાવથી એક વિદ્વાન મહારાજશ્રીની દૈવી વ્યાખ્યાન કલા ઉપર, પદાર્થ નિરૂપણુ શક્તિ ઉપર અને સૂક્ષ્મમાં સૂફમ તત્વ-પ્રતિપાદન શૈલી ઉપર હજારે આત્માઓ-સાક્ષરો મંત્રમુગ્ધ બનતા. અનેક તત્ત્વોવેષકો દૂર-દૂરથી તેઓશ્રીની વાણીનું અમૃતપાન કરવા લલચાઈને આવતા હતા. ખરેખર શ્રી આત્મારામજી મહારાજ અલોકિક પ્રતિભાશાળી અને અસાધારણ ઉપદેષ્ટા હતા.
! કવયિતા અને સંગીતજ્ઞ : પૂજ્યપાદ શ્રી આત્મારામજી મહારાજ જેવા સિદ્ધહસ્ત લેખક હતા, નૂતન ગ્રંથ નિર્માણ કરવામાં અભુત શક્તિ ધરાવતા હતા તેવા જ તેઓશ્રી એક મહાન કવયિતા પણ હતા. બાલોના ઉપકારાર્થે તેઓશ્રીએ ભાષામાં અમૂલ્ય ગ્રંથ રચ્યા તેવી જ રીતે સામાન્ય આત્માઓને પ્રભુભક્તિમાં લીન કરવા નવીન રાગ-રાગિણીમાં અનેક પૂજાઓ, સ્તવને, સગ્ગા અને વૈરાગ્યમય પદો રચ્યાં. એક એક પૂજ, સ્તવન, સક્ઝાય અને પદમાંથી અપૂર્વ ભક્તિભાવ નીકળે છે. હૃદયના શુદ્ધ ભાવોને પ્રવાહ, ભક્તિરસના નિર્મલ મધુર ઝરાઓ વહે છે. પરમ પવિત્ર શ્રી શત્રુંજય તીર્થની યાત્રા કરવા જતાં મહારાજશ્રીએ એ તીર્થના ગુણાનુવાદ કરતાં જે ઉચ્ચ ભાવના પ્રગટ કરી છે, જે શુદ્ધ લાગણી પ્રદર્શિત કરી છે એ
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
•: ૧૩૯ :*

Page #747

શ્રી આત્મારામજી મહારાજ અને તેઓશ્રીના આદર્શ ગુણ ખરેખર અત્યારે પણ ગાનારના આંખમાંથી અશ્રપાત કરાવે છે. એ સ્તવનમાં પોતાની આત્મનિંદા અને લઘુતા તેમ જ પ્રભુ-તીર્થના વિશુદ્ધ ગુણોનો ખજાનો મળે છે –
અબ તો પાર ભયે હમ સાધુ, શ્રી સિદ્ધાચલ દર્શ કરી રે” આ આખાએ સ્તવનમાં મહારાજશ્રીએ પિતાના હદયનો નિર્મલ ભાવ-ભક્તિ એવી તો સુંદરતયા વણિત કરી છે કે સામાન્ય આત્માને પણ અધિક લાભ અને પ્રોત્સાહન મળે છે. શ્રી શત્રુંજય તીર્થના શ્રી આદીશ્વર ભગવાનના ગુણાનુવાદ ગાઈ પિતાના આત્માને ઘણો જ પવિત્ર બનાવ્યો છે. જેમ દરિદ્રીને ચિંતામણિરત્ન, કામધેનુ ગાય અથવા કામકુંભ મલી જાય અને તે એટલે આનંદ' પામે તેના કરતાં પણ વિશેષ મહારાજશ્રીને પરમ પાવન તીર્થો મળવાથી, જિનેશ્વરની પ્રાચીનતમ મૂર્તિઓના નિર્મલ દર્શન થવાથી અત્યાનંદ થયો અને તેથી જ તેઓશ્રી હૃદયના શુદ્ધ ભાવ વ્યક્ત કરી શક્યા. એવી જ રીતે શ્રી સંભવનાથ પ્રભુની સ્તુતિ કરતાં તેઓશ્રી ઉલટભાવે જણાવે છે કે –
ગુણવંત જાણ જો તારે તો શિર પર નાથ કણ ધારે? મૂલ ગુણ કૌણ જગ સારે, અનાદિ ભરમ કો ફરે. સંભવ જે રેગી હત હૈ તનમેં, તે વૈદ્ય ધારતા મન મેં; હુ રોગી વૈદ્ય તૂ પૂરે, કરે સબ રેગ ચકચૂરે. સંભવ
ક્લે પારસ લોહતા ખડે, કનક શુદ્ધ રૂપક મંડે; એસે જિનરાજ તું દાતા, હવે કર્યુ ઢીલ હૈ ત્રાતા ? સંભવ અંતમાં ઉચ્ચારે છે કે – કલ્પતરૂ જાણ કે રો, ન નિષ્ફલ હેત અબ જાઓ; કરે નિજ રૂપ સાની, ન થાઉં ફેર જગ ફીકે,
સંભવ જે ભક્તિ ના થકી કરતાં. અક્ષય ભંડાર કે ભરતા; આનંદ દિલમાંહે અતિ ભારે, નીહારે દાસ કે તારે. સભ૦
આ પ્રમાણે ભક્તિભર હદયથી તેઓશ્રીનાં રચેલાં સ્તવનો અને પૂજાઓમાંથી અમૃતપાન પીવા મળે છે. તેમ જ સજઝામાંથી અને સુંદર વૈરાગ્યમય પદોમાંથી અનેરો જ વૈરાગ્યભાવ વહે છે. ખરેખર તેઓશ્રીના આત્મામાંથી અપૂર્વ ભક્તિરસના અને શ્રી વીતરાગપ્રભુ પ્રત્યે અવિચલ શ્રદ્ધાના અખૂટ પ્રવાહો મેલે છે.
પૂજ્યપાદ સુવિહિત શિરોમણિ શ્રી આત્મારામજી મહારાજ ગ્રંથ-લેખનમાં અને કવિતા કરવામાં અનન્ય શક્તિ ધરાવતા હતા તેવા જ તેઓશ્રી એક ગંભીર સંગીતજ્ઞ પણ હતા. પિતાને ગાવાને શેખ જેટલે હતો તેના કરતાં વિશેષ અન્ય ગવૈયાના ગાયને સાંભળવામાં હતો. તેઓશ્રીને મધુર સ્વર અને મીઠે અવાજ અપૂર્વ જ હતો. જ્યારે તેઓશ્રી ધર્મદેશના આપતા ત્યારે ભરવીની જ મધુર લય આવતી. શ્રોતાઓ એ સાંભળી અત્યંત પ્રમોદ પામતા અને વારંવાર સાંભળવાની જિજ્ઞાસા રાખતા. એક દિવસના પ્રસંગ છે કે શ્રી આત્મારામજી મહારાજ પોતાની આવશ્યકીય કિયાથી નિવૃત્ત થઈ આનંદથી માણી કરતા હતા ત્યારે એક
: ૧૪૦ -
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #748

NARSERY
1a
श्री आत्मारामजी महाराजनी देरी श्री शत्रुजय मुख्य टुंकमां, जेमां महाराजश्रीनी मूर्ति प्रतिष्ठित थयेल छे.

Page #749

Page #750

મુનિરાજશ્રી ચરણવિજયજી વ્યક્તિએ અવસર જેઈને સવાલ કર્યો કે “મહારાજશ્રી! ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રમાં ત્રિતાલ ધ્રુવપદ રાગમાં ગેય એક અધ્યયન આવે છે તો એને કેવી રીતે ગાવું ?” આ વાર્તાલાપ થઈ રહ્યો છે ત્યાં એક ઉસ્તાદ પ્રસિદ્ધ ગયે મહારાજનું નામ સાંભળીને આવ્યું. એ જોઈને મહારાજ સાહેબે પૂછનારને ઉત્તર આપે કે–“ભાઈ ! આ ઉસ્તાદ આવી ગયા છે એમને પૂછો. એઓ સારા ગવૈયા છે. ગાઈ સંભલાવશે.” આદેશ મળતાં જ ઉસ્તાદે આરંભ કર્યો. પોતાની બધી શક્તિ ગાવામાં વાપરી પરંતુ હાલમાં કરક પડવાથી રસ ન પડ્યો. યદ્યપિ ગવે ભારે કે શલ હતા પરંતુ એ અધ્યયન સમ્યક્તયા ન ગાઈ શક્યો. રસ ન પડવાથી મહારાજશ્રીને પ્રાર્થના કરવામાં આવી. મહારાજશ્રી એક સુંદર સંગીતજ્ઞ હતા. પિતાની અગાધ ગંભીરતાથી સાગરની ગંભીરતાને પણ ટપી જતા હતા. મહારાજશ્રીએ શાંત-ગંભીરભાવે સાંભલી લીધું. અત્યંત વિનંતિ કરવાથી તેમ જ ખૂદ ઉસ્તાદને પણ આગ્રહ થવાથી મહારાજશ્રીએ એનો આરંભ કર્યો. જ્યાં અવાજ નીકલે છે ત્યાં શ્રોતાઓને અને ઉસ્તાદને શંકા પડે છે કે આ મેઘગર્જના કે સમુદ્રની ગર્જના ! અનુપમ લયની ગર્જના સાંભળી બધા ઠરી ગયા. આખું અધ્યયન સાંભલી ઉસ્તાદ તે પોકારી ઉઠ્યો કે “મgers ! બાપ ને લા સંત જ સ્થાન હાં ક્રિયા થા? હું તે આપની પાસે મારી ઉસ્તાદી બતાવવા આ પરંતુ આપનો મધુર અવાજ, ધ્વનિ સાંભળી અને તાલબદ્ધ ગાવાનું શ્રવણ કરી અજબ આશ્ચર્યમાં પડી ગયો છું. મારા ! ક્ષમા વારા આપ તો સંતા -પરવાની ફ્રી મા તો તારો મી કતાર ” આ પ્રમાણે સ્તુતિ કરી મહારાજશ્રીને આશીવાદ લઈ પોતાના સ્થાને ગયા. શ્રોતાઓ પણ મહારાજશ્રીની તારીફ કરતાં–ગુણાનુવાદ કરતા પિતાના સ્થાને જવા રવાના થયા. આ રીતે શ્રી આત્મારામજી મહારાજ અદ્ભુત કવિ અને સંગીતજ્ઞ હતા.
: તાર્કિકશિરોમણિ? - બ્રહ્મતેજ પરિપૂર્ણ શ્રી આત્મારામજી મહારાજની તર્કશકિત એટલી તો જબરજસ્ત હતી કે એઓશ્રીની સામે ગમે તેવા તાર્કિક આવે તો નિરાશ થઈને જ જેવા આવ્યા તેવા ચાલ્યા જતા. મહારાજશ્રીના અખટ અને પ્રબળ તર્કો સામે કોઈ પણ ઊભું રહી શકતું નહોતું. જેને તાર્કિક થવું હોય તે મહારાજશ્રીના ગ્રંથો વાંચી લે. જેને યુકિતવાદનો ખજાને જોઈતો હોય તે તેઓશ્રીના બનાવેલ પુસ્તકે ભણી લે. જેને વાદવિવાદ કરવાની શકિત કેળવવી હોય તે મહારાજશ્રીના ગ્રંથોને અભ્યાસ કરી લે. સ્થાને સ્થાન પર અનેક યુક્તિઓ, અનેક તર્કો અને વાદવિવાદ કરવાની શક્તિઓ તેઓશ્રીનાં પુસ્તકોમાંથી મળશે. સશાસ્ત્ર પ્રમાણ, તર્કોને, યુક્તિઓનો ખજાનો તેઓશ્રીનાં પુસ્તકેમાંથી મળે છે. શ્રી આત્મારામજી મહારાજ એક તાર્કિકશિરોમણિની ખ્યાતિ ધરાવતા હતા.
મહાન વિપ્લવવાદી-કાંતિકારી સર્વદર્શનનિષ્ણાત શ્રી આત્મારામજી મહારાજ આ વીસમી સદીના એક સમર્થ મહાન વિપ્લવવાદી તરીકે મશહુર હતા. અનેક વહેમ, ગતાનગતિકતા અને સંકુચિતતાઓ પોતપિતાના અડ્ડાઓ જમાવીને સમાજમાં બેઠા હતા, અનેક અનિષ્ટ રિવાજે, માન્યતાઓ પોતાના અચલ આસને બીછાવીને બેઠા હતા, અનેક ખરાબ અને પ્રાણશેષણ રૂઢીઓ પિતાનું દેધ્ય સામ્રાજ્ય નિઃશંકતા પ્રવર્તાવી રહી હતી તેવા ઘોર અંધકાર સમયમાં શ્રી આત્મારામજી
શતાબ્દિ ગ્રંથ ].
- ૧૪૧ •

Page #751

શ્રી આત્મારામજી મહારાજ અને તેઓશ્રીના આદર્શો ગુણો
મહારાજે કાઇની પણ પરવા કર્યા સિવાય શુદ્ધ સનાતન માર્ગની સિંહગર્જના કરી એ બધાને એકી હાથે વિદારી નાંખ્યા અને સમાજમાં પુન: નવું ચેતન રેડી જનતાને ધર્મ પરાયણુ બનાવી, એ સિવાય સમાજમાં અનેક અંધાધુધીની કુપ્રવૃત્તિએ ચાલી રહી હતી તેના દીએ સશાસ્ત્ર પ્રમાણથી આપી જનતાને પોતાના કત્તવ્ય સન્મુખ આણી. આટલાથી જ શ્રી આત્મારામજી મહારાજે ઇતિશ્રી માની નહેાતી. તેઓશ્રીએ એક મહાન્ ક્રાંતિ સમાજમાં જળવી હતી. આ સદીમાં કેાઇ પરદેશ-વિલાયત જતું તે તેને સ`ઘ બહારની શિક્ષા આપવામાં આવતી. લંડન, અમેરીકા, જરમની, જાપાન વિગેરે દેશેામાં જનાર ઉપર અનેક જાતના અઘટિત પ્રહાર કરવામાં, જનારને ત્રાસ દેવામાં, સ્થિતિચુસ્ત સમાજ મેાખરે હતા. તેવા કટોકટીના સમયમાં શ્રી આત્મારામજી મહારાજે સમાજના સ્થિતિચુસ્તાની પરવા કર્યા સિવાય ધર્મોની ખાતર મેાખરે રહી, પેાતાના પ્રતિનિધિ બનાવી શ્રીયુત વીરચંદ રાઘવજી ગાંધી બેરીસ્ટરને અમેરીકાની ચિકાશે। સર્વધર્મ પરિષદમાં મેાકલાવ્યા. સર્વધર્મ પરિષદમાં જૈનધર્મના વિજયી વિજય વાવટા ફરકાવી શ્રીયુત ગાંધી પાછા આવે છે ત્યારે રૂઢીચુસ્તા મલીને પેાતાની ધર્મડી સત્તાની રૂએ તેને સંઘ બહાર કરવાના હુકમ જારી કરવા લાગ્યા તેટલામાં મુંબઇમાં બિરાજમાન પૂજ્યપાદ શાંતમૂર્ત્તિ શ્રીમાન્ મોહનલાલજી મહારાજ ( તે સમયમાં એએશ્રી પણ એક પૂજ્ય અને પ્રતાપી મહાત્મા હતા. ) ને પૂછવામાં આવે છે કે અમારે શું કરવું ? ત્યારે શ્રીમાન્ માહનલાલજી મહારાજ જણાવે છે કે શ્રી આત્મારામજી મહારાજ કે જે અત્યારે શાસનમાં અસાધારણ વિદ્વાન્ અને મહાન આચાય છે તેમણે શ્રીયુત ગાંધીને વિલાયત મેાકલાળ્યેા છે તા તમે તેમને પૂછે. આ ઉત્તરથી સીધા પત્ર મહારાજશ્રીને પુજામમાં લખવામાં આવ્યા. પત્રમાં એ પણ લખી દીધું હતું કે અમે ગાંધીને સંઘ બહાર કરીએ છીએ. આપના શા હુકમ છે ? આના ઉત્તરમાં મહારાજશ્રીએ એવા તા સુંદર અને સરસ ઉત્તર આપ્યા કે મુંબઇના શ્રી સંધ વિચારમાં પડી ગયા. શ્રી આત્મારામજી મહારાજના સચોટ ખુલાસાઓ વાંચી રૂઢીચુસ્તા ઠંડાગાર થઇ ગયા અને સંઘ બહારનેા હુકમ રદ થયા. શ્રી આત્મારામજી મહારાજે હિમ્મત ધરી તેજસ્વી શબ્દોમાં જણાવ્યુ કેથાર્ વના ધર્મ કે वास्ते श्रीयुत गांधी तो समुद्रपार अमेरीका चिकागो धर्मपरिषद में गया मगर एक समय थोड़े ही अरसे में ऐसा आवेगा कि अपने मौजशौक लिये, ऐशआराम के वास्ते, व्यापार रोजगार के लिये समुद्रपार विलायत आदि देशो में जावेंगे उस वख्त किस को સંઘ વદાર સ્તને? વિગેરે શબ્દો તેઓશ્રીના આજે સાચા પડે છે. અક્ષરશ: સત્ય પડ્યા છે. વીસમી સદીના એ મહાન્ ક્રાંતિકારી મહાત્મા શ્રી આત્મારામજી મહારાજની એ ભવિષ્યવાણી આજે ખીલકુલ સાચી પડી છે. ધન્ય છે એ નરવીર મહાત્માને !
• વીસમી સદીના અખંડ તેજસ્વી જ્યેાતિધર
જેમ આકાશમ ́ડલમાં અનેક ગૃહા, નક્ષત્ર અને તારાઓ વિગેરે રહેલા છે, એક એકથી એક એક તેજસ્વી અને પ્રકાશમાન નજરે આવે છે; છતાં એ બધામાં અમરણિ અધિક તેજસ્વી અને ચડીયાતા છે. એની ખરાખરી કરે તેવા એક પણ જોવા નહીં મળે. તેવી જ રીતે શુદ્ધ સનાતન સત્યમાર્ગ પ્રરૂપક, ધૈર્યવાન શ્રી આત્મારામજી મહારાજ આ
-: ૧૪૨ :
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #752

મુનિરાજશ્રી ચરણવિજયજી વીસમી સદીના પ્રચંડ તેજસ્વી અને જિનશાસનરૂપ અંબરતલમાં ઝળહળતા તિર્ધર હતા. અનેક મુનિવર સંયમતેજથી, જ્ઞાનગુણથી ચળકતા હતા છતાં એ સર્વમાં શ્રી આત્મારામજી મહારાજને પ્રભાવ અને ચારિત્ર્યતેજ અનેરું જ પ્રકાશમાન થતું. તેઓશ્રીના પ્રચંડ જ્ઞાનભાસ્કરની દીપ્ર-તિને ઝીલનાર કોઈ નહતું છતાં સાક્ષાત્ પોતે મહાસભ્ય અને દર્શનીય મૂત્તિમન્ત જ્ઞાનદિવાકર હતા. તેઓશ્રીના ઝળહળતા જ્ઞાનદિવાકરના નિર્મલ તિ:પુંજને જોઈને અને તેઓશ્રીના શાંત, ગંભીર ચારિત્ર ગુણ-ગંગાને સ્ફટિક સમ વિશુદ્ધ પ્રવાહને નીહાલીને જોધપુરના સકલ શ્રી સંઘે અત્યન્ત પ્રસન્ન થઈ તેઓશ્રીને ન્યાયાંનિધિનું બિરુદ આપ્યું, જે અદ્યાવધિપર્યત તેઓશ્રીના શુભ નામની સાથે જોડવામાં આવે છે. ખરેખર તેઓશ્રી આ સદીના પરમ પ્રતાપી, અખંડ તેજસ્વી એક તિર્ધર હતા.
સંગીપક્ષના આદ્ય-આચાર્ય : ઈતિહાસ સ્પષ્ટ જાહેર કરે છે કે આચાર્ય શ્રી વિજયસિંહસૂરિ પછી સંવેગી પક્ષમાં આજસુધી કેઈ આચાર્ય થયા જ નથી. અનેક પંન્યાસો, ગણીઓ અને પંડિતો વિગેરે થયા પરંતુ આચાર્યપદ કેઈને પ્રાપ્ત થયું નથી. જ્યારે લગભગ દોઢસોથી બસો વર્ષના ગાળામાં સંવેગી પક્ષમાં આચાર્ય ઉપલબ્ધ થાય જ નહીં ત્યારે ચાલુ સદીના ઇતિહાસ પૃષ્ઠો સાક વિદે છે કે વિક્રમ સંવત ૧૯૪૨ ના કાર્તિક માસમાં પાલીતાણા તીર્થમાં સમસ્ત હિન્દુસ્તાનના જૈન સમાજના સુપ્રસિદ્ધ આગેવાનો પાંત્રીસ હજારની વિશાલ સંખ્યામાં એકત્ર થએલા શ્રીસંઘે પૂજ્યપાદ શ્રી આત્મારામજી મહારાજની કુશાગ્ર બુદ્ધિ, તલસ્પર્શી જ્ઞાન, નિરભિમાનતા, નિર્મલ ચારિત્ર્ય, પૈયતા, શાંતતા, ગંભીરતા વિગેરે અનેક ગુણરાશિથી આકર્ષાઈને, મુગ્ધ થઈને મોટા આડંબરથી, મહાન ઉત્સવથી અને ભવ્ય સમારેહથી શ્રી આત્મારામજી મહારાજને આચાર્ય પદવી સમર્પણ કરી અને તે દિવસ્થી તેઓશ્રી ન્યાયાભાનિધિ જૈનાચાર્ય શ્રીમદ્વિજયાનંદસૂરીશ્વરજી મહારાજના નામથી સંસારમાં મશહુર થયાપરંતુ અધિકતર શ્રી આત્મારામજી મહારાજના નામથી જ પ્રસિદ્ધ રહ્યા. આજ પણ તેઓશ્રી આત્મારામજી મહારાજના નામથી જ અધિક ઓળખાય છે. શ્રીસંઘે યોગ્ય વ્યક્તિને સન્માન આપી પિતાનું જ ગરવ વધાર્યું. બસો વર્ષની મોટામાં મોટી ખોટ પૂર્ણ કરી શ્રી જિનશાસનને જયવતું બનાવ્યું. આ રીતે સંવેગી પક્ષમાં શ્રી આત્મારામજી મહારાજ પ્રથમ આચાર્ય પદથી અલંકૃત થયા. જુના સર્વત્ર પૂજો આ અવિચલ સિદ્ધાંત તેઓશ્રીના નિર્મલ જીવનને પૂર્ણ પણે સફલ કરે છે. ”
આ રીતે શ્રી આત્મારામજી મહારાજમાં અનેક ગુણોનો નિવાસ છે. એક એક ગુણને લઈને વર્ણન કરવામાં આવે તે પાનાંઓના પાનાંઓ ભરાઈ જાય પરંતુ ગુણો ખૂટે જ નહી. અત્રે માત્ર ઉપર ઉપરથી અમુક ગુણોનું જ વર્ણન કર્યું છે. વિટાવિ વાવૃત્તિ શ્રદ્ધાના મત્તે એ નિયમને અનુસારે આ બાલચેષ્ટા કરી છે. મારામાં એ શક્તિ નથી, એ ઉત્કૃષ્ટ વર્ણન કરવાની શકિત નથી, પરંતુ કેવલ ભકિતવશ થઈ ઉપર પ્રમાણે તેઓશ્રીના અનેક ગુણોમાંથી નામ માત્રનું જ વર્ણન આલેખ્યું છે. અંતમાં આટલું જ નિવેદન કરું છું કે જેમણે અગણિત કષ્ટ પરંપરાઓને પ્રસન્નચિત્તે આલિંગન આપી, ક્ષણભંગુર-મિથ્યા અપવાદની સામે વિકરાલ અટ્ટહાસ્ય કરી શાસનની પ્રભાવના દેશ-વિદેશોમાં વિસ્તારી, જેમનું અગાધ બુદ્ધિ-વૈભવ અને આત્મશક્તિનું
શતાબ્દિ ગ્રંથ ].
•: ૧૪૩ છે.

Page #753

શ્રી આત્મારામજી મહારાજ અને તેઓશ્રીના આદર્શ ગુણ વિરોધીઓ પણ મુક્તકંઠે વર્ણન કરે છે તે ન્યાયનિધિ જેનાચાર્ય શ્રીમદ્વિજયા નંદસૂરીશ્વરજી-શ્રી આત્મારામજી મહારાજ માટે કે મગરુર ન થાય? ભારતભૂમિ આવા ધમધુરંધર–ધર્મમૂતિથી જ ગર્વ ધારણ કરે છે. ખરેખર જિનશાસનરૂપ ગગનાંગણ શ્રી આત્મારામજી મહારાજ જેવા દેદીપ્યમાન અને તિસ્વરૂપ નિષ્કલંક સેમ્ય ચંદ્રથી શોભી રહ્યું છે.
શાસનશિરોમણિ શ્રી મહાવીર પ્રભુના અવિચલ શાસનમાં પુન: શ્રી આત્મારામજી મહારાજ જેવા અખંડ શાસ્ત્રાભ્યાસી, અગણિતકષ્ટ-પરંપરાસહિષ્ણુ, શાસનપ્રભાવક, જગદુપકારી, નિરભિમાની, સંયમવાનું અને માનવરૂપમાં દિવ્ય દેવસટશ ક્યારે ઉત્પન્ન થશે ? કે જેમના પ્રભાવથી શાસનપ્રભાવવાનો નિર્મલ ઉડુપતિ સોળસેળ કલાએ વિકસિત થાય અને આખું વિશ્વ પુન: એ શિશિર ચાંદનીમાં આનંદ મહાલવા લાગે એ જ અભિલાષા.
સર્વગુણસંપન્ન પ્રચંડજ્યોતિર્ધર ન્યાયનિધિ શ્રી આત્મારામજી મહારાજના પરમવિશ્વાસપાત્ર, અખંડગુરુ આજ્ઞારાધક તેઓશ્રીને જ પટ્ટધર સુપ્રસિદ્ધનામધેય આચાર્યપ્રવર શ્રી વિજયવલ્લભસૂરીશ્વરજી મહારાજ અનેક શુભ ગુણરત્નરત્નાકર શ્રી આત્મારામજી મહારાજની જન્મ-શતાબ્દિ ઉજવી પિતે ત્રણમુક્ત થઈ રહ્યા છે. યથાર્થ ગુરૂઆજ્ઞારાધક હોવાથી જ આ જન્મ-શતાબ્દિનું ભગીરથ કાર્ય ઉપાડયું છે. તેઓશ્રીના પગલે પગલે ચાલી સ્થાન સ્થાન પર શ્રી ગુરુદેવ આત્મારામજી મહારાજનું જવલંત નામ ઉજવેલ કામની સાથે જોડી પિોતે ગુરુઋણના ભારથી હલકા થઈ રહ્યા છે. આચાર્યશ્રી વિજયવલ્લભસૂરિજી મહારાજે પંજાબ, મારવાડ, ગુજરાત, કાઠિયાવાડ, મુંબઈ, દક્ષિણ, વરાડ, મેવાડ આદિ દેશમાં શ્રી આત્મારામજી મહારાજનું પવિત્ર નામ અનેક સંસ્થાઓ સાથે જોડી ચિરસ્મરણીય અને સદાને માટે અમર બનાવ્યું છે. પોતાના અસાધારણ ઉપદેશથી અને મહાન પરિશ્રમથી શતાબ્દિનાયકનું શુભ નામ શતાબ્દિ સાથે કાયમ રહે તે નિમિત્તે એક વિશાલ ફંડ ઊભું કર્યું છે. એ ફંડમાંથી શ્રી આત્મારામજી મહારાજના રચેલા ગ્રંથ અને અન્ય જૈન સાહિત્ય ભિન્ન ભિન્ન ભાષાઓમાં તૈયાર કરાવી વિશ્વગ્ય બનાવવા નિર્ણય કર્યો છે.
આ જન્મ શતાબ્દિ જૈન સમાજમાં કોઈની પ્રેરણાથી. પ્રોત્સાહનથી કેઈપણુ આત્માની ઉજવાતી હોય તો તે માત્ર આ એક જ યુગપ્રભાવક શ્રી આત્મારામજી મહારાજની ઉજવાઈ રહી છે અને એ શતાબ્દિના કર્ણધાર પ્રાણસમાં આચાર્યવર શ્રી વિજયવલ્લભસૂરીશ્વરજી મહારાજ મોખરે રહી ઉજવી રહ્યા છે. ધન્ય છે એ અખંડગુરુ આજ્ઞારાધક વીર ત્યાગીને ! વંદન છે એ શ્રી આત્મારામજી મહારાજના પરમવિશ્વાસપાત્ર આચાર્યશ્રી વિજયવલ્લભસૂરીશ્વરજીને! સદેવ જગતમાં વિજયવંતી રહો ઉજવાતી જન્મ શતાબ્દ! શાસનદેવ શતાબ્દિનાયકના પટ્ટધર આચાર્ય શ્રી વિજયવલ્લભસૂરિજીને ભૂરિ સહાયતા આપે અને જૈન સમાજને અખૂટ પ્રેત્સાહન આપી જન્મશતાબ્દિને વિશ્વપ્રસિદ્ધ બનાવે એ જ અંતઃકરણથી અભ્યર્થના કરી વિરમું છું.
સાબરમતી .પૂજ્યપાદ આચાર્યશ્રી વિજયવલ્લભસૂરીશ્વરજી વિ.સં.૧૯૯૨.આત્મ સં.૪૦.વીર સં.૨૪૬૨ |
* મહારાજના પ્રશિષ્ય૨ત્ન પન્યાસજી શ્રી ઉમંગ ફાગુન સુદિ ૫, ગુરુવાર. - તા. ૨૭-૨-૩૬ ,
Uવિજયજી મહારાજ શિષ્ય મુનિ ચરણુવિજય. : ૧૪૪ : -
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #754

शताब्दि ग्रंथ
वल्लभ विजय
आचार्य श्री विजयवल्लभसूरीश्वरजी महाराज

Page #755

Page #756

શતાબ્દિ નાયકના પટ્ટધર આચાર્ય શ્રી વિજયવલ્લભસૂરીશ્વરજી મહારાજના મહાન ઉપદેશથી સંસ્થાપિત–

શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલય, મુંબઈના મંદિરની પ્રતિષ્ઠા સમયે પૂજ્યપાદ આચાર્ય શ્રી વિજયવલ્લભસૂરીશ્વરજી
મહારાજની સાથે લીધેલ વિદ્યાર્થિઓને ગ્રુપ.

Page #757

Page #758

Page #759

SAEEDIC
म
न्यायाभानिधि श्रीमद विजयानद सरि
(आन्मारामजीमहाराज)
lain Education Intemational

Page #760

अपरातीलाषाना विज्ञायमांपैनोयोपुष्पेटोला
પણુ લા લા
મોન લાલ ઝવેરી
કારકી ;
આ
ક
ભાષા તથા સાહિત્ય સંબંધે સુભાગ્યે ભૂત કે વર્તમાન કાળમાં જેને અને જૈનેતરે
વચ્ચે કઈ રીતનું જુદાજું-કઈ પણ પ્રકારનો ભિન્નભાવ–જેવામાં આવતાં નથી. જેને અને જેનેતરો ગુજરાતી જ બોલતા-લખતા આવ્યા છે, તેમણે ગુજરાતીને જ પિતાની માતૃભાષા ગણી છે. સંપ્રદાય જુદા હોવાથી ભાષા જુદી પાડી નાખી નથી, અને તેથી જ ગુજરાતી ભાષાના બંધારણમાં, ગુજરાતી ભાષાના વિકાસમાં, ગુજરાતી સાહિત્ય ખેડવામાં અને ગુજરાતી સાહિત્યની ઉન્નતિ માટે તલસવામાં તેમણે બંનેએ એક સરખે શ્રમ ઊઠાવી ફાળો આપ્યો છે. આપણું ભાષા અને આપણું સાહિત્યને જૂના સમયથી અત્યારસુધીને ઈતિહાસ જે ખરી રીતે જાણવો હોય, ભાષા
અને સાહિત્યનું ખરું મૂલ્ય 3 to 4 * *
આંકવું હોય છે જેને અને જેનેતરે બંનેને ફાળે ધ્યાન બહાર રખાય નહિ, એ પૂર્વે
વખતેવખત મારે અભિપ્રાય ત, 9 ' ' ' છે
જણાવત રહ્યો છું. જૈન ભંડા

Page #761

ગુજરાતી ભાષાના વિકાસમાં જેનોએ ભજવેલે ભાગ રેમાં સંગ્રહિત રહેલ સાહિત્યની સામગ્રી જેમ જેમ બહાર આવતી જાય છે તેમ તેમ અત્યારસુધીની માન્યતા કે જેનેતાએ જ, શિવમાગી, વિણમાગી, શક્તિમાગી વિગેરેએ ગુજરાતના સાહિત્યનું કલેવર ઘડવામાં મુખ્ય ફાળો આપ્યો છે ને જેનેને ફાળે ગણ છે, એ ફેરવવા માટે ઘણું સાધન મળતાં જાય છે. એ ભંડારોની વિપુલતા જોતાં અને હજુ તેમાંના ઘણા ગ્રંથો પ્રસિદ્ધિમાં આવી શક્યા નથી તે જોતાં વખતે વસ્તુસ્થિતિ ફેરવાઈ જવાને સંભવ રહે છે; એટલે કે બ્રાહ્મણે, વૈશ્ય વિગેરે જેનેતએ આપેલ ફાળો ગણરૂપ પકડે ને જેનોએ આપેલે ફાળો મુખ્ય ગણાય. જેન સાધુ અને મુનિએને, એટલે જેને કોમના પંડિતો અને વિદ્વાનોને, જેને સમાજના બંધારણનો વિશેષ લાભ મળતો; મતલબ કે તેમને ઉપજીવિકા અર્થે કઈ રીતની ચિંતા રહેતી નહિ. ઉપાશ્રયમાં રહેવાનું અને ગોચરી કરી જમવાનું. બાકીનો સમય અધ્યયનમાં કાઢવાને, એટલે એમને ફુરસદ ઘણી મળતી. તે ફુરસદનો ઉપયોગ કરવા તેમણે એક જ ધ્યેય રાખ્યું લાગે છે : તે એ કે જેમ બને તેમ લેકગી સાહિત્ય લખતા રહેવું. સેંકડો રાસરાસાઓ, વાર્તાઓ, કથાઓ કે જે જૂના જૈન સાહિત્યમાં આપણે જોઈએ છીએ તે એ બાબતનો પુરાવો પૂરો પાડે છે. આ સિવાય ઉચ્ચ કોટિનું તત્વજ્ઞાન અને બીજી ફિલસૂફીના વિષયે ચચી પણ તેમણે સાહિત્યના વિકાસમાં ફાળો આપે છે અને તે સંબંબેના ગ્રંથ પણ ધીમે ધીમે પ્રકાશમાં આવતા જાય છે. જેની ગુજરાતી પ્રાચીન ભાષા જુદી હતી એમ કેટલાએકનું કહેવું છે. તેમ કહેવાનું એક કારણ એ હેવું જોઈએ કે જેનેને હાથે રચાયેલા ઘણા ગ્રંથે અંધારામાં પડી રહેલા, તે હમણાં તેવી ને તેવી પ્રાચીન ભાષામાં પ્રસિદ્ધ થતા હોવાથી, આપણે એમ માનીએ છીએ કે તેમની અને જેનેતરની ભાષા જુદી હોવી જોઈએ; પરંતુ વસ્તુસ્થિતિ એવી છે કે તે જ પ્રાચીન સમયમાં જેનેરેને હાથે રચાએલા ગ્રંથો ઘણા સમય પૂર્વે પ્રસિદ્ધિમાં આવેલા હોવાથી, વખત જતાં ભાષાની પ્રાચીનતાનાં અંગે ખરી પડતાં ગયાં અને તે ગ્રંથો પ્રસિદ્ધ થતી વખતની પ્રચલિત ભાષાનાં અશેને અનુસરી પ્રસિદ્ધ થતાં રહ્યાં. મતલબ કે જેના પ્રાચીન ગ્રંથ મેડા પ્રસિદ્ધ થયા એટલે ભાષાની પ્રાચીનતા જાળવી રાખી શક્યા; જેનેતર ગ્રંથો ઘણું સમય પર પ્રસિદ્ધિમાં આવતાં પ્રાચીનતા ખોઈ બેઠા અને તેને લીધે બંનેની વાપરેલી ભાષા વચ્ચે કાંઈક ફરક દેખાય છે. હાલના જેન લેખક અને જૈનેતર લેખકો જે ભાષા વાપરે છે તે એક જ જાતિની–સમાન છે; આગલા વખતમાં પણ તેમ જ હોવું જોઈએ. કારણુ બંનેને મળતાં શિક્ષણનું મૂળ એક જ હતું : સંસ્કૃત સાહિત્ય, અને તેથી તે શિક્ષણને પરિણામે દેશકાળને અનુસરીતેઓ ભાષા પણ સમાન જ વાપરે-વાપરવાને લલચાય.
* ૨
*
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #762

JIGરતાની ના રતિ મ
«kuળાઈ નવાબ
સજાવ્યા જેને રસ શણગાર, લતા મંડપ સમ ધર્માગાર.”
-ન્હાનાલાલ ગરવી ગૂર્જરભૂમિ પિતાની સમૃદ્ધિ અને તે થી એને “પંચસરહારધારિણી'ની ઉપમા સુંદરતાને માટે જગતના જાણીતા પ્રદેશમાં ઘણું | અપાવી છે. રત્નાકર સમુદ્ર પિતાના પ્રચંડ જૂના જમાનાથી-ઈતિહાસના
1 કલ્લોલથી એના પાદતલનું પ્રારંભકાળથી જ વિખ્યાત ! [ ગુજરાત અનુક્રમે હિન્દુ, મુસ્લીમ, પ્રક્ષાલન કરી અને પુણ્યભૂથયી છે ગભરિ એટલે મેગલ, મરાઠાના રાજયાધિપત્ય નીચે પસાર 'મિની પદવી પ્રાપ્ત કરાવી છે.
સમૃદ્ધિશાળી | થયું છે, તેની સાથે ગુજરાતની જેનસકૃતિ | પ્રાચીન સમયના “અહિંસા ભગિની એ રાણી, એની પણ પસાર થઈ છે તે સ્પષ્ટ છે. તે દરમ્યાન | gણો ધર્મ ના આદા સંસ્થા. જમીન રસવતી અને નદીઓ જૈનેની ચડતી પડતી થતી રહી અને તેમણે
પક યુગાદિદેવ શ્રી ઋષભનાથ | પિતાની સંસ્કૃતિનો પ્રચાર-વિસ્તાર, નાશથી] ( જેનોના ચોવીશ તીર્થકર નીરવતી, એનાં વન રાજ-]
બને તેટલે વૃક્ષોથી ઘેરાએલાં અને એનાં
અટકાવ દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ- પૈકીના પ્રથમ તીર્થકર ),
ભાવને અનુસરી કર્યો એ બાબતનો ગુજક્ષેત્રો સુધાોથી છવાએલાં|
નૈષ્ઠિક બ્રહ્મચર્યને અદ્દભુત રાતની સાંસ્કૃતિક સ્થિતિને ટૂંકમાં ચિતાર એનું જલ આરોગ્યકર અને
આદર્શ આપનાર યાદવકુલલેખકે આપ્યો છે. આ સમય પૂર્વે–અસંખ્ય પવન આહલાદકર, એનું
તિલક શ્રી નેમિનાથ, કર્મકાલ પૂર્વ પ્રથમ તીર્થકર શ્રી ઋષભનાથ કે વાતાવરણ સૌમ્ય અને ઋતુ- પ્રસિદ્ધ તીર્થ પાલીતાણાને શત્રુંજય
યોગને સક્રિય માર્ગ ઉપદેશમાન સાનુકૂળઃ એવી એવી છે
| નાર વાસુદેવ શ્રીકૃષ્ણ વગેરે 1] ગિરિ છે તેમણે પોતાના પવિત્ર પાદથી પ્રાકૃતિક વિશિષ્ટતાઓને લીધે ગુજરાતભમિને સ્પર્શી હતી, તેમ જ ચંદ્રગુપ્ત
દિવ્ય પુરુષોએ પોતાના પાદએ ભૂમિની આકર્ષકતા અન્ય મૌર્ય જેન રાજા હતા એ લેખકની કથનથી!
સ્પર્શથી એ ભૂમિને પવિત્રભારતીય દેશની અપેક્ષાએ કેટલાકનો મતભેદ છે-સંપાદક.]
તાની મુદ્રા સમપ છે. જેન, ઘણી મેહક થઈ પડી છે. એના
બ્રાહ્મણ, બૌદ્ધ, ખ્રિસ્ત, શિરોભાગ તરફ આવી રહેલે હિમાલયના લઘુભ્રાતા | જરાસ્ત અને ઇસ્લામ જેવી જગતના સર્વ પ્રધાન જેવો અબુદાચલ પોતાના પ્રત્યંત પર્વતાવાળા | ધર્માનુયાયીઓને ઉદાર આશ્રય આપી એ ભૂમિએ પરિવારથી, એ ભૂમિને જાણે મુકુટધારિણી બનાવી ધર્મભૂમિની માનવંતી કીર્તિ મેળવી છે. એના રહ્યો છે. એના વક્ષસ્થળ ઉપર વહેતી સરસ્વતી, | શિરોભાગ તરફ આવેલી અર્બુદાચલની પર્વતમાળા, શ્વભ્રમતી (સાબરમતી), મહી, નર્મદા અને તાપી | નિમ્નભાગ તરફ આવેલી મહાસમુદ્રની વિચિમાળા, જેવી સરિતાઓએ પિતાની ઉજજવલ જલધારા- | દક્ષિણ પાર્શ્વ તરફ આવેલી નર્મદા, તાપી જેવી
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૩
*

Page #763

ગુજરાતની જૈન સંસ્કૃતિ નદીની જોડી,–આમ પૃથ્વીતલ ઉપરની પર્વત, સિંધુ, રણ અને નદી જેવી વિશિષ્ટ વિભૂતિઓના પરિકરથી પરિવૃત થએલી આ ભૂમિ જાણે કોઈ દિવ્યશક્તિધારિણી દેવી હોય તેવી શેભે છે.
ગૂર્જરભૂમિની આવી સુંદરતા અને સુભગતાને સાંભળી ઠેઠ ઈતિહાસકાળથી લઈ વર્તમાન શતાબ્દિના આરંભ સુધીમાં અનેક પ્રજાવર્ગો એને ઉપભોગ કરવા કે આશ્રય લેવા આકર્ષાયા છે. પૌરાણિક યાદવોથી લઈ કાંકણી પેશ્વાઓ સુધીના શક્તિશાળી ભારતીય રાજવીઓએ આ ભૂમિને પિતાના સામ્રાજ્યની સામ્રાજ્ઞી બનાવવા માટે મહાન પ્રયત્નો કર્યા છે. તેમ જ યવન અને ગ્રીકાથી લઈ બ્રિટિશ સુધીના વિદેશીય રાજ્યલેલુપ રાજવર્ગોએ પણ એ સુંદરીના સ્વામી થવા માટે અનેક કષ્ટો અને દુઃખો વેઠયાં છે.
રાજ્યલોલુપ ક્ષત્રિયોની માફક ધનલોલુપ વૈો પણ આ ભૂમિની આરાધના કરવા ઓછા નથી આવ્યા. યવન, ચીની, ગ્રીક, પારસિક, ગાંધાર, કંબોજ, માલવ વિગેરે પ્રાચીન જગતના વૈશ્ય તેમજ ડચ, વલંદા, પોર્ટુગીઝ, ફ્રેંચ, જર્મન, અંગ્રેજ અને અમેરિકન વગેરે અર્વાચીન દુનિયાના સોદાગર પિતાનું દારિદ્રય-દુઃખ દૂર કરવા માટે હમેશાં આ ભૂમિના કૃપાકટાક્ષની આશા કરતા રહ્યા છે.
“સજાવ્યા જેને રસ શણગાર –કવિવર ન્હાનાલાલની આ ઉકિત યથાર્થ જ છે. જેનોએ આ ભૂમિને અને તેની પર્વતમાળાઓને જગતમાં જેની જોડ નથી તેવા કળાના ઉત્તમ નમૂના સમ ભવ્ય પ્રાસાદથી અલંકૃત કરેલી છે. જ્યાં નજર નાખો ત્યાં આ ભૂમિની વિશિષ્ટતારૂપ જેન પ્રાસાદે શોભી રહ્યા છે. જૈન સંસ્કૃતિ અને તેના અજોડ ‘અહિંસા પરમો ધર્મ:' ના સિદ્ધાંતની છાયા સમસ્ત ગુર્જર પ્રજાના જીવન સાથે એટલી બધી વણાઈ ગઈ છે કે ગિરિગુફાથી શરૂ કરી સમૃદ્ધ શહેર લગીના આ ભૂમિના કેઈ પણ ભાગમાં વસનાર ગુર્જરપુત્ર તેની અસરમાંથી મુકત નથી. લગભગ આખાયે ગૂજરાતમાં પ્રજાના નૈતિક જીવન ઉપર જૈન ધર્મ ઊંડી અસર કરી છે. ગુજરાતની મહાજન સંસ્થાઓના વિકાસમાં જેનોનો ફાળો ઘણું મટે છે. પ્રાચીન કાળથી હમેશાં તેઓ રાજકીય અને નાણાં વિષયક બાબતોમાં મોખરે રહ્યા છે.
યાદવકુલતિલક, બાળબ્રહ્મચારી, તીર્થકર અરિષ્ટનેમિ અને તેમના પિતરાઈ ભાઈ શ્રીકૃષ્ણની બેલડીએ નૈષ્ઠિક બ્રહ્મચર્યયુક્ત સાધુજીવન અને નિષ્કામ કર્મચગના આદર્શો ગુર્જર સંતાન પાસે મૂક્યા. આ ઉચ્ચ આદર્શોને વારસો મેળવનાર અને તેને જીવનમાં ઉતારી પ્રગતિ સાધનાર પ્રજાનો, તે પછીના લગભગ ત્રણ હજાર વર્ષને રસિક ઇતિહાસ આજ લગી અણશોધ્યો પડ્યો છે. ત્યારબાદ જૈન રાજર્ષિ ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યે આ પ્રદેશ જીતી લઈ મહાન મૌર્ય સામ્રાજ્ય સાથે જોડી દીધું. તેના પ્રપૌત્ર મહારાજા સંપ્રતિએ ગૂજરસંતાનને જગતના અજોડ સંત પ્રભુ મહાવીરના “ અહિંસા પરમો ધર્મ: ” ના પાઠ ભણાવ્યા અને આ પુણ્યભૂમિને અસંખ્ય જૈન પ્રાસાદથી વિભૂષિત કરી. આ અણમેલા પાઠ ગૂર્જરસંતાનોએ સુંદર રીતે વિકસાવ્યા અને ભવિષ્યને માટે જેવા ને તેવા જાળવી રાખ્યા.
કાળાંતરે મૌર્ય સામ્રાજ્ય નબળું પડી નાનાં નાનાં રાજ્યમાં વહેંચાઈ ગયું. આર્યાવર્તામાં બળવાન બનેલો બૌદ્ધધર્મ ગુજરાતમાં પણ આવ્યો અને થોડા વખત માટે જેન તને ઝાંખી કરી. થોડા સમયમાં જૈનાચાર્ય શ્રી ધનેશ્વરસૂરિએ વલ્લભીપુરના સૂર્યવંશી મહારાણા શીલાદિત્યને ઉપદેશ આપી, જેનધર્મને રાજ્યધર્મ બનાવ્યો અને તેની પાસે શત્રુંજયને ઉદ્ધાર કરાવ્યું. વલ્લભીપુર જૈન ધર્મનું કેન્દ્ર બન્યું. એક સમયે ત્યાં ૮૪ જિનમંદિરે જૈનધર્મને વિજયધ્વજ ફરકાવી રહ્યાં હતાં. ૪ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #764

अद्वितीय शिल्पकला विभूषित
ISRNERATENEURRENT
विश्वप्रसिद्ध जैन मंदिर आबू. (देलवाडा.)

Page #765

Page #766

શ્રી. સારાભાઈ મણિલાલ નવાબ જૈનસંઘનું બંધારણ કરવા અને જૈન શાસ્ત્રોને પુનરુદ્ધાર કરવા વીર નિર્વાણ સંવત ૯૮૦ માં દેવદ્વિગણિ ક્ષમાશ્રમણના નેતૃત્વ નીચે એક મહાપરિષદ પણ અહિંયા મળેલી.
સમય જતાં વલ્લભીપુરનું પણ પતન થયું. વઢીયાર પરગણામાં મહાતીર્થ શ્રી શંખેશ્વરની છાયામાં આવેલા પંચાસરના ચાવડા રાજા બળવાન થયા. તેમની સમૃદ્ધિથી લલચાઈ કલ્યાણનગરના રાજા ભૂવડે બે વખત ચઢાઈ કરી, ચાવડારાજ જયશિખરીને હરાવી માર્યો અને ગૂર્જરભૂમિ ઉપર પિતાની સત્તા સ્થાપી. પણ આથી કાંઈ ચાવડા વંશના ઐશ્વર્યને અંત આવ્યું નહિ. યુદ્ધના અંત પહેલાં વનમાં મોકલી દીધેલી જયશિખરીની ગર્ભવતી રાણી રૂપસુંદરીએ ચંદુર ગામ પાસે વનરાજ નામના બાળકને જન્મ આપે છે. આ ઉત્તમ લક્ષણાવાળા બાળકને જૈનાચાર્ય શ્રી શીલગુણસૂરિએ વાદમાં એક શ્રાવિકાને ત્યાં આશ્રય અપાવ્યો. ગુરુની સંભાળ નીચે યોગ્ય ઉમરે પહોંચતાં જ બહાદુર વનરાજે પરાક્રમ અને ચાંપા વાણીઆના નામથી પ્રસિદ્ધ ચંપક શ્રેણીની સલાહ તથા બહાદુરી, શ્રીદેવી શ્રાવિકાના આશીર્વાદ અને અણહિલ રબારી જેવાં ગૂર્જ સંતાનની સહાનુભૂતિથી સેલંકીઓને હાંકી કાઢવ્યા અને જૈન જ્યોતિષીઓએ આપેલા શુભ મુહૂર્તો પાટણ શહેર વસાવી ત્યાં રાજધાની કરી
ગુજરાતના આ પાટનગર ઉપર શ્રી શીલગુણસૂારના શિષ્ય જૈનાચાર્ય શ્રી દેવચંદ્રસૂરિના આશીર્વાદ ઢળ્યા. ગાદી ઉપર સ્થિર થતાં જ ગુરુના ઉપકારનો બદલો વાળવા મહારાજા વનરાજે પંચાસરથી ગુરુમહારાજને નિમંત્રી સમસ્ત ગૂર્જર સામ્રાજ્ય તેમના ચરણે ધર્યું. અકિચન મુનિરાજે સદધર્મ સમજાવી ધર્માર્થે ઉપયોગ કરવા તે સામ્રાજ્ય વનરાજને પાછું સોંપ્યું. ગુરુમહારાજની ઈચ્છાનુસાર પંચાસરા પાર્શ્વનાથનું ભવ્ય દેરાસર પાટનગરમાં બંધાવ્યું. જેનોના હાથે અને તેમની મદદથી સ્થપાએલા આ પાટનગરના અને તેના મહારાજ્યના સાત સે વર્ષના ઇતિહાસમાં જૈનસંસ્કૃતિનું સ્થાન મહત્ત્વનું કહી શકાય.
જૈનાચાર્યના આશીર્વાદ પામેલી પાટણની ગાદી ઉપર આવનાર ચાવડા, સોલંકી અને વાઘેલા રાજાઓમાં જેનધર્મ બહુમાન પામે. મહારાજાધિરાજ સિદ્ધરાજ જયસિંહદેવનું જૈનધર્મ તરફનું આસ્તિકતાનું વલણ તથા ગૂર્જરેશ્વર કુમારપાળને જૈનધર્મ સ્વીકાર ઈતિહાસપ્રસિદ્ધ છે. આ સમય દરમ્યાન ચંપક શ્રેણી, મંત્રી વિમલ, મહેતા મુંજાલ, ઉદયન મંત્રી, સાંતૂ મહેતા, મહામાત્ય વસ્તુપાલ, સેનાપતિ તેજપાલ વગેરે જેન મંત્રી તથા દંડનાયક, શ્રી વર્ધમાનસૂરિ શ્રી હરિભદ્રસૂરિ, માલધારી શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ, શ્રી આમ્રદેવસૂરિ, શ્રી શાંતિરિ, શ્રી સૂરાચાર્ય વગેરે જેન વિદ્વાન અને ગુજરાતના સર્વાગ સંપૂર્ણ “સિદ્ધહૈમવ્યાકરણના રચનાર કલિકાલસર્વજ્ઞ મહારાજ શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ જેવા મહાનાયકે થઈ ગયા. આ સમય દરમ્યાન પ્રાંતભરમાં રાજ્યાશ્રયથી, મંત્રીઓના ખર્ચે અગર શ્રેષ્ઠીઓની લક્ષ્મીવડે હજારે ભવ્ય ચૈત્ય ગુજરાતમાં ઠેર ઠેર બંધાયા તથા ગ્રંથભંડારો સ્થપાયા, જેમાંના કેટલાકની જોડી તે જગતભરમાં મળવી મુશ્કેલ છે.
છેલ્લા સોલંકી રાજા ભીમદેવ બીજાના સમયમાં મુસલમાન સત્તા ભારતમાં સ્થપાઈ અને જે ભીમદેવના હાથે પિતે સખત હાર ખાધી હતી તે જ ભીમદેવને માંહોમાંહેના કુસંપ અને અવિચારીપણાથી નબળા પડેલ જોઈ મુસલમાનોએ પાટણ ઉપર આક્રમણ કર્યું અને રાજપૂત સત્તાને સખત ફરકે માર્યો. મુસલમાનેએ પાટણ જીત્યું, પણ ગુજરાતમાં સ્થિર થઇને રાજસત્તા સ્થાપી શક્યા નહિ. શતાબ્દિ ગ્રંથ ]

Page #767

ગુજરાની જેને સંસ્કૃતિ
પાટણની સત્તા નબળી પડતાં જ વીરમંત્રી વસ્તુપાલ અને સેનાપતિ તેજપાલના પ્રયત્નના પરિણામે ધોળકાના વાઘેલા રાણા વીરધવલની સત્તા મજબૂત થઈ. સેંકડો અજોડ પ્રાસાદો અને હજારો લેકેપગી કામ કરી ચક્રવર્તી કરતાં પણ વધારે કીર્તિ મેળવનાર આ બે ભાઈઓએ સમસ્ત ગુજરાતને ફરીથી આર્ય સત્તા નીચે આપ્યું. આખા ભારતવર્ષમાં જે વખતે ઈસ્લામ સત્તા સર્વોપરી હતી, દિહી, કનોજ, અજમેર, બંગાળ અને બિહાર જેવાં મેટાં રાજ હારીને જ્યારે ઇસ્લામ સામ્રાજ્યને
એક ભાગ બન્યા હતા ત્યારે આ બે ભાઈઓએ ગુજરાતને સ્વતંત્ર બનાવ્યું, એટલું જ નહિ પણ દિલ્હીના સુલતાનની સવારી થતાં ગુજરાતમાં તે લશ્કર પ્રવેશ કરે તે પહેલાં જ આરાવલી ડુંગરોમાં તેમનો સામનો કરી બાદશાહના અજેય લશ્કરને જીતી લીધું. પાછળથી તક મળતાં બાદશાહની માતાની સરભરા કરી બાદશાહ સાથે મૈત્રી બાંધી, અને તેની પાસેથી સરસ આરસ પથ્થરો માગી લઈ, તેની જૈન મૂર્તિઓ ઘડાવી જૈન ધર્મને ઉત્કર્ષ કર્યો.
ગુજરાતના છેલ્લા સ્વતંત્ર હિંદુ રાજા વાઘેલા રાણું કર્ણદેવના પ્રધાન માધવ અને કેશવ નાતે નાગર બ્રાહ્મણ હતા. કમનસીબે કર્ણદેવની નીતિ બગડી અને માધવને દગો દઈ, તેને રાજધાનીથી દૂર કરી કર્ણદેવ તેની સ્ત્રીને બળાત્કારે ઉપાડી ગયો. માધવથી આ સહન ન થયું અને કર્ણદેવના વેરનો બદલો વાળવા તેણે દિલ્હીના ખૂની બાદશાહ અલ્લાઉદ્દીનને આશ્રય લીધે. માધવની મદદ, ગુજરાતને કુસંપ અને કર્ણદેવના દુષ્ટ સ્વભાવને લીધે ગુજરાત પડ્યું. સેંકડો વર્ષ સુધી અસાધારણ કુનેહ અને બહાદુરીથી જેન મંત્રીઓએ જાળવી રાખેલી ગુજરાતની સ્વતંત્રતા નષ્ટ થઈ.
ગુર્જરભૂમિને મુસલમાનોન-અલ્લાઉદ્દીન ખીલજીના હસ્તનો સ્પર્શ થયો ત્યારથી ગુજરાત નવા જગતમાં દાખલ થયું વિજય મળવાથી ઉન્મત્ત થએલા ધર્મઝનૂની મુસલમાને પાણીના રેલાની માફક ગુજરાતના દરેકે દરેક ભાગમાં ફરી વળ્યા. પ્રાણી માત્રને અભય આપનાર જૈનસંસ્કૃતિથી પોષાએલો અને તેનાથી સમૃદ્ધ બનેલે ગુજરાતને બગીચો સૂકાવા લાગે. છેલ્લાં છસો વર્ષમાં શાંતિના યુગમાં સ્થપાએલાં અનેક ભવ્ય શહેરે, સુંદર પ્રતિમાઓ, ભવ્ય પ્રાસાદે અને કળાના અદ્વિતીય નમૂનાઓ, ધાર્મિકતાની ઝનૂની ભાવનાઓને લીધે ધર્મઝનૂની મુસલમાનોએ સારાસારનો વિચાર કર્યા વિના નષ્ટ કર્યા. સર્વ પ્રાચીનતા મૂળમાંથી જ ખળભળી ઊઠી. સર્વને આઘાત થયો-પૂર્વે કદી નહિ થએલો એવો પ્રબળ આઘાત થયો. જીવન બદલાયું-જીવનના માર્ગ બદલાયા; સાહિત્ય બદલાયું–સાહિત્યની ભાષા બદલાઈ. આ બધું એ કાળમાં થયું. સ્વતંત્ર ગુજરાતના પરાધીન જીવનનો આરંભકાળ તે આ જ. ઉલગખાનનાં* પગલાંની સાથે જ આ નવા અનુભવનો આરંભ થયે હતું અને તે દિનપ્રતિદિન વિશ્રામ પામતો હતો.
ના સત્તાહીન થએલા જેને અને તેમને વારસામાં મળેલા સ્થાપત્ય, કળા તથા જ્ઞાન પણ આ નાશમાંથી મુક્ત રહ્યાં નહિ. જેન મંત્રીશ્વરે. મહારાજાએ અને શ્રેષ્ઠીઓએ બંધાવેલા સેંકડો પ્રાસાદે ઝનૂની મુસલમાનોએ તોડી નાખ્યા જેન, શૈવ કે વૈષ્ણવ મંદિરે જમીનદોસ્ત થયાં. તેના સુંદર પથ્થરો અને કારીગરીના નમૂનાઓ મસ્જિદનાં ચણતરમાં ખડકાયા. સેંકડો જેન મૂર્તિઓના ભુક્કા થઈ તેનાં
* જિનપ્રભસૂરિ જણાવે છે કે “ વિ. સં. ૧૩૫૬ માં સુલતાન અલ્લાઉદ્દીનને નાનો ભાઈ ઉલગખાન દિલ્હીનગરથી ગુજરાત પર ચઢ.”
-વિવિધ તીર્થકલ્પ, પૃષ્ઠ. ૩૦.
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #768

શ્રી. સારાભાઈ મણિલાલ નવાબ
પગથિયાં બનાવાયાં. આ સર્વનાશમાંથી પણ સમયસૂચક જૈને એ જેટલું બન્યુ તેટલું બચાવ્યું. અની શકે તેટલી પ્રતિમાઓને પ્રાસાદોમાંથી ખસેડી જમીનમાં ભડારી; ગ્રંથભંડારાને પણ છુપાવ્યા.
ધીમે ધીમે મુસલમાનને સ્થાયી થવા માટે પ્રજા સાથે ભળવાની જરૂર પડી, તેથી તેમની સાથે સહકાર કરીને જૈનાએ ફરીથી રાજ્યપ્રકરણમાં ઝંપલાવ્યું. વ્યાપારી તરીકેની તેમની ગુજરાત ઉપરની સત્તા, તેમના નીતિમય જીવનની પ્રતિષ્ઠા અને કુનેહથી મુસલમાને પણ તેમના ઉપર મુગ્ધ થયા. બાદશાહી અંત:પુરામાં કાઇ ન જઈ શકે ત્યાં પણ જૈન ઝવેરીએ અમુક હદ સુધી જવા લાગ્યા. રાજ્યની સારી જગ્યાએ ઉપર પણ નીમાવા લાગ્યા. રાજકારણમાં સત્તાધારી બનતાં જેનેએ ક્રીથી અહિંસાને વિજય વાવટા ફરકાવવાને અને તેાડી પાડેલા અગર છઠ્ઠું થયેલા જિનપ્રાસાદેને પુનરુદ્ધાર કરવાતા પ્રયત્ન આરંભ્યા. તેઓ એટલા બધા સત્તાધારી થયા કે સમરસિંહ જેવાએ તે મૂર્તિપૂજાના કટ્ટરવરે।ધી ગુજરાતના સૂબા અલપખાનની મદદથી જ શત્રુંજયને સંધ કાઢયો અને તે તીને પુનરુદ્ઘાર સંવત ૧૩૭૧ માં કરાવ્યેા.
તે પછી સંવત ૧૪૬૮ માં પાટણમાંથી ગુજરાતની રાજધાની ખસેડીને તે વમાં સ્થપાએલા અમદાવાદમાં મુસલમાની પઠાણ સુલતાનેા લાગ્યા ત્યાંસુધીના લગભગ એક સૈકાને ઇતિહાસ અંધકારમય છે.
ગુજરાતનું પાટનગર અમદાવાદ વસાવનાર બાદશાહ અહમદશાહના દરબારમાં ગુણરાજ સંઘવી, ગદા મ`ત્રી, ક ણુ મંત્રી તથા તેની ગાદી ઉપર આવનાર મહમદશાહ બાદશાહે સન્માનેલા સદા શેઠ (જેએએ સ. ૧૫૦૮ ની સાલમાં પડેલા ભયંકર દુષ્કાળ વખતે અન્નસત્રા-દાનશાળા ખુલ્લાં મૂકાવ્યાં હતાં. ) વગેરે જૈન શ્રેષ્ઠીએ ગુજરાતના પઠાણુ સુલતાનાના દરબારમાં પણ સારી લાગવગ
ધરાવતા હતા.
કાલક્રમે મેગલે આવ્યા અને સમ્રાટ અકબરે ગુજરાતના છેલ્લા પઠાણુ સુલતાન બહાદુરશાહ પાસેથી ગુજરાત જીતી લઈ મેગલ સામ્રાજ્ય સાથે જોડી દીધું. એ મહાન સમ્રાટ જૈનેાના સંસ`માં આવ્યા અને તેમનાં સયમ, તપ, ચારિત્ર્ય તથા શ્રદ્ધાથી તેમના ઉપર મુગ્ધ થયેા. સમર્થ જૈનાચા શ્રી હીરવિજયસૂરિને તેણે ગુજરાતથી પોતાની મુલાકાતે ખેલાવ્યા. ગુરુનાં પ્રવચન અને ચારિત્ર્યથી તે એટલા બધે મુગ્ધ થયા કે મુસલમાન હોવા છતાં અહિંસા ધર્મ સમજ્યા અને વરસના અમુક ભાગલગભગ છ માસ અને છ દિવસ-લગી શિકાર અને માંસાહાર બંધ કર્યાં. પર્યુષણ દરમ્યાન તેણે દેશભરમાં પ્રાણી સમસ્તને અભય આપવાનું ફરમાન કાઢ્યું. મહાન ગુરૂને ‘ જગદ્ગુરૂ ’તે। . માનવા ઇલ્કાબ આપ્યા અને શત્રુંજય, ગિરનાર, આમૂજી, સમેતશિખરજી અને તારંગાજી વગેરે તીર્થા ઉપર નેાની માલિકી ‘ યાવચ્ચ દ્રદિવાકરો ' સ્વીકારી તે તીથૅ બક્ષિશ આપ્યાં. ( આ બક્ષિશ પત્રાની મૂળ નકલા અમદાવાદની શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢીમાં છે. )
સમ્રાટ અકબર પછી જૈનેાચાય શ્રી વિજયસેનસૂરિના હાથ નીચે કેળવાએલા શહેનશાહ જહાંગીર પણ જૈન ધર્મના એટલા જ પક્ષપાતી બન્યા અને શાહજહાંએ પણ આ ધર્મ તરફ સંપૂર્ણ સહાનુભૂતિ બતાવી પોતાના પુત્રધર્મ બજાવ્યા.
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]

*G #

Page #769

ગુજરાતની જૈન સંસ્કૃતિ આ બધાં વર્ષો દરમિયાન પિતાની લાગવગ અને મેગલ શહેનશાહની સહિષ્ણુતાને યોગ પ્રાપ્ત થતાં જેનેએ જોશભેર જીણું પ્રાસાદનો ઉદ્ધાર અને જરૂર જણાઈ ત્યાં નવાની સ્થાપના કરવા માંડી. ફરી એક વખત ભારતભરમાં જૈન પ્રાસાદનો અને તેમના અણમોલ સિદ્ધાંત-અહિંસાનો પ્રચાર થયો. આજના વિદ્યમાન જૈન પ્રાસાદે પૈકી ઘણા તે સમયના છે.
શાહજહાંને યુવરાજ ઔરંગઝેબ ધર્મઝનૂની વધારે હતો. પિતાના છત્ર નીચે પોતાની ગુજરાતની સૂબાગીરી દરમ્યાન તેણે ધર્મઝનૂનથી પ્રેરાઈ અમદાવાદમાં શાંતિદાસ નગરશેઠનું બંધાવેલું ચિંતામણિ પાનાથનું દેરાસર તોડી નાખ્યું. જેને અને તેમના નાયક નગરશેઠ આ ન સાંખી શક્યા. તેમણે બાદશાહ પાસે ફરિયાદ નોંધાવી, ઔરંગઝેબ પાસેથી નુકશાન વસુલ કર્યું અને તે પૈસામાંથી નવું ચૈત્ય બંધાવ્યું, જે આજે પણ અમદાવાદના ઝવેરીવાડમાં વિદ્યમાન છે.
અનુક્રમે મુસલમાન પણ ગયા અને મરાઠા તથા અંગ્રેજો ધીમે ધીમે જેર ઉપર આવતા ગયા. એ બસે વર્ષનો ઈતિહાસ અંધારામાં છે; પણ જે અદ્વિતીય ગ્રંથભંડારો, સુંદર કલાવશેષો, રમ્ય ચિત્ય, સ્થાપત્યના સુંદર નમૂના સમ પ્રાસાદરૂપે અસામાન્ય પ્રતિષ્ઠા અને ગૌરવનો વારસો તેઓ આપણે માટે મૂકી ગયા છે તે ચક્કસ બતાવે છે કે તેઓ પણ એટલા જ બળવાન અને પ્રતિષ્ઠાવાન હશે.
અંતમાં, જે પુણ્યપુરૂષના સ્મારક નિમિત્તે આ નિબંધ લખવામાં આવ્યો છેતેઓ શ્રીમદ્વિજયાનંદસરિ ઉર આત્મારામજી મહારાજનો તથા હાલમાં વિચરતા તેઓશ્રીના વિદ્વાન શિષ્ય-પ્રશિષ્યાદિ પરિવારને પણ ગુજરાતની જૈન સંસ્કૃતિના રક્ષણ અને પ્રચાર માટે ફાળ પણ કાંઈ જે તે નથી. અને આપણે ઈચ્છીએ કે તેઓશ્રીને પરિવાર જે ભિન્ન ભિન્ન વિચારોમાં વહેંચાઈ ગએલે આજે દેખાય છે તે આ પ્રમ્રપ્રસંગે એકત્ર થઈને જૈન સંસ્કૃતિના પ્રચાર અને રક્ષણ માટે કટિબદ્ધ થાય.
L• T
E
.
*
૮
.
[ શ્રી આત્મારામ

Page #770

પ્રાચીન જૈનાચાર્યોએ શ્રી ભૈરવપદ્માવતીકલ્પ, રક્તપદ્માવતીકલ્પ, નમસ્કારકલ્પ, શકસ્તવકલ્પ, સુરિમ ંત્રકલ્પ, વર્ધમાનવિદ્યાકલ્પ, નમિઊણુકલ્પ, ચિંતામણિકલ્પ, જ્વાલામાલિનીકલ્પ, સરસ્વતીકલપ વગેરેની રચનાએ કરેલી હાલમાં મળી આવે છે. જૈનદન એ ત્યાગપ્રધાન દર્શન છે અને તે ધર્મના અનુયાયીએ વીતરાગ પરમાત્મા અને તેએની આજ્ઞાનુસાર વિચરતા મુનિવરેની જ ઉપાસના કરનારા હૈાવા છતાં ભારતની ત્રણ મુખ્ય સસ્કૃતિએ (૧) જૈન સંસ્કૃતિ, (૨) આદ્ધ સૌંસ્કૃતિ અને (૩) વૈદિક સ ંસ્કૃતિ પૈકીની ઔદ્ધ અને પાછળથી વૈદિક સંસ્કૃતિમાં પ્રચાર પામેલા તાંત્રિક યુગના જમાનામાં તે અને સંસ્કૃતિની નિકટવતી રહેનારી જૈન સંસ્કૃતિને પણ મંત્રા તથા યંત્રાનેા પાછળથી સ્વીકાર કરવા પડ્યો હાય એમ લાગે છે અને તે સ્વીકાર કર્યા પછી ઉપર્યુક્ત કલ્પાની રચનાએ જૈનાચાર્યાએ કરી હાવી જોઇએ એમ અમારું માનવુ છે.
ઉપર્યુક્ત કલ્પાની સાથે સાથે તેને લગતા ચત્રાની આકૃતિઓ પણ જૈનાચાર્યાએ સર્જન કરેલી છે, જેમાંની યંત્રાકૃતિએ પૈકી ૧ સિદ્ધચક્રયંત્ર તથા ૨ ઋષિમંડલયંત્રની આકૃતિઓને જૈન સપ્રદાયે વધારે મહત્ત્વનું સ્થાન આપેલુ હાવાથી તે બંને યંત્રાની ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારની આકૃતિએ હાલમાં મળી આવે છે; તે પૈકીના ઋષિમડલય ત્રાસ્નાયના આ ચિત્રપટ છે, જેને ઉલ્લેખ ચિત્રપટમાં જ ચિત્રકારે રૂતિ શ્રીઋષિમયંત્રાન્નય: શબ્દ લખીને કરેલા છે. આ ચિત્રપટમાં આ પટ ચીતરાવનાર મુનિમહારાજના નામ વગેરેને પણ ઉલ્લેખ કરેલા છે, જે આ પ્રમાણે છે:-~~
संवत् १५७१ वर्षे वि ( वै ) शाखमा से शुक्लपक्षे त्रि ( तृ ) तीयायां तिथौ सोमवारे रोह ( हि )णीनक्षत्रे वर्द्धमाननाम्नि योगे उवएसगच्छे सिद्धाचार्य संताने पूज्य श्रीजयरत्नसूरिश ( शिष्य पं० हर्षरत्नगणीनां परिवारस्य कीर्ति (र्ति ) लक्ष्मीं धृतिं मतिं कुरु २ स्वाहा ||
ભાવાર્થ :——સંવત ૧૫૭૧ ના વૈશાખ સુદિ ત્રીજ ને સેામવારના દિવસે રહિણી નામના નક્ષત્રને વિષે વમાન નામના ચેગ આવે છતે ઉપકેશગચ્છીય આચાર્ય ( શ્રી ) સિદ્ધ
**
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]

Page #771

માગલ સમય પહેલાંના કપડાં પરને એક ચિત્રપટ
સૂરિના પિરવારમાં થએલા પૂજ્ય શ્રી જયરત્નસૂરિના શિષ્ય પંન્યાસ હુ રત્નગણીના પિરવારની કીર્તિરૂપી લક્ષ્મીને વિસ્તાર કરનાર ( આ ચિત્રપટ ) થાઓ.
ચિત્રપટની ખરાબર મધ્યમાં મૈં રના ભાગમાં જમણી બાજુએ જૈની લખીને ચિત્રકારે હૈં નમ: શબ્દ દ્વારવા પ્રયત્ન કરેલ છે.
અક્ષર પાંચ રગવાળા લખેલે છે. અક્ષરની ઉપકાર લખેલે છે અને ડાબી બાજુએ નમ: શબ્દ લખીને ઋષિમડલ યંત્રના ખીજાક્ષરનું ચિત્ર સંપૂર્ણ
હાઁ માયાખીજ છે, હોંકાર ઉપર જૈનાચાર્યએ હ્રીઁકારકલ્પની પણ રચના કરેલી છે; અને દ્વીકારના પાંચ વર્ણ કલ્પીને જૈનેાના ચાવીશે તીર્થંકરની સ્થાપના કરવાની યાજના પૂર્વના જૈનાચાર્યએ કરેલી છે, જેને અનુસરીને ચિત્રકારે આ ચિત્રપટમાં પણ ચાવીશે તીર્થંકરની સ્થાપના કરેલી છે, જે આ પ્રમાણે છે:—
૮ હૈં ના વણુ પીળા કપેલા હેાવાથી પીળાવણુ ના સાળ તીર્થંકરા અનુક્રમે ૧ ઋષભદેવ, ૨ અજિતનાથ, ૩ સભવનાથ, ૪ અભિનદનસ્વામી, ૫ સુમતિનાથ, ૭ સુપાર્શ્વનાથ, ૧૦ શીતલનાથ, ૧૧ શ્રેયાંસનાથ, ૧૩ વિમલનાથ, ૧૪ અનંતનાથ, ૧૫ ધર્મનાથ, ૧૬ શાંતિનાથ, ૧૭ કુંથુનાથ, ૧૮ અરનાથ, ૨૧ નિમનાથ અને ૨૪ મહાવીરસ્વામીની સ્થાપના હૈં માં ચિત્રકારે ચિત્રપટમાં કરેલી છે; દુ+ = ૢી અક્ષર થતા હેાવાથી ૐ ના નીલેા વર્ણ પેલા છે અને ૧૯ મા મલ્લિનાથ તથા ૨૩ મા પાર્શ્વનાથ તીર્થંકરના વર્ણ પણ નીલે હાવાથી તે અનેની સ્થાપના ચિત્રકારે આ ચિત્રપટમાં કરેલી છે. દર્દી ના ઉપરના ભાગમાં અર્ધચંદ્રાકાર સિદ્ધશીલાની આકૃતિને વહુ રાતે કલ્પેલા હેાવાથી ૬ઠ્ઠા પદ્મપ્રભુ અને ૧૨ મા વાસુપૂજ્યસ્વામીની સ્થાપના ચિત્રકારે અર્ધ ચંદ્રાકાર આકૃતિમાં કરેલી છે. ઉપરના બિંદુનાં બે ભાગલા પાડીને ઉપરના અર્ધ ભાગમાં સફેદ વર્ણ વાળા ૮ મા તીર્થંકર ચદ્રપ્રભુ તથા ૯ મા તીર્થંકર શ્રી સુવિધિનાથ તથા નીચેના અર્ધ ભાગમાં શ્યામ વર્ણ વાળા ૨૦ મા મુનિસુવ્રતસ્વામી અને ૨૨ મા નેમનાથ ભગવાનની સ્થાપના ચિત્રકારે ચિત્રમાં કરેલી છે. અને આ રીતે ટ્રાકારમાં ચાવીશે તીથંકરની રજુઆત ચિત્રકારે રજુ કરીને માગલ સમય પહેલાનાં ગુજરાતી ચિત્રકારોની નાના છબી ચિત્ર! ચીતરવાની કળાના એક નમૂના પૂરા પાડ્યો છે.’
દીકારની આજુબાજુ પહેલા વર્તુલાકારમાં ૪૮ પાંખડીઓના કમળની રચના ચિત્રકારે કરેલી છે તેમાં તેત્રીસ પાંખડીઓમાં જ્ર્ ર્ ર્ ર્યું થી શરૂ કરીને મૂર્Ă સુધીના તેત્રીસ વ્યંજનાના મત્રાક્ષા રજુ કર્યો છે. તેમાં દરેક ચાર ચાર વ્યંજનાએ એ પાંખડીએમાં ૧ અપખીજની સ્થાપના કરેલી છે, તેમાં બે પાંખડીએ પૈકીની પહેલી પાંખડીમાં ત્રણ વ અને ખીજી પાંખડીમાં ચાર વ ની સ્થાપના કરવામાં આવી છે; પરંતુ ચિત્રકારે ૧ મ્ ર્ ર્ ર્યું શબ્દ ભૂલથી બે વખત લખેલ હાવાથી બે પાંખડીઓની બદલે એક પાંખ
* ૧૦ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #772

3. હીરાનંદ શાસ્ત્રી અને શ્રી સારાભાઈ મણિલાલ નવાબ. ડમાં સાત વ ની સ્થાપના કરવી પડી છે અને વ્યંજનો તેત્રીસ હોવાથી એક બીજી પાંખડીમાં પણ સાત ૪ ની સ્થાપના કરવી પડી છે. આ રીતે ચિત્રકારે પહેલું વર્તલ ચીતરેલું છે. આ મંત્રાક્ષરોની સ્થાપના શા હેતુથી કરવામાં આવી તેની બરાબર અમને માહિતી નહી હોવાથી તેની સમજણ અમે અહીંઆ આપી નથી.
બીજા વર્તુલાકારમાં વાદળી રંગની લીટીઓ દોરીને પાણીની રજુઆત ચિત્રકારે કરેલી છે.
ત્રીજા વર્તુલાકારમાં આઠ દિશાઓમાં આઠ કમલની પાંખડીઓની આકૃતિઓ ચીતરીને અનુક્રમે ૧-પૂર્વ દિશામાં છે. શ્રી અર્થ: શમ્યો નમ: વિ ફ્રી શ્રી પૃતિ અક્ષરો લખેલા છે અને અરિહંતને વર્ણ ઉજવળ હોવાથી સફેદ વર્ણવાળા અરિહંતની આકૃતિ તથા અરિહંતપદના અધિષ્ઠાયકની આકૃતિ ચિત્રકારે ચીતરેલી છે. ૨અગ્નિકોણમાં જે દી તો નમ:. શનિ સોમ સ્ટફમી મા પૈણી વગેરે દેવીઓની બીજા સિદ્ધપદની સાથે સ્થાપના પણ કરવામાં આવી છે, અને સિદ્ધને વર્ણ રક્ત હોવાથી રક્ત વર્ણવાળા સિદ્ધની આકૃતિ તથા સિદ્ધપદના અધિષ્ઠાયકની આકૃતિ ચિત્રકારે ચીતરેલી છે. ૩–દક્ષિણ દિશામાં ૩ ફ્રી સર્વસૂરિ નમ: | મ | મંત્રી સરસ્વતી નયા ગં વગેરેની સ્થાપના આચાર્યપદની સાથે કરવામાં આવી છે, અને આચાર્યનો વર્ણ પીત હોવાથી પીત વર્ણવાળા આચાર્યની આકૃતિ તથા આચાર્ય પદના અધિષ્ઠાયકની આકૃતિ ચિત્રકારે ચીતરેલી છે. ૪નૈઋત્ય કોણમાં 3 દૃી પાયાભ્યો નમ:. વુધા નૈર(દ)ત વિનય નિત્યા વિના વગેરેની
સ્થાપના ઉપાધ્યાયપદની સાથે કરવામાં આવી છે, અને ઉપાધ્યાયનો વર્ણ નીલ હોવા છતાં ચિત્રકારે આ ચિત્રમાં ભૂલથી પીત વર્ણવાળા સાધુની આકૃતિ તથા તેના અધિષ્ઠાયકની આકૃતિ ચીતરેલી છે. પ–પશ્ચિમ દિશામાં ઍ દી સર્વસાધુભ્યો નમ:વળી સુદ અનિતા મદ્રઢવા માંગુ વગેરેની સ્થાપના સાધુપદની સાથે કરવામાં આવી છે અને સાધુને વર્ણ શ્યામ હેવાથી શ્યામ વર્ણવાળા સાધુની આકૃતિ તથા સાધુપદના અધિષ્ઠાયકની આકૃતિ ચિત્રકારે ચીતરેલી છે. –વાયવ્ય કોણમાં ૐ થ્રી જ્ઞાનેન્યો નમઃ વાયુ શુ જામવાળા સાનંદ્રામાજિની નમ: વગેરેની સ્થાપના કરવામાં આવી છે, અને જ્ઞાનનો વર્ણ ઉજજવળ હોવા છતાં ચિત્રકારે આ ચિત્રમાં પીત વર્ણવાળા સાધુની આકૃતિ તથા તેના અધિષ્ઠાયકની આકૃતિ ચીતરેલી છે. ૭ઉત્તર દિશામાં ૐ દી તત્વ()દષ્ટિભ્યો નમ: ઘના સાનિ | માયા ના(મા) યાવિની રઢિી મુકમ્યો નમ: વગેરેની સ્થાપના કરવામાં આવી છે, અને તત્ત્વદષ્ટિ એટલે દર્શનપદનો વર્ણ ઉજજવળ હોવા છતાં ચિત્રકારે આ ચિત્રમાં ઉપર્યુક્ત પદની માફક પીત વર્ણવાળા સાધુની આકૃતિ તથા તેના અધિષ્ઠાયકની આકૃતિ ચીતરેલી છે. ૮-ઈશાન કોણમાં છે. Ė વારિભ્યો નમ: શૂરાન રા, વરી થી સ્ત્રિયા વગેરેની સ્થાપના કરવામાં આવી છે, અને ચારિત્રપદનો વર્ણ ઉજજવળ હોવા છતાં આ ચિત્રમાં પણ ઉપર્યુક્ત પદની માફક પીત વર્ણવાળા સાધુની તથા તેના અધિષ્ઠાયકની આકૃતિ ચિત્રકારે ચીતરીને આ ત્રીજા વર્તુલાકારનું કામ સમાપ્ત કરેલું છે. શતાબ્દિ ગ્રંથ]
* ૧૧ *

Page #773

મેગલ સમય પહેલાં કપડાં પરને એક ચિત્રપટ ચોથા વર્તુલાકારમાં આપણે અગાઉ જણાવી ગયા તે મુજબ પટ ચીતરાવનાર મુનિ મહારાજનું નામ તથા પટ ચીતરાવ્યાની તારીખ વગેરેનો ઉલ્લેખ કરીને જે નમ: સિદ્ થી શરૂ કરીને અ થી અક સુધીના સ્વરો. ક થી 8 સુધીના વ્યંજનો અને ષિમંડલમંત્રાનાયની સ્થાપના કરીને છેવટે તિ શ્રીમિત્રમંત્રયંત્રજ્ઞા : લખીને યંત્રની સમાપ્તિ કરેલી છે.
આખાયે યંત્રની સ્થાપના પૂર્ણકલશની આકૃતિ ચીતરીને પૂર્ણકલશના પટાભાગમાં કરવામાં આવી છે. આ પ્રમાણે મધ્યમાં ટ્રીકારમાં ચોવીશ તીર્થકરની સ્થાપના કરીને આજુબાજુ ઉપર જણાવી ગયા તે પ્રમાણે ચાર વર્તુલાકાર પદો તથા તેના અધિષ્ઠાયકેની સ્થાપના કરીને, કલશના મુખ ઉપરના ભાગમાં દીકાર લખીને, સાડાત્રણ વર્તુલાકાર લીટીઓથી સારાયે યંત્રને વેષ્ટિત કરીને છેવટે છે અંકુશબીજ લખીને યંત્રની સમાપ્તિ કરવામાં આવી છે.
કલશની ઉપરના મુખના ભાગની આજુબાજુ ચિત્રકારે બે ચક્ષુઓ ચીતરેલાં છે. ભારતની ત્રણે સંસ્કૃતિઓ મંગલકલશ(પૂર્ણકલશ)ને માંગલિક ચિન્હ તરીકે માનતી હેવા છતાં, જેને સંસ્કૃતિની ખાસ વિશિષ્ટતા એ છે કે પૂર્ણ કલશની આજુબાજુ દિવ્યજ્ઞાનરૂપી બે ચક્ષુઓની રજુઆત કરે છે જ્યારે બીજી બે સંસ્કૃતિઓ બે ચક્ષુઓ સહિત પૂર્ણ કલશની રજુઆત કરતી હોય એવું અમારા ખ્યાલમાં નથી. - ચિત્રપટના ચાર ખૂણાઓમાં અનુક્રમે ઉપરની જમણી બાજુથી ૧ ધરણેન્દ્ર, ૨ પદ્માવતી, ૩ ગુરુમૂર્તિ તથા ૪ વૈરોચ્યાદેવીની યંત્રના અધિષ્ઠાયક તરીકે સ્થાપના કરવામાં આવી છે.
૧ ધરણેન્દ્ર-શરીરનો વર્ણ પીળે, તેના મસ્તક ઉપર છ ફણા, જમણા હાથમાં પાશ અને ડાબા હાથમાં અંકુશ તથા તેના બીજા બે હાથ ખાલી ચીતરેલા છે. તે ભદ્રાસનની બેઠકે બેઠેલો છે. તેના ડાબા ઢીંચણની નીચે તેના ચિહ્ન તરીકે હાથી મૂકેલે છે. આ ચિત્ર ચીતરનાર જેનમૂર્તિ વિધાનના નિયમથી તદ્દન અનભિજ્ઞ હોય એમ લાગે છે કારણ કે ધરણેન્દ્રનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ નીચે પ્રમાણે છે.
તેના શરીરને વર્ણ ગોર, તેના મસ્તક ઉપર ત્રણ ફણું, તેના હસ્તમાં સર્ષ, તેના આભૂષણો તથા તેના ચિહ્ન વિગેરેમાં પણ સર્પની આકૃતિ હોવી જોઈએ. ધરણેન્દ્રના વાસ્તવિક સ્વરૂપના ચિત્ર માટે જુઓ “જેન ચિત્રકલ્પદ્રુમ' નામના પુસ્તકમાં છાપવામાં આવેલ દસ ભુવનપતિના ઈંદ્રોના ચિત્રોની ચિત્રપ્લેટ મધ્યેનું ધરણેન્દ્રનું ચિત્ર.
૨ પદ્માવતી–શરીરનો વર્ણ તપાવેલા સેના જેવો લાલ, મસ્તક ઉપર ત્રણ ફણા, જમણ હાથમાં અંકુશ અને ડાબા હાથમાં પાશ તથા તેણીને જમણે હાથે વરદમુદાએ તથા ડાબો હાથ અભયમુદ્રા જેવો ચીતરેલ છે અને તેણના ચિહ્ન તરીકે કુકડે ચીતરે છે, પરંતુ વાસ્તવિક રીતે કુર્કટ એટલે કુકડો નહિ પણ કરવાના તેણું હોવાથી કુકડાના મુખની આકૃતિવાળો સર્પ જોઈએ. * ૧૨ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #774

6
UDAS
મોગલ સમય પહેલાં કપડા પરનો એક ચિત્રપટ
ક
જીત, 2. કેમ
E
ન
છે.
ऋषिमंडल यंत्र

Page #775

Page #776

3. હીરાનંદ શાસ્ત્રી અને શ્રી સારાભાઇ મણિલાલ નવાખ
૩ ગુરુમૂર્ત્તિ-ગુરુમહારાજ લાકડાના બાજોટ ઉપર પદ્માસને પ્રવચન મુદ્રાએ હાથ રાખીને બેઠેલા છે. તેઓના શરીરના વણુ પીળે અને કપડાંને વર્ણ સફેદ છે. જમણા પગની પલાંઠી ઉપર આઘા રાખેલે છે.
૪ વૈરાટ્યા–શરીરને વર્ણ શ્યામ, મસ્તક ઉપર ત્રણા, ઉપરના અને હાથમાં સર્પ, નીચેના જમણા હાથ વરદમુદ્રાએ તથા ડાબે હાથ ખાલી છે. તે ભદ્રાસનની બેઠકે બેઠેલી છે. ચિત્રમાં તેણીની એળખાણુ માટે કોઇપણ જાતનું ચિહ્ન ચોતરવામાં આવ્યું નથી પણુ વાસ્તવિક રીતે ત્યાં અજગરનું ચિહ્ન ચિત્રકારે ચીતરવુ જોઇતુ હતુ, જે શરતચૂકથી રહી ગયું હાય તેમ લાગે છે.
ઉપર્યુક્ત ચાર ખૂણાના ચાર ચિત્ર ઉપરાંત ચિત્રકારે નવગ્રàા તથા નવનિધાન અને તેના અધિષ્ઠાયકનું ચિત્ર પણ ચિત્રપટમાં ચીતરેલું છે, જે આ પ્રમાણે છેઃ—
ઉપરના ભાગની જમણી બાજુએથી અનુક્રમે સૂર્ય અને ડાબી બાજુએ ચંદ્ર, પટની ડામી બાજુએ મધ્યભાગના છેડા ઉપર અનુક્રમે મંગળ અને બુધ, નીચેના ભાગમાં અનુક્રમે ગુરુ અને શુક્ર તથા પટની જમણી માજુએ મધ્યભાગના છેડા ઉપર શિન, રાહુ અને કેતુની સ્થાપના કરીને ચારે બાજુએ મળીને નવગ્રહેાની સ્થાપના ચિત્રકારે કરેલી છે. ઉપરાંત પૂર્ણ કલશના તળીઓના ભાગમાં નવકુભાકૃતિએ ચીતરીને ચિત્રકારે નવિનધાનની તથા તેના અધિષ્ઠાયક પાંચ ફણાવાળા શેષનાગની પણ રજુઆત કરેલી છે. વળી પૂર્ણ કલશના ઉપરના મુખના ભાગમાં ગણેશનું તથા કલ્પવૃક્ષનાં પાંદડાંઓનું ચિત્ર ચીતરીને ચિત્રપટ સંપૂર્ણ કરેલે છે.
સ્વર્ગસ્થ પુણ્યશ્ર્લાક પ્રાતઃસ્મરણીય મહાત્મા શ્રીમદ્વિજયાનદસૂરિ ઉર્ફે આત્મારામજી મહારાજ સાહેબે ભારતીય સ ંસ્કૃતિના રક્ષણ અને પ્રચાર સારું સારો ચ જિંદગી દરમ્યાન જે અથાગ પ્રયત્નો સેવ્યા છે તેને માટે કેવળ જૈન સમાજ નહિ પણ દરેકે દરેક હિંદુ તેઓના સદાને માટે ઋણી હાવા જોઇએ એવી અમારી માન્યતા છે.
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]

* ૧૩ *

Page #777

પ્રસિદ્ધ જૈનાચાર્ય શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરે દ્વયાશ્રય કાવ્ય રચ્યું છે તે સૌ કોઈ જાણે છે. તે કાવ્ય સંસ્કૃતમાં અને પ્રાકૃતમાં છે. સંસ્કૃતમાં રચવામાં આવેલા કાવ્યમાં મૂળરાજથી માંડીને કુમારપાળ જેન થયો ત્યાં સુધી ઇતિહાસ આપવામાં આવ્યો છે, જ્યારે પ્રાકૃત કાવ્યમાં કુમારપાળ રાજાના અમલને માત્ર કાવ્યરૂપે વર્ણવવામાં આવેલ છે. હું અહીં સંસ્કૃત દ્વયાશ્રય વિષે થોડુંએક લખાણ કરું છું.
આ કાવ્યનું ગુજરાતી ભાષાંતર સને ૧૮૯૩ માં શ્રીમંત મહારાજા સયાજીરાવ ગાયકવાડની વિદ્યાધિકારી કચેરીની સૂચના અનુસાર મણિલાલ નભુભાઈ દ્વિવેદીએ કર્યું છે. એ ભાષાંતર એકંદર શબ્દ છે. જો કે તેમાં કેટલીએક અશુદ્ધિઓ તથા ગેરસમજૂતીઓ રડી જવા પામી છે. સંસ્કૃત કાવ્યના છપાએલા બે ગ્રંથ નિર્ણયસાગર પ્રેસ તરફથી બહાર પડ્યા છે. બીજા વિભાગની પ્રસ્તાવના ઘણી ટૂંકી અને જરા પણ માર્ગદર્શક નહીં એવી 3. બેલવલકરે લખી છે. તે પૈકી પ્રથમ ભાગ ઈ. સ. ૧૯૧૫ માં પ્રસિદ્ધ થયેા હતો. જ્યારે બીજો ભાગ ઈ. સ. ૧૯૨૧ માં પ્રસિદ્ધ થયો હતો. પ્રથમ વિભાગમાં પહેલા દસ સર્ગો આપવામાં આવ્યા છે, જ્યારે બીજા વિભાગમાં તે પછીના દસ સર્ગો આપવામાં આવ્યા છે. દ્વયાશ્રય કાવ્યના સંસ્કૃત વિભાગની ટીકા પાલણપુરમાં સંવત્ ૧૩૧૦ ની દીવાળીએ અભયતિલકગણિએ (પૂરી) કરી છે, અને તે બંને વિભાગોમાં લોકો સાથે આપવામાં આવી છે. ટીકા ઘણી સારી છે, અને અભયતિલકગણિ સમર્થ વેચ્યાકરણ તથા અભ્યાસી હશે એમ તે ઉપરથી સિદ્ધ થાય છે.
દ્વયાશ્રય કાવ્ય મહાકાવ્ય છે. અને તેના પ્રથમ લેક ઉપરથી જ જણાય છે કે કર્તાની અભિલાષા તેને કાલિદાસના રઘુવંશની કેટિએ મૂકવાની હશે. તે કાવ્ય વ્યાકરણ ઉપર અને ઈતિહાસ ઉપર છે, પણ તેમાં મુખ્યત્વે વ્યાકરણને પ્રાધાન્ય આપેલું હોઈ તેની ઐતિહાસિક ઉપયોગિતા એટલે અંશે ઓછી થઈ જાય છે, જે કે બેમાંથી એક દષ્ટિએ પણ હજુ સુધી તેને વિગતવાર અને શાસ્ત્રીય અભ્યાસ કેઈએ કર્યો હોય એમ જણાતું નથી. ગુજરાતના ઇતિહાસનાં જૂનાં સાધનને અભ્યાસ કરવાના પ્રયત્નમાં હું આ દ્વયાશ્રયકૃતિને લેકવાર, ટીકાવાર અને બીજી વિગતો પૂરતો જોઈ શક્યો છું. મારા પરિશીલનનાં પરિણામને હું તપસીલવાર કોઈ વખત ગુજરાતને આપવા ઈચ્છું છું. * ૧૪ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #778

પ્રા. કેશવલાલ હિંમતરામ :કામદાર
ચાશ્રય મહાકાવ્ય વ્યાકરણની દૃષ્ટિએ અનેરું છે, અને હું જોઇ શકયો છું તે પ્રમાણે તા, તેનું વ્યાકરણ સમર્થન બીજા કોઇ વ્યાકરણ ગ્રંથની અપેક્ષાએ સંપૂર્ણ છે.
આ મહાકાવ્ય સાલકી વંશના ઇતિહાસ વર્ણવે છે, તેથી તેમાંથી ગુજરાત અને સૌરાષ્ટ્ર એટલે કાઠિયાવાડ સબંધી ઘણું જાણવાનું મળે છે. હેમચંદ્ર આચાર્ય પાતે ગુજરાતી હતા અને તેમના અનુભવ સર્વજ્ઞ હતા એટલે Encyclopedic-સર્વગામી હતા તેથી તેમાં સમાજ, ઇતિહાસ, વાઙમય, લાકસ્થિતિ, ભૂગાળ વિગેરે સંબંધી ઘણું નવું જાણવાનુ મળે છે.
આચાર્યનાં કેટલાંક વર્ષોંના તે વ્યાકરણનિયમગત હોવા છતાં ઉચ્ચ કાવ્યશક્તિના નમૂના તરીકે પણ ગણાવી શકાય.
પહેલા સર્ગીમાં કર્તાએ અર્હત્ સ્તુતિ કર્યા પછી ચૌલુકય વંશની પ્રશંસા કરી છે. ત્યારપછી અણહિલ્લપાણુનુ વર્ણન આવે છે, જે વર્ણન માટે ૧૩૦ લેાકેા રચવામાં આવ્યા છે. મૂળરાજ નૃપતિનું વર્ણન ૬૭ શ્લેાકેામાં કરવામાં આવ્યું છે.
બીજા સના કુલ ૧૧૦ લેાકેા છે. તેમાં મૂળરાજને શણુ સ્વપ્નમાં દર્શન આપે છે અને સૌરાષ્ટ્રપતિ ઉપર આક્રમણ કરવા તેને આજ્ઞા કરે છે. મૂળરાજ આ સ્વપ્ન ઉપર વિચાર કરે છે અને પેાતાના મંત્રીઓ, જેહુલ તથા જ બક, સાથે તે ઉપર મંત્રણા કરે છે.
ત્રીજો સ ૧૬૦ શ્લેાકેાના છે. તેમાં કિવ શરઋતુનુ વર્ણન કરે છે અને મૂળરાજનુ યુદ્ધ-પ્રયાણુ જણાવે છે. સાલકી સેનાની જ બ્રૂમાલી નદી ઉપરની છાવણીનુ કવિએ કરાવેલુ દર્શન ઘણું સુંદર છે.
ચેાથેા સફ્ળ ૯૪ ક્ષેાકેાના અનેલેા છે. તેમાં મૂળરાજને ગ્રહરિપુનેા ત મળે છે અને પછી કિવ સારઠી સેનાનુ વર્ણન આપે છે.
પાંચમા સના ૧૪૨ àાકામાં મૂળરાજના ગ્રહારિ ( ગ્રહરિપુ) ઉપરના વિજય, તેનુ કેદ થવુ, ગ્રહારિની મુક્તિ, મૂળરાજની પ્રભાસતીર્થની યાત્રા અને મૂળરાજે સામનાથનું કરેલું સ્તવન એટલું આવે છે.
છઠ્ઠા સ માં સાલકીઓને લાટદેશ ઉપરના વિજય આવે છે. આ સમાં મૂળરાજ મરણ પામે છે અને ચામુંડરાજ ગાદીએ આવે છે. સના કુલ શ્લેાકેા ૧૦૭ છે.
સાતમા સ માં આચાર્ય ૧૪૨ શ્લોકા મૂકયા છે. તેમાં ચામુંડરાજ તથા કુમારી વલ્લભરાજ, દુર્લભરાજ અને નાગકુમાર, એમનુ વર્ણન, વલ્લભરાજની માળવદેશ ઉપર સવારી, તેનુ શીતળાના રોગથી મરણ, ચામુંડનુ શુક્લતીર્થ ઉપર જઇ તપ:સેવન તથા
* ૧૫ *
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]

Page #779

શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરનું થાશ્રય કાવ્ય મરણ, નાગરાજનું તથા દુર્લભરાજનું મારવાડી નૃપતિ મહેન્દ્રની કન્યાઓ સાથે લગ્ન, ગુજરાતને માળવદેશ ઉપર વિજય, એટલી બાબતો આવે છે.
આઠમા સર્ગમાં ભીમના અમલનું વર્ણન આવે છે. તેના કુલ ૧૨૫ કલેકે છે. ભીમ સિંધુ દેશના રાજા હમ્મુક ઉપર વિજય મેળવે છે તેનું તથા ચેદિદેશનું અહીં વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે.
નવમા સમાં ૧૭૨ લેકે છે. તેમાં કલરવંશીય ચેદી રાજા કર્ણ અને સોલંકીવંશીય ગૂર્જર રાજા ભીમ વચ્ચે થએલા સમાધાનને બતાવવામાં આવ્યું છે. ગુર્જર રાજ્યની પ્રતિભા આ વખતે તમામ ભારતવર્ષના રાજવંશ ઉપર પડી હતી તેમ કહેવામાં આવ્યું છે. ભૂગળ તથા ઈતિહાસ બને આ સર્ગમાં તથા આઠમા સર્ગમાં ખાસ આવે છે. ભીમ તથા ક્ષેમરાજ બંને આ સર્ગમાં મરણ પામે છે અને કર્ણ ગાદીએ આવે છે. કર્ણરાજા અને ચંદ્રપુરના કદંબરાજ જયકેશીની પુત્રી મયલણા એમનું પ્રીતિલગ્ન આ સર્ગમાં વર્ણાય છે, જે બીજા અનેક કપોલકદ્વિપત વર્ણનને નિરાસ કરવામાં ઉપકારક થઈ શકે છે.
દસમા સર્ગમાં ૯૦ લેક છે અને તેમાં હેમચંદ્રસૂરિ, કર્ણરાજે લક્ષમીદેવીની કરેલી આરાધનાનું તથા લક્ષમીદેવીની પ્રસન્નતાનું અતિ મનોહર વર્ણન આપે છે. એ આરાધનાથી કર્ણની મહારાણી મયલૂણાને ગર્ભ રહે છે.
અગ્યારમા સર્ગમાં ૧૧૮ લોકો છે, તેમાં કુમાર સિદ્ધરાજનો જન્મ, તેનું નામકરણ, તેને વિદ્યાભ્યાસ, તેને અભિષેક, કર્ણનું મરણ, કુમાર દેવપ્રસાદનું મરણ, ત્રિભુવનપાળને અપાએલું અભયવચન, એ આવે છે.
બારમાં સર્ગમાં ૮૧ કલેકે છે. તેમાં સિદ્ધરાજ બબરકને હરાવી તેને લશ્કરમાં નોકરી આપે છે, અને સારસ્વતતીરનું રક્ષણ કરવાનું કામ તેને સેપે છે.
તેરમા સમાં ૧૧૦ લોકો છે. તેમાં સિદ્ધરાજને તંત્રવિદ્યા ઉપરનો અનુરાગ પ્રકટ થાય છે. રાજા એક નાગકુમાર અને તેની સ્ત્રી સાથે પરિચય કરે છે અને નાગકુમારને બચાવે છે.
ચાદમાં સર્ગમાં ૭૪ લેકે છે. તેમાં સિદ્ધરાજ જયસિંહ અવંતીશ્વર યશોવર્માને હરાવી કેદ કરે છે. આ સમાં ગુર્જરેશ્વરનો પાટણની તથા ઉર્જનની ગિનીઓ સાથેનો પરિચય દર્શાવવામાં આવે છે. સિદ્ધરાજ આ યોગિનીઓને દંડ આપે છે અને પ્રજાને તેમની કનડગતથી બચાવે છે.
પંદરમાં સગમાં સિદ્ધરાજ પાટણ પાછો આવે છે. તે સિદ્ધપુરમાં રુદ્રાલય તથા મઠો બંધાવે છે, કેદારદેવને સંતોષે છે, મહાવીરનું ચૈત્ય કરાવે છે, અને સોમનાથ,
* ૧૬ જ
[ શ્રી આત્મારામ

Page #780

પ્રો. કેશવલાલ હિંમતરામ કામદાર ગિરનાર તથા શત્રુંજયની યાત્રા કરે છે. સૌરાષ્ટ્રમાં તે શિહોરનું બ્રહ્મસ્થાન વસાવે છે. આ સર્ગમાં કરેલું પરદેશીઓનું વર્ણન ખાસ ઉપયોગિતા ધરાવે છે, પાટણ આવતાં સિદ્ધરાજ ખૂબ ય કરે છે અને સહસ્ત્રલિંગ તળાવ, સત્રશાળાઓ વિગેરે તૈયાર કરાવે છે.
સેળમાં સર્ગમાં કુમારપાળને અમલ શરૂ થાય છે. તેના કુલ ૯૭ લેકે છે. અહીં ગૂર્જરેશ્વર ચિત્રકૂટ( ચિતોડ ) ના રાજા આર્ટ ઉપર સવારી કરે છે. આ સર્ગમાં આપેલું આબુનું વર્ણન અતિ રમ્ય છે. હેમચંદ્ર આચાર્ય આ વર્ણનમાં બનાસ નદી, મંદાકિની નદી, વસિષનો આશ્રમ, મહાતીર્થનાને, મહોત્સ, સેંધવી દેવી, ખનિજની ખાણે, શબરી સ્થાને, કષભદેવનું મંદિર, તેની કારીગીરી, અચલેશ્વર, રાજા વિક્રમસિંહે કુમારપાળનું કરેલું આતિથ્ય –એટલી બાબતોનો સમાવેશ કરે છે. બનાસ નદી ઉપર છાવણું નાંખી પડેલા ગુર્જર સૈન્યનું વર્ણન અહીં આવે છે અને કવિ છ ઋતુઓને અહીં વર્ણવે છે.
આવું જ મનહર વર્ણન સત્તરમાં સર્ગમાં ચાલુ રહે છે. તેમાં ઈતિહાસનું નામ માત્ર નથી. સુરતક્રીડા, સંધ્યાનવર્ણન, રાત્રિવર્ણન, સૂર્યોદય એટલું એમાં આવે છે, જે કે લેક–સંખ્યા કુલ ૧૩૮ છે. આ સર્ગ વાંચતાં મને “શિશુપાલવધ” માં યાદવની ગિરનારયાત્રા યાદ આવી હતી.
અઢારમા સર્ગની કલેક–સંખ્યા ૧૦૬ છે, અને તેમાં જે રસેનાને ચિત્રકૂટી સેના ઉપરને વિજય આવે છે.
ઓગણીસમી સર્ગમાં કુલ ૧૩૭ લોકે છે. તેમાં આણે રાજા કુમારપાળ સાથે મૈત્રી કરે છે અને પાટણ મુકામે મેવાડકુંવરી જહુણાદેવી સાથે કુમારપાળનું લગ્ન થાય છે. આ જ સર્ગમાં માળવાના રાજા બલ્લાલ સામેની સવારીનું વર્ણન આપવામાં આવ્યું છે અને બલ્લાલનો વધ થાય છે તે કહેવામાં આવ્યું છે.
વસમો સર્ગ કાચનો છેલ્લો સગે છે. તેમાં કુમારપાળ અમારિ–ષણ પ્રવર્તાવે છે, નિર્વશ પ્રજાજનના ધનનો ત્યાગ કરે છે, કાશીક્ષેત્રના કેદારનાથના મંદિરનું પુનરુદ્ધાર કરાવે છે, સેમિનાથના મંદિરને ઉદ્ધાર કરાવે છે, પાટણમાં પાર્શ્વનાથનો પ્રાસાદ બંધાવે છે ને કુમારપાળેશ્વર દેવનું (શંકર) મંદિર કરે છે અને દેવપત્તનમાં પાર્ધ ચેત્ય કરે છે. આ સર્ગમાં કુમારપાળ જૈન થાય છે એમ જણાય છે, કારણ કે હેમચંદ્રસૂરિ ૯૮ મો લેક નીચે પ્રમાણે રચી ગયા છે –
युष्मान् भो अभिवादये भव जयी भो एधि जैनश्च भो, युष्मानप्यभिवादये सुकृतवान् भूयः कुमार भव । आयुष्मांश्च कुमारपाल चिरमित्याशंसितोऽत्राहतै
चैत्यं स्फाटिकपार्श्वबिंबमकृत स्वर्णेन्द्रनीलैर्नपः ॥ શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૧૭ *

Page #781

શ્રી. હેમચંદ્ર સુરીશ્વરનું દ્વયાશ્રય કાવ્ય કુમારપાળ જૈન મુનિઓને કહે છે: “હું તમને વંદન કરું છું. ” જેન મુનિઓ કહે છે: “તારો જય થાઓ. તું જેન થા.” કુમારપાળ ઉત્તર આપે છે: “હે આઈ તો ! હું તમને ફરી અભિવંદના કરું છું.’ આ તે કહે છે: “હે રાજા ! હે કુમારપાળ! તું સુકૃતવાન થા. તને ધર્મલાભ થાઓ. તું આયુષ્યમાન થા. તું જેના દર્શનનો પ્રચાર કર.” એવી રીતે કહેવાતા એ રાજાએ સ્ફટિકના પાનાથ બિંબવાળું સોનાનું અને ચંદ્રનીલવાળું ચિત્ય (અણહિલ્લ પાટકમાં ) કર્યું.
ઉપર થાશ્રયની માત્ર રૂપરેખા આપી છે, તેને વિગતવાર અભ્યાસ થવો જોઇએ. આખું સંસ્કૃત કાવ્ય ટીકા સાથે વાંચતાં મને તેની ઉપગિતા અનેકવિધ જણાઈ છે. એ વિવિધ ઉપગિતાનાં રહસ્ય માત્ર જેન પ્રજા નહી પણ ગર્જર અને ગુર્જરેતર સમાજ સમક્ષ કોઈ વાર મૂકવા તીવ્ર અભિલાષા છે. ગુજરાષ્ટ્રના તમામ સમાજે શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યની અપ્રતિમ પ્રતિભા માટે અભિમાન ધરાવવું જોઈએ. હેમચંદ્ર આચાર્ય માત્ર જૈન વિભૂતિ નહોતા. તેમનું વ્યક્તિત્વ ગુર્જર હતું, આર્ય હતું, અગમ્ય સર્વજ્ઞત્વવાળું હતું. જે નવા જૂના ગજેર લેખકોએ તે સર્વજ્ઞ વ્યક્તિત્વને ઉપહાસ કર્યો છે તેમણે અક્ષમ્ય ગુન્હો કર્યો છે. હેમચંદ્રની પ્રતિભાની રજકણ જેટલી પ્રતિભા જેની નથી તેઓ આ ગુન્હ કરી શકે, એ હજુ ચાલુ છે તે જ આપણી અગ્યતા સૂચવે છે.
* ૧૮ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #782

नदर्शनमांडर्म कुंपण मरा ચીલી
सुजशंकर त्रिवेही.
પશ્ચિમના દેશે। બહિર્મુખી જ્ઞાનપ્રકૃતિમાં અદ્વિતીય ઉચ્ચતા ભાગવે છે, અને વિજ્ઞાન આજે અદ્ભુત પ્રગતિ સાધી રહ્યુ છે એ બીના વારવાર આપણને કહેવામાં આવે છે તેની સાથે પૂર્વમાં તેવી પ્રગતિ થઇ નથી એમ દર્શાવી કેટલાકેા તરફથી આપણા જ્ઞાનગારવ તરફ ઉદાસીનતા પ્રેરવા કાઇ કાઇ વાર પ્રયત્ન થાય છે; પણ પશ્ચિમે અન્તર્મુખી જ્ઞાનપ્રકૃતિથી આપણા જેવી ઉચ્ચતા પ્રાપ્ત કરી નથી એ વાત જોઇએ તેવી આગ્રડ સાથે કહેવામાં આવતી નથી. અધ્યાત્મશાસ્ત્ર ને માનસશાસ્ત્રમાં પૂર્વનાં તત્ત્વદર્શનાએ અન્તર્મુખી પૃથક્કરણથી જે જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું છે તે જ્ઞાનની ખરાખરી પશ્ચિમમાં મળવી અશકચ છે.
જૈન દર્શનમાં જોવામાં આવતુ કર્મોનું વર્ગીકરણ આનુ એક ઉદાહરણ છે. કના મુખ્ય બે પ્રકાર છે : ઘાતી ને અધાતી. અને ઘાીકના દર્શનાવરણીય, જ્ઞાનાવરણીય, માહનીય, અંતરાય એ વિભાગ છે; જ્યારે અઘાતીકના આયુ:, નામ, ગેાત્ર ને વેદનીય એ વિભાગ છે. તે દરેકના પેટાવિભાગ ધ્યાનમાં લેતા ઘાતી ને અઘાતીકના ૧૫૮ પેટાભેદ દર્શાવવામાં આવે છે, જે નીચે મુજખ છે:—
૧ દનાવરણીયક ૨ જ્ઞાનાવરણીયક ૩ માહનીયક ૪ અંતરાયક
૯ જાતનાં
૫ જાતનાં
૨૮ જાતનાં
૫ જાતનાં
૫ આયુ:કર્મ ૬ નામક
૭ ગાત્રકમ
૮ વેદનીયક

૪ જાતનાં ૧૦૩ જાતનાં
૨ જાતનાં
આ યાદી જોનારને જૈન દન અન્તર્મુખી પૃથક્કરણમાં કેટલે ઊંડે શકયુ છે તેના તરત જ ખ્યાલ આવશે.
૨ જાતનાં કુલ ૧૫૮ જાતનાં
એ દનની ઉપકારકતા કેટલી બધી છે તે દર્શાવવા માટે તેમાં ખાસ રસ લેનારાએએ નીચેના વિષયે જેવા વિષયેા પર સત્તર પુસ્તકા લખાવવાં જોઇએ એમ મારું માનવુ છે.

સુધી પહોંચી
(ક) અનેકાન્તવાદના ઇતિહાસ:——ગુજરાતીમાં તેમ જ અંગ્રેજીમાં. (ખ) અહિંસાવાદ અને હિંદમાં તેની અસર:—ગૂજરાતીમાં તેમ જ અંગ્રેજીમાં. (ગ) જૈન ધર્મની અન્ય ધર્મો સાથે સરખામણી:--ગૂજરાતીમાં તેમ જ અંગ્રેજીમાં. શ્રી આત્માનન્દ ” શતાબ્દિના નિમિત્તે થતી લેખપ્રવૃત્તિ વખતે આટલી શુભેચ્છા વધુ પડતી નિહ ગણાય.
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૧૯ *

Page #783

सनियतरविन्न्य
तत्त्वार्थरत्नौघविलोकनार्थं सिद्धान्तसौधान्तरहस्तदीपाः । नियुक्तयो येन कृताः कृतार्थस्तनोतु भद्राणि स भद्रबाहुः ॥
–મુનિરત્ન-અમચરિત્ર શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામી સમર્થ તત્ત્વવેત્તા થઈ ગયા છે. એમની સાહિત્ય-સેવા જૈન સમાજને ગેરલાસ્પદ બનાવે છે જેનાગોને અલંકૃત કરનારી એમણે રચેલી નિર્યુક્તિઓ જોઈ સાક્ષરે મંત્રમુગ્ધ બને છે. એવા મહાપુરુષના જીવનને અંગે બે શબ્દો લખવા સુચવસર પ્રાપ્ત થયે અને તે વળી આસોપકારી શ્રી વિજયાનંદસૂરીશ્વર જેવા પુનિત મહાત્માના શતાબ્દિ સ્મારક ગ્રંથ માટે એ બીના મને અત્યંત આનંદ ઉપજાવે છે.
વેતાંબર છે કે દિગંબર–સહુ કઈ શ્રી ભદ્રબાહુને માને છે. બન્ને પક્ષના અનેક વિદ્વાન નેએ થોડાઘણા ફેરફાર સાથે આલેખેલું એમનું જીવનચરિત્ર સંખ્યાબંધ ગ્રંથોમાં જોવામાં આવે છે અને જેન સમાજને મોટે ભાગે તેથી વાકેફગાર હોવાથી તે અહિં જણાવવાની આવશ્યકતા નથી. પરંતુ ભદ્રબાહુ નામની બે વ્યક્તિઓ ભિન્ન ભિન્ન સમયે થયેલ છે તે બન્નેની ગુંચવાઈ ગયેલ જીવન–ઘટનાના ઉકેલ માટે મારે આ પ્રયાસ છે.
અદ્યાવધિ ઉપલબ્ધ જૈન વાડ્મય તરફ નજર કરતાં કોઈ પણ સ્થળે બીજા ભદ્રબાહને ઉલ્લેખ દષ્ટિગોચર થતો નથી. પૂર્વકાલીન ગ્રંથકારે તો એક જ વ્યક્તિ માનીને દરેક પ્રસંગ પંચમઢુતકેવલીના નામે જ જણાવે છે, પરંતુ ઐતિહાસિક દષ્ટિએ નિહાળતાં અને
१ वदामि भद्दबाहुं पाईणं चरमसयलसुयनाणिं ।। સુત્તર રામસિં રાહુ જે ૨ વઘારે છે –દશાશ્રુતસ્કંધ ચૂણિ પી. ૪,૧૦૦
-પંચકલ્પભાષ્ય–સંધદાસગણિ, પી. ૪,૧૦૩ अनुयोगदायिनः सुधर्मस्वामिप्रभृतयो यावदस्य भगवतो नियुक्तिकारस्य भद्रबाहुस्वामिनश्चतुर्दशपूर्वधरस्याचार्यस्तान् सर्वानिति।
–શીલાંકાચાર્ય - આચારાંગસૂત્રવૃત્તિ. अरिहंते वंदित्ता चउद्दसपुची तहे व दसपुवी।
– ઘનિર્યુક્તિ. ગા. ૧
* ૨૦ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #784

મુનિરાજશ્રી ચતુરવિજયજી
અનેક ઇતર સાધનેાદ્વારા સૂક્ષ્માલેાકન કરતાં આધુનિક વિદ્વાનને ભદ્રબાહુ નામની એ વ્યક્તિએ ભિન્ન માલૂમ પડે છે.
આદ્ય ભદ્રબાહુ શ્રી યશેાભદ્રસૂરિના શિષ્ય હતા. ચતુર્દશપૂર્વધર (પ ંચમશ્રુતકેવલી ) હતા. મા વશીય ચંદ્રગુપ્તના સમયમાં થયા હતા અને વીરનિર્વાણ દિવસથી ૧૭૦ મા વર્ષે દેવલાક પામ્યા હતા. એમના જીવન વિષે મારા ધારવા પ્રમાણે જૂનામાં જૂના ઉલ્લેખ પરિશિષ્ટમાં દષ્ટિગાચર થાય છે. તેમાં શ્રી સ્થૂલભદ્રને પૂર્વની વાચના આપ્યાની હકીકત છે પર ંતુ નિયુક્તિ વિગેરે ગ્રંથા તેમ જ વરાહમિહર સંબંધે નામનિશાન પણ નથી. જો નિયુક્તિએ વિગેરે તેમની કૃતિ હાત તા સમર્થ વિદ્વાન શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય. તેને ઉલ્લેખ કર્યા વગર રહેત નહીં.
ખીજા ભદ્રબાહુ વિક્રમની છઠ્ઠી શતાબ્દિમાં થયા છે. તેએ જાતે બ્રાહ્મણ હતા. પ્રસિદ્ધ જ્યાતિષી વરાહમિહર એમનેા ભાઈ હતા. કેાના શિષ્ય હતા તે કહી શકાય તેમ નથી. નિયું કત્યાદિ સર્વ કૃતિએ એમના બુદ્ધિવૈભવમાંથી ઉત્પન્ન થયેલી છે.
આ ગાથામાં દશપૂર્વી વિગેરેને નમસ્કાર કરવાથી નિયુક્તિકાર ચતુર્દશપૂર્વી નથી એમ પૂરવાર થાય છે અને એટલા માટે જ ટીકાકાર શકા ઊઠાવે છે.કેમદવાદુમિનથતુ રાપૂર્વધાર્ વરાપૂર્વધરાફીનાં ન્યૂનસ્વાત જિતાં નમામસૌ ોતિ? । પર ંતુ તે સમયે ઐતિહાસિક સાધનાની દુર્લભતા હાવાને કારણે પાર'પરિક પ્રદ્યાને અનુસારે નિયુક્તિકારને ચતુર્દશપૂર્વધર કલ્પીને યથામતિ શંકાનું સમાધાન કરે છે, તે અપ્રસ્તુત હાવાથી અહીં લખતા નથી.
વાવૈહિક્ષ્ય જ નિયુશ્ર્ચિતુર્વંશપૂર્વનિયા મદ્રયાકુસ્વામિનાશ્રુતા । --મલયગિરિ–પિંડનિયુક્તિવૃત્તિ. अस्य चातीव गम्भीरार्थतां सकलसाधुश्रावकवर्गस्य नित्योपयोगितां च विज्ञाय चतुर्दशपूर्वधरेण श्रीभद्रबाहु स्वामिना तद्व्याख्यानरूपा आभिनिबोहियाणं अनाणं चेव ओहिनाणं च । इत्यादि प्रसिद्धग्रन्थरूपा निर्युक्तिः कृता । —મલધારિહેમચંદ્રસૂરિ-વિશેષાવશ્યકવૃત્તિ.
૨ જુએ ઇતિહાસપ્રેમી મુનિ શ્રી કલ્યાણવિજયજીએ લખેલુ વીનિળિસંયત્ઔર જાજાળના નામનું હિન્દી પુસ્તક તથા ન્યા. વ્યા. તીર્થ ૫. બેચરદાસ જીવરાજે સશાધિત પૂર્ણ ચંદ્રાચાર્ય વિરચિત વસગ્ગહર સ્તેાત્ર લઘુત્તિ-જિનસૂરમુનિરચિત પ્રિયકર ન્રુપ કથા સમેત–માંની પ્રસ્તાવના. શારદાવિજય ગ્રંથમાળા, ભાવનગરદ્વારા પ્રકાશિત.)
.
૩ ચદ્રગુપ્તને રાજ્યારાહણુ કાળ વીરનિર્વાણથી ૧૫૫ મે વધે છે. જુએ પરિશિષ્ટ પ સ - માને નિમ્નલિખિત ક્લેક
11

एवं च श्रीमहावीरमुतेर्वर्षशते गते । पञ्चपञ्चाशदधिके चन्द्रगुप्तोऽभवन्नृपः ॥ ४ वीरमोक्षाद् वर्षशते सप्तत्यग्रे गते सति । भद्रबाहुरपि स्वामी ययौ स्वर्ग समाधिना ॥
શ્રુતાબ્દિ ગ્રંથ ]

परि० स. ९, श्लो० ११२
*૨૧

Page #785

શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામી - પ્રાચીન માન્યતા પ્રમાણે નિર્યુક્તિકારને ચતુર્દશપૂર્વધર કહેવામાં આવે છે પરંતુ આવશ્યકનિયુક્તિની ગાથા ૨૩૦ માં શ્રી વાસ્વામીન અને ૨૩૨ માં અનુયોગ પૃથક્કરણના અંગે આર્ય રક્ષિતને ઉલેખ આવે છે. ત્યારબાદ નિર્ત પરત્વે વર્ણન કરતાં મહાવીરનિર્વાણ પછી ૪૦૯ વર્ષે બેટિક (દિગંબર) મતની ઉત્પત્તિ જણાવે છે. તે આ પ્રમાણે
बहुरय पएस अश्वत्त सामुच्छा दुग तिग अबद्धिआ चेव । एएसि निग्गमणं वोच्छं अहाणुपुवीए ॥ २३५ ॥ बहुरय जमालिपभवा जीवपएसा य तीसगुत्ताओ। अव्वत्तासाढाओ सामुच्छे अस्स मित्ताओ ॥ २३६ ॥ गंगाओ दोकिरिया छलुग्ग तेरासियाण उप्पत्ती । थेरा य गोहमाहिल पुट्ठमबद्धं परूविति ॥ २३७ ॥ सावत्थी उसभपुरं सेयंबिया मिहिल उल्लुग्गतीरं । पुरिमंतरंजिया दसरह वीरपुरं च नयराइं ॥ २३८ ॥ चोहस सोलसवासा चोइस वीसुत्तरा य दुण्णि सया । अट्ठावीसा य दुवे पंचेव सया य चोआला ॥ २३९ ॥ पंचे सया चुलसीओ छच्चेव सया नवुत्तरा हुंति ।
નાજુuતી તુવે પન્ના નિવુ સેવા છે ૨૪૦ | ઈત્યાદિ ગાથા.
અર્થ–(૧) ભગવાન મહાવીરને કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયા પછી ચાર વર્ષે શ્રાવસ્તી નગરીમાં જમાલી આચાર્યથી બહુરત નિવ થયા. (૨) ભગવાનની જ્ઞાનત્પત્તિ પછી સોળ વર્ષે ઋષભપુરનગરમાં તિષ્યગુપ્તાચાર્યથી છેલા પ્રદેશમાં જીવત્વ માનનાર નિલૅવ થયા. (૩) ભગવન્તના નિર્વાણ પછી બસે ને ચૌદ વર્ષે વેતાંબિકા નગરીમાં આષાઢાચાર્યથી અવ્યક્તવાદી નિતંવ થયા. (૪) ભગવાનના નિર્વાણ પછી બસ ને વીસ વર્ષે મિથિલા નગરીમાં અશ્વમિત્રાચાર્યથી સામુચ્છેદિક નિદ્ભવ થયા. (૫) બસો ને અઠ્ઠાવીશ વર્ષે ઉલ્લકાતીરે ગંગાચાર્યથી ક્રિક્રિય નિદ્ભવ થયા. (૬) પાંચસો ને ચુમાલીશ વર્ષે અંતરંજિકા નગરીમાં ષડુલુકાચા
૫ વીરનિર્વાણ સંવત ૪૯૬ ( વિક્રમ સંવત ૨૬) માં વજને જન્મ, વી. નિ. સં. ૨૦૪ (વિ. સં. ૩૪)માં દીક્ષા, વી. નિ. સં. ૫૪૮ (વિ. સં. ૭૮)માં યુગપ્રધાનપદ અને વી. નિ. સં. ૧૮૪ (વિ. સં. ૧૧૪)માં સ્વર્ગવાસ થયે હતો.
૬ વિ. નિસં. પરર (વિ. સં. પર) માં જન્મ, વિ. નિ. સં. ૫૪૪ (વિ. સં. ૭૪) માં દીક્ષા, વી. નિ. સં. ૫૮૪ ( વિ. સં. ૧૧૪ ) માં યુગપ્રધાન પદ અને વી. નિ. સં. ૫૯૭ (વિ. સં. ૧૨૭) માં સ્વર્ગસ્થ થયા હતા. માધુરી વાચનાનુસાર વી. નિ. સં. ૫૮૪ માં સ્વર્ગવાસ મનાય છે.
| [ શ્રી આત્મારામજી

Page #786

મુનિરાજશ્રી ચતુરવિજ્યજી યથી રાશિક નિહલ થયા. (૭) પાંચ સો ને ચોરાશી વર્ષે દશપુરનગરમાં પૃષ્ટકર્મ પ્રરૂપનાર
સ્થવિર ગોષ્ઠા માહિથિી અબદ્ધિક નિતંવ થયા (૮) અને આઠમા બેટિક ( દિગંબર ) નિર્તવ રથવીરપુર નગરમાં ભગવંતના નિર્વાણ પછી છસો ને નવ વર્ષે થયા. આવી રીતે ભગવાનને કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયા પછી બે અને નિર્વાણ પછી છ એમ આઠ નિદ્ભવ થયા.
આથી પણ નિર્યુક્તિકાર ભદ્રબાહુસ્વામી પંચમશ્રુતકેવળીથી ભિન્ન હોવાને નિશ્ચય થાય છે, કારણ કે પૂર્વે થઈ ગયેલ વ્યક્તિ, ભવિષ્યમાં થનાર માટે અમુક વર્ષે અમુક થ.” એ પ્રયાગ વાપરે નહી માટે નિર્યુક્તિકાર ભદ્રબાહુને સમય વીરનિર્વાણ બાદ ૧૭૦ હોઈ શકે નહીં. * શ્રી સંઘતિલકસૂરિકૃત સમ્યક્ત્વસતિકાવૃત્તિ, શ્રી જિનપ્રભસૂરિકૃત “ઉવસગ્ગહરં ” ઑત્રવૃત્તિ તેમ જ મેરૂતુંગાચાર્ય કૃત પ્રબંધચિંતામણું વિગેરે વેતાંબરીય ગ્રંથમાં ભદ્રબાહુને પ્રખર જ્યોતિષી વરાહમિહિરના ભાઈ તરીકે વર્ણવેલ છે. વરાહમિહિરના રચેલા ચાર ગ્રંથ અત્યારે ઉપલબ્ધ થાય છે. તેમાં છેલ્લો ગ્રંથ ખગોળશાસ્ત્રનું વ્યવહારુ જ્ઞાન આપનાર ઉસિદ્ધાકિર્તા છે. તેમાં તેને રચનાકાળ શાકે ૪૨૭ જણાવેલ છે. જુઓ તેની નિમ્નલિખિત આર્યા
सप्ताश्विवेदसंख्यं शककालमपास्य चैत्रशुक्लादौ ।
अर्धास्तमिते भानौ यवनपुरे सौम्यदिवसाये ॥ વરાહમિહરને સમય ઈ. સ. ના છઠ્ઠા સૈકાન છે (૫૦૫-૫૮૫ સુધીનો) તેથી ભદ્રબાહુનો સમય પણ છઠ્ઠો સેક નિર્વિવાદ સિદ્ધ થાય છે.
શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામી નિર્યુક્તિ વિગેરે કઈપણ ગ્રંથમાં પિતાને રચનાકાળ જણાવતા નથી. માત્ર કલ્પસૂત્રમાં–
. ७ तत्थ य चउदसविजाठाणपारगो छक्कम्ममम्मविऊ पयईए भद्दओ भद्रबाहू नाम माहणो हुत्था । तस्स य परमपिम्म सरसीरुहमिहरो वराहमिहरो नाम सहोयरो।
–સંઘતિ સમ્યક્ત્વસપ્ત વરાહમિહરનો જન્મ ઉજજેન આગળ થયો હતો, એણે ગણિતનું કામ આશરે ઈ. સ. ૫૦૫ માં કરવા માંડયું હતું. અને એના એક ટીકાકારના કહેવા પ્રમાણે એ ઈ. સ. ૧૮૭માં મરણ પામ્યા હતા.
. એ. મૅકડોનાલ્ડ-સંસ્કૃત સાહિત્યને ઇતિહાસ. વ. ૫૬૪ ૮ “ ધૃતસંહિતા ? ( જે ૧૮૬૪–૧૮૬૫ ની “ Bibiothica Indica” માં કને પ્રસિદ્ધ કરી છે. અને “ Journal of Asiatic Society '' ના ચેથા પુસ્તકમાં એનું ભાષાંતર થયું છે. એ જ ગ્રંથની ભોપલની ટીકા સાથની નવી આવૃત્તિ ૧૮૯૫–૯૭ માં એસ. દ્વિવેદીએ બનારસમાં પ્રસિદ્ધ કરી છે.) દોરારજીત્ર (જેનું મદ્રાસના સી. આયરે ૧૮૮૫ માં ભાષાંતર કર્યું છે.) પુનાત (જેના થોડા ભાગનું વેબરે અને જેકેબીએ ૧૮૭૨ માં ભાષાંતર કર્યું છે. ) અને સદ્ભાન્તિા બનારસમાં થી અને એસ. દ્વિવેદીએ ૧૮૮૯ માં પ્રસિદ્ધ કરેલ છે અને તેના મોટા ભાગનું ભાષાંતર પણ કર્યું છે.
શતાબ્દિ ગ્રંથ છે,
* ૨૩ *

Page #787

શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામી
समणस्स भगवओ महावीरस्स जाव सन्वदुक्खप्पहीणस्स नववाससयाई विश्कताई, दसमस्त य वाससयस्स अयं असीइमे संवच्छरे काले गच्छइ । 'वायणंतरे पुण अयं तेणउए સંવને જાણે જીર્ । સૂત્ર ૧૪૮.
આ પ્રમાણે ઉલ્લેખ નજરે પડે છે. આ ખાસ ધ્યાનમાં રાખવા ચેાગ્ય છે. આપણે આ ગ્રંથને એમની પ્રાથમિક કૃતિ માનીએ. આચાર્યશ્રીએ પેાતાની ૧૫ વર્ષ લગભગની કિશારવયે ગ્રંથરચનાની શરૂઆત કરી હાય અને—
तेहि नाणवलेण वराहमिहरवंतरस्स दुबिडं नाऊण सिरिपाससामिणो ' उवसग्गहरं ' थवर्ण काऊ संघकए पेसियं । સંઘતિ-સમ્યક્ત્વસ૦
આ વર્ણન તરફ લક્ષ્ય ખેંચી વરાહમિહરના અવસાન (ઇ. સ. ૧૮૫) માદ ચારપાંચ વર્ષ સુધી હયાતી ધરાવતા હશે એમ માનીએ તે એમને સર્જાયુ વષૅ ૧૨૫ થી ઉપર અને ૧૫૦ વચ્ચેના ધારી શકાય છે; પરંતુ આટલા લાંબા આયુષ્ય માટે શકાને સ્થાન મળે છે ખરું.
વરાહમિહરે ઇ. સ. ૫૦૧ થી ગણિતનું કામ કરવા માંડ્યું અને તે ઇ. સ. ૧૮૭ સુધી હયાત હતા. તેણે લગભગ ૧૫–૨૦ વર્ષની વયે કામ આરંભ્યું હાય તા તેની ઉમર પણ ૧૦૦ ઉપરની કલ્પી શકાય છે. શ્રી ભદ્રબાહુ તેમનાથી વીસ-ત્રીસ વર્ષે વડીલ હાય તે ઉપર્યું કત આયુષ્યને ખરાખર મેળ બેસી રહે છે, પરંતુ પ્રબંધચિંતામણિકાર ( મેરુતુંગાચાર્ય ) એમને લઘુખ ધુનું વિશેષણ॰ આપે છે. આથી ઉમર સબંધી શંકા પુન: વિશેષ મજબૂત અને છે.
૯ આ વાકયનો અર્થ કલ્પસૂત્રના ટીકાકારા પૈકીના ઘણાખરા ભિન્ન ભિન્ન રીતે ઉપજાવે છે, પરંતુ ખરી હકીકત તા એમ લાગે છે કે તે સમયે વિક્રમ સંવત્ ૧૧૦ ચાલતે હશે, અને તે વિક્રમના રાજ્યારે હણુ દિવસથી તેમજ સંવત્સર પ્રવૃત્તિ દિવસથી ગણવા સંબધી મતભેદ હશે. શ્રી મહાવીર પ્રભુના નિર્વાણુથી ૪૭૦ વષે` વિક્રમ રાજા ગાદીએ બેઠા અને ત્યારબાદ ૧૩ મે વર્ષે` સંવત્સર પ્રવર્તાવ્યા હતા, માટે વિક્રમ સંવમાં ૪૭૦ ઉમેરતાં વીર સ. ૯૮૦ આવે અને ૪૮૩ ઉમેરીએ તો ૯૯૩ વર્ષી આવે. આ બાબતના સમન માટે જીએ કાલિકાચાર્યની પરરંપરામાં થયેલા શ્રી ભાયદેવસૂરિએ બનાવેલી કાલિકાચા કથાની નિમ્ન લિખિત ગાથા—
*૨૪
विक्कमरजांरभा पुरओ सिरिवीरनिव्वुई भणिया । सुन्नमुणिवेद्य ( ४७० )जुत्तं विक्कमकालाउ जिणकालं ॥ विक्कमरज्जाणंतर तेरसवासेसु ( १३ ) वच्छरपक्ती । સિરિવીરનુવકો સા ૨૪સતેલી૬ ( ૪૮૩ ) વાસાજી || जिणमुक्खा चउवरिसे ( ४ ) पणमरओ दूसमउ य संजाओ । अरया चसयगुणसी ( ४७९ वासेहिं विकमं वासं ॥
१० श्रीभद्रबाहुनामानं जैनाचार्य कनीयांसं सोदरम् ।

—પ્રબંધચિ. સ ય.
[ શ્રી માત્મારામજી

Page #788

न्यायांभोनिधि जैनाचार्य १००८ श्रीमद्विजयानंदसूरि श्री आत्मारामजी
महाराज के सुप्रसिद्ध शिष्य दक्षिण विहारी
मुनिराज श्री अमरविजयजी महाराज.

Page #789

Page #790

મુનિરાજ શ્રી ચતુરવિજ્યજી વીરનિર્વાણ સંવત ૯૮૦ (વાચનાંતરે ૯૯૩) વર્ષે દેવદ્વિગણિ ક્ષમાશ્રમણે પુસ્તકે લખવાની પ્રવૃત્તિ આરંભી તે સમયે તેમણે આ સ્થવિરાવલી (પટ્ટાવલી) બનાવેલી છે એમ પણ માનવામાં આવે છે, પરંતુ તે માન્યતા દોષ રહિત નથી. અન્યકૃત ગ્રંથમાં બીજાએ પ્રકરણ વિગેરે ઉમેરવાથી તે ગ્રંથની મહત્તાને હાનિ પહોંચે છે. એવું કાર્ય શિષ્ટ પુરુષ કદી પણ કરે નહી. થોડા સમય માટે આપણે સ્થવિરાવલી દેવદ્ધિગણિ ક્ષમાશ્રમણકૃત માની લઈએ તે પછી તેના છેવટમાં આપેલી–
सुत्तत्थरयणभरिये खमदममद्दवगुणेहिं संपुण्णे ।
देवहिखमासमणे कासवगुत्ते पणिवयामि ॥ આ ગાથાની શી દશા થાય ? કઈ પણ વિદ્વાન સ્વયં પિતાને માટે આવા શબ્દો ઉચ્ચારે ખરા? માટે તે જરૂર અન્યકૃત માનવી પડશે.
આ ગ્રંથ કોઈ રચે, વચ્ચે પ્રકરણ અન્ય ઉમેરે અને તેમના માટે ઉલ્લેખ ત્રીજી વ્યક્તિ કરે એ શું સંભવિત લાગે છે? માટે મારા ધારવા પ્રમાણે તો મૂળ ગ્રંથ અને તેની અન્ય ગાથા સુધીની સ્થવિરાવલી એ સર્વ એક જ વ્યક્તિ(બીજા ભદ્રબાહુ)ની રચના છે.
ગ્રંથકાર ઉપર્યુક્ત ગાથા લખી પટ્ટાવલીની સમાપ્તિ કરે છે તેથી પિતે શ્રી દેવદ્ધિગણિ ક્ષમાશ્રમણના શિષ્ય છે, સંતાનીય છે કે અન્ય વંશના છે તેને માટે વધુ ઊહાપોહ કરવાની આવશ્યકતા છે.
એમણે રચેલા ગ્રંથે. ૧ આચારાંગ
૪ ઉત્તરાધ્યયન નિર્યુક્તિ ૨ સૂત્રકૃતાંગ
૫ આવશ્યક ૩ દશવૈકાલિક
૬ સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ ૩ ११ एतत्सूत्रं श्रीदेवर्द्धिगणिक्षमाश्रमणैः प्रक्षिप्तमिति क्वचित् पर्युषणाकल्पावचूण, तदभिमात्रेण श्रीबीरनिर्वाणात् नवशताशीतिवर्षातिक्रमे सिद्धान्तं पुस्तके न्यसद्धिः श्रीदेवर्द्धिगणिक्षमाश्रमणैः श्रीपर्युषणकल्पस्यापि वाचना पुस्तके न्यस्ता तदानी पुस्तकलिखनकालज्ञापनायैतत् सूत्रं लिखितमिति !
–કલ્પદીપિકા (સં. ૧૬૭૭) જયવિજય. ૧૨ પિતે રચેલી નિર્યુકિતઓનાં નામ ગ્રંથકાર પિતે આ પ્રમાણે જણાવે છે –
आवस्सय दसकालियस्स तह उत्तरज्म-मायारे। सुयगडे निज्जुत्तिं वोच्छामि तहा दसाणं च ॥ कप्पस्स य निज्जुत्तिं ववहारस्स य परमनिउणस्स ।
सूरियपन्नत्तीए वोच्छं इसिभासियाणं च ॥ आवश्य०नि. गा. ८२, ८३. ૧૩ આ નિયુકિત અત્યારે ઉપલબ્ધ નથી. જુઓ નિમ્ન લિખિત ઉલ્લેખ–
अस्या नियुक्तिरभूत् पूर्वे श्रीभद्रबाहुसूरिकृता ।
कलिदोषात् साऽनेशत् व्याचक्षे केवलं सूत्रम् ॥ મલયગિરિ–સૂર્યપ્રાપ્તિત્તિ. શતાબ્દિ સંય ]
૧ ૨૫ *

Page #791

શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામી • ૭ ઋષિભાષિતીજ નિર્યુક્તિ ૯ ઓઘ નિર્યુક્તિ ૮ પિંડ૧૫
છે
૧૦ સંસતા નિર્યુક્તિ તેમ જ મૂળ ગ્રંથ પણ પોતે બનાવેલ છે – ૧૧ બહક૯૫૧૬
૧૫ ગ્રહશાંતિસ્તોત્ર ૧૨ વ્યવહાર
૧૬ ઉવસગ્ગહરં સ્તોત્ર ૧૩ દશાશ્રુતસ્કંધ૧૭
૧૭ દ્વાદશભાવ-જન્મપ્રદીપ ૧૪ ભદ્રબાહુસંહિતા ૮
૧૮ વસુદેવહિંડી આ સર્વ પ્રથમાં નિર્યુક્તિઓ મુખ્ય સ્થાન ભેગવે છે.
એમને જન્મ, દીક્ષા, અવસાન સમય તથા શિષ્યાદિ સંતતિ જાણવા માટે મારી નજર તળે આવેલા ગ્રંથમાં કઈ સ્થળે સાધને પ્રાપ્ત થતાં નથી. આગમના અભ્યાસીઓ અને ઈતિહાસવેત્તાઓ કંઈ નવીન તત્વ બહાર લાવશે તો અમારા જેવા ઉપર મહાન ઉપકાર થશે એવી આશા રાખી વિરમું છું.
૧૪ અત્યારે ઉપલબ્ધ નથી. ૧૫
येनैषा पिण्डनियुक्तियुक्तिरम्या विनिर्मिता ।
તાવિ તક્ષ્મ નમઃ શ્રીમદવાદવે | મલય વિનિવૃત્તિ. १६ श्रीकल्पसूत्रममृतं विबुधोपभोगयोग्यं जरामरणदारुणदुःखहारि । येनोद्धृतं मतिमता मथितात् श्रुताब्धेः श्रीभद्रबाहगुरवे प्रणतोऽस्मि तस्मै ॥
ક્ષેમકીર્તિ-બૃહતકલ્પ ટીકા. ૧૭ હાલમાં મંગલનિમિત્તે પર્યુષણ પર્વમાં વંચાય છે તે કલ્પસૂત્ર આ ગ્રંથનું આઠમું અધ્યયન છે. આના માટે નિશ્ચિત પુરાવો નથી.
- ૧૮ તથાભ્યાં માવજ સંહિતાં મ પસ્વીમ | ઈત્યાદિ કથન હોવાથી એમણે સંહિતા રચી છે ખરી, પરંતુ હાલમાં જે “ભદ્રબાહુ સંહિતા” એ નામનું પુસ્તક છપાયું છે તે આ ભદ્રબાહુકૃત નથી.
૧૯ આ ગ્રંથ સંસ્કૃત પદ્યબંધ છે. એનો ત્રુટક ભાગ અમારા જોવામાં આવેલ છે. સંપૂર્ણ ગ્રંથ કેટલા લોકપ્રમાણ હશે તે કહી શકાય નહી.
૨૦ આ ગ્રંથ મૂળ પ્રાકૃત ભાષામાં રચેલે કે જે સવાલાખ લોકપ્રમાણ હતો એમ સુપ્રસિદ્ધ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યના ગુરુદેવ શ્રી દેવચંદ્રસૂરિ જણાવે છે કે –
वंदामि भद्दबाहं जेण य अइरसिधबहकहाकलियं ।
રહ્યું સવાચઢā વરચે વહેવાયત | શાંતિનાથ ચરિત્ર, મંગલાચરણ. તથા શ્રી હંસવિજયજી જેન લાઈબ્રેરીની ગ્રંથમાળા તરફથી છપાયેલ નર્મદા સુંદરી કથાને અંતે ___ इति हरिपितृहिण्डेभद्रबाहुप्रणीतेविरचितमिह लोकश्रोत्रपात्रैकपेयम् ।
चरितममलमेतन्नर्मदासुन्दरीयं भवतु शिवनिवासप्रापकं भक्तिभाजाम् ॥ २४६ ॥ હાલમાં ઉપલબ્ધ વસુદેવહિંડી તો સંધદાસ ક્ષમાશ્રમણે આરંભ્યો હતો અને ધર્મસેનગણિમહત્તરે પૂરો કર્યો હતો તે છે તેથી આ તેનાથી ભિન્ન હશે.
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #792

J
एमा दी तेजी गुरु परंपरा
સાહિત્યક્ષેત્રમાં સતત પર્યટન કરનાર કોઇપણ વિદ્વાન્ શ્રીસુધાકળશકૃત એકાક્ષરનામમાળાના દર્શનથી વંચિત રહ્યો હાય એમ મને લાગતુ નથી. જૈત, જૈનેતરાનાં પ્રાચીન ભંડાર અને વિદ્વાનાના શાસ્ત્રસંગ્રહમાં આ ગ્રંથની અનેક પ્રતિએ છૂટીછવાઈ ષ્ટિગેાચર થાય છે. તે ઉપરથી આ ગ્રંથનું પઠન-પાઠન પૂર્વે વિશેષ પ્રમાણમાં થતુ હશે એમ અનુમાન થાય છે.
झनियतुर पिव
શ્રી સમયસુંદરગણિકૃત અષ્ટલક્ષાથી ( અર્થ રત્નાવલી ), શ્રી ગુણુરત્નપંડિતકૃત નમસ્કારપ્રથમપદાર્થ અને શ્રી માનસાગરવિરચિત પ્રિારમ્ભમના (યાગશાસ્ત્ર પ્ર. ૧ Àાક ૧૦ ) Àાકની શતાથીમાં સાક્ષી તરીકે ટાંકેલા આ ગ્રંથનાં પુષ્કળ પદ્યો નજરે પડે છે તેથી એમ સાબિત થાય છે કે આ ગ્રંથ કદમાં અત્યંત લઘુ (માત્ર àા ૫૦ ) હોવા છતાં પ્રતિપદાના ચંદ્રની માફક વિદ્વાનો તેમ જ અભ્યાસી વિદ્યાર્થીઓને પ્રથમ અત્યંત પ્રિય થઇ પડેલા હાા જોઇએ.
ગ્રંથકાર છેવટના શ્લોકમાં ‘ મલધારિષ્ટ ગચ્છના આચાર્ય શ્રી રાજશેખરસૂરિના શિષ્ય હાવાનુ જણાવે છે, પરંતુ કયા સમયમાં ? એમની ગુરુપરંપરા કઇ ? કયા ગચ્છ ? તથા એમની અન્ય કઇ કૃતિ છે કે નહી ? તેની તપાસ કરવા અત્યારસુધી કાઇનું પણુ લક્ષ ખેંચાયુ હાય એમ નહી લાગવાથી, મને એમના અંગે જે માહિતી મળી છે તે વાચકવર્ગના ઉપયેગાથે અત્રે રજુ કરું છું.
૧-૨ આ બંને પ્રથા શેઠ દેવચંદ લાલભાઈ ઝવેરી જૈન પુસ્તકાહાર કુંડ ( સુરત ) તરફથી પ્રકાશિત થયાં છે.
૩ આ ગ્રંથ હજી સુધી મુદ્રિત થયા નથી. અમેએ એની પ્રેસકાપી તૈયાર કરી છે અને અનેાર્થસાહિત્ય સંગ્રહના ખીજા વિભાગમાં પ્રગટ કરવા ઇરાદો રાખીએ છીએ.
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
४. मलधारिगच्छभर्त्तुः सूरेः श्रीराजशेखरस्य गुरोः ।
शिष्यः सुधाकलश इत्येकाक्षरनाममालिकामतनोत् ॥ ५० ॥

૨૭*

Page #793

વાચનાચાર્ય શ્રી સુધાકળશ અને તેની ગુરુપરંપરા શાંતમૂર્તિ મુનિરાજ શ્રી હંસવિજયજી મહારાજના શાસ્ત્રસંગ્રહ(વડોદરા)માં પ્રાપ્ત થયેલી સંતોનગ્રંથસારોદ્વાર ની પ્રશસ્તિ જણાવે છે કે-હર્ષપુરીયગ૭માં શ્રી અભયદેવ સૂરિ નામે આચાર્ય થયા કે જેમને ગુર્જરદેશના રાજા કર્ણદેવે મલધારીને ઈલ્કાબ અર્પણ કર્યો હતો. એમની ગચ્છપરંપરામાં સ્વ–પરસિદ્ધાંત અને સંગીત વિદ્યામાં નિષ્ણાત શ્રી નરચંદ્ર સૂરિ થયા. તેમના શિષ્ય શ્રી તિલકસૂરિની પાટે શ્રી રાજશેખરસૂરિ આવ્યા. તેમના શિષ્ય સુધાકળશે સં. ૧૪૦૬ માં આ સંગીતપનિષગ્રંથસારોદ્ધાર ર.
આ ટૂંકી છતાં અતિ ઉપયેગી પ્રશસ્તિ ઉપરથી વિશેષ જિજ્ઞાસા થતાં શ્રી દેવપ્રભસૂરિકૃત પાંડવચરિત્ર મહાકાવ્ય તેમ જ લમણગણિપ્રણીત સુપાસનાહચરિત્રણ વિગેરેની પ્રશસ્તિઓના આધારે એમની આખી ગુરુપરંપરા નીચે મુજબ જાણવામાં આવી છે–
હર્ષપુરીયગચ્છાલંકાર શ્રી જયસિંહસૂરિ શ્રી અભયદેવસૂરિ શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ શ્રી વિજયસિંહસૂરિ
શ્રી ચંદ્રસૂરિ
શ્રીદેવભદ્રસૂરિ
શ્રીવિબુધચંદ્ર
શ્રીલક્ષમણગણિ
શ્રી મુનિચંદ્રસૂરિ શ્રીદેવાદસૂરિ શ્રીદેવપ્રભસૂરિ શ્રીનચંદ્રસૂરિ
શ્રીનરેંદ્રપ્રભ
શ્રીઉદયપ્રભ
શ્રી પધારેલ
શ્રીપદ્રદેવ
શ્રીરાજશેખર
શ્રીરાજશેખર
શ્રી તિલક
સુધાકળશ
૫ આ પ્રશસ્તિનાં પદ્યો આ જ લેખમાં પ્રસંગોપાત આઘાપાછા ફટનોટમાં આવી જવાથી અહીં આપ્યાં નથી.
* ૨૮ ક
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #794

મુનિરાજશ્રી ચતુરવિજયજી આ વંશવૃક્ષમાં આપેલા કેટલાક આચાર્યોને ટૂંક પરિચયહર્ષપુરીયગચ્છ–
આ ગચ્છ કયા આચાર્યથી કયા સમયમાં નીકળ્યો તેને કંઈ નિશ્ચય થયો નથી, પરંતુ અજમેરૂ પાસે આવેલા હર્ષપુર નામના નગર ઉપરથી આની પ્રસિદ્ધિ થઈ હોય એમ સંભાવના થાય છે. કટિકગણ, ભારદ્વાજ વંશ અને પ્રશ્નવાહન કુળની આ એક શાખા છે. આ ગ૭માં નરેંદ્રાદિપ્રતિબંધક, સાહિત્યના ભ્રષ્ટાઓ, વાદીન્દ્રો તેમજ તપસ્વીએ અનેક થયા છે. શ્રી બુ. સા. કૃત ગચ્છમત પ્રબંધમાં કાન્યકુજ(કજ)નરેશ આમરાજાના પ્રતિબંધક શ્રી બપભદિસૂરિ આ ગચ્છમાં થયાનું જણાવે છે, પરંતુ મને તેને કઈ ચોકકસ પુરાવો પ્રાપ્ત થતું નથી. જે કદાચ એમનું કથન સત્ય હોય તે વિક્રમની આઠમી નવમી શતાબ્દિ પૂર્વેને ગ૭ સંભવે. શ્રી અભયદેવસૂરિ–
નવાંગી ટીકાકાર તથા સન્મતિતર્કના વૃત્તિકાર કરતાં આ આચાર્ય ભિન્ન છે. એમણે શ્રી મુનિચંદ્રસૂરિના સહવાસથી શિથિલતા દૂર કરી મુનિમાર્ગમાં પુન: જાગૃતિ આણી હતી. મોટા ભાગે વિહાર પણ તેમની સાથે જ કરતા હતા. શ્રી વીરદેવ મુનિએ એમને મંત્રાદિ વિધિવિધાનો શીખવ્યાં હતાં. ગુર્જરેશ કર્ણદેવ રાજાએ એમને “માલધારી” નામે પદ અર્પણ કર્યું હતું, તેથી તેમનાથી મલધારી ગ૭ની શરૂઆત થઈ. મલયગ૭ પણ કહેવાય છે.
૬ શ્રી વિનયવિજય ઉપાધ્યાયે સં. ૧૬૯૬માં રચેલી શ્રીકલ્પસૂત્ર સુબોધિકાવૃત્તિના આઠમા વ્યાખ્યાનમાં પ્રિયગ્રંથસૂરિના પ્રસંગે “૩૦૦ જિનમંદિર, ૪૦૦ લૌકિક પ્રાસાદ, ૧૮૦૦ બ્રાહ્મણોનાં ઘર, ૩૬ ૦૦ વણિકોનાં ઘર, ૯૦૦ બાગબગીચા, ૭૦૦ વાવો, ૨૦૦ કુવા અને ૭૦૦ દાનશાળાઓથી અલંકૃત” આ પ્રમાણે વર્ણન કરેલું હોવાથી પ્રથમ આ શહેર પુષ્કળ આબાદીસંપન્ન અને અત્યંત પ્રાચીન હોય એમ જણાય છે. ७ राजानः प्रतिबोधिता: कति कति ग्रन्थाः स्वयं निर्मिता,
__ वादीन्द्राः कति निर्जिताः कति तपांस्युग्राणि तप्तानि च । श्रीमद्धर्षपुरीयगच्छमुकुटैः श्रीसूरिसूत्रामलै:
सच्छिष्यमुनिभिश्च वैति नयरं वागीश्वरं तन्मतम् ॥ सङ्गी० अ० ६, श्लो० ४८. ૮-૯ જુઓ મલધારી શ્રી હેમચંદ્રસૂરિવિરચિત જીવસમાસ વિગેરેની પ્રશસ્તિઓ લે. ૬-૭-૮
૧૦ શ્રી મેરૂતુંગરિકૃત પ્રબંધચિંતામણિના આધારે સં. ૧૧૨૮ ના ચૈત્ર વદિ ૭ ને સોમવારે હસ્ત નક્ષત્ર અને મીન લગ્નમાં કર્ણદેવને રાજ્યાભિષેક થયો હતો. તે કર્ણ એકંદર ૨૯ વર્ષ, ૮ માસ અને ૨૧ દિવસ રાજ્ય કરી સં. ૧૧૫૦ ના પોષ વદિ ૩ ને શનિવારે શ્રવણ નક્ષત્રે વૃષ લગ્નમાં સિદ્ધરાજને ગાદીએ બેસાડી દેવલોક પામ્યો હતો.
तद्गच्छेऽभयदेवसूरिसुगुरोः श्रीकर्णभूपेन यः । સંજ્ઞા શ્રીમધારિનેતિ.........સ્વયં નિર્મિતા સંગી. અ. ૬ લે. ૪૯.
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૨૯ કે

Page #795

વાચનાચાર્ય શ્રી સુધાકળશ અને તેની ગુરુપરંપરા
વિશેષ માટે જુઓ એમના જ શિષ્ય શ્રી ચંદ્રસૂરિકૃતિ મુનિસુવ્રત ચરિત્રની પ્રશસ્તિ. શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ–
પ્રાકૃત દ્વયાશ્રયની વૃત્તિમાં રાજશેખરસૂરિ જણાવે છે કે–તેઓ મૂળ પ્રદ્યુમ્ન નામે રાજસચિવ હતા અને તેમણે પોતાની સ્ત્રી ત્યજી અભયદેવસૂરિના ઉપદેશથી તેમની પાસે દીક્ષા લીધી હતી.
એમના વ્યાખ્યાનમાં ગુજરાતનો રાજા શ્રી સિદ્ધરાજ જયસિંહ હમેશાં હાજર રહેતા અને એમના ઉપદેશાનુસાર તીર્થયાત્રાદિ અનેક ધર્મકાર્યોમાં અગ્રભાગ ભજવતો. એમના રચેલા નિમ્ન લિખિત ગ્રંથ એમની વિદ્વત્તાની સાક્ષી પૂરે છે –
૧ શ્રી વિશેષાવશ્યકવિવરણ ( રચના સંવત્ ૧૧૭૫) ૨ હરિભદ્રીય આવશ્યકવૃત્તિ ટિપ્પન (પ્રદેશવ્યાખ્યા) ગ્રં. ૪૬૦૦ ૩ શતક (પંચમ કર્મગ્રંથ) ભાગ્યવિવરણ. ચં. ૩૮૦૦ જ અનુગદ્વારવૃત્તિ. ૫ ઉપદેશમાળા (પુષ્પમાલા) પજ્ઞવૃત્તિ યુક્ત. (રચના સં. ૧૧૭૫) ગ્રં. ૧૪૦૦૦ ૬ જીવસમાસવિવરણ ગ્રં. ૬૬૨૭ ૭ ભવભાવના સૂત્ર અને તેનું વિવરણ (રચના સં. ૧૧૭૦) ૮ નંદીસૂત્ર ટિપન.
સં. ૧૧૬૪ માં કર્તાના પિતાના હસ્તાક્ષરથી લખાયેલી નં. ૬ ની તાડપત્રની પ્રત સ્તંભતીર્થ(ખંભાત)માં હોવાનું P. P. ૧/૧૮ માં સૂચવે છે.
શ્રી વિજયસિંહસૂરિ તેમજ શ્રી ચંદ્રસૂરિ પિતાપિતાના રચેલા ગ્રંથની પ્રશસ્તિઓમાં એમની સમગ્ર કૃતિઓને ઉલ્લેખ કરે છે અને પુષ્કળ ગુણે વર્ણવે છે. વિશેષ હકીક્ત માટે જુઓ P. P. ૫/૧૩/૦/૬ પેજ.
૧૧ પં. લા. ભ. કૃત જેસલમેરુ ભાંડાગારીય સૂચિપત્રમાં પૃ. ૧૮, નં. ૧૫૭ માં દ્વિતીય ખંડની પ્રત વિ. સં. ૧૪૮૮ ની લખેલી સૂચવે છે.
व्यतीते विक्रमादष्टाष्टाब्धीन्दुमित वत्सरे ।
विशेषावश्यकव्याख्यायां खण्डं लिखितं मुदा ।। ૧૨ આ ગ્રંથ ઉપર શ્રી શીલાચાર્ય કૃત ટીકા પણ છે.
૧૩ આ ગ્રંથની અંતર્ગત નેમનાથચરિત્રની સં. ૧૨૪૫ ચૈત્ર શુદિ ૧૪ની લખેલી પ્રત જેસલમેરુ ભંડારમાં છે પરંતુ તે ભવભાવનાનો પેટા ભાગ તરીકે હોવાથી અહિં જુદી ગણી નથી.
* ૩૦ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #796

મુનિરાજ શ્રી ચતુરવિજયજી શ્રી વિજયસિંહસૂરિ—
એમણે સં. ૧૧૯૧ માં ઉપદેશમાળાવૃત્તિ રચી છે. એમના શિષ્ય પદ્ધદેવ માટે સં. ૧૨૪૭ ના અષાડ સુદિ ૯ બુધે પં. સાજણે ભરૂચમાં લખેલી શ્રી કલ્પસૂત્રની તાડપત્રની પ્રત ખંભાતના શ્રી શાંતિનાથના ભંડારમાં છે. જુઓ પ્રશસ્તિ સંગ્રહ ભા. ૧, પૃ. ૫૫. શ્રી ચંદ્રસૂરિ–
સં. ૧૧૯૩ માં શ્રી મુનિસુવ્રતચરિત્ર, સંગ્રહણીસૂત્ર, નિર્યાવલિકા સૂત્રવૃત્તિ વિગેરેના રચયિતા. એમના શિષ્ય દેવભદ્ર સ્વગુરચિત સંગ્રહણીસૂત્ર ઉપર વૃત્તિ રચી છે. શ્રી લક્ષમણ ગણિના કથનાનુસાર આ આચાર્ય લાદેશમાં વિશેષ વિચરતા હોવા જોઈએ. લક્ષ્મણુગણિ તથા વિબુધચંદ્ર–
સુપાસનાહચરિયની પ્રશસ્તિમાં જણાવે છે કે–એક દિવસ શ્રી વિબુધચંદ્રસૂરિ વિચરતા ધંધુકા નગરે આવ્યા. ત્યાંના આષડ શ્રાવકે સુપાર્શ્વનાથનું ચરિત્ર રચવા વિનંતિ કરી અને તેમણે શ્રી હેમચંદ્રસૂરિના લઘુશિષ્ય(લક્ષ્મણ)ને આજ્ઞા આપી તેથી તેણે કુમારપાળ નૃપતિના રાજ્યમાં મુરૂમંડલી નગરમાં શબ્બાસુતના ઉપાશ્રયમાં વાસ કરી વિ. સં. ૧૧૯ મહા સુદિ ૧૦ ગુરુવારે શ્રી સુપાર્શ્વનાથ ચરિત્રની રચના કરી.” આ ગ્રંથ વિદ્વત્તાપૂર્ણ તેમ જ રસાસ્પદ અનેક કથાઓનો ખજાનો છે. ગુજરાતી ભાષાંતરમાં બે ભાગ પડેલ છે. મૂળ પણ પ્રતાકારે તથા બુકરૂપે છપાયેલ છે. દેવભદ્ર
એમણે શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકરવિરચિત ન્યાયાવતારસૂત્ર ઉપર ટિપ્પન રચેલ છે. ગા. ઓ. સીરીઝ તરફથી પ્રસિદ્ધ થયેલી જેસલમેરૂ ભાંડાગરીય સૂચિમાં શ્રી રાજશેખરની કૃતિ તરીકે નિર્દેશ કરવામાં આવેલ છે, પરંતુ તે બ્રાંતિજન્ય છે. જુઓ સને ૧૯૨૮ માં જૈન શ્વેતાંબર કેન્ફરન્સ તરફથી છપાયેલી આ વૃત્તિને અંતિમ પદ્ય
न्यायावतारविवृतौ विषमं विभज्य,
किंचिन्मया यदिह पुण्यमवापि शुद्धम् । संत्यज्य मोहमखिलं भुवि शश्वद्देव
भद्रकभूमिरमुनास्तु समस्तलोकः ।। આમાં તૃતીય અને ચતુર્થ ચરણના અનુસંધાનથી દેવભદ્ર એવું નામ સ્પષ્ટ રીતે દર્શાવેલ છે.
શતાબ્દિ ગ્રંથ]
*
૧
*

Page #797

વાચનાચાર્ય શ્રી સુધાકળશ અને તેની ગુરુપરંપરા એમણે કેટલા વર્ષની ઉંમરે ભાગવતી દીક્ષા સ્વીકારી હતી તેને નિશ્ચય નથી, છતાં બાલ્યાવસ્થાથી જ વિદ્યાવ્યાસંગમાં જોડાયા હતા એમ એમના પિતાના જ નિમ્ન લિખિત પદ્ય ઉપરથી જણાઈ આવે છે.
शैशवेऽभ्यस्यता तर्क रतिं तत्रैव वाञ्छता ।
तस्य शिष्यलवेनेदं चक्रे किमपि टिप्पनम् ।। શ્રી દેવાનંદસૂરિ–
શ્રીમતિં વધુમૂતિgત્ર. સંજ્ઞક શ્રી ગૌતમસ્તોત્રના રચયિતા. શ્રી દેવપ્રભ--
અનર્થરાઘવરહસ્યદર્શ, શ્રી પાંડવચરિત્ર મહાકાવ્ય તેમજ મૃગાવતીચરિત્ર (ચં. ૬૭૦) ના રચયિતા. શ્રી નરચંદ્રસૂરિ--
એમણે મહામાત્ય વસ્તુપાલના આગ્રહથી કથા (૧૫) ૧૪ રત્નસાગર, ૧૫અનર્થરાઘવટિપન, તિસાર, પ્રાકૃતદીપિકાપ્રબોધ (શ્રી હેમપ્રાકૃતરૂપસિદ્ધિ ગ્રં. ૧૫૦૦) ન્યાયકંદલી ટિપ્પનક અને સંબોધપંચાશિકા (પદેશિક) વિગેરે ગ્રંથો રચ્યા છે. સંક્ષિપ્ત સમરાદિત્ય ચરિત્રકાર પ્રદ્યુમ્નસૂરિને એમણે ઉત્તરાધ્યયનની વાચના આપી હતી. સં. ૧૨૭૧ માં એમની આજ્ઞાથી ગુણવલ્લભે વ્યાકરણચતુષ્કાવરિ રચી છે. શ્રી દેવપ્રભસૂરિનું પાંડવચરિત્ર, તેમ જ ઉદયપ્રભસૂરિના ધર્માલ્યુદય કાવ્યનું સંશોધન એમણે કર્યું હતું. વસ્તુપાલ તેજપાલના એ માતૃપક્ષીય ગુરુ હતા. સં. ૧૨૮૮ માં એમણે રચેલાં શ્રી વસ્તુપાલ મંત્રીના સ્તુતિરૂપ પ્રશસ્તિ કાવ્યો ગિરનાર ઉપરના શિલાલેખોમાં નજરે પડે છે. ૧૭ આ આચાર્ય વિદ્વાન્ હોવા છતાં સંગીતવિદ્યામાં પણ પ્રવીણ હતા.
૧૪ સં. ૧૩૧૯ વર્ષે ભાદ્રવા સુદિ પ શુક્ર મહંધીજાની શાળામાં ધનપાળે લખેલી પ્રત સંઘવીને પાડાના જેનજ્ઞાન ભંડાર પાટણમાં છે. १५ टिप्पनमनर्घराघवशास्त्रे किल टिप्पनं च कन्दल्याम् ।
સારં થોતિષમદ્ ચઃ પ્રાકૃતીકામ ૨ | ન્યાયકંદલીપુંજિકામાં શ્રી રાજશેખરસૂરિ. १६ श्रीमते नरचन्द्राय नमोऽस्तु मलधारिणे । હે મેડનુત્તરા વેનોત્તરાગ નવાના ૨૩ /
સમરાદિત્ય ૧૭ જુઓ જિનવિજય પ્રા. લે. સં. ભા. ૨, લેખાંક ૩૯-૪૨. १८ तदंशे नरचंद्रसूरिरभवत् सच्छास्त्रसंगीतभृत्
સં. સ. ૬ ૦ ૪.
+ ૩૨ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #798

शांतमूर्ति १०८ श्री हंसविजयजी महाराजना
सुविनीत शिष्य

गुरुमहाराजनी अखंड भक्ति करनार अनुकरणीय
पंन्यासजी महाराजश्री संपतविजयजी के जेओ शताब्दिनायकना संघाडामा प्रथम पंन्यास थया छे.
स्व० शांतमूर्ति मुनिराज श्री हंसविजयजी महाराज.

Page #799

Page #800

મુનિરાજ શ્રી ચતુરવિજ્યજી .... કાશહદગચછીય શ્રી ઉદ્યોતનસૂરિના પ્રીતિપાત્ર શ્રી સિંહસૂરિના શિષ્ય પ્રશ્નપ્રકાશ, જન્મસમુદ્ર (બેડાવૃત્તિ યુક્ત), પ્રશ્નશતક(સં. ૧૩૨૪ મહા સુદિ ૮ રવિવારે બેડા લઘુભગિની ૧૦૫૦ કલેકપ્રમાણ જ્ઞાનદીપિકા)ના રચયિતા એમનાથી ભિન્ન સમજવા. શ્રી ઉદયપ્રભસૂરિ
એમણે સં. ૧૨૯ માં ઉપદેશમાળા કર્ણિકા રચી છે.
ધર્માલ્યુદયના કર્તા તેમ જ મહામાત્ય શ્રી વસ્તુપાલના પિતૃપક્ષીય ગુરુ નાખેંગછીય હેવાથી એમનાથી ભિન્ન સમજવા.
કર્મવિપાક (પ્રથમ કર્મગ્રંથ), કર્મસ્તવ (બીજે કર્મગ્રંથ) અને શતક (પંચમ કર્મગ્રંથ) ઉપર ટિપ્પન રચનાર ક્યા ઉદયપ્રભ છે તે પ્રત જોયા સિવાય નિશ્ચય થાય તેમ નથી. શ્રી નરેંદ્રપ્રભ
મંત્રીશ્વર વસ્તુપાળની પ્રેરણાથી એમણે અલંકારમહોદધિ તેમજ કાકુસ્થકેલિ ગ્રંથ બનાવ્યા છે. ગિરનાર ઉપરના શ્રી નેમિનાથના દેવાલયમાં પૂર્વદ્વાર ઉપર આવેલા શિલાલેખમાં, (વસ્તુપાલની સ્તુતિ ૧૩ કાવ્ય તરિકે) એમનું નામ નજરે પડે છે. જુઓ જિનવિ. પ્રા. લે. ભા. ૧, . ૪૧. શ્રી પદ્યદેવસૂરિ
એમણે શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકરના રચેલા લબ્ધિપ્રપંચ ગ્રંથ પર લબ્ધિપ્રપંચપંચાશિકા નામની લઘુટીકા રચી છે તથા ગરહસ્ય નામનો ગ્રંથ પણ રચે છે. શ્રી તિલકસૂરિ–
સુપ્રસિદ્ધ તીર્થરાજ શ્રી આબુજી ઉપર વિમળશાહના મંદિરની બે દેવકુલિકામાં સં. ૧૩૩૮ માં આ આચાર્યના હસ્તે પ્રતિષ્ઠિત થએલી પ્રતિમાઓ છે. (જિનવિ. લે. સં. ભા. ૨, લે. ૧૪૪–૧૪૫) તથા મીયાગામમાં શ્રી મનમેહન પાર્શ્વનાથના જિનાલયમાં (સં. ૧૩૫૨ વૈશાખ વદિ ૫ સોમે), માતરના શ્રી સુમતિનાથજી (સાચા દેવ) ના મંદિરમાં સં. ૧૩૭૧ માઘ સુદિ ૧૪ સોમે અને ખંભાતમાં ખારવાડાના શ્રી મહાવીર સ્વામીના દેરાસરમાં પણ એમની પ્રતિષ્ઠિત પ્રતિમાઓ દષ્ટિગોચર થાય છે. એમણે ગ્રંથ રચેલ છે. પ્રસ્તુત વાચનાચાર્ય શ્રી સુધાકળશ પણ એમના હસ્તદીક્ષિત છે.'
૧૬ તમારફ્રીતિભ્રામિણે ગુફામ ચીક્ષાસ્ત્રમ્ સંગીત અ૦ ૬, ૦ ૪૯ - શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
જ ૩૩ *

Page #801

વાચનાચાર્ય શ્રી સુધાકળશ અને તેની ગુરુપર‘પરા
શ્રી રાજશેખરસૂરિ—
શ્રીધરની ન્યાયક દલી ઉપર પજિકા, રત્નાકરાવતારિકાપજિકા, સ્યાદ્વાદકલિકા, બડ્સ નસમુચ્ચય, પ્રાકૃતયાશ્રય વૃત્તિ ( સ. ૧૩૮૭ ) સૂરિમત્રનિત્યકર્મ, તેમનાથફાગ (સ. ૧૪૦૬) અને વિનેાદાત્મક કથા સંગ્રહુ નામના ટૂંકા રસપ્રદ અને આધક મેધસ્થાના સંગ્રહ રચ્યા છે જેનુ' ગુજરાતી ભાષાંતર છે. ધ. પ્ર. સભા (ભાવનગર) એ સ. ૧૯૭૮ માં પ્રગટ કર્યું છે. વિશેષમાં એમણે સ. ૧૪૦૫ ના જ્યેષ્ઠ માસની શુકલ પાંચમીએ દિલ્હીમાં રચેલા ચતુર્વિશતિપ્રબ ંધ (પ્રાધકોષ ) ઇતિહાસક્ષેત્ર ઉપર સારી પ્રકાશ ફેંકે છે. આમાં આચાર્ય, મંત્રી અને કવિઓનાં એકંદર ૨૪ વ નેા છે. પાટણના ભાભા પાર્શ્વનાથજીના દેરાસરમાં સ. ૧૪૧૮ બીજા વૈશાખ સુદિ ૩ બુધવારે એમના હાથે પ્રતિષ્ઠિત થએલી ધાતુમયી શ્રી પાર્શ્વનાથની પ્રતિમાએ હજી વિદ્યમાન છે. જીએ. છુ. સા. ધા. પ્ર. લે. ભા. ૧, લે ૨૨૭ પૃ. ૪૧.
શ્રી સુધાકળશ—
આ પ્રમાણે ભિન્ન ભિન્ન સાધનાદ્વારા એમની ગુરુપરંપરા તપાસતાં વિદ્વાનાના અખાડા સમાન શ્રી હ`પુરીય ( મલધારી ) ગચ્છમાં વિક્રમની ચાદમી સદીના અંતે અને પંદરમી શતાબ્દિની શરૂઆતમાં એમની વિદ્યમાનતા નિશ્ચિત થાય છે. આ સિવાય જન્મસ્થાન, જન્મસ વત્, દીક્ષાસવત્, અવસાન સમય તેમ જ એમની શિષ્યસંતતિ વિગેરે માટેના કઇ પણ સાધનેા પ્રાપ્ત નહી થવાથી તે જિજ્ઞાસા અપૂર્ણ રહે છે.
એમની કૃતિઓ-
૧ રાક્ષ નામમાહા—(શ્ર્લોક ૫૦ ) વિદ્યઢમાં સુપ્રસિદ્ધ છે અને બે ત્રણ સ્થળે મુદ્રિત પણ થઇ ગયેલ છે.
૨ સંતોનિષદ્—આ ગ્રંથ બહુ જ મોટા પ્રમાણમાં હાવા સભવ છે. એના ઉપર ખાસ પેાતાની જ રચેલી ટીકા પણ હાવી જોઇએ.
હજી સુધી કોઇ સ્થળે આ ગ્રંથ જોવામાં આવ્યેા નથી.
રૂ સંગીતોપનિષદ્રંથસારોદ્વારઉપર્યુક્ત ગ્રંથ રચ્યા પછી ૨૪ વર્ષના માટા ગાળા વટાવી પેાતાની પુખ્ત ઉમરે અભ્યાસ, ચિંતન અને અનુભવના પિરણામે સંગીતના દરેક વિષયાના નિચાડ કરી સામાન્ય બુદ્ધિના અભ્યાસીઓને પણ સહેલાઇથી જ્ઞાનપ્રાપ્તિ થાય એવા હેતુથી સંક્ષેપમાં સરલતાપૂર્વક આની રચના કરવામાં આવી છે. દરેક ઉપયોગી વિષયે ટૂંકમાં વર્ણવ્યાં છે. ગ્રંથની સમાપ્તિ કરતાં પ્રશસ્તિના ચાર કાવ્યેા આપ્યાં છે તેમાં આ બન્ને ગ્રંથાના રચનાકાળ પેાતે નીચે પ્રમાણે જણાવે છે
*૩**

[ શ્રી આત્મારામજી

Page #802

મુનિરાજ શ્રી ચતુરવિજયજી संगीतोपनिषग्रंथं खाष्टाग्निशशि( १३८०)वत्सरे ।
ऋतुशून्ययुगेन्द्वब्दे ( १४०६ ) तत्सारं चापि निर्ममे ॥ ५१ ॥ આ લેકમાં પજ્ઞ ટીકાનો રચનાકાળ જણાવ્યું નથી, તથાપિ સાદ્વારના પહેલાને સમય હોઈ શકે; કારણ કે તેના દરેક અધ્યાયના અંતે પોતે નીચે મુજબ ઉલ્લેખ કરે છે.
इति श्रीमलधारिगच्छमंडनवादीन्द्र श्रीराजशेखरसूरिशिष्यवाचनाचार्यश्रीसुधाकलशविरचिते स्वोपज्ञसंगीतोपनिषद्ग्रन्थसारोद्धारे नृत्यपद्धतिप्रकाशनो नाम षष्ठोऽध्यायः ॥ ६॥ આ ગ્રંથના છ અધ્યાય છે તેના નામ અને લકસંખ્યા૧ ગીત પ્રકાશન
લેક ૯૪ ૨ પ્રસ્તારાદિ સોપાશ્રય તાલ પ્રકાશન ૩ ગુણ-સ્વર-રાગાદિ પ્રકાશન ૪ ચતુર્વિધ વાદ્ય પ્રકાશન ૫ નૃત્યાંગ-ઉપાંગ-પ્રત્યંગ-પ્રકાશન
૧૪૧ ૬ નૃત્યપદ્ધતિ પ્રકાશન
૧૫૧
૯૮
પ૯૦
અમને ઉપલબ્ધ થયેલી પ્રતિ જે કે છે તો નવીન લહિયાની લખેલી છતાં બહુ અશુદ્ધતા નથી. પ્રતને કદ ઇંચ ૧૧–૫ છે. પત્ર સંખ્યા ૨૦. બન્ને બાજુ મળી લાઈન ૩૦ અને દરેક લાઈનમાં આશરે ૫૫ અક્ષર છે.
આ ગ્રંથને આદ્ય કલેક આ પ્રમાણે– आनन्दनिर्भरपुरंदरपंकजाक्षी-नाट्यक्षणत्रुटितहारलताविमुक्तैः । मुक्ताफलैः किल दिवापि विसर्पितारा, यद्देशनावनिरभूत् स जिनः श्रिये वः ॥ १ ॥
દરેક અધ્યાયની શરૂઆતમાં ભિન્ન ભિન્ન રીતે મને હર કાવ્યમાં જિનસ્તુતિ કરવામાં આવી છે. પ્રસંગોપાત નાદ-રાગરાગિણી વિગેરેની ઉત્પત્તિ આદિ અનેક વિષયે ચચી ગ્રંથના ગૌરવમાં વધારો કર્યો છે. ગા. ઓ. સીરીઝ તરફથી છપાયેલ સંગીતમકરંદ તથા સંગીતપારિજા કરતાં આ ગ્રંથ વિશેષ મહત્તાવાળો છે એમ મારું માનવું છે.
આ બન્ને ગ્રંથે મળી શકે તેટલા સાધને એકત્રિત કરી સુંદર રીતે નવીન પદ્ધતિ પ્રમાણે પ્રસિદ્ધ કરાવવાની જરૂર છે. જો કેઈપણ સંસ્થા વિગેરે આ કામ ઉપાડી લે તે ગ્રંથરત્ન ઉધહીને ભેગ થતો બચે, જ્ઞાનોદ્ધારનો સારો લાભ મેળવે અને સંગીતપાસ માટે એક અપૂર્વ સાધનની ભેટ ધરી ગણાય. શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
*
* *

Page #803

ઈ. તિ હા. સ. અને દર્શન
લે. સુશીલ
[ થોડા દિવસ ઉપર બંગીય મહાકાષના ચાર વિભાગ બંગાળી ભાષામાં પ્રકટ થયેલા જોવામાં આવ્યા. એના મુખ્ય સંપાદક શ્રીયુત અમૂલ્યચરણ વિદ્યાભૂષણ છે. દર્શન, ઇતિહાસ, સાહિત્ય, કાવ્ય, ગણિત એમ શાખાવાર એના ખાસ સંપાદકોની લગભગ ૪૦-૫૦ જેટલી મોટી સંખ્યાની એક સમિતિ છે. શ્રી રવીંદ્રનાથ ટાગોર જેવા વિશ્વમાન્ય પુરુષે
એ કેષના વિકટ કાર્યને અભિનંદન તથા આશીર્વાદ આપ્યા છે. જૈન ઇતિહાસ, સાહિત્ય તથા દર્શન સંબંધી વિવેચનોમાં પણ સંપાદકે નિષ્પક્ષપાત રહ્યા છે. જૈન ઇતિહાસ તથા દર્શન વિષે માહિતી પૂરી પાડનાર કેટલાક શબ્દ, ગામે, નામોની જે ડી યાદી એ કષમાંથી ઉતારી લીધી હતી તે અહીં રજુ કરી છે. જેન સમા જના સાહિત્યસેવીઓ જે પોતાનો આ સ્વતંત્ર કેષ તૈયાર કરવા માગે તે છૂટીછવાઈ
સિક, બોધક તથા પ્રેરક માહિતી સંકલિત કરી શકે. એક દિશાસૂચન તરીકે પણ છે આ ઉદ્ધરણ ઉપયોગી થશે એવી ઉમેદ છે. ]
ઘણા રાસ,
: અઈ હલ અથવા અઈવદ્ધિ :
મૂળ આર્યપુર ઉપરથી અઈહલ અથવા અઈવધિ નામ પડયું હોય એમ વિદ્વાને કહે છે. અઈહેલ, મુંબઈ ઇલાકામાં-વિજાપુર જીલ્લામાં, બાદામી તાલુકાનું એક ગામ છે.
ઈ. સ. ના સાતમા-આઠમા સૈકામાં ચાલુક્યોની પશ્ચિમ પ્રાંતની રાજધાનીનું એ શહેર હતું. એ વખતે અઈહાલની આસપાસ મજબૂત કિલ્લો હતો તથા શહેરમાં પણ વિશાળ રાજમાર્ગો હતા. આ શહેરમાં અને શહેરની આસપાસના પ્રદેશમાં ઘણું પ્રાચીન મંદિરોના ભગ્નાવશેષ મળી આવે છે. ઓછામાં ઓછાં ૬૦-૬૫ જેટલાં મંદિરની સંખ્યા થવા જાય છે. પૂર્વ અને ઉત્તર-પૂર્વ દિશામાં બે ગુફાઓ પણ છે.
[શ્રી આત્મારામજી

Page #804

શ્રી. ભીમજીભાઈ હરજીવન (સુશીલ )
[ પૃ. ૩ ૬

Page #805

Page #806

શ્રી. સુશીલ
આ નદી અને પહાડને લીધે સૃષ્ટિ સાંદર્ય પણ અહીં લહેરાય છે.
ગામની પૂર્વ દિશાએ મેગુટી નામનું એક જૈન મંદિર છે. એક લાંબે શિલાલેખ મળી આવ્યો છે તે ઉપરથી, શક પ૫૬ (૬૩૪-૬૩૫ ઇ. સ. ) માં ચાલુક્યરાજ બીજા પુલકેશીના સમયમાં, શ્રી વરકીર્તિએ એની પ્રતિષ્ઠા કરી હોય એમ જણાય છે. એક જૈન ગુફા પણ છે.
ગામની ઉત્તર દિશામાં એક પ્રાચીન મંદિર છે. આજે એ દુર્ગામંદિરના નામે ઓળખાય છે. એના બાહ્ય તથા ભીતરી સ્થાપત્ય ઉપરથી, કેટલાક પંડિત એવું અનુમાન કરે છે કે મૂળ એ બૌદ્ધોનું ચૈત્યમંદિર હોવું જોઈએ. મંદિર ઘણું સુંદર તથા મનોરમ છે. વૈષ્ણવ દેવતાઓની અધિકતા એમ સૂચવે છે કે કોઈ સમયે આ મંદિર ઉપર વૈષ્ણવોનો અધિકાર પ્રવર્તતા હશે. શિવમંદિરના કેટલાક અવશેષો સૂચવે છે કે શેવોએ પણ એ મંદિર ઉપર થોડો ભોગવટે માર્યો હશે. બાકી મંદિરમાંના કેટલાક શિલાલેખો તે જૈન સંપ્રદાયના એક મંદિર તરિકે જ એને ઓળખાવે છે. સંભવ છે કે જૈન સંઘની રાજકારણી જાહોજલાલી વખતે વૈષ્ણવ અને શાને ખસેડી જૈન ઉપાસકાએ એ મંદિર પિતાને કબજે કર્યું હોય.
અહીં એક બીજું વિરૂપાક્ષ નામનું મંદિર છે. આજે એની ઉપર લીંગાયતોનો અધિકાર છે, પણ એના દક્ષિણકાર ઉપરથી એમ લાગે છે કે મૂળ એ મંદિર જેનેનું જ હોવું જોઈએ. પ્રાચીન કાળમાં કોઈ હિંદુ મંદિરનું મુખ દક્ષિણ દિશા તરફ રહેતું ન હતું. મંદિર ઉપર પણ ક્રાંતિના કેટલા ઓળા ઉતરે છે?
: શિલાલેખમાં ઈતિહાસ : મેગુટી-મંદિરનો શિલાલેખ તો ઈતિહાસના મહાગ્રંથનું એક પૃષ્ઠ છે એમ કહીએ તો પણ ચાલે. રાજા પુલકેશી અને તેના પૂર્વજોની ઘણુંખરી માહિતી આ શિલાલેખ પૂરી પાડે છે. સંસ્કૃત અને કાનડી ભાષાના બે ભાગમાં આ લેખ વહેંચાયેલો છે. સંસ્કૃત લિપિવાળો ભાગ સાતમા સૈકાને છે. એનો ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે:
ભગવાન જિતેંદ્રનો જય હે ! અપરાજેય ચાલુક્યકુળને જય હે ! સત્યાશ્રય હંમેશા જયવંત વત્તે !
ચાલુક્યવંશના બહુ રાજાઓ થઈ ગયા તે પછી એ જ વંશમાં એક જયસિંહવલ્લભ નામના બહુરણુવિજયી, પરાક્રમી નૃપતિને જન્મ થયો. એને પુત્ર રણરાગ, એનો પુત્ર ભાગ્યવાન પુલિકેશી, વાતાપીપુરીને અધીશ્વર હતો. એણે અશ્વમેધ યજ્ઞ કર્યો હતો, એને કીર્તિવર્મા નલ નામે એક પુત્ર હતો. એ કદંબ અને મૌને માટે પ્રલયકાળ સમે હતે. કદંબકુલને એણે વંસ કર્યો. એની પછી એને બહાને ભાઈ મંગલેશ ગાદી ઉપર આવ્યો.
મંગલેશે પૂર્વ તથા પશ્ચિમના સમુદ્ર પર્યત દિગવિજય વર્તાવ્યો અને કટછરીઓને યુદ્ધમાં હરાવી એમની રાજ્યલક્ષ્મી લઈ લીધી. તે પછી તેણે ભારે સૈન્ય સાથે રેવતીઠીપ ઉપર ઘેરો ઘાલ્યો. મંગલેશના હોટા ભાઈને પુત્ર પુલિકેશી, મંગલેશના ભયથી રાજ્ય છોડીને નાસી ગયે. મંગલેશ પિતાની ગાદીએ પોતાના પુત્રને બેસારી સ્વર્ગ સંચર્યો.
એટલામાં રાજ્યમાં અશાંતિની આગ ફેલાઈ. એ તકનો લાભ લઈ બીજા કેટલાક શત્રુઓ ચાલુક્ય
શતાબ્દિ ગ્રંથ)
* ૨૭

Page #807

ઇતિહાસ અને દર્શોન
રાજ ઉપર ચડી આવ્યા. પુલિકેશીએ પેાતાના બાહુબળથી એમને પરાભવ કર્યાં. આપ્પાયિકાખ્ય ગાવિંદ, કે જે ભીમા નદીની ઉત્તર તરફ ધસી આવ્યા હતા તે પુલિકેશીના પરાક્રમની વાત સાંભળી, સીધા પેતાને ઘેર ચાલ્યેા ગયા. નદીના કાંઠા ઉપરની વનવાસી નગરીને પુલકેશીએ ઘેરી લીધી. ગંગ તથા આભૂપ નૃપતિઓએ પુલકેશીનુ સ્વામીત્વ સ્વીકારી લીધું. ક્રાંકદેશમાં મૌર્યાને પ્રભાવ ઝાંખા પડ્યો. પશ્ચિમ કિનારા ઉપરની બીજી એક નગરી ઉપર આક્રમણ કર્યું. લાટ, માળવા તથા ગુજરાતના રાજાએ પુલકેશીનું શાસન કબૂલ રાખ્યું. આર્યાવર્ત્તના સમ્રાટ જેવા મહારાજા હર્ષોંના મ્હોં ઉપરનું હાસ્ય પણ ઊડી ગયું.
હુજારા ગામેાના અધીશ્વર મહારાષ્ટ્રીને, એણે પેાતાના પગ પાસે નમાવ્યા. કલીંગ, કૈાશલના ભૂક્કા ઉડાડી મૂકયા. પિષ્ટપુરતા કહ્યો તે એવા પીસી નાખ્યા કે એની રજે રજ આકાશમાં ઊડી ગઈ. કુણાલ-સરાવરનું પાણી મનુષ્યાનાં લેાહીની નદી મળવાથી લાલરંગી બની *ગયું. પલ્લવપતિનું પરાક્રમ કાંચીપુરની ચાર દીવાલા વચ્ચે જ કેદી જેવું બની ચૂકયુ હતુ. કાવેરી નદીમાં એણે હાથીઓના જૂથને પૂલ બાંધ્યા અને એની સહાયથી ચોલ, પાંડ્ય તથા કેરલ વિગેરેની શાભા-લક્ષ્મી વધારી.
अपरिमितविभूतिस्फीत सामन्तसेना मकुटमणिमयूखाक्रान्तपादारविन्दः । युधिपतितगजेंद्राणी कबीभत्सभूतो भयविगलितहर्षो येन चकारि हर्षः ॥
આવા સર્વાંગ્દિવિજયી, સત્યાશ્રય, વાતાપી નગરીમાં બેઠે બેઠે સમસ્ત પૃથ્વી ઉપર–એક નગરીની જેમ-પેાતાની આણ વર્તાવતા. મહાભારતનું યુદ્ધ વીત્યા પછી ત્રણ હજાર, સાતસે। પાંત્રીસ વર્ષ બાદ, શક નૃપતિના પાંચસો છપ્પન વર્ષાં પસાર થયા બાદ, કલિયુગમાં, જિતેદ્રનું આ મંદિર સત્યાશ્રયના અનુગ્રહથી રવિકીત્તિએ? નિમ્યું. આ કાવ્ય કાલિદાસ અને ભારવીની જેમ પ્રસિદ્ધ કવિ રવિકીત્તિએ પોતે રચ્યું છે.
આ લેખમાંની પંક્તિ ઉપરથી રવિકાર્ત્તિ અલકારશાસ્ત્રમાં ખૂબ નિપુણ હોય એમ લાગે છે. એમના ઉત્પ્રેક્ષા અલંકાર તા આબાદ છે. કાલિદાસના રઘુવંશના કેટલાક શ્ર્લોકેાની આ ક્ષણે સ્હેજે સ્મૃતિ થઇ આવે છે. કાવ્યમાં આર્યાં, શાર્દૂલવિક્રીડિત, ઉપજાતિ, રથેાદ્ધતા, ઔપચ્છન્દસિક, વ્રુતવિલંબિત, વસન્તતિલકા, વશસ્થા, માલિની, સ્રગ્ધરા મન્દાક્રાંતા, મત્તુભવિક્રીડિત, ઇન્દ્રવજ્રા, અનુષ્ટુપ, પ્રહર્ષિણી અને આર્યાગીતિ વિગેર છંદ વપરાયા છે. વિકીર્ત્તિના પાંડિત્યના તથા કવિત્વશક્તિના એ પુરાવા છે.
: અકલક, અકલ કચ,, અકલ’કદેવ
એ નામના, દિગંબર જૈન આમ્નાયમાં એક પ્રસિદ્ધ દાર્શનિક થઇ ગયા છે. મહીસુરના શ્રમણ
*૩*

*
१ त्रिंशत्सु त्रिसहस्रेषु भारतादाहवादितः सप्ताब्द शतयुक्तेषु पंचसु ॥
पंचाशत्सु कलौ काले षट्सु पंचशतासु च । समासु समतीतासु शकानामपि भूभूजाम्-
सनद्धवारणघटा स्थगितान्तरालम्, नानायुद्धक्षतनरक्षतजाङ्गरागम् ।
आसीजलं यदवमर्दितमभ्रगर्भं, कौणालमंबरमिवार्जितसान्ध्यरागम् ॥

[ શ્રી આત્મારામજી

Page #808

શ્રી. સુશીલ
બેલગોલમાં એમને જન્મ થયો હતો. ઈ. સ. ની સાતમી સદી–પ્રથમાધે, એમને જન્મસમય મનાય છે. એમ કહેવાય છે કે તેઓ રાજપુત્ર હતા. ધર્મની શોધમાં એમણે પિતૃગૃહનો ત્યાગ કર્યો હતો.
ઈ. સ. ૭૫૩-૫૪ માં રાષ્ટ્રકૂટરાજ દક્તિદુગે, ચાલુકને હરાવી કાંચીનગરીને કબજે લીધે હતા. અકલંકદેવ એ વખતે વિદ્યમાન હતા. દાર્શનિક તરિકેની એમની પ્રતિષ્ઠા સ્થાપિત થઈ ચૂકી હતી. દંતિદુર્ગની પછી જ્યારે કૃષ્ણરાજ (પ્રથમ) શુભતુંગ ગાદી ઉપર આવ્યો ત્યારે પણ અકલંકદેવ પિતાનું ઉચ્ચ સ્થાન જાળવી રહ્યા હતા. - કાંચીરાજ હિમશીતલના સમયમાં, રાજસભામાં જ બૌદ્ધો સાથે ઘણો મોટો શાસ્ત્રાર્થ થયો હતો અને બૌદ્ધો એમાં હારી ગયા હતા. વધુમાં એમ પણ કહેવાય છે કે શાલીવાહન શક ૭૧માં હિમશીતલના સમયમાં, ઉત્તરાપથથી ઘણા જેને કાંચીમાં આવીને વસ્યા હતા. એ વખતે કાંચી અરણ્ય જેવું જ હતું. જેનેએ અરણ્ય કાપીને સાફ કર્યું અને વસવાટ શરૂ કર્યો. એ જ અરસામાં, શાસ્ત્રાર્થમાં બૌદ્ધોને અકલંકદેવે હરાવ્યા. પહેલાં તો એવો ઠરાવ થયો હતો કે બૌદ્ધો જો હારે તો એમને ઘાણીમાં ઘાલી પીલી નાખવા, પરંતુ રાજા પોતે દયાળુ હોવાથી એમને સિંહલદ્વીપમાં નાસી જવાની પરવાનગી મળી.
અકલંકે, સામન્તભદ્ર નામના જૈન દાર્શનિકની “ તમીમાંસા” ઉપર અષ્ટશતી ટીકા લખી છે. એ સિવાય “ લઘીયઐય” “ ન્યાયવિશ્રય” “અકલંકસ્તોત્ર” “સ્વરૂપસંબોધન ” “ પ્રાયશ્ચિત્ત” “દેવામસ્તોત્રન્યાસ” “પ્રમાણરત્નપ્રદીપ” અને “તત્વાર્થવાર્તિક' નામના ગ્રંથ ઉપર તત્ત્વાર્થ વાર્તિક વ્યાખ્યાનાલંકાર નામે ટીકા પણ લખી છે. કાનડી ભાષામાં “જૈન વર્ણાશ્રમ” નામે એક ગ્રંથ પણ એમણે રચે છે.
આપ્તમીમાંસા વિષે બીજી “અષ્ટસહસ્ત્રી” ટીકા લખનાર શ્રી વિદ્યાનંદ અથવા પાત્રકેસરીએ શ્રી અકલંકદેવનો નામોલ્લેખ કર્યો છે–પોતે એમના જ પગલે ચાલ્યા છે એમ એમણે સ્વીકાર્યું છે. માણિકયનંદીએ પિતાના “પરીક્ષામુખ” માં અને પ્રભાચંદે ‘પ્રમેયકમલમાર્તડ'માં આ અકલંકનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. * ન્યાયમદ-ચન્દ્રોદય નામક અકલંકરચિત લધીયઐય ગ્રંથની ટીકામાં એમણે પોતાને એમના શિષ્ય તરિકે ઓળખાવ્યા છે.
१ जीयाच्चिरमकलंकब्रह्मा लघु हव्व नृपतिवरतनयः'
अनवरतनिखिलविद्वजननुत विद्यः प्रशस्तजनहृद्यः
इति तत्त्वार्थवार्तिकव्याख्यानालंकारः प्रथमोऽध्यायः એક “ દિગંબર કથા કેષમાં ” નિષ્કલંક તથા અકલંકને, માન્યખેટના શુભતું. રાજાના પુત્ર તરીકે ઓળખાવ્યા છે. શ્રી ભાંડારકર માને છે કે એ રાજા પ્રથમ કૃષ્ણ હોવો જોઈએ.
૨ શ્રવણબેલગોલાના એક શિલાલેખમાં મહિલસેન કહે છે કે અકલંકદેવે મહારાજ સાહસતું ગની સભામાં ત્રણ લોક ઉચ્ચાર્યા. ત્રીજા કલેકમાં ધેના પરાજયને પ્રસંગ વર્ણવાયેલો છે –
नाहंकारवशीकृतेन मनसा न द्वेषिना केवलम् , नैरात्म्यं प्रतिपद्य नश्यति जने कारुण्यबुध्ध्या मया । राज्ञः श्रीहिमशीतलस्य सदसि प्रायोविदग्धात्मनो. बौद्धौघान् सकलान् विजित्य सुगतः पादेन विस्फोटितः * अकलंकवचोम्भोधे ऋने येन धीमता. न्यायविद्यामृतं तस्मै नमो माणिक्यनन्दिने
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૩૯ ૪

Page #809

ઇતિહાસ, અને દન
જૈન હિરવ’શના રચિયતા ( શકાબ્દ ૭૦૫) જિનસેન, આદિપુરાણમાં અકલકને સભારે છે. કાનડી વિ પંપ પણ એમનું નામ નોંધે છે. ( શકાબ્દ ૮૬૭) પાન્ન, કમલભવ, નાગચંદ્ર વિગેરે પણ અટ્ઠલકના નાનિર્દેશ કરે છે. સાયનમાધવે ‘ સદનસગ્રહ ’માં અકલંકદેવરચિત સ્વરૂપ સ’એધનમાંથી અવતરણા લીધાં છે.
મહીસુરના ખેલગામીના એક શિલાલેખમાં [૧૦૭૭ ] અને સૌંદતિના એક શિલાલેખમાં ( શકાબ્દ ૯૦૨ ) અકલંકદેવનું નામ આવે છે.
ઈ. સ. ના તેરમા સૈકામાં આ જ નામના બીજા એક જૈન પડિત થઇ ગયા છે. તેએ મહીસૂરમાં રહેતા. નાગર જીલ્લાના એક કાનડી શિલાલેખમાં લખ્યું છે કે અકલક અને પુષ્પસેન બન્ને રાજગુરુ હતા.* અકલંકને અહીં સકલાગમકેાવિદ, મહામડલાચાર્ય' તરિકે એળખાવ્યા છે. એમણે તથા પુષ્પસેને ઇ. સ. ૧૨૫૫ માં યોગાસને પોતાના દેહ ત્યજ્યા હતા.
અઢારમા સૈકાને અંતે અને એગણીસમા સૈકાનાં આરંભમાં અકલકભટ્ટ નામના એક ચિંત થઈ ગયા. તે પાસ્તકગચ્છ અથવા દેશીગણુ સંપ્રદાયના હતા. કનકગિરિ જૈન પ્રતિષ્ઠાનના તે મુખ્ય આચાર્ય હતા. ૧૮૧૭ માં ચામરાજનગર તાલુકાના મલેયુરૂ ગામ પાસે એક પહાડ ઉપર એમનું અવસાન થયું હતું.
: અકલકસ્વામી :
આ નામના એક ચિકિત્સાશાસ્ત્રકાર થઇ ગયા છે. એમણે વિદ્યાવિનાદ ગ્રંથ રચ્યા છે, પણ એમના સમય તથા વંશના પત્તો નથી મળ્યો. એમણે પેાતાના પ્રથમાં પુન્નાગ, અશાક, દેવદારુ, સરલ, ચંદન, બકુલ, કપિત્થ, જંબુ, ડુંબર, પનસ, વત્સક, ધન જય વિગેરે વૃક્ષોનાં લક્ષણો વર્ણવ્યાં છે; પરંતુ એમના સમય તથા વંશનેા ગ્રંથમાં કંઇ ઉલ્લેખ નથી. ગ્રંથની પુષ્ટિકામાં નીચેના શબ્દો છે.
श्रीमदर्हत् परमेश्वरचारुचरणारविन्दद्वन्द्वगन्धगुणानन्दितमानसा शेष कलाशास्त्रप्रवीणपरमागमत्रयवेदिप्राणापायागमान्तर समुदितवैद्यशास्त्रां बुनिधिपारगसर्वविद्यानन्दमानसश्रीमदकलङ्कસ્વામીવિવિતમહાવૈદ્યરાત્રે વિદ્યાવિનોવાસ્થ્ય........
: અકાદેવી—( ઇ. સ. ૧૦૧૦-૧૦૫૪ ) :
આ મહિલા, કલ્યાણના પશ્ચિમ ચાલુકયવંશીય દશવમાં અથવા યશોવર્માની પુત્રી હતી. ચાલુકયવંશના બારમા ગાદીપતિ વિક્રમાદિત્ય-પાંચમાની ન્હાની વ્હેન અને ચૈાદમા રાખ-જયસિંહ–બીનની મ્હાટી મ્હેન થાય.
* महामंडलाचार्यऋम् राजगुरुगलम् अप्प श्रीपुष्पसेन देवक्रम् |
अकलंकदेवऋम् सन्न्यासविधियिम् सुभिपिमुक्तिपथवम् पददरुं ॥
१ श्रीमद् देवरदेववन्दितजिनांघ्रि द्वन्द्वसंकारितप्रेमम् वेत्तसमस्तभव्यजनरिन्दम् शोभितम् सद्दगुगोदामम् भट्टाकलंकमुनिपम् त्रैलोक्यसंपूजितम् —
***

[ શ્રી આત્મારામજી

Page #810

શ્રી. સુશીલ
અક્કાદેવીની વિશેષતા એ છે કે ભારતવર્ષીમાં જે સ્ત્રીએએ રાજ્ય ચલાવ્યાં છે તેમાં આ અક્કાદેવીની પણ ગણત્રી થાય છે. રાજકાજમાં એણે સારી નામના મેળવી હતી. શ્રી જિનેશ્વરદેવની અનુવિયની હતી. ૧૦૪૧ માં, સામેશ્વરના સમયમાં એક જૈન મંદિરને મુખ્ય મદદ કરી હતી.
અક્કાદેવી કિચુકાડની શાસનકર્તી હતી. એને એ હેાટા ભાઇઓ હતાઃ ( ૧ ) પાંચમે। વિક્રમા દિત્ય અને ( ૨ ) અય્યન. એક ન્હાના ભાઇ હતા અને ન્હાના ભાઇનેા પુત્ર, અનુક્રમે દ્વિતીય જયસિંહ તથા પ્રથમ સામેશ્વર હતા. એ ભાઇઓની હૈયાતીમાં અક્કાદેવી રાજ્ય ચલાવતી. ધારવાડ જીલ્લામાંથી મળી આવેલા સુડીને શિલાલેખ એની સાબિતી આપે છે. બીજો એક હાટુરના શિલાલેખ જણાવે છે કે અક્કાદેવી, વનવાસીમાં શાસનકર્તી હતી.
ઈ. સ. ૧૦૪૧ માં, અક્કાદેવીએ ગેાકાકના કીલા કરતા ઘેરા નાખ્યા હતા. એ ઉપરથી તેણી શાંત શાસનકા ઉપરાંત યુદ્ધમાં પણ આગળ પડતા ભાગ લેતી હૈાય એમ જણાય છે.
: અક્રિયાવાદ [ Fatalism, Determinism ] :
ભારતીય બધા દાર્શનિકા કક્ળ અને જન્માંતરવાદમાં માને છે. પૂના કયેાગે વમાન જન્મ મળ્યા છે એમ સૌ સ્વીકારે છે. ઉપનિષદોમાં પણ એ વાત છે અને પ્રચલિત લાકકથા પણ એને પુષ્ટિ આપે છે. કમફળ, અમેધ અદૃષ્ટરૂપે આપણા જીવનનુ નિયમન કરે છે. કફળની સામે થવાનું કાઇનામાં સામર્થ્ય નથી. હિંદુ સંપ્રદાય (ખાસ કરીને વહેવારમાં) ર્મોટે ભાગે અષ્ટવાદી છે.
અદષ્ટવાદીઓ–ઉદ્દામ અદૃષ્ટવાદીઓને એક વર્ષાં એવા પણ છે કે જે ક`ફળના પ્રભાવની વાત નથી માનતા. અદૃષ્ટની સત્તા અજબ છે એમ તે માને છે, અષ્ટની સત્તા જ માનવ જીવન ઉપર આણુ વર્તાવે છે એમ કહે છે; પણ સાથે સાથે તે એમ પણ કહે છે કે અદૃષ્ટ અને કફળને કંઇ સંબંધ નથી. અદૃષ્ટ એક સ્વાભાવિક નિયમ છે અને એ નિયમને અનુસરી જીવ જન્મ ધરે છે. એ નિયમને કાઇથી વ્યતિક્રમ થઇ શકતા નથી. કાઇ કાઇ કહે છે કે, નાની તે અજ્ઞાની બન્નેને ચતુર્ભૂતાત્મક શરીર ધારણ કરવુ પડે છે અને મૃત્યુ પછી એ ચારે ભૂત-પદાર્થ વિલીન થઇ જાય છે.( આ લેાકેા ક્ષિતિ, અપ્, તેજ અને વાયુ એવા ચાર મૌલિક પદાર્થો માને છે–આકાશનુ અસ્તિત્વ નથી સ્વીકારતા.) આવા એકાંત અદૃષ્ટવાદીઓની એક શાખા અક્રિયાવાદીના નામે પરિચિત છે.
એમને સ્વાભાવિક સિદ્ધાંત એવે છે કે કારણ સિવાય જન્મ જેવું કાર્યં ન સંભવે. મતલબ કે આપણા જન્મમાં કાઈ એક અપરજ્ઞાત કારણ છે. આવિક સંપ્રદાયના પ્રવક ગોશાળ જીવ-જગતમાં, કાર્યાંનું ઉત્પાદક કારણ નથી સ્વીકારતા. ગેાશાળને આ મતવાદ, ઉદ્દામપંથી અદૃષ્ટવાદીઓના અક્રિયાવાદ તરિકે ઓળખાય છે.
ઉવાસગ–દસા-એમાં ગેાશાળના અક્રિયાવાદ વિષે આવા ઉલ્લેખ છેઃ “ શક્તિ, સામર્થ્ય, પરિશ્રમ જેવી કાઇ વસ્તુ કે પ્રભાવ નથી. સમસ્ત વસ્તુઓ, વિષયેા અખડભાવે નિયમિત છે. ' અર્થાત્ પ્રત્યક્ષ કે પરાક્ષ જગતમાં કારણુ જેવું કઈ નથી, કારણ વિના પણ માણસ પવિત્ર તથા શુદ્દે ખની શકે. જગતમાં કાઈ, કાષ્ટના ઉદ્યમ કે પ્રયત્ન ઉપર આધાર રાખતું નથી.
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]

* ૪૧ *

Page #811

ઇતિહાસ અને દન
માનવીનું અદૃષ્ટ જ બધી વિચિત્રતાએના મૂળમાં છે. ( દીર્ઘાનકાય ) અદૃષ્ટને લીધે જ મનુષ્ય ઇષ્ટ માર્ગે વળે છે અને મનુષ્યની સામાજિક સ્થિતિ તથા વ્યક્તિગત જીવન પણ એને જ આભારી છે. મહાભારતમાં એવો ઉલ્લેખ છે કે સ્વભાવથી જ મનુષ્ય કાર્યાભિમુખ બને છે. સ્વભાવ, નિયતિ, અદષ્ટ વિગેરે શબ્દો પોતે લૌકિક વ્યર્થતા સિદ્ધ કરે છે. આ પ્રકારના અક્રિયાવાદ, બ્રાહ્મણધર્મના વિરોધી હેાવાનું મનાય છે.
ખરું જોતાં અક્રિયાવાદ જેવા કાઇ મત પ્રાચીન કાલથી ઉતરી આવ્યા હોય એમ નથી લાગતું. અક્રિયાવાદ, અથવા સસંતવાદ ( શાશ્ર્વતવાદ ) અનેકાન્તમાંથી નીકળ્યા હશે. નૈતિક ચરિત્રના વિચાર– પ્રસંગે અક્રિયાવાદ અસ્તિત્વમાં આવ્યા હાય. રૈનાના મૌલિક સાત પદાર્થો પરસ્પરમાં ભળી જઇ શકતા નથી એને લીધે એ વાદને અક્રિયાવાદ તરિકે ઓળખાવ્યા હોય. અક્રિયાવાદમાં અષ્ટ એ જ સ્વક્રિય અને સ્વપ્રધાન છે તેથી એને એ નામ મળ્યુ હોય. બીજા દર્શને કવડે જ મૂળાકુળ માને છે. આ લેકા કર્મા પ્રભાવ નથી સ્વીકારતા, તેથી અક્રિયાવાદમાં એ અ કિવા તાત્પ હાય એમ સભવે છે.
બૌદ્ધ થમાં અક્રિયાવાદનું વિવરણ મળે છે. એ વિવરણ પ્રમાણે એમાં સ્વતંત્ર વિચારને મુલ્ સ્થાન નથી. નૈતિક જવાબદારી પણ એમાં રહેતી નથી. જન્માંતરવાદ ઊડી ાય છે. નાન તથા ધર્માંની સહાયથી મુક્તિ મળી શકે એ માન્યતા એમાં ટકી શકતી નથી. કાર્ય-કારણુ સંબંધ પણ નથી રહેતેા. અક્રિયાવાદ એ પ્રકારને છેઃ ( ૧ ) પૂથ્વન્તકલ્પિક-આ સંપ્રદાયના આચાર્યાં વિષ્ટિરૂપે સૃષ્ટિના પ્રારંભની ગવેષણા કરે છે. ( ૨ ) અપરન્તપિક-આ મતવાદી જગત્-પરિણતિના સમાધાનમાં તલ્લીન રહે છે.
જૈન સંપ્રદાયમાં, ચેારાશી પ્રકારના અક્રિયાવાદી માન્યા છે:---
જીવ, અજીવ, આશ્રવ, બંધ, સંવર, નિર્જરા અને મેાક્ષ એ પ્રમાણે જેનેએ સ્વીકારેલા સાત તત્ત્વો ન માગે; વળી જેએ કાળ, ઈશ્વર, આત્મા, નિયતિ, સ્વભાવ અથવા યા દિનુ કર્તૃત્વ સ્વીકારે; વળી જેએ ઉક્ત સ્વપ્રધાન પદાર્થાને સ્વેચ્છાચારી તથા અન્ય કોઇના કર્તૃત્વ ઉપર આધાર રાખતા માતે. પરસ્પરના સમવાયથી ( છ××૬ ) એ ૮૪ ભેદ પડે છે. અક્રિયાવાદની બૌદ્ધોએ તથા જૈનેએ ખૂબ ઝાટકણી કાઢી છે.
અક્રિયાવાદી આજીવિકાને, અશાકના સમયમાં એક ખાસ સત્ર હતા. દક્ષિણભારતના શિલાલેખા, એમની હૈયાતી તેરમા સૈકા સુધી સ્વીકારે છે.
(6
જન્માંતરવાદનું વર્ણન કરતા ગોશાળા કહે છે ક મનુષ્યને ૮,૪૦૦,૦૦૦ મહાકલ્પ પર્યંત, મુક્તિને અર્થે, જન્મ-મૃત્યુની ઘટમાળમાંથી પસાર થવાનું રહે છે. આ ભવભ્રમણામાં મનુષ્યને સાત વાર દેવયોનિ અને સાત વાર્ મનુષ્યાતિમાં આવવુ પડે છે. આખરે મનુષ્ય મુક્ત અને છે. જો કે અક્રિયાવાદીએ કના પ્રભાવને અસ્વીકાર કરે છે તેા પણ ગેાશાળ તે મુક્તિને માટે તપશ્ચર્યાને સહાયક માને છે.
* ટીકાકારોના કથન પ્રમાણે તે ક્રિયાવાદીના ૧૮૦, અક્રિયાવાદીના ૮૪, અજ્ઞાનવાદીના ૬૭ અને વૈચિ
કવાદીનાં ૩૨ સંપ્રદાયા છે.
* ૪૨

[ શ્રી આત્મારામજી

Page #812

શ્રી. સુશીલ
સાંખ્યવાદીઓને પણ કાઈ કાઇ, અક્રિયાવાદી ગણે છે. સૂત્રકૃતાંગના ટીકાકાર શીલાંક કહે છે કે શૂન્યવાદીએ, જેએ જગતને મિથ્યા માને છે તેએને સમાવેશ અક્રિયાવાદીમાં થાય છે. અક્રિયાવાદી કને નથી માનતા. એમની પિરભાષામાં તેએ “ લવાવસંકી '' છે. લવ એટલે ક અને અવસકી એટલે વસત્તું શીજું ચેષાં તે——
સૂત્રકૃતાંગ, સ્થાનાંગ, આચાર, ભગવતી, નંદી વિગેરે સૂત્રગ્રંથો તેમ જ ગામટસાર વિગેરે શાસ્ત્રગ્રંથામાં વિવિધ મતવાદો વિષે ચર્ચા છે. ગામટસારમાં ક્રિયાવાદ, અક્રિયાવાદ, અજ્ઞાનવાદ તથા વિનયવાદની વાત છે. આ બધા વાદ જેએ માને તેને ‘ વાદિસમવસરણ ’ કહેવામાં આવે છે. ટીકાકારાએ, એમને એવી સંજ્ઞાએ આપી છેઃ—
जीवाजीवादिरर्थोऽस्थित्येवं ऋयाम् वदन्तीति क्रियावादिनः आस्तिका इत्यर्थः । तन्निषेधात् अक्रियावादिनो नास्तिका इत्यर्थः ।
अज्ञानमभ्युपगमद्वारेण येषां अस्ति ते अज्ञानिका विनय एव वैनयिकम् ; तदेव निःश्रेयसायेत्येवं वादिनो वैनयिकवादिनः ।
૧૮૦+૮૪+૬૭+૩૨ : મહાવીરના સમયમાં, મતવાદીઓના હિસાબે ૩૬૩ જેટલા નાસ્તિકા હતા. ઔહથામાં પણ એવી મતલબની કેટલીક વાતો છે. દીનિકાયમાં-બ્રહ્મનલસુત્તમાં, ગૌતમબુદ્ધના સમયમાં ૬૨ જેટલા અૌદ્ધ મત વિષે ઉલ્લેખ છે.
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]

XX
જ્ઞાનપઢ પૂજા
xx
XX
XX
અજ્ઞાનીકીકરણી એસી
અંક વન શૂન્ય સારેમે જ્ઞાન અજ્ઞાની વર્ષ એક ફાટીને
કર્મ નિકંદન ભારેમે જ્ઞાન જ્ઞાની શ્વાસોશ્વાસ એકમે
ઈતને
કમ વિદ્યારે રે...જ્ઞાન॰
XX
—શ્રી વિજયાનંદસૂરિ
XX

* X3 *

Page #813

રત્નમાલા જય જિનવાણી ! જય ગુણખાણી ! અમૃત સમાણી! વિબુધ પ્રમાણી !
સભય જેને અભયપ્રદાની ! સકલ કલાની અવિકલર ઠાણી ! સે વિદ્યાની અનુપમ શાલા! સે મંગલની મંગલમાલા !
માત ! તમને નમન હમારા, પાવન રક્ષે ચરણ તમારા ! આસપ્રણીતા ! જિનવરગીતા ! શુભ્ર ગુણેથી ગુણિજન પ્રતા!
વીર પિતાની વિનીત દુહિતા ! ભવભયભીરુ ભૂત સુહિતા ! કર્મવિજેતા! ધર્મજનેતા! શુદ્ધ વિમુક્તિ માર્ગ–પ્રણેતા ! માત ! તમને નમન હમારા, પાવન રક્ષે ચરણ તમારા !
માલિની પ્રશમરસ ઝરંતી, આત્મબ્રાંતિ હતી, જગત હિત કરંતી, સોને કરંતી; ભવજલતરણી જે શ્રેષ્ઠ નૈકા સમાણી, શિવસુખ જનની તે વંદું જેનેંદ્ર વાણું. ૩ જિનવદન હિમાદ્રિ ઉદ્દભવ સ્થાન જેનું, ગણધર-હર શી ઊર્વ ઉત્થાન જેનું સુરસ સલિલ પૂર્ણ સેવ્ય સુરે નરેને, ભગવત શ્રુતગંગા રક્ષજે તે અમને! ૪ જિનવચન સુધાંશુ શાંતિસુંધા અવે છે, વિમલ વિમલ જ્યોત્સના જ્ઞાનની વિસ્તરે છે; “સુમન-મન ચકેરે તત્ર આનંદ પામે, ભવિજન કુમુદાને પૂર્ણ ઉદ્દબોધ* જામે. ૫ જિનપ્રવચન સિંધુ પાસ સ અન્ય બિન્દુ, વિતત"ગગન મળે તો જેમ ઈન્દુ કુનય સકલ અત્રે હસ્ત-જાત્યંધ ન્યાયે, પ્રબલ અનલમાંહી તૃણવત્ ભસ્મ થાય. ૬
૧. પંડિતજન અથવા દેવ. ૨ ખેડખાંપણ રહિત, સંપૂર્ણ. ૩ ચરણ=(૧) પગ, (૨) સૂત્રનું પદ, (૩) આચરણ, ચારિત્ર. ૪ ઉજજવલ. ૫ વિનયી અથવા સુસંસ્કારી, સુશિક્ષિત. ૬. ગણધરરૂપ શિવને શિર પર. ૭. ચંદ્રમા. ૮. સહૃદય જન અથવા દેવતા. ૯, વિકાસ અથવા આત્મજાગૃતિ. ૧૦. વિશાલ. ૧૧. ચંદ્ર.
૪૪ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #814

ડ. ભગવાનદાસ મનસુખલાલ મહેતા
૮
મંદાક્રાંતા સૂત્રો જેમાં અમલ જેલ છે અર્થગંભીર મીઠાં,
સિદ્ધાંતના પ્રબલ ઉછળે જ્યાં તરંગે ગરીઠા યુક્તિરૂપી સરસ સરિતા સંગમ-સ્થાન યુક્ત,
ચારુ એ શ્રુતજલનિધિ વર્ણ”વા કેણ શક્ત ધીમતિની પણ મતિ ગતિ તાગ જેને ન લાવે,
બુદ્ધિ જેમાં બુધજનતણી ક્યાં ય ૧૩નિરુદ્ધ થા; દેખીને જ્યાં ગુણગણ-મણિ ચિત્ત થાયે પ્રસક્ત, ચા એ શ્રુતજલનિધિ વર્ણ”વા કેણ શક્ત?
વસંતતિલકા પદને ય જિન દર્શનમાં સમાય,
૧૪અંગાંગભૂત જ્યમ અંગ શરીરમાં ય; અભેધિમાં નર્દી-ન તે નદીમાં નિહાળ!
માલામહીં મણિ, મણિમહિં નો'ય માળ. એકાંતિકી વચન પદ્ધતિ ક્યાં અશુદ્ધ?
પૂર્વાપરે પણ વિસંવદતી વિરુદ્ધ ને ક્યાં વિશુદ્ધ અવિરુદ્ધ જિદ્ર વાણી? ” ૧૬ખદ્યોત ક્યાં? રવિ કિહાં? બુધ તે પ્રમાણી!
| ઉપજાતિ અનંત ધમત્મિક વસ્તુ–અત્ર,
સ્યાદ્વાદનું શાસન એક છત્ર; સ્યાદ્વાદ મુદ્રા જન જેહ લપે,
સર્વસ્વ તેનું નૃપ લે જ કેપે, જ્યાં નિત્ય નાના નય નૃત્યકારી,
- સત્ સપ્તભંગી વિલસે રસાલી; પ્રમાણ તે વાદ્ય વીણા વગાડે,
વાગરંગભૂ૮ વિસ્મય આ પમાડે.
૧૦
૧૨. મેટા મોટા. ૧૩. સંધાઈ જાય, મુંઝાઈ જાય. ૧૪. અવયવે જેમ શરીરના અંગભૂત હોય છે તેમ. ૧૫. વિસંવાદ કરતી, અસંબદ્ધ. ૧૬. આગીઓ. ૧૭, સ્યાદ્વાદની મુદ્રામહેર-છાપ. ૧૮. વાગદેવી-સરસ્વતીની રંગભૂમિ.
શતાબ્દિ મંચ ]
જ ૪૫ ૪

Page #815

જિનેશ્વરની વાણી
ભૂજંગી નથી નેહલ તોયે અહો ! સ્નેહહાર,
નથી વાટ ને દાખવે વાટ° સારી; ધરે ધૂમ્ર ના, ઉદ્વરે ધૂમ્ર પૂર્વ
જ્વલે જેન વાગદીપ એવો અપૂર્વ ત્રિલોકી–ગૃહે૨૨ જૈન વાણી પ્રદીપ,
પ્રકાશી રહ્યો જેમ રાજ્ય મહીપ; પદાર્થોતણે સાર્થ દીસે યથાર્થ, પડંતા ધરે આપ આલબ હાથ.
શિખરિણી નિશા–દોષ ટાળી જગતજનને જાગ્રત કરી,
કરી જ્ઞાનેદ્યોત પ્રબલતમ મહાત્મક હરી; પ્રકાશે છે લેકે જિનવચનરૂપી દિનપતિ,
ગ્રહ શા વાદી ને "કુદગ ઘુડને દુસહ અતિ.
ત્રાટક
ગિરિ મેરુ સમા જિનશાસનમાં,
મનનંદન આગમ નંદનમાં સુરવૃક્ષ સુભાષિત રમ્ય દસે,
પ્રસરે તસ સોરભ સર્વ દિશે.
૧૯. ભલેષઃ (૧) તેલ, (૨) રાગ, આસકિત. વિરોધાભાસ યથાસંભવ અર્થ લેવાથી દૂર થાય છે. ૨૦. લેબ. (૧) દીવાની વાટ, (૨) માર્ગ, રસ્તા. ૨૧. પૂર્વ કર્મરૂપ ધૂમાડે. ૨૨. ત્રિભુવનરૂપ ધરમાં. ૨૩. સમૂહ. ૨૪. હસ્તાવલંબન, હાથને ટેક. ૨૫. ખરાબ આંખવાળા, અથવા કુદષ્ટિ–કુદર્શની. ૨૬. સુગંધી પરિમલ.
* ૪૬
( શ્રી આત્મારામજી

Page #816

एका श्रीमाणिज्य संघ्र सूरि हत
આ
IિO]ો હતો અને
ફાગ બંધ
સં. ૧૪૭૮ લગભગ રચાયેલું કાવ્ય સંશોધક–મેહનલાલ દલીચંદ દેશાઈ B. A. L L. B. ADVOCATE.
આ સ્મારક ગ્રંથના સંપાદક,
[ વિક્રમની પંદરમી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં વિધિપક્ષ-અંચલગચ્છની ૫૭ મી પાટે થયેલા મેતુંગરિના બે શાખાચાર્ય નામે જયશેખરસૂરિ અને માણિક્યસુંદરસૂરિ પૈકી બીજાએ આ કાવ્ય રચ્યું છે.
જયશેખરસૂરિએ પ્રબોધચિંતામણિ, ઉપદેશચિંતામણિ આદિ ગ્રંથ રચ્યા છે ( જુઓ મારો “ જેન સાહિત્યને સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ” પારા ૬૫૦ ) જ્યારે પ્રસ્તુત માણિકયસુંદરસૂરિએ ચતુઃ પવચપૂ, શ્રીધર ચરિત્ર (સં. ૧૪૬૩ માં ), ધર્મદત્તકથાનક, શુકરાજકથા, મલયસુન્દરી કથા ( ગૂજરાતના શંખરાજાની સભામાં ), સંવિભાગવત કથા, સત્તરભેદી પૂજા, ગુણવર્માચરિત્ર (સં. ૧૪૮૩ માં) વગેરે સંસ્કૃતમાં કથા-ગ્રંથો રચ્યા છે. તદુપરાંત કલ્પનિર્યુક્તિ પર અવચૂરિ, આવશ્યકનિયુકિત દીપિકા, પિંડનિર્યુકિત દીપિકા,
ઘનિર્યુકિત દીપિકા, દશવૈકાલિક દીપિકા, ઉત્તરાધ્યયન દીપિકા, આચારાંગ દીપિકા અને નવતત્ત્વવિવરણ એ પ્રમાણે સંસ્કૃતમાં ટીકાઓ રચી છે. ગૂજરાતી ભાષામાં ગદ્યમાં પૃથ્વીચંદ્રચરિત્ર અને પદ્યમાં આ કાવ્ય રચેલ છે ( જુઓ મારે ઉક્ત ગ્રંથ પારા ૬૮૧-૨ ).
ઉપર્યુક્ત ગૂજરાતી ગદ્યમાં પૃથ્વીચંદ્રચરિત્રના સંબંધે પ્રસિદ્ધ સાક્ષરવર્ય શ્રી દિ. બ. કેશવલાલ હર્ષદરાય ધ્રુવ પોતાના પ્રાચીન ગુર્જર કાવ્ય” ની પ્રસ્તાવનામાં પૃષ્ઠ ૩૮-૩૯ માં જણાવે છે કે “માણિજ્યસુંદરસૂરિએ જૂની ગુજરાતીમાં ગદ્યાત્મક પૃથ્વીચંદ્ર
શતાબ્દિ સંય ]
* ૪૭.

Page #817

શ્રી. માયિસુ ંદરકૃત તેનીશ્વરચરિત-ફ્રાગબંધ
ચિરત્ર સંવત ૧૫૭૮ માં ( ? આ સંવત પ્રાયઃ મુદ્રણદોષને લઇને ખાટા છે. ખરી રીતે ૧૪૭૮ માં જોએ, કારણ કે તે ગાયકવાડ એરિયેન્ટલ સીરીઝ નં. ૧૩ ના ‘ પ્રાચીન ગૂર્જર કાવ્ય સંગ્રહ ' ના રૃ. ૯૩ થી ૧૩૦ માં છપાયું છે ત્યાં અંતે ‘સંવત્ ૧૪૭૮ वर्षे श्रावण सुदि ५ खौ पृथ्वीचंद्रचरित्रं पवित्रं पुरुषपत्तने निर्मितं समर्थितम् ' એમ સ્પષ્ટ છપાયુ છે અને તેમને જીવનકાલ પણ તેજ સમયમાં છે. જીએ મારા ગ્રંથ ‘જૈન ગુર્જર કવિઓ ’ ભાગ બીજો પૃ. ૭૭ર ) રચ્યું છે. તે ખેલીમાં છે. અક્ષરના, રૂપના, માત્રાના, લયના બંધનથી મુક્ત છતાં તેમાં લેવાતી છૂટ ભાગવતું પ્રાસયુક્ત ગદ્ય, તે ખેલી. માણિકયસુંદર મેલીવાળા પ્રબંધને વાગ્વિલાસ એટલે ખેાલીના વિલાસ એવું નામ આપે છે. આ ગદ્ય ચરિત સંબંધી નડીઆદની પ્રથમની પરિષદ્ માટે શ્રીયુત પ્રહલાદજીએ એક નિબંધ લખ્યા હતા તે જૈન યુગ માસિકમાં પ્રકટ થઇ ગયા છે.
વિક્રમની પંદરમી સદીના ઉત્તરાના ગૂજરાતી ગદ્યને નમૂને પૂરા પાડનાર માણિચસુંદરસૂરિનું ગુજરાતી કાવ્ય સદ્ભાગ્યે મળી આવ્યું છે, જે તે જ સદીના ગુજરાતી પદ્યતે। અવિકલ સુંદર નમૂને પૂરે પાડે છે. ગુજરાતી કાવ્યમાં ઘણા વખતથી આદિ વિ તરીકે લેખાયેલા સ. ૧૫૧૨ માં થયેલ ગણાતા નરસિંહ મહેતાની પૂર્વે, આ માણિયસુંદર અને તેમના ગુરુભાઇ જયશેખરસૂરિ થયેલા છે કે જે પૈકી જયશેખર સૂરિએ પણુ પાતાના સમયની ગુજરાતીમાં પ્રબંધચિંતામણિ ( ત્રિભુવનદીપક પ્રબંધ–સંપાદકઃ પંડિત લાલચંદ ) નામનું કાવ્ય રચ્યું છે કે જે ઉક્ત સાક્ષરશિરામણી કેશવલાલભાઇએ પેાતાના ‘ પ્રાચીન ગૂર્જર કાવ્ય ' માં પૃ. ૯૬ થી ૧૪૪ માં પ્રકટ કર્યું છે અને તેની પ્રસ્તાવનામાં ખૂબ પ્રશસ્યું છે.
માણિકયસુંદરસૂરિનું આ કાવ્ય મનોરંજક, હૃદયસ્પર્શી અને મંજીલ પદાવલિયુક્ત છે; અને તેમાં જુદા જુદા છંદ છે.
આ કાવ્યનું સંશોધન કરવામાં, મળેલી ત્રણ પ્રતાને ઉપયાગ કરવામાં આવ્યા છે. પહેલી પ્રત મુંબઇની રાયલ એશિયાટિક સોસાયટીમાં આવેલ ડાકટર ભાઇદાજી ( B. L.) તે સંગ્રહ છે, તેમાંના ન. ૧૬૦-૩ ની પ્રત કે જે પરથી ૩૦-૮-૩૦ તે રાજ મેં નકલ કરી લીધી હતી. પછી પાટણના ફાફલીયાવાડાના ભંડારમાંના દાબડા ન. ૮૩, પ્રત નં ૧૫૬ ની એ પાનાની પ્રત પરથી તેને તા. ૧૬-૫-૩૧ તે રાજ સરખાવી લીધી અને પછી ત્રીજી પ્રત શ્રીમહાવીર જૈન વિદ્યાલયથી મળી તે પણુ જોઇ ગયા અને આ લખતી વખતે સામે જ રાખી છે. આ વ્રતની પુષ્પિકાએ આ કાવ્યને અંતે મૂકેલી છે. ]
[ શ્રી આત્મારામજી
***

Page #818

શ્રી. મેહનલાલ દલીચંદ દેસાઈ नमो देवाधिदेवाय नमोऽस्तु परमात्मने । नमः श्रीजैनभारत्यै सद्गुरुभ्यो नमो नमः ॥ १ ॥ अलक्ष्यं दक्षाणामपि न च सहस्राक्षनयनैनिरीक्ष्यं यद्वाच्यं न भवति चतुर्वक्त्रवदनैः । हविर्भुक्तारेन्दुग्रहपतिरुचां जैत्रमनघं । परं किंचिज्ज्योतिर्जयति यतियोगीन्द्रविषयं ॥२॥ अर्वाचीनैरलक्ष्याय दक्षाय दुरितच्छिदे । चिदानन्दस्वरूपाय परमब्रह्मणे नमः
અથ રામુ નમઉં નિરંજન વિમલ સભાવિહિં, ભાવિહિં મહિમનિવાસ રે, દેવ જરાપલ્લિ વલિય નવઘન, વિઘન હરઈ પ્રભુ પાસ રે. ૪ નાભિ કમલિ કુંડલિની નિવસતિ, સરસતિ સાચું રૂપ રે; સમરઉં સામિણિ સુજિઆ પરંપર, પરમ બ્રહ્મ સ્વરૂપ રે. ૫
અથ અઢેઉ પરમ બ્રહ્મ સ્વરૂપ, જપઈ સુરાસુર ભૂપ, અવિગત અવિચલૂ એ, નિરુપમ નિરમલ એ; અજર અમર અનંત, ભવભંજન ભગવંત, જન-મનરંજન એ, નમઉં નિરંજન એ. ૬ શૃંગારિત ગિરિનાર, ગાઇસુ નેમિકુમાર, માર—વિડારણ એ, ત્રિભુવન–તારણ એ; યાદવકુલ કેર ચંદ, દીઠઈ પરમાણંદ, શિવસુખકારણ એ, મેહ નિવારણ એ. ૭
અથ ફાગ વારીઉ મેહ મગજ, ગજગતિ જગ–અવતંસ જસુ જશ ત્રિભુવનિ ધવલિય, વિમલિય યાદવવંસ. ૮ રાજ રાજિમતી પરિહરી, પરિહરિઉ સંસાર,
વન્નિસુ નેમિ જેસર, સિરવરિ ગિરિ ગિરિનાર. ૯ • ૪ નમઉં-નમિય. ૫ રૂ૫ રે-રૂપુ રે; સુજિઆ પરંપર-સુજિઆ પરમ પુર; સ્વરૂપસારૂપુ. ૬ જનરંજનજનમનરંજને. નિરંજન=નિરંજને. ૭ વિડારણ–વિડારણું, તારણ - તારણુ; કારણ-કારણું, નિવારણ–નિવાણું.
શતાબ્દિ મંથ ]

Page #819

શ્રી. માણિજ્યસુંદકૃત નેમીશ્વરચરિત-ફાગબંધ.
શશ ો गिरनारगिरेर्मोलौ नत्वा ये नेमिनं जिनं । पातकं झालयन्ति स्वं धन्यास्ते धृतसंमदाः ॥ १० ॥
અથ રાસુ સમુદ્રવિજય સિવાદેવી ય, નંદન ચંદનભાસ રે, અતુલ મહાબલ અકલ પરમ પર, પરમેસર પૂરઈ આસ રે. ૧૧ પૂનિમ શશિ જિમ સહજિ મનોહર, હરઈ મેહ અંધકાર રે; નિસુણ નિર્મલ ભાવિ ભાવિકજન, જિનવર નવ અવતાર રે. ૧૨
અથ અટેલ પ્રભુ પહિલઈ અવતારિ, ધન ભૂપતિ અવધારિ, ધન ધન ધનવતીએ, તસુ વાસંગિ સતી એક ભવિ બીજઈ સંધર્મો, ત્રીજઈ નિરમલ કમિ, ચિત્રગતિ વિદ્યાધરુ એ, રતનવતી વરુ એ. ૧૩ ચઉત્થઈ સુર માહિદિ, પંચમ ભવિ હરિ નંદિ, સુત અપરાજિતુ એ, પ્રિયમતિ સંગતુ એ પ્રભુ છઠ્ઠઈ અવતાર, આરણ સુરવર સાર, સાતમઈ દંપતી એ, શંખ યશોમતી એ. ૧૪ ભવિ આઠમઈ વખાણિ, અપરાજિતિ સુવિમાણિ, નવમઈ નવ પરિ એ, નગર સૂરીપુરિ એક સમુદ્રવિજય સુનરિંદ, કુલિ જાયઉ જિણચંદ, શિવદેવિ જનની એ, ઉત્સવ ત્રિભુવનિ એ. ૧૫
અથ ફાગુ ત્રિભુવન માહિ મહોત્સવ, અવનીય અતિ આનંદ, યાદવવંસિ સુહાવી, બાવીસમઉ જિણિંદ. ૧૬ ઈણિ અવસરિ મથુરાપુરિ, અવતરિઉ દેવ મુરારિ, જીણુઇ કંસ વિધ્વસિય, કેસિય કીધ ઉવારિ. ૧૭
: ૧૧ બદન ચંદનભાસ-નંદન નંદન ચંદભાસ. ૧૪ પ્રિયમતિ-પ્રીતિમતિ. ૧૫ નવપરિ– જિન પર. ૧૭ વિધ્વ- સિય-વિધ સીયુ-વિશ્વસીયે; કીધ ઉવારિકીધો ચારિ.
* પ૦ %
[ શ્રી આત્મારામજી ,

Page #820

શ્રી. મેાહનલાલ દલીચંદ દેશાઈ
श्लोकः
चरितं वैष्णवं श्रुत्वा जरासिंधेऽथ कोपने । गता यादवभूपालाः सर्वे सौराष्ट्रमण्डलं ॥ १८ ॥

રાસુ
સાર મડિલ દ્વારકાં થાપિય, આપિય અમરહ રાજ કરઇ તિહાં દેવ નારાયણુ, રાય નમઇં તસુ જીણુÛ હેલાં જીતઉ ભૂજલિ, સમરથ રાય જરાસિધ રે; સાલ સહસ રમઇ રગિહિં રમણીઅ, રમણીય રૂપ સુખધ રે. ૨૦
અદ્વૈ
અંધવ નેમિકુમાર, રૂપ તણ ભંડાર, બાલબ્રહ્મચારી એ, ન રૂચ નારીએ; સારંગ ધનુષ ધરવ, સ્વામી શ ંખુ પૂરિયે, પાડિયા પાહિર એ, મિન ચમિહિર એ. હિર ઉપાધિઇ નેમિ, તસુ ભુજ વાલિઉ ખેમિ, સુર નર સવિ મિલી એ, જોઇ મન રલી એ; હેલાં હુલાવી ખાંડિ, હિર હીંડાલઈ નાહ, ખાડઇ એ, મલ દેખાડઇ એ. ૨૨
મલા
રાઇ રે;
પાય રે. ૧૯
ફાગુ
ખલ દેખીય ચક્રીય દેવા, સુર ભાસુર ખેચર વૃંદ; જય જયકાર તે ઊચ્ચર, ધર ́ તિ મનિ આણંદ. ૨૩
૧૯ થાય આખીય અમર્હરાઈ –થાપીય અમરહું રાઈ રે; ૨.૧ ન રૂચઇ–નિરખઇ; પાહાર-પહાર, ૨૨ હલાવી-કરિ લાગી હાલાવી. જિન, નેમિ ન.
શતાબ્દિ અથ
દંડ. મેરુ મહીધર ધરણી, કરઇં જે સિરિચ્છત્ર; તે જીત્યા જિઇ ગદાધર, પાધરસી કુણુ ચિત્ર ? ૨૪
श्लोकः
चित्रीयमाणास्ते सर्वे सिद्धगन्धर्वखेचराः ।
हर्षात् पुष्पाणि वर्षन्तो जगुर्नेमिभुजाबलं ॥ २५ ॥
૨૧

જરાસ ધ–જરાસિંધુ; સુબંધ–સુબંધુ ક ત મનિઅતિ. ૨૪ તે ત્યા તે
*49 *

Page #821

શ્રી. માણિક્યસુંદરકૃત મોશ્વરચરિત-ફાગબંધ.
રાસુ ભુજબલ દેખીય મનિ ચિતાવિય, આવિય નિજ આવાસિ રે; બલભદ્ર તેડીય બેલઈ સારંગધર, ધમ રહિસિ નેમિ વીસાસિ રે. ૨૨ જ આપણુપઇ જગુએ વંચિઉં, સંચિઉં રાજ અપાર રે; કીડી તેતર ન્યાય કરેસિઈ, લેસિઈ નેમિકુમાર રે. ૨૭
અઢેલ લેસિઈ નેમિકુમાર, રાજ અધ્યારું સાર, મનિ આચિવઉં એ, હિ કિમ કરેવઉં એ '; વાણી હુઈ આકાસિ, ‘શ્રીપતિ! ઈમ મ વિમાસિ! નેમિ જિસરૂ એ, પરમ ગેસરૂ એ.’ ૨૮ ગયણુગણિ લઈદેવ, જસુ અમિત સારવું સેવ,” તે સિવા–નંદન એ, પાપ-નિકંદનું એક સેવઈ સુરપતિ સાથ, જોગેસર જગનાથ, જીતુ મેહરાજુ એ, નહી લેસિઈ રાજુ એ. ૨૯ - વાળું [ શાર્દૂ૦ ] राज्यं यो न समीहते गजघटाघंटारवै राजितं । नैवाकांक्षति चार चन्द्रवदनां लीलावतीं योऽङ्गनां ॥ यः संसारमहासमुद्रमथने भावी च मंथाचलः। सोऽयं नेमिजिनेश्वरो विजयतां योगीन्द्रचूडामणीः ॥ ३० ॥
રાસઉ (રાસ) ઈણિ વચનિ હરી આણુંદીઅલા, ઋતુ વસંત અવસર આઈલા વાઈલા દક્ષિણ વાયુ તુ જિન જિન, કુસુમિ કુસુમિ ભમરા રણઝણીઆ, મયણરાય હયવર હણહણીઆ ભૂયણિ ભયુ ભડવાય તુ જિન જિન. દ્રુપદ. રેવયગિરિ મિલી રમલ કરતે, મુગતિ રમણી હીઈ ધરતે ખેલેં માસ વસંત તુ જિન જિન. _ રમે રંગે જાદવ ભૂપાલા, શશિવય સાથું વરવાલા માલા કુસુમચી હાથિ તું જિન જિન.
૩૧ ૨૭ રાજ-રાજુ. ૨૮ કરેવઉં–કીજિવું. ૩૦ વિજ્ઞચતાં-વિનતે. ૩ આઈલા-આઈયલા, તુ-તે. પાટણની પ્રતમાં રેવગિરિથી વસંત તુ જિન જિન એ આખી કડી નથી અને કુસુમિથી ભવનાથ તું જિન જિન ' એ કડી રમેથી હાથિતુ જિન જિન એ કડી પછી મૂકી છે. * ૫૨ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #822

શ્રી. મેહનલાલ દલીચંદ દેસાઈ પારધિ પાડલ કેવડીએ એ, કણયર કરણ કેવડીએ એ કદલી કરે આણંદ તુ જિન જિન, ફેફલી ફણસ ફલી બીજઉરી, વનસ્પતિ દીસે મેરી મેરીયડા મુચકુંદ તું જિન જિન.
ફાગુ કુંદ કલી મહિમહીઆ, ગહગહીઆ સહકાર; કરઈ વૃક્ષ નારંગના, અંગના રંગ અપાર. જાઈ જુઈ વર કિંશુક, કિંશુક વદન સુવૃક્ષ ત્રિભુવન-જન—આનંદન, ચંદન ચંપક વૃક્ષ.
વ્યં (શાર્દૂ ) वृक्षाः पल्लविता लताः कुसुमिता ,गाः सुरंगा वने । सारं गायति कोकिला कलरवैर्वापीजलं मंजुलं ॥ एवं मित्रवसन्तदत्तसकलप्राणोऽपि सैन्यैः स्वकैमेंने दुर्जयमेव मन्मथभटो योगीश्वरं नेमिनं ॥ ३५ ॥
રામુ
નમિ અનઈ નારાયણ પહતા, પૃહતા વર ગિરિનારિ રે; રમઈ ભમઈ બેઉ રમસિં તરંગિહિં, રંગિહિં વન મઝારિ રે. ૩૬ બેઈ નવવન બેઈ યાદવકુલ, બકુલ વિકાશન વીર રે; બેઈ નિજરૂપિઈ જનમન મેહિ, અંજનવાન શરીર રે. ૩૭
અઢેઉ અંજનવાન શરીર, બેઈ ગિરૂઆ ગંભીર, ઈકુ નેમીસરૂ એ, બીજઉ સારંગધરૂ એ; હરિ હરિણાક્ષી સાથિ, સ્વામી સિ૬ જગનાથિ, ખેલઈ ખડેખલી એ, જલિ પડઇ ઉકલી એ. ઝીલ સુલલિત અંગ, નેમિ અનઈ શ્રીરંગ, સીંગી જલિ ભરી એ, રમઇ અંતેઉરી એ; હરિ સનકારી ગોપી, તેહ મિલી લાજ લોપી,
નેમિ પાખલિ ફિરીએ, ઝમકઈ નેઉરી એ. ૩૯ ૩૨ તુ-તે; બીજઉરી-બીરા; મેરી મારા. 3 મહિમહીઓ-મહિમહિયા ગહગાહી–ગહગહિયા-૩૪ સુવૃક્ષસુદક્ષ; જનજિન. ૩૫ સાર જયતિ–સાર જાતિ, સઇ-સં. ૩૮ સ્વામિસિ જગનાથિ-સ્વામિ સુનેમિના નાથિ.. તાબ્દિ ગ્રંથ ]
* પ૩

Page #823

શ્રી. માણિક્યસુંદરકૃત નેમીશ્વરચરિત-ફાગબંધ
श्लोकः
नारीनू पुरझंकारैर्यस्य चित्तं न चंचलम् । स श्रीमान् नेमियोगीन्द्रः पुनातु भुवनत्रयं ॥ ४० ॥
ફાગુ ત્રિભુવનપતિ ધરઈ શમરસ, રમતુ નારી મઝારિ; તે બલઈ સુવિવેક “તું” એક વયણુ અવધારિ. પ્રભુ! પરિણેવઉં માનિની, માનિની મનહ વાલંભ; તરૂણીય જનમન જીવન, વન અતિહિં દુર્લભ.
રાણું વન અતિહિં દુર્લભ ભણી જઈ, ખીજઈ પ્રભુ તુહ માઈ રે, હસીય ભણઈ તે “તું બલિ–આગલઉ, આગલિ અમ્હ કિમ જાઈ રે ?” ૪૩ ભણઈ ભુજાઈ “ભણિ અક્ષિ દેવર ! દેવ રચઈ તુમ્હ સેવ રે, કામ ન નામ ગમઈ નવિ નારી, સારી એહ કુટેવ રે. ૪૪
અઢેઉ
સારી એહ કુટેવ, ટાલિ ન દેવર! હવ, માનિ ન પરિણવું એ, વલી વલી વિનવું એક હિવ માનેવા ઠામ, નિખુરઈ લાભઇ ગામ, પીતુંબરૂ કહઈ એ, “તઉ અવસર લહઈ એ.” ૪૫ વીંટી રહી સવિ નારિ, વલિ વિલિ કહઈ સુરારિ, કુમર સેવે કહઈ એ, પગિ લાગી રહઈ એ; માંડ મનાવીયુ નાહ, યાદવ સવિ હું વિવાહ, ત્રિભુવન ઉત્સવ એ, ઊલટ અભિનવુ એ. ૪૬
ફાગુ અભિનવ અંગિ ઊલટ ધરિ, હરિ દ્વારિકા પહૃત; માગી રાયમઈ કન્યા, ધન્યા ગુણસંજુત્ત. ૪૭
સ્વામિ-નામિ ઊમાહીય સા હોયડઈ ઘણ પ્રેમિ;
નાચતી અભિનય સા સવઈ, વલિ વલિ નેમિ. ” ૪૮ ૪૧ સુવિવેક તૂસુવિવેકનું સવિસેક તૂ. ૪૨ પરિણેવઉં માનિની-પરિગેવઉં માનિ ન. ૪૩ તુટુ-ત્ત, તું; આગલઉ–અગાઉ. ૪૫ નિહુર–નિરહુરઈ નિહેર ૪૬ મનાવીયુ-મનાલીય નાહ-નાહુ વિવાહ-વીવાહ; ઉત્સવુંકચ્છવુ, ઊલટઊલટુ. * ૫૪ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #824

શ્રી. મેહનલાલ દલીચંદ દેસાઈ
आर्या नेमिकुमारं बाला प्रियमागमनं विचिंत्य संतुष्टा । नृत्यति यथा मयूरी, जलदं शशिनं चकोरी व ॥ ४९ ॥
રામુ ચકેરલોચની મિલી, નિજ નિજ મન રલી વલી વલી અલંકરઇ નાહ રે ચતુર ઐરાવણિ, પ્રભુ ચડી ચાલિક આલિઉ ભૂયણિ ઊછાહ રે.
૫૦ કાને કુંડલ ઝલકઈ, જિમ સસિ રવિ–મંડલ મંડલવઈ સવિ જેવઈ રે ઉરિવરિ હારૂ, સિરિ હરિ મણિ–મુકુટ કટક કંકણ કરિ સેહઈ રે.
અઢેઉ સેહઈ સિરિવરિ છત્ર, આગલિ નાચઈ પાત્ર, બે પાસઇ ચામરૂ એ, લઈ મનેહરૂ એ; બહિન ઊતારઈ લૂણ, સ્વામી સાચ સલુણ, પૂઠિઈ ધુલહી એ, ગાઈ ધુઉલ હી એ. પર આવિઉ અમરહું રાઉ, વલિ નિસાણે ધાઉ, રાજા વાસુગિ એ, આવિઉ આસુગિ એક ગ્રહ તારા રવિ ચંદ, આવઈ અસર વૃદ, આણંદિઉં મન એ, મિલિઉં ત્રિભુવનુ એ. પ૩
ફાગુ ત્રિભુવનપતિ ચાલઇ પરિણવા, પરિણવા ઉચ્છવ હૃતિક સાથિઈ તરલ તુરંગમ, રંગ મતંગજ દંતિ. ૨૪ પ્રભુ પ્રતિ આલવઈ તુંબરૂ, તુંબરૂ રજે ચિત્ત; જિણિ વચિ કોકિલ નારદ, નારદ ગાઈ ગીત. ૫૫
પર ઊછાહ-ઊછાહુ. ૫ મંડલવઈ-મંડલ વૈ; જેવઈ-કઈ; સેહઈ-લેહઈ. પર નાચઈ પાત્ર-નાટક વિચિત્ર; બે પાસઈ-પાઈસાચ-સાવ; ધુલહી–ટૂઉ હલી; ધઉલહી-ધુલહી. ૫૩ આસુગિ-આસુગ, આસગ. ૫૪ તલ-ચપલ. ૫૫ રેજે-રંગએ; ચિત્ત-ચીંત; જિવિચિ-જિણિવર; કેકિલ નારદ-કિલ નાર.
શતાબ્દિ ચંય ]
* ૫૫ %

Page #825

શ્રી. માણિક્યસુંદરકૃત નેમીશ્વરચરિત-કાગબંધ
વધું ( શાર્દૂ૪૦ ) गीतं गायति किंनरी सुमधुरं वीणालया भारती, गन्धर्वाः श्रुतिधारिणः सुरपते रंभा नरी नृत्यति । भंभाभेरिमृदंगझल्लरिरवो व्योमागणं गाहते, नेमि वीक्ष्य वदन्ति पौरवनिता ' धन्येति राजीमती' ॥ ५६ ॥
રાસ રાજીમતિ મુખિ બઈડીએ વલભ, વલ્લભ જોઈ વિસાલિ રે; વર આવંતુ ચડીય અવલકઈ, લેક તે માલિ અટાલિ રે. પ૭ ઈંદ્ર ચંદ્ર સુર કિનર આગલિ, આગલિ હરિ ગોવિંદ રે, તેરણિ બારી મહુતુ નેમિ જિન, જન-મનિ અતિ આણંદ રે. ૫૮
અઢેઉ જન–મનિ અતિ આણંદ, પસૂઅ-વાડી આકંદ, હરિણ હરિણાલી એ, પ્રભુ-શ્રવણે શ્રતિ ગિલી એ સંબર સૂઅર લાષ, રાવ કરઈ નિજ ભાષિ, પૂચ્છિઉં કારણું એ, કહઈ આધારણ એ. “પસુ મરિસિઇ પ્રભુ ! આજ, ગરૂઉ ગઉરવ કાજ, તિણિ સવિ દલવલ એ, બાંધિયાં વલવલઈ એ'; ઈમ સંભલીય વિચાર, ચિંતાઈ નેમિકુમાર, દુઃખ ભંડારૂ એ, ધીગુ સંસારૂ એ.
आर्या सारंगानं श्रुत्वा विलोक्य सारंगलोचनां च वशां । સારંarrસારંગના ફુવારંવા ના પાવા છે ? /
રામુઉ પસૂઅ–નાડ જવ જિણવરિ દીઢઉં, તલ વીવાહ હૂઉ અનિહઉ, બઈઠઉ મનિ વઈરાગ તુ, જિન જિન મેહ-જાતિ કિમ માનવ પડિયા? દાનવ દેવ કુસુમસરિ નડીયા, જડીયા વિષયઈ સરાગ તુ જિન જિન.
જ પ૬ નત્યતિ નત્તિ ૨. ૫૯ ભાષિ-ભાષ; આધોરણ-આધારણ. ૬૦ બાંધિયા–બાંધ્યા ૬૧ વરા- વા. ના: જાવ – નવા : 4: / ૬૨ તતવ; અનિઠઉ-ઊબીઠ6; વિષયઈ સાગ-વિષઈ સુરાગ.
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #826

શ્રી. મેહનલાલ દલીચંદ દેસાઈ [રાગ-સાગરિ જગ સહુ ધધોલિય, હરિહર બ્રહ્મ મયણિ રણિ રેલીય, રોલીય જીવ સંસાર તુ, જિન જિન રૂલઈ જીવ ભવિ રીવ કરંતાં, નરય-તિરિય-નર મઝ ફરતાં, વિણ અરિહંત વિચાર તુ, જિન જિન. ] નારિ-પાસિ પડિયા સંસારી, મણુએ જનમફલ મૂકઈ હારી, હારિ નારિહિં રાચંતિ તુ, જિન જિન એક ન જાગઇ સદ્દગુરુવયણે, જીવ ન પેખઈ અંતર-નયણે, મણિ મેહિ રાચંતિ તુ, જિન જિન. જોગ જુગતિ જોઈ જોગેસર, પરમ બ્રહ્મ લાગઉ અલસર, ધિગુ સંસાર અસાર તુ, જિન જિન. છમ ભાણ પણુ-બંધન સવિટાલી, નિય ગઇંદુ પહુવેગિઈ વાલી, વલીઉ નેમકુમાર તુ, જિન જિન.
ફાગ વલિઉ નેમિકુમાર તુ, માર-નિવારણ જામ રાજીમતી અતિ આકુલી, ઢલિય ધરાતલિ તા. સખી સીંચઈ ચંદન-જલિ, કદલીદલિ કરઈ વાઉ, વલિઉં ચેતન જાણિઉ, વલિ યાદવરાઉ.
आर्या यादवराजवियोगे लूताभिहतेव मालतीमाला । म्लाना मदनकराला विलपति राजीमती बाला ॥ ६७ ॥
રામુ રાજેમતી બાલા વિવિપરિ વિલપતિ, પતિ વિયોગે અપાર રે, ફેડઈ કંકણ વિરહ કરાલી, રાલય ઉરત હાર રે. ૬૮
ધાઉ ધાઉ જાઈ જીવન મરડા, મોરડા! વાસિમ વાસિ રે, પ્રીય પ્રીય મ કરિઅ રે બાપીયડા !, પ્રીયડા મેહનઈ પાસિ રે. ૬૯
* [ રાબ, વિચાર તુ જિન જિન ] આટલી કોસમાં મૂકેલ છે તે કડીઓ પાટણની પ્રતિમાં નથી.
૬૩ હરિ નારિહિં-હારિદ્ધિ. ૬૪ અલસર-પરમેસર; વેગ ઈ-નેમિહિં, ૬૫ માર–નિવારણ-માર-વિડારણ. ૬૬ ચેતન-ચેતનિ.૬૯ જીવન મરડા જીવન મેર; કરિઅ-કરે; મેહનઈ -મઈ લઇ, મેહનિ.
શતાબ્દિ મય ]
* ૫૭ *

Page #827

શ્રી. માણિજ્યસુંદરકત નેમીશ્વરચરિત-ફાગબંધ
અGિ પ્રીયડા મેહનઈ પાસિ, વીજલડી નીસાસિ; સર ભરિયાં આંસૂયડે, હિવ હંસલડા ! ઉડિ એ. સિદ્ધિ-રમણિ પ્રિય રાચિ, કહીય ન પાલઈ વાચ; તું ત્રિભુવનપતિ એ, કુણ દીજઈ માત એ ? આઠ ભવંતર નેહ, કાંઈ તઇ કીધઉ છેહ ? યાદવરાઈ મઈ એ, બેલઈ રાઈમઈ એ, સાયરિ ધરઈ સંતાપ, વલિ વલિ કરઇ વિલાપ; રાજલ લવલઈ રે, જિમ માછલી થોડઈ જલિ એ.
ફાગ માછલી જિમ થોડઈ જલિ, ટલવલઈ રાજલ દેવિક વલીઉ નેમિ પહૂ તઉ, મહતઉ ધરિ તિણિ ખેવિ. આવ્યા દેવ કાંતિક, કાંતિ કરઈ રવિ ભ્રતિ, કરજેડી પ્રભુ વીનવઇ, નવઈ તે કવિત થુણંતિ.
ડ્યું (રિણft) स्तुवन्ति क्रीडायां मदनविवशायां ननु वशां, सुधाभिः सध्रीची हरिहरविरंचिप्रभृतयः । परब्रह्मज्ञास्तां विषमविषलहरीमिव वधूं, विधूय त्वं जातत्रिभुवनपते ! पातकहरः ॥ ७४ ।।
રાસુ હર નટ્ટારંભિ નચાવિઉ ઐરી, ગૌરી લંચનભંગિ રે, મુકુંદ વૃંદાવનિ નાવિલે ગોપીઇ, લેપીય લાજ અનંગિ રે. સાવિત્રી બ્રહ્મા આકુલીલ, કલિઉ રેહિણિ ચંદુ રે, નારિ આધારિ હિં મણિ વદીતા, છતા સુર નર ઇંદુ રે.
અઢેઉ છતા સુર નર ઇંદ, પણિ તું નેમિ જિદિ, મણિ ન છાહીઉ એ, નારિ ન વાહીઉ એ; દેવ ભણઈ “તૂ દેવ !, ધર્મ પ્રકટિ પ્રભુ! હેવ,
ભવિયણ જિણિ તરઈ રે, ભવ–વનિ નવિ ફિરઇ એ. ૭૦ પ્રિય-વર. ૭ી સરિ–શરીર છે. ૭૪ નનું વરા–મનુવા; ઘરહ્મજ્ઞાસ્તાં– હ્મચર્તા ૭૬ વદીતા-વિદીતા.
* ૫૮
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #828

શ્રી. મોહનલાલ દલીચંદ દેસાઈ પ્રભુ! તું લીલવિલાસ, કીરતિ જિત કૈલાસ, સાચઉ શંકરૂ એ, સિદ્ધિ-રમણિ વરૂએ ઈમ સ્તવી દેવ પહૃત, ધર્મ-ભારિ પ્રભુ જૂત, દાન સંવત્સરૂ એ, દિઈ ગતમસરૂ એ.
૭૮
ગત મત્સર હિલ જિનવર, નવમઈ રસિ સલીન રેવઈ સંજમ આદરઈ, કરઈ વિહાર અદીન. ૦૯ દિવસિ પંચાવનિ પામીય, સ્વામીય કેવલજ્ઞાન, વિરચઈ મિલીય દેવાસુર, સમોસરણ–પ્રધાન. ૮૦
श्लोकः प्रधान मदनं हत्वा, मोहराजं विजित्य च । आप्तछत्रत्रयो-नेमि, जर्जीयाद् विश्वप्रधानधीः ।। ८१ ॥
પ્રધાન પ્રાકાર ત્રિનિ સુરિ રૂચિ નિલઈ, રૂચિ નિલઈ જિમ રવિ ચંદ રે; ચઉહિ ધર્મ પ્રકાસિઉ જિનવરિ, હરિ મનિ હુઉ આણંદ રે. ૮૨ પીય દેખી રાજલ મનિ ગહિ ગહી, ગહિ ગહી લઈ સંજમ ભાર રે; પામિય સિવસુખ પરિહરિ રાજમઈ, રાજમાઈ નેમીકુમાર રે. ૮૩
श्लोकः
कुमारे ब्रह्मचर्येऽपि, यया मे रंजितः पतिः। सा वीक्ष्येति ययौ सिद्धिं, पूर्व राजीमती सती ।। ८४ ।।
અટેલ રાજીમતી નેમિકુમાર, યાદવકુલ શિણગાર, કારણિ અવતરિયાં એ, ત્રિભુવનિ વિસ્તરિયાં એક ધન્ય જ તે નરનારિ, જઈ ચડઈગિરિ ગિરનારિ, કુંડિ ગચંદ મઈએ, નીરઇ જિન ન્હવઈ એ. ૮૫
૮ જિત-કલાસ, જિન કલાસ, જિન કૈલાસ. ૮૧ Hચાર્ વિશ્વપ્રધાન:-ગીયા ધશ્વ પ્રધાન: | ૮૨ રચિનિલઈ રૂચિ નિલઈ-રૂચિ નિલઈ, રૂચિ નલિ; રચી ન લેઇ ફવિ-૮૪ વતિ -વક્ષેતિ. ૮૫ સિગાર-શંગાર; અવતરિયાં-અવતર્યા; વિસ્તરિયાં-વિસ્તર્યા.
* ૫૯ *
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]

Page #829

શ્રી. માયિસુંદરકૃત નેમીશ્વરચરિત-ધ્રાગધ
પૂજઇ મનચઇ રંગ, આંગીય નવ નવ ભાંગ, સ્વામી ગુણ થુણુઇ એ, સ્તુતિ ઇણિપરિ ભણુઈ એ ‘અકલ અમલ સર્વજ્ઞ, નમઇં નિરતર ધન્ય, જય જય પાવનુ એ, સહજ સનાતનુ એ, ૮૬ ાવ્ય (રાવળી)
सनातन्यैः पुण्यैः प्रणतचरणः श्रीयदुपतिः, समं राजीमत्या शिवपदमगादैवतगिरौ । स च श्रेयोवल्ली नवघनसमो मय्यपि जने, परब्रह्मानन्दं प्रदिशतु चिरं नेमिजिनपः ॥ ८७ ॥
રાસ
શ્રી જિનપતિ ભારતીય પ્રસાદિહિં, અંતરંગ કરિ કેસર નાદિહિં, ચરિત રચિઉં મનજિંગ.
સચ્છિ વિલાસહ લોલા કમલ, ગલઇ માહુ સાંભલતાં વિમલ, દઇ કલિ–મલ જંગ. ૮૮
[ચરણ કમલ તુા ભૃગ નેમીસર, વીનવે આચાર્યં માણિકચસુંદર, સુલલિત ગુણભંડાર. ] મેડ જેમ ગાજઇ ગંભીરા,
શ્રી
હીરા,
યાદવકુલભૂષણ ३५ કુસુમસર વીરા.
તૂ' અમ્હે સ્વામી સામલ ધીરેા, ગજ જિમ સમણુ સહજિસ ડીશ, સુરજ સા ભાતુ સરીરા.
૮૯
રિપુ અંતર હેલાં નિરજણીયા, વિષમ મેહ મદ જિણિ રણિ હણિયા, નેમીસર સ ંવાદિ
યદુકુલમણિ સાથે રાજલ રાણી, મા તુ સુભટધરણ જિંગ જાણી, નિશ્ચલ શિવપ્રાસાદિ.
૯૦
‘ક્ય’ અક્ષર જિમ એતિહિં મિલીયા, ‘સુંદર’ પરમ બ્રહ્મ સિ` મિલીયા, દુ:ખવર્જિત વિલસ ંતિ.
રસ જી નૈમિજિષ્ણુ રિય સુચ્છદિહિં, કૃતમતિ ભ્રુણુઇ સુર્ખ આણુંદિહિં, તસુ મંગલ નિતુ હુતિ. ૯૧.
૮૭ બિનપઃ-સબિન: [ચરણકમલિ.,ભડાર એ શ્રી મહાવીર વિદ્યાલયની પ્રતમાં જ છે અને પછી ‘શ્રૃંગા'થી અટકે છે ને પછીનુ પાનુ નથી. ૮૯ કુસુમસર વીરા-કુમુખી હૈ; ભાતુ-ભાનુ.
* fo *

[ શ્રી આત્મારામજી

Page #830

શ્રી. મેાહનલાલ દલીચંદ દેશાઇ
—ઇતિ શ્રી નેમીશ્વર ચરિત્ર ! ફાગુ ધેન શ્રી માણિકસુદરસૂરીશ્વરેણુ કૃત !! છ II શુ: ।। મહુ` માધા લિષિત: ।। શુભ કલ્યાણમસ્તુ ।। ૭ ।। શ્રી વીત रागद्वेषवाहीयः ॥ छ ॥ ६-११ श्री. ७. नं. १६०-३२. मे. सो. भु. —ઇતિ શ્રી નેમીશ્વર ચરિત્ર ફાગ: સમાસમિતિ ! છ ! મુનિના મતિ
સાગરે લિષિતમિતિ । શુભં ભવતુ ૫ કલ્યાણું અસ્તુ ॥ છે ! છ L પત્ર ૨ પ ંક્તિ ૧૯ દાખડા ૮૩ ન. ૧૫૬ ફેલીયાવાડાનેા ભંડાર, પાટણ. —૪ પત્ર પછીનું છેલ્લું પત્ર નથી. દરેકમાં ૨૦ ૫ક્તિ છે. ન. ૮૭૧ શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલય, મુખઇ.
*
ઉપરના આખા કાવ્યમાં પ્રથમના મંગલાચરણના àાક સિવાય જે સંસ્કૃત છંદો મૂકેલા છે તેના અર્થ સમજાવવા શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલયની પ્રતમાં સંસ્કૃત ટીકા છે તે અત્ર મૂકવામાં આવે છે કે જેથી અર્થ સમજવામાં સહેલાઇ થાય.
२. तत् किंचिज्ज्योतिर्जयति तत् किं ? यदलक्ष्यं दक्षाणामपि पुनस्तत् किं १ यत् सहस्राक्ष नयनैर्न निरीक्ष्यं दुश्रूयवन ( ? ) नयनै: ( न ) निरीक्षणीयं पुनस्तत् किं ? यश्चतुर्वक्त्रवदनैर्वाच्यं न भवति वेधसो वदनैर्यद् वक्तुमशक्यं यदेतावत एतादृशामपि पुनस्तत् किं ? यद् हविर्भुक्तारेन्दुग्रहपतिरुचां जैत्रं यदग्नितारकचंद्रमस्तरणें तेजसां जयनशीलं । पुनस्तत् किं ? यदनघं निष्पापं । पुनस्तत् किं ? | यत्परमुत्कृष्टं । पुनस्तत् किं ? यतियोगींद्रविषयं यतियोगींद्राणां गोचरं । एषु स्थानं वा एवं विधं तत् किंचिज्ज्योतिर्जयति ॥ २ ॥
३. एवंविधाय परब्रह्मणे नमः किं लक्षणाय ? अर्वाचीनैरलक्ष्याय अद्यतनैः पुरुषैर्न लक्षितुं योग्याय । पुनः किं लक्षणाय ? दक्षाय स्वभावविज्ञाय । पुनः किं लक्षणाय ? दुरितच्छिदे दुरितं पापं छिन्दतीति दुनिच्छिद् तस्मै दुरितच्छिदे । पुनः किं लक्षणाय चिदानंदस्वरूपाय चिद् ज्ञानमात्मशुभ्रगुणः तस्यानंद सुखं तन्मयं स्वरूपं यस्य तच्चिदानंदस्वरूपं तस्मै ।। ३ ।।
१०. ते नरा धन्यास्ते के । ये गिरनारगिरे मौलौ मस्तके नेमिनं जिनं नत्वा स्वं स्वकीयं पातकं क्षालयंति । किं लक्षणास्ते ? नराः धृतसम्मदाः धृतः समदो हर्षो यैस्ते धृतसम्मदाः ॥ १० ॥

१८. अथेति अथानंतरं सर्वे यादवभूपालाः सौराष्ट्रमंडले गताः । कस्मिन्सति ? चरित्रं वैष्णवं श्रुत्वा जरासंधे कोपने सति कुद्धे सति ॥ १८ ॥
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]

* ६१ *

Page #831

શ્રી. માણિક્યસુંદરત નેમીધચરિત-ફાગબંધ २५. ते सर्वे सिद्धगंधर्वखेचरा नेमिभुजावलं जगुर्गायति स्म । किं क्रियमाणा ? चित्रीयमाणा आश्चर्य प्राप्नुवंतः । पुनः किं क्रियमाणाः ? हर्षात् पुष्पाणि वर्षन्तः ।।
३०. सोऽयं नेमिजिनेश्वरो विजयतां । सोऽयं कः ?। यो राज्यं न समीहते न वांछति । किं लक्षणं ? राज्यं । गजघटाघंटारवै राजितं शोभमानं । पुनर्यः अंगनां राजीमती न कांक्षति नेच्छति । किं लक्षणां ? । चारुचंद्रवदनां । पुनलीलावती लीलायुक्तां । पुनर्यः योगींद्रचूडामणीः तीर्थंकराणां शिरोमणीः ॥
३५. एवं मित्रवसंतदत्तसकलप्राणोऽपि मन्मथभटो सैन्यैः स्वकैः योगीश्वरं नेमिनं दुर्जयमेव मेने मनति स्म । एवमिति किं ? वृक्षाः पल्लविता लता कुसुमिता भंगाः सरंगा वने सारं गायति कोकिला कलरवैर्वापीजलं मंजुलं एवं एवं प्रकारेण मित्रवसंतदत्तसकलप्राणोऽपि ।
४०. स नेमि वनत्रयं पुनातु पवित्रीकरोतु । स नेमिः किं लक्षणः ? । श्रीमान् । पुनकि ? योगीन्द्रः । स कः ? यस्य चित्तं नारीनूपुरझंकारैश्चंचलं न जातं ॥
५६. पौरवनिता नेमि वीक्ष्य राजीमती धन्या इति वदन्ति । इति किं १ । यस्या राजीमत्या वरस्तु नेमिः विवाहे च किंनरी सुमधुरं यथास्यात्तथा गीतं गायति । भारती सरस्वती वीणालया वीणायां लयः अत्यासक्तत्वं यस्याः सा वीणालया । गंधर्वाः श्रतिधारिणः स्वरपूरकाः। पुनः सुरपते रंभा अप्सरो नरी नृत्यते अतिशयेन नृत्यति । पुनः भंभा-भेरीमृदंग-झल्लारिरवः शब्दो व्योमांगणं गाहते पूरयति ।।
६१. ये नराः सारंगानं श्रुत्वा सारंगलोचनां वशां च विलोक्य ये सारंगा अरंगेण सह वर्त्तमाना भवंति ते धन्या अथवा आप्तरंगा अर्हदेंगास्ते सारंगाः साराणि अंगानि येषां ते सारंगा अथवा सारं तद्गुणं गच्छंति सारंगाः एवंविधा उच्यते । पुनर्ये नराः सारंगा इव आप्तरंगाः प्राप्तरंगा भवंति ते नराः पशव उच्यते ।
६७. राजीमती बाला यादवराजवियोगे विलपति विलापान् करोति । किं लक्षणा ? म्लाना निस्तेजा । पुनः किं ? । मदनकराला मदनव्याप्ता वा कराला विकराला । का इव विलपति ? । लूताभिहतैव मालतीमाला इव । यथा मालतीमाला लूताभिहता सत्येव विलपति विगतकांति विज्ञापयति । किं लक्षणा ?। म्लाना विच्छायतां प्राप्ता ॥
७४. ननु इति निश्चितं हरिहरविरंचिप्रभृतयो यां वशा सुधाभिः सध्रीची सुधाभिस्सहचारिणी कृत्वा स्तुवंति क्रीडायां । किं लक्षणायां ? मदन विवशायां कंदर्पपरवशायां ये पर
* ९२ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #832

શ્રી. મેહનલાલ દલીચંદ દેસાઈ ब्रह्मज्ञा भवन्ति ते तावशां प्रति विषमविषलहरीमिव कृत्वा स्तुवंति अतः कारणात् हे त्रिभुवनपते ! त्वं वधू राजीमती विधूयसत्का विश्वपातकहरो जातस्तवाप्तं ॥
८१. पुनः आप्तछत्रत्रयं आप्तं प्राप्तं छत्रत्रयो येन असौ आप्तछत्रत्रयः । किं कृत्क आप्तछत्रत्रयो जातः ? । प्रधानं मदनं हत्वा मोहराजं विजित्य च ॥
८४. राजीमती सती इति विचित्य नेमेः पूर्व सिद्धिं ययौ । इतिती किं ? । यया सिद्धिवध्वा मे पतिः कुमारे कुमारत्वे च । पुनर्ब्रह्मचर्ये सत्यपि रंजितः सा सिद्धिवधूर्वीक्ष्या द्रष्टुं योग्या यस्या ईदृशी कला सा कीदृशीति ॥ .
८७. स नेमिजिनपः चिरं चिरकालं मय्यपि जने माणिक्यसुंदराचार्ये परब्रह्मानंद प्रदिशतु कथयतु । सः कः ? । यो राजीमत्याः समं रैवतगिरौ शिवपदमगात् जगाम । पुनः सः कः ? । यः सनातन्यैः पुण्यैः प्रणतचरणः सनाभवाः सनातन्यास्तैः सनातन्यैः सर्वका. હીઃ પુર્વે પવિત્રેર્નામઃ કળતરાણઃ પુનઃ સ ? | ઃ શ્રી યદુપતિઃ ચલૂનાં પતિ | પુનઃ સ ર ?! : પ્રચોવીનવધનસમ: |
૪ શ્રી જીરાપલ્લાના પાર્શ્વનાથ પ્રભુની, ૫ માં સરસ્વતીની, ૬ માં નિરંજન પરમાત્માની સ્તુતિ. ૭-૮–૯–નેમિપ્રભુના કાવ્યને પ્રસ્તાવ. તેમનું ટુંક વર્ણન. ૧૩-૧૫ આઠ પૂર્વ ને નવમો ચાલુ ભવ. ૧૬ નેમિકુમારને જન્મ. ૧૭ તે વખતે મથુરામાં કૃષ્ણનો જન્મ કે જેણે કંસને તથા અશ્વનું રૂપ ધારણ કરનાર કેશિ નામના દૈત્યને માર્યો , તેમણે સોરઠમાં દ્વારકામાં ગાદી સ્થાપી. ૨૦ જરાસંઘને જી. સોલ હજાર સ્ત્રી હતી. ૨૧ બંધવ નેમિકુમાર બ્રહ્મચારી, કૃષ્ણનું ધનુષ લઈ શંખ પૂર્યો, માહરી એટલે પહેરેદારને પાડ્યા અને કૃષ્ણ ચમક્યા. ૨૨-૨૪ નેમિએ કૃષ્ણની ભુજા નમાવી. આ રીતે જીત મેળવી. ૨૬-૨૯ કૃષ્ણ બલભદ્રને કહ્યું “ નેમિનો વિશ્વાસ ન કરતા, તે આપણું રાજ લેશે.” આમ વિચારતાં આકાશવાણી થઈ “ચિંતા ન કરો. નેમિ યોગી છે અને મોહરાજને જીતશે, તમારું રાજ નહિ લે.” ૩૧ આથી કૃષ્ણ આનંદ્યા. વસંતઋતુ આવી. રૈવત એટલે ગિરિનાર પર્વત પર કીડાવિહાર, ૩૨-૩૫ ત્યાંની લીલી હરીયાળી થયેલ ભૂમિ, પુષ્પ, લતા, વૃક્ષ વગેરેને બહાર. ૩૬-૩૮ નેમિ અને કૃષ્ણ બંનેનું ગિરિનાર જવું. બંનેનું તુલનાત્મક વર્ણન. સાથે કૃષ્ણની સ્ત્રીઓ છે. ૩૯ બંને રમે છે-ક્રીડા કરે છે. ૪૦-૪૧ નેમિ શમસમતા ધરી નિવિકારી રહે છે. ૪૨-૪પ એક કહે છે “પરણો! ભેજાઈ (શ્રીકૃષ્ણની સ્ત્રી) દીયરને પરણવાનું માનવા સમજાવે છે. કૃષ્ણ છેવટે કહે છે કે અવસરે થઈ રહેશે. ૪૬ સ્ત્રીઓ માની લે છે કે નેમિ સમજી ગયા અને ઉત્સાહ થઈ રહ્યો. ૪૭ શ્રી કૃષ્ણ દ્વારકા પહોંચી રાજીમતી કન્યાની માગણી કરી. ૪૮-૪૯ કન્યા, પતિ નેમિ મળશે તેથી આનંદિત થઈ. ૫૦
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૬૩ જ

Page #833

શ્રી માણિક્યસુંદરકૃત નેમીશ્વરચરિત-ફાગબંધ નેમિને અલંકાર સજાવ્યા. તે હાથી પર ચડ્યો. ૫૧ અલંકારેનું વર્ણન. પર છત્ર, ચામર, લુણ ઉતારણ, ધવલમંગલ ગીત ગાવાં. પ૩ દેવોને રાજા નિશાન ઠેકતો આવે છે, વાસુકી રાજા આવે છે, ગ્રહાદિ આવે છે. ૫૪ ભવિષ્યને તીર્થકર પરણવા જાય છે. ઘોડા હાથી સાથે છે. પ૫ તુંબરૂ સ્વર આલાપે છે, નારદ ગીત ગાય છે. પ૬ આ ઉત્સવ માટે નગરસ્ત્રીઓ રાજીમતીને ધન્યવાદ આપે છે. પ૭ રાજમતી વરને નિહાળે છે. ૫૮ શ્રીકૃષ્ણ મોખરે છે ને નેમિ તોરણે આવે છે. ૫૯ એક બાજુ આમ આનંદ છે ત્યાં પશુવાડામાં હરણાદિ રોતાં હોય છે તેનું કારણ નેમિ પૂછે છે. ૬૦ લગ્નના ગેરવના ભોજન માટે પશુઓને મારવા રાખ્યા છે તેથી તે કકળાટ કરે છે, એમ સાંભળી સંસાર પ્રત્યે તિરસ્કાર આવે છે. ૬૨-૬૩ વૈરાગ્ય ઉપજે. મોહજાળથી માનવાદિ સર્વે સપડાઈ સંસારમાં ભમે છે, વિષયમાં અંધ બને છે, મનુષ્યભવ હારે છે, અંતર્દષ્ટિથી વિચારતા નથી. ૬૪ સંસારને ધિક્કાર છે, એમ કહી પશુબંધન ટાળી પોતાના ગજેદ્ર-હાથીને તુરત પાછો ફેરવી નેમિકુમાર વળે છે. ૬૫ આમ થયું ત્યાં રાજીમતી આકુળ થઈ ધરણી પર ઢળી પડી. ૬૬ સખીઓ ચંદનજળ સીંચી કેળના પાનથી પવન નાંખે છે, ચેતના આવે છે તે જાણે છે કે યાદવરાજ નેમિ તે પાછો વળી ગયે. ૬૭-૭૧ રાજીમતી વિવિધ વિલાપ કરે છે. કંકણ ફેડે છે ને છાતી પર હાર ફેંકી દે છે. મારા જીવન ! દેડો દેડો ! મોર ! તમે વાસ ન કરો. જતા રહો, બપીયા ! પીયુ પીયુ ન બોલે, કારણ કે પીયુ તો મેઘ પાસે ચાલ્ય ગયે. અદ્દશ્ય થયા છે, વીજળીરૂપી નિઃશ્વાસ નીકળે છે, આંસુથી સરોવર ભરાઈ ગયાં, હવે હંસા! (જીવ) ઉડી જા. પિયુ સિદ્ધિરૂપી સ્ત્રીમાં રાચે છે અને પિતાની વાચા પાળતો નથી. તું પિયુ તો ત્રિભુવનનો સ્વામી છે, તેને કોણ બુદ્ધિ–સલાહ આપે તેમ છે? આઠ પૂર્વભવ ને રાખી હવે શા માટે છેહ આપે છે ? આમ રાજીમતી કહે છે. શરીરે સંતાપ ધરે છે ને વિલાપ કરે છે ને માછલી થોડા જળમાં તડફડે તેમ તડફડે છે. ૭૨ ત્યાં તે નેમિપ્રભુ તો તક્ષણ પોતાને ઘેર પહોંચ્યા. ૭૩ કાંતિક દેવો સૂર્ય જેવી કાંતિથી તેની ભ્રાંતિ કરાવતા આવીને પ્રભુને નવાં કાવ્યથી સ્તુતિ કરી વિનવે છે. ૭૪ પ્રભુસ્તુતિ. ૭૫-૭૬ શિવને ગૌરીએ નયનભંગ કરી નાટારંભમાં નચાવ્ય, મુકુંદ-કૃષ્ણને ગેપીઓએ વૃંદાવનમાં નચાવ્યો એમ અનંગ-કામદેવે લાજને લેપી. સાવિત્રીએ બ્રહ્માને અકળા, રોહિણીએ ચંદ્રને થકવ્યો એમ સ્ત્રીના આધારથી મદને દેવ, મનુષ્ય, ઈદ્રને જીત્યા છે; પણ ૭૭ તું નેમિને મદન ઢાંકી ન શકો, નારી લેભાવી ન શકી. દેવો બેલ્યા: દેવ ! પ્રભુ ! હવે ધર્મ પ્રકટાવ કે ભવ્ય તરે અને ભવરૂપી વનમાં ન ફરે. ૭૮ પ્રભુ! તું લીલામાં વિલાસ કરે છે કે જેની કીર્તિએ કૈલાસ જીત્યો છે. ખરો શંકર તું છે અને સિદ્ધિરૂપી સ્ત્રીને વરનાર છો.” ૭૮ આમ સ્તવન કરાતા આ દેવ ધર્મભારથી યુક્ત થઈ સાંવત્સરિક દાન મત્સરરહિત થઈને કરે છે. ૭૯–૮૦ હવે જિનવર નવમા રસ એટલે શાંતરસમાં લીન થઈ રૈવત (ગિરિનાર) ઉપર જમ આદરે છે-દીક્ષા લે છે અને અદીન
[ શ્રી આત્મારામ "

Page #834

શ્રી. મેહનલાલ દલીચંદ દેસાઈ પણે વિહાર કરે છે, પંચાવન દિવસે સ્વામીને કેવલજ્ઞાન થાય છે એટલે દેવ અસુરો મળીને સમવસરણ રચે છે.
૮૧ નેમિસ્તુતિ, ૮૨ સમવસરણમાં ત્રણ ગઢ દે રચે છે તે રવિચંદ્ર જેવા કાંતિના ભંડાર છે. ત્યાં જિનેશ્વરે ચાર પ્રકારને ધર્મ (દાન, શીલ, તપ, ભાવનારૂપી) પ્રકા, આથી કૃષ્ણને આનંદ થયે. પીયુ પાસે રાજીમતી પણ મનમાં આનંદિત થઈને સંજમભાર ગ્રહણ કર્યો-દીક્ષા લીધી અને નેમિને છોડી રાજેમની પહેલી મોક્ષે સીધાવી. પછી નેમિનાથ મેક્ષે ગયા.
૮૫–૮૭ આમ રામતી અને યદુકુલશણગાર નેમિનાથ જે કારણે અવતર્યા તે સિદ્ધ કર્યું ને ત્રિભુવનમાં તેમનો (કીર્તિન) વિસ્તાર છે. તે સ્ત્રી-પુરૂષને ધન્ય છે કે જે ગિરિનાર પર્વત પર ચડીને ગજેન્દ્ર કુંડમાં પાણીથી જિનને (જિનમૂર્તિને) —વડાવે છે અને મનના આનંદથી નવનવી આંગી રચીને પૂજે છે, ગુણેનું સ્તવન કરે છે ને સ્તુતિ કરે છે કે તું અકલ, મલ રહિત, સર્વજ્ઞ છે, તને નમનારને ધન્ય છે, તું પાવન અને સ્વાભાવિક સનાતન છે, તારો જય હે. ૮૭ નેમિસ્તુતિ. કવિને ઉપસંહાર. ૮૮ સરસ્વતીની કૃપાથી અંતરના ભાવ અને નાદથી આ ચરિત્ર રચ્યું છે, તે લક્ષ્મીના વિલાસની લીલાનું કમળરૂપ છે, તેને સાંભળતાં મેહ જાય છે અને કલિકાળના મેલને તે નાશ કરે છે.
માણિજ્યસુંદરસૂરિ એ રચનારનું નામ છે. તે સુંદર ગુણના ભંડાર નેમનાથના ચરણકમલને ઉપાસક ભ્રમર છે. (પછીની કડીઓ નથી. હવે બીજી પ્રતોની કડીઓ લઈએ) યાદવકુલના અલંકાર હીરા, મેઘ સમ ગંભીર, મદનને રોકનાર વીર (નેમિપ્રભુ !) તું અમારે સ્વામી શ્યામ અને ધીર છે, હાથી જેવો સબલ, પ્રકૃતિથી સિંહ સમાન, અને સૂર્ય જેવી કાંતિવાળા શરીરવાળે છે. ૯૦ જેણે આંતરિક શત્રુને સહેલાઈથી જીત્યા છે, વિષમ મહમદને રણમાં હણ્યા છે એવા નેમીશ્વરનો આ સંવાદ છે. તે યદુકુલમાં મણિરૂપ રાજીમતી રાણી તું તો અમારી મા છો અને એક મહાન યોદ્ધાની ગૃહિણું જગમાં પ્રસિદ્ધ છે અને મોક્ષરૂપ મહેલમાં તારું નિશ્ચલ સ્થાન છે. ૯૧ રચનારના નામમાં જે “ક” જોડાક્ષર છે તેમાં બે અક્ષર મળ્યા છે તે પ્રમાણે નેમિનાથ અને રાજીમતી બંને ત્યાં મોક્ષમાં મળ્યા છે અને સુંદર પરમબ્રા સાથે ભળ્યા છે અને ત્યાં દુ:ખ રહિત વિલાસ કરે છે. આ નેમિજિનનું ચરિત સારા છંદમાં રસથી અને આનંદથી સુન્નો ભણે ને સાંભળે તે તેનું મંગલ હંમેશાં થાય છે. આ કડીમાં “ક” અને “સુંદર એ બેથી કવિ પિતાનું નામ “માણિજ્યસુંદર” એક રીતે બતાવી આપે છે.
શાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૬૫ *

Page #835

વ્યવહારિક કે ધાર્મિક કોઈપણ કાર્યોમાં મનુષ્યને પ્રતિસમયે આલંબનની તો જરૂર પડે જ છે. કોઈના લેશ પણ આલંબન વિના નિજબળે ઊર્ધ્વગમન કરનાર અને કવચિત્ જ હોય છે. અને તેથી જ ધાર્મિક વિષયમાં જિનમંદિર, જિનપ્રતિમા, જ્ઞાન, સાધુ-સાધ્વી આદિને મહત્વનું સ્થાન અપાયેલ છે તે સહેતુ જ છે કે જેના નિમિત્તે ઉપાદાન કારણને ઉદયમાં લાવી શકાય યાને આત્માની વિશુધ્ધ દશા પ્રગટાવવા પ્રયાસ થઈ શકે. જિનપ્રતિમા અને જિનમંદિર એ પણ અતિ આવશ્યક સાધન છે, તેને આપણે સવિસ્તર અવેલેકીએ. પ્રતિમાનું પૂજન શા માટે? - જિનેન્દ્રવર તે વીતરાગદશાને પ્રાપ્ત કરીને મોક્ષમાં સ્થિત થયેલા છે, તે પછી તેમની પ્રતિમાને પૂજવાની શું આવશ્યકતા? અને રાગ-દ્વેષથી રહિત એવી વીતરાગ પ્રતિમાદ્વારા ફળની પ્રાપ્તિ પણ કેમ થઈ શકે ? આ પ્રશ્નો ઉદ્દભવે તે સ્વાભાવિક જ છે. તેનું નિરાકરણ પણ સ્પષ્ટ છે. શ્રીમદ્દ દેવચંદ્રજીએ એક સ્તવનમાં કહ્યું છે કે –
પૂજના તે કીજે રે બારમા જિનતણી રે, જસુ પ્રગટ પૂજ્ય સ્વભાવ;
પરકૃત પૂજા રે જે ઈચ્છે નહીં રે, સાધક કારજ દાવ, પૂજના ” અર્થાત્ જેમને પૂજ્ય સ્વભાવ પ્રગટ થયેલ છે એવા જિનેન્દ્રની પૂજા કરીએ. જો કે તેઓ પરની કરેલી પૂજાના ઈચ્છક નથી, પરંતુ સાધક પિતાનું આત્મકાર્ય સારી રીતે સિદ્ધ કરવા માટે પૂજ્ય એવા જિનની પૂજા કરે. આથી સિદ્ધ થાય છે કે શ્રી જિન નિરાગી છતાં તેવી દશાને વરવા પ્રયત્ન કરનારે ઉપકારી એવા તે પુરુષોની પ્રતિમાની પૂજા કરવી આવશ્યક છે. વળી વિતરાગ પ્રતિમાના પૂજનથી શું લાભ પ્રાપ્ત થાય ? તેના જવાબમાં શ્રીમદ્દ યશોવિજયજી મહારાજ એક સ્તવનમાં કહે છે કે –
નિરોગી સેવે કાંઈ હોવે, ઈમ મનમાં નવિ આણું
ફળે અચેતન પણ જિમ સુરમણિ, તીમ તુમ ભક્તિ પ્રમાણું.” હે નાથ ! નિરાગીને સેવવાથી શું ફળ પ્રાપ્ત થશે ? એવી શંકાને પણ હું મનમાં નહિં જ લાવું, કેમકે અચેતન-જડ એ પારસમણિ કે જે એક પ્રકારનો પત્થર જ છે તે
[શ્રી આત્મારામ

Page #836

શ્રી. રાજપાળ મગનલાલ વહેરા પણ મનુષ્યને ફલિભૂત થાય છેમનુષ્યના મનોવાંછિત પૂરે છે, તો પછી તમે તે સાક્ષા-શૈતન્ય દ્રવ્ય છો, શુદ્ધ થયેલા છો, મુક્તિ પૂરીમાં સ્થિત થયેલા છો એટલે તમારી ભક્તિ જ મને પ્રમાણભૂત છે-તેથી જ મારું આત્મશ્રેય સાધી શકાશે. પ્રતિમાની આવશ્યકતા –
આત્માને નિમિત્તવાસી કહ્યો છે તે યથાર્થ જ છે. નિમિત્ત મળેથી આત્માના ભાવોમાં પરિવર્તન-ફેરફાર થયા જ કરે છે. અવસાન પામેલા અથવા તો દૂર રહેલા એવા આપ્તજને અને મિત્રાદિકે ખાસ કારણ વિના યાદ નથી આવતા તે સેના અનુભવની વાત છે, પરંતુ તેમની પ્રતિકૃતિ જોતાં તે તે જનની યાદ પુનઃ તાજી થાય છે અને પૂર્વ પ્રસંગે દષ્ટિ સન્મુખ ખડા થાય છે. આમાં તે તે પ્રિય જનની છબી યાને પ્રતિકૃતિ નિમિત્તભૂત બને છે. તે જ રીતે જિનપ્રતિમાને નીરખવાથી જિનેન્દ્રવર કેવા હશે ? તેને કંઈક અંશે ખ્યાલ આવી શકે છે. - નાના બાળકને જે વાત ઘણું વખત કહેવાથી પણ તેના મગજમાં નથી ઊતરી શકતી તે જ બીનાને મૂર્ત સ્વરૂપ આપવાથી અથોત્ તે વિષયને નકશા બતાવવાથી તુરત સમજી શકે છે. રામ, કૃષ્ણ, બુદ્ધ, હનુમાન, શિવ કે મહાવીર એ વિભૂતિઓમાંથી અત્યારે કોઈપણ વિભૂતિ હયાત નથી, પરંતુ તે તે મહાપુરુષે કેવા હતા? તે જાણવું હોય તે તેમના પ્રતિકરૂપ તેમની પ્રતિમાઓનું અવેલેકન કરવાથી હેજે માલૂમ પડે છે કે આ પુરુષો આવા હશે. અરે! વિચાર કરતાં તેમની મૂર્તિદ્વારા તેમના જીવનનો પણ વાસ્તવિક ખ્યાલ આવી શકે છે. જેમકે શ્રી કૃષ્ણચંદ્રની મૂર્તિના હાથમાં શંખ, ચક્ર, ગદા આદિ શસ્ત્રો છે તેમ જ તેમની બાજુમાં લક્ષ્મીજીની મૂર્તિ છે. આ ઉપરથી તેમના જીવનનો નિચોડ નીકળી શકે છે. તેવી જ રીતે દરેક સ્થળે પ્રાય: પવિત્ર અંગે જેવા કે-ચરણ, જાનુ, મસ્તક આદિ પૂજનીય ગણાય છે, પરંતુ શૈવ મંદિરમાં “શિવનું લિંગ” પૂજાય છે. તે ઉપરથી તે દેવ વિષે વિચાર કરતાં તાત્પર્ય નીકળી શકે છે. તે જ ન્યાયે અહંની પ્રતિમાને જેવાથી જણાય છે કે તે શાંતરસ યુક્ત છે. પદ્માસને અથવા કાર્યોત્સર્ગ ધ્યાને રહેલા જણાય છે. ઉલ્લંગ સ્ત્રીથી રહિત છે, હસ્તદ્વય શસ્ત્રાદિકથી રહિત છે અને સર્વ રીતે આત્મિક ધ્યાન કરવાને માટે જિનમૂત્તિ સર્વોત્કૃષ્ટ સાધન છે એમ તટસ્થ રીતે જેનારને પણ જણાયા સિવાય નહિં જ રહે. ભાવાર્થ કે જે વસ્તુ કહેવાથી નથી સમજાતી તે આ પ્રમાણે સાકારરૂપ બતાવવાથી સમજી શકાય છે અને પ્રતિમારૂપ પ્રતિક ઉપરથી કોઈપણ દર્શનના સ્થાપક એવા તે મૂળપુરુષ કેવા હશે તેનો વાસ્તવિક બાધ થઈ શકે છે. અસ્તુ! પ્રચલિત પથામાં પ્રતિમાપૂજનઃ- શ્વેતાંબર જૈનમાં તો પ્રથમથી જ મૂર્તિપૂજા છે. તે ઘણા પ્રમાણપૂર્વક આગળ દશોવવામાં આવશે. તે સિવાય જેન સંપ્રદાયને એક મોટો વિભાગ દિગંબર પંથમાં પણ જિનપ્રતિમા પૂજનને સંપૂર્ણ સ્થાન છે. જો કે પ્રતિમાને અને પૂજનન અંગે કેટલાક તફાવત છે, પરંતુ તે ભિન્નતાસૂચક છે. વાસ્તવમાં જોઈએ તે જિનમૂર્તિના પૂજન માટે બેમત નથી જ. શતાબ્દિ ગ્રંથ]
* ૬૭ %

Page #837

આ પ્રતિમા પૂજન બોદ્ધોમાં પણ આજકાલ થયા નહીં, પરંતુ ઘણા સમય પૂર્વે બુદ્ધદેવની પ્રતિમા દાખલ થયેલ છે જે રાજગિર, નાલંદા આદિ સ્થાનના નિરીક્ષકને માલૂમ પડશે. તેમ જ અત્યારે પણ બ્રહ્મદેશમાં અને બીજા ઘણું દેશમાં બુદ્ધદેવની વિશાળ અને ભવ્ય પ્રતિમાઓ દષ્ટિગોચર થાય છે.
હિન્દુ ધર્મમાં પણ રામ, કૃષ્ણ આદિની પ્રતિમાઓ પૂજાય છે. એકંદરે માણસ એક યા બીજી રીતે પણ જીવનમાં પ્રતિમા–પૂજન તે કરતો જ હોય છે. જેઓએ પ્રતિમાનું ખંડન કર્યું છે તેમની છબીઓ પણ આજે માનનીય અને વંદનીય ગણાય જ છે ને ? દેશનેતાઓના બાવલાઓ પણ એ જ સૂચવે છે. વળી જેમનું નામસ્મરણ કરતાં હોઈએ તેમનું સ્વરૂપ જોવા મળે તો હર્ષોલ્લાસ થયા સિવાય કેમ રહે? ભાવાર્થ કે મૂર્તિપૂજા એ મનુષ્યજીવનનું અભેદ અંગ છે અને તેથી જ ભારતવર્ષમાં મૂર્તિપૂજા ઠેર-ઠેર જોઈ શકાય છે.
મૂર્તિના અવલંબનની કેટલી બધી જરૂર છે તે વિશે એક પ્રચલિત દષ્ટાંત અત્રે ટાંકું તો તે અસ્થાને તો નહિ જ ગણાય. ધનુર્વિદ્યા શીખવાને ઈચ્છક એક ભિલ્લ ગુરુ દ્રોણ પાસે જાય છે પરંતુ તેને પોતાની ધારણામાં નિષ્ફળતા સાંપડે છે ત્યારે તે ભિલ્લ વનમાં રહીને ગુરુ દ્રોણાચાર્યની એક છાણ-માટીની મૂર્તિ કરે છે અને તેને સાક્ષાત્ ગુરુ સમજીને તે ભિલ્લ ધનુવિદ્યાની કળા તે મૂર્તિની સન્મુખ સ્વયં પ્રાપ્ત કરી લ્ય છે. મૂર્તિના આલંબનને કેવો સુંદર નમૂને ! પ્રતિમાપૂજનની પ્રાચીનતા –
જિનપ્રતિમાની સિદ્ધિ અર્થે કેટલાક પ્રમાણોને–આગમપ્રમાણ, ઇતિહાસ પ્રમાણે, પરંપરાપ્રમાણ ઈત્યાદિને જેવા પડશે.
પ્રત્યેક દર્શનમાં તેમના સંસ્થાપક મૂળપુરુષની વાણીને ખૂબ મહત્ત્વ અપાયેલ હોય તે સ્વાભાવિક જ છે. ઉપનિષદુ, વેદ, સંહિતા, જાતકગ્રંથ, બાઈબલ, કુરાન, ગીતા અને આગામે એમ દરેકના ભિન્ન ભિન્ન નામો છે અને તેને અવલોકન કરવાથી તે તે દર્શનના સિદ્ધાંત અને દશનકારનો આશય સમજી શકાય છે. તે જ રીતે જૈન ધર્મમાં આગમશાસ્ત્રોનું સ્થાન અતિ વિશિષ્ટ પ્રકારનું છે. કેઈ પણ તકરારી વિષયમાં જ્યાં આગમની-શાસ્ત્રની શાખ અપાય છે ત્યાં સર્વ પ્રમાણિક પક્ષેને ચૂપ થઈ જવું પડે છે. એટલે પ્રથમ આપણે જિનપ્રતિમા વિષે જિનાગમમાં શું ઉલેખ ઉપલબ્ધ થાય છે તેને જોઈએ.
જિનાભિગમ નામના સૂત્રમાં વિજયદેવના અધિકારે તે દેવ જિનપ્રતિમાને બહુમાનપૂર્વક પૂજન-વંદન કરે છે તેમ આવે છે તથા ત્યાં રહેલ જિનપ્રતિમા કેવી હતી તેને પણ સવિસ્તર ઉલ્લેખ છે.
રાયપણ નામના સૂત્રમાં સૂર્યાભદેવના અધિકારે પણ જિનપડિમા પૂજન કર્યાની હકીકત આવે છે. આ બન્ને દેવો ભગવાન મહાવીરના સમયના છે. એટલે તે વખતે દેવતાઓએ જિનપ્રતિમા પૂછ છે, એવી સ્પષ્ટ રીતે શાસ્ત્રની સાક્ષી છે. જો અવિરતિ અને અનેક પ્રકાના દિવ્ય સુખોમાં મગ્ન એવા દેને માટે જિનપૂજનની કરણી આવશ્યક હોય તો મેક્ષના
* ૬૮ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #838

શ્રી. રાજપાળ મગનએલ હાર દરવાજારૂપ આ મનુષ્યભવમાં તો પરમ ઉપકારી એવા અર્વતની પ્રતિમાનું પૂજન અવશ્ય કરવું જોઈએ, એ બુદ્ધિથી પણ યુક્ત જણાય છે.
આ સિવાય શાસ્ત્રોમાં મનુષ્યોએ પણ જિનપ્રતિમાને પૂજન-વંદન કરેલ છે તેવા ઉલ્લેખ મળે છે. જેમકે શ્રી જ્ઞાતાસૂત્ર કે જેની ગણના ગણધરગુથિત અંગસૂત્રોમાં થાય છે તેમાં પણ દ્રૌપદી મહાસતીના અધિકારો આવે છે કે, ઉત્તમ એવી તે રાજકન્યા દ્વપદી સ્નાનાદિકથી શુદ્ધ બની, પૂજાને ગ્ય એવા મંગલ વસ્ત્રો પહેરીને જિનઘરને વિષે આવે છે અને જિનપ્રતિમાને જોતાં બહુમાનપૂર્વક વંદન કરે છે. તેમ જ સૂર્યાભદેવની માફક તે દ્રપદી પણ સ્નાનાદિકથી માંડી યાવત્ ધૂપ ઉવેખવા સુધીની દરેક ક્રિયા કરે છે અને પ્રાંતે શકસ્તવનો પાઠ કહે* છે. તેમ જ ભગવતીજી નામના અંગસૂત્રમાં ગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નના પ્રતિ ઉત્તરમાં જ્ઞાતનંદન ભગવાન વીર, જંઘાચારણ અને વિદ્યાચારણની જવા આવવાની કેવી શક્તિ હોય તે જણાવવાની સાથે તેઓ ચિને વાંદે છે તેમ કહેલ છે. સ્થાનાંગસૂત્રમાં દશ પ્રકારના અને ચાર પ્રકારના સત્ય કહ્યા છે ત્યાં એક સ્થાપના સત્ય પણ કહેલ છે અને જ્યાં સ્થાપનાની સિદ્ધિ થાય છે. ત્યાં મૂર્તિ તે સહેજ આવે છે. વળી શ્રી આદ્રકુમારને પ્રતિબોધવા માટે શ્રીમાન અભયકુમાર જિનપ્રતિમાને મોકલે છે અને તેને જોતાં શ્રી આદ્રકુમારને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થાય છે અને આર્ય દેશમાં આવી તેઓશ્રી ભગવતી દીક્ષા અંગીકાર કરે છે. આ પણ ભગવાન મહાવીરદેવના સમયની જ વાત છે.
ઐતિહાસિક દ્રષ્ટિએ પ્રતિમાની પ્રાચીનતા જાણવા માટે એટલું જ કહેવું બસ થશે કે, જેમણે ભૂતકાળના ઈતિહાસના પેટાળમાં ઊતરીને ભૂતકાળને સજીવન કર્યો હોય એવા આ વિષયના જ્ઞાતાઓને આ વિષે લખવાને મારા કરતાં વધુ અધિકાર છે, પરંતુ એટલું તે સર્વમાન્ય છે કે મહારાજા સંપ્રતિએ જિનમંદિરથી પૃથ્વીને મંડિત કરી દીધી હતી અને ત્યારપછી પણ દરેક શાસનપ્રભાવિક મહાપુરુષોના સમયે તેને નવપલ્લવતા મળી છે. શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય મહારાજના વખતે પરમહંત મહારાજા કુમારપાળે પણ અનેક નવાં જિનમંદિરે કરાવ્યાં છે તથા અનેક પ્રાચીન મંદિરોને જીર્ણોદ્ધાર કરાવેલ છે. તેમ જ ઉદારચિત્ત જૈન મહાઅમાત્યે શ્રી વિમળશાહ અને વસ્તુપાળ-તેજપાળે પણ અઢળક દ્રવ્યને વ્યય કરીને દેવ-વિમાન જેવાં ભવ્ય અને અજોડ કતરણીવાળાં-આજે પણ પ્રેક્ષકોને ઘડીભર મુગ્ધ કરે તેવાં–મંદિર બંધાવ્યાં છે.
ભારતવર્ષમાં તે પ્રભુ–મંદિરે અને પ્રભુ-મૂર્તિઓ વિદ્યમાન છે જ, પરંતુ એક કાળે ચરોપાદિ દેશોમાં પણ જિનપ્રતિમા અને જિનમંદિરે હતાં એમ સિદ્ધ થઈ શકે છે. “ જૈન” (પત્રના રી-મહોત્સવ મરણાંકમાં મુનિરાજ શ્રી જ્ઞાનસુંદરજીનો “યુરોપમેં જેન મંદિર” શીર્ષક એક લેખ પ્રસિદ્ધ થયેલ છે, જેમાં તેઓશ્રી જણાવે છે કે-“આસ્ટ્રીયાની અંતર્ગત હંગરી પ્રાંતના બુદાપેસ્ટ નગરની પાસે એક અંગ્રેજ ખેડુતને ખેદકામ કરતાં ચરમ તીર્થપતિ
જેનાગોના આધારે જોઈએ તો દ્રૌપદીને થયાં લગભગ ૮૪૦૦૦ હજાર વર્ષ થયાં છે. એટલે રાશી હજાર વર્ષ પૂર્વે પણ જિનપૂજ પ્રચલિત હતી તેમ જણાય છે.
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]

Page #839

આ પ્રતિમા પૂજન ભગવાન શ્રી મહાવીર મહારાજાની પ્રતિમા મળેલ છે.” આ લેખની સાથે જમીનમાંથી નીકળેલી તે પ્રતિમાને ફેટે પણ આપેલ છે.
કચ્છમાં પ્રસિદ્ધ તીર્થસ્થાન ગણાતું ૨૧૮ થંભયુક્ત શ્રી ભદ્રેશ્વરનું જિનાલય વિરનિર્વાણ પછી ૨૩ વર્ષે દાનવીર શ્રાવક દેવચંદે બંધાવેલ છે. આ ઉપરથી પણ જાણી શકાય છે કે ખુદ ભગવાન મહાવીરના સમયમાં પણ જિનમૂર્તિની પૂજા પ્રચલિત હતી. તેમના પૂર્વના તીર્થકરોના વખતમાં પણ મૂર્તિપૂજા હતી, એમ જણાવતાં કેટલા ય શિલાલેખો ઉપલબ્ધ થાય છે. ગત ચિત્ર માસમાં પ્રસિદ્ધ થયેલ “શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ” માસિકના સુવર્ણ મહોત્સવ વિશેષાંકમાં મુનિરાજ શ્રી જયંતવિજયજી મહારાજનો “જૈન મ્યુઝીયમ(સંગ્રહસ્થાન)ની આવશ્યકતા” એ નામનો એક લેખ પ્રસિદ્ધ થયેલ છે. તે લેખમાં તેઓશ્રીએ નજરે નિહાળેલા અનેક જૂના શિલાલેખે ક્યાં ક્યાં અને કેવી અવ્યવસ્થિત રીતે યા તો વિનાશના સુખમાં પડેલા છે તે જણાવેલ છે. તેમ જ તે સર્વને એકત્ર કરીને એક સંગ્રહસ્થાનમાં ભૂતકાળના તે ભવ્ય સ્મરણાને-જૈન સંઘના ગૌરવના અવશેષોને-સંઘરી રાખવા જોઈએ એવી અપીલ તેમણે જેને કોમને કરેલી છે. તે લેખમાં આગળ ચાલતાં તેઓશ્રી એક સ્થાને જણાવે છે કે-“શ્રી વીરભગવાન છદ્મસ્થ કાળમાં આબૂની ભૂમિમાં વિચર્યા હતા. ભગવાનના જન્મથી ૩૭ મા વર્ષે અહીં દેરાસર બંધાયું. પૂર્ણ પાળરાજાએ મનોહર જિનમૂર્તિઓ ભરાવી અને કેશી ગણધરે તેની પ્રતિષ્ઠા કરી.” આવી મતલબના લેખવાળે બાર શાખાની ઉતરણને તૂટેલે એક જમ્બર પત્થર આબૂરોડથી ચાર માઈલ દૂર મુંગથલા નામના ગામના વિશાળ જિનમંદિરના ખંડિયેરમાં એક દરવાજા ઉપર છૂટે લટકે છે. જે આને ત્યાંથી કઢાવી લેવામાં ન આવે તે વરસાદથી મંદિરના ગુખેજ વિગેરેને ભાગ પડતાં તે લેખવાળા પત્થરના કકડે કકડા થઈ જવા સંભવ છે.”
ઉપર્યુક્ત લેખની હકીકત નક્કર છે. આવા દાર્શનિક પુરાવા ઉપર વધારે કહેવા જેવું રહેતું જ નથી, કેમકે લેખક મુનિશ્રીએ આ શિલાલેખને જાતે જોયેલ છે અને સ્થળ સુદ્ધાં દર્શાવ્યું છે. આ સમય વીરપ્રભુના છદ્મસ્થકાળ એટલે કે વીરજન્મથી ૩૭ મા વર્ષનો છે. તે વખતે પ્રભુએ તીર્થ પણ સ્થાપ્યું ન હતું. કેશી મહારાજે પ્રતિષ્ઠા કરી હતી એ પણ એમ સૂચવે છે કે, પાર્શ્વનાથ પ્રભુના શાસનમાં પણ પ્રતિમાપૂજન પ્રચલિત હતું. ( શ્રદ્ધાની દષ્ટિએ–શાસ્ત્રીય દષ્ટિએ-તો પ્રત્યેક તીર્થકરના વખતમાં જિનપ્રતિમા–પૂજન હતું જ એમ આપણે માનીએ છીએ, પરંતુ અહીં તે એતિહાસિક દષ્ટિએ પણ પ્રતિમાપૂજન પ્રાચીન છે. ખૂદ ભગવાન પાર્શ્વનાથજી અને મહાવીર દેવના વખતમાં પણ પ્રતિમા પૂજા હતી એ દશવિવાને આશય અત્ર છે અને તેથી જ આ પ્રાચીનતાદર્શક લેખભાગને ઉદ્ધત કરેલ છે.)
વળી શત્રુંજય પર તથા ગિરનાર ઉપરના મંદિરો અને પ્રતિમાઓ તે અતિ પ્રાચીન છે. શત્રુંજય તીર્થને ઉદ્ધાર ચોથા આરાથી થતો આવ્યો છે અને આ કાળમાં પણ વજીસ્વામી જેવા મહાપુરુષની હાજરીમાં વિક્રમ સંવત ૧૦૮ માં જાવડશાએ ઉદ્ધાર કરાવ્યો છે. તેમ જ ત્યારબાદ ઉદાયન મંત્રીના સુપુત્ર બાહડ મંત્રીએ તથા સમરાશા શેઠે અને છેલ્લે સંવત
* ઉo #
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #840

શ્રી. રાજપાળ મગનલાલ હરા
૧૫૮૭માં કર્માશાએ શત્રુંજય ગિરિરાજને ઉદ્ધાર કરાવેલ છે. પવિત્ર શ્રી સિદ્ધાચલજીના આ ઉદ્ધાર ઉપરથી જોઈ શકાય છે કે તીર્થ અને પ્રતિમાનું અવલંબન આજકાલનું નથી પણ પ્રાચીન છે. પરંપરા પ્રમાણમાં જોઈએ તે અત્યારે ભારતવર્ષમાં લગભગ સવંત્ર જિનમંદિરે અને જિનપ્રતિમાઓ તેમ જ પ્રાચીન તીર્થભૂમિઓ અને અતિ પ્રાચીન–ગતકાલની પ્રતિમાઓ દષ્ટિગોચર થાય છે. શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથની પ્રતિમા ગઈ વીશીમાં થયેલા નવમાં દામોદર નામે તીર્થકરના વખતમાં આષાઢી નામના શ્રાવકે ભરાવેલ છે એમ મનાય છે, પરંતુ તે શ્રદ્ધાને વિષય છે તો પણ આ મનુષ્યલોકમાં તે પ્રતિમાને આવ્યા ઘણે સમય–લગભગ
રાશી હજાર વર્ષ થયા છે. અને જાદવોની જરા તે પ્રતિમાના હવણ જળથી નાબૂદ થયેલ છે. બીજા પણ અનેક ચમત્કારો તે પ્રતિમાના અધિષ્ઠાયક દેવોના પ્રભાવથી થયેલા છે, જે જાણીતી વાત છે. આ સર્વ જણાવવાને આશય એ છે કે શ્રી નેમિનાથજીના વખતમાં પણ પ્રતિમા પૂજા હતી. વળી શ્રી ગિરનારજી ઉપરની શ્રી નેમિનાથજીની પ્રતિમા પણ ઘણું જ પ્રાચીન ગણાય છે. શ્રી અંતરીક્ષજી પાર્શ્વનાથની પ્રતિમા રાવણના સમયની કહેવાય છે, અને ઘોડેસ્વાર તથા પાણીહારી બાઈ તે પૂર્વે તેની નીચેથી જઈ શકતા હતા તેવી કિવદંતી છે. વર્તમાનમાં પણ અંગલોહણું તે પ્રતિમાની નીચેથી નીકળી શકે છે એ તે સ્પષ્ટ જ છે. એટલે તેની પ્રાચીનતા પણ વગર કહ્યું જ સિદ્ધ થાય છે.
મનુષ્ય ઘર આગળ પૂજા કરવા બેસે તેમાં જે શાંતિ જળવાય તેના કરતાં વિશેષ શાંતિ મંદિરમાં જવાથી પ્રાપ્ત થાય છે અને તેથી પણ વધારે આહ્લાદ અને પરમ આત્મીય શાંતિ આવા તીર્થસ્થાનમાં જવાથી મળે છે. કહેવત છે કે “ઘર મૂક્યા અને દુઃખ વિસર્યા. વળી અનેક પ્રવૃત્તિમાં આવી યાત્રાથી નિવૃત્તિ પણ સાધી શકાય છે અને પવિત્ર રજકણાવાળી તે ભૂમિઓમાં જવાથી શુભ વિચારનું બળ વદ્ધમાન થાય છે. જે ભાઈઓ પ્રતિમાને નથી માનતા તેઓ પ્રાય: આવા પવિત્ર તીર્થો અને કલ્યાણકભૂમિના દર્શન-પર્શન-વંદન-પૂજનથી પણ વંચિત રહે છે. હળુકમી આત્માઓ એવા નિરર્થક કદાગ્રહને ન જ પોષે એમ ઈચ્છીએ. પ્રતિમા ઃ એક આદર્શ સાધનઃ
સાધન વિના સાધ્યની પ્રાપ્તિ થવી અશક્ય જ છે એટલે જ જ્યાં સુધી જરૂરીયાત હોય ત્યાં સુધી ધ્યેય પ્રાપ્તિ માટે ઉપયોગી થાય તેવા પ્રત્યેક સાધનને તો જીવનમાં મહત્ત્વનું સ્થાન દેવું જ પડશે. અલબત્ત, સાધનને સાધ્ય માનીને ન જ બેસી રહેવાય, એ વિચારવું યોગ્ય છે; પરંતુ સાધન વિના લાંબો પંથ કાપ દુષ્કર છે. વળી અધિકાર વચ્ચેથી સાધનમાં પણ ફેરફાર થાય છે. જેમકે ગૃહસ્થ એ અસદારંભી તો છે જ, તે તેને માટે શ્રી જિનેશ્વરની દ્રવ્ય-ભાવ ઉભય પ્રકારે પૂજા કહી છે કેમકે તેને માટે તેટલે સદારંભ છે; પરંતુ ત્યાગીઓ સર્વથા બાહ્ય ગ્રંથીથી રહિત હોવાથી તેને માત્ર ભાવપૂજા જ કહી છે. માળ પર ચડવા માટે સીડીની તો જરૂર રહેવાની જ. તેજ ન્યાયે જિન જેવા થવા માટે જિનપ્રતિમાનું આલંબન જરૂરી છે જ. પ્રતિમાના દર્શનથી જિતેંદ્રવરનું સમગ્ર લેકોત્તર જીવન યાદ આવે છે અને તે નિમિત્તે તેમના ગુણગાન કરતાં જીવાત્માની ગુણણી પ્રવર્ધમાન થાય છે. વિચારે કે સામે કંઈ પણ આલંબન ન હોય શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૭૧ *

Page #841

પ્રતિમા પૂજન
ત્યાં કેન્દ્રબિન્દુ લક્ષિત કયાં થઇ શકે ? તેથી જ પ્રતિમાની પૂર્ણ આવશ્યકતા છે, એમ સુજ્ઞ વિચારકાને તે જરૂર જણાશે જ.
શ્રી આત્મારામજી મહારાજ અને જિનપ્રતિમાઃ—
શ્રીમદ્ આત્મારામજી મહારાજ એ સત્ય-ગવેષક મહાપુરુષ હતા અને તેથી તેમને જે સત્ય તરીકે જણાયું તેને સ્વીકારતાં અનેક સંકટો સહન કરવાને પણ તેઓ સદૈવ તત્પર રહ્યા હતા. એક સત્યપ્રિયમાં હાવા જોઇએ તેવા વિનય, વિવેક, ધીરજ, અખૂટ શાંતિ ઇત્યાદિ સર્વ ગુણા તેમનામાં હતા. તેમણે ઇરાદાપૂર્વક કોઇને દુહવ્યા નથી. સિદ્ધાંતની ખાતર કાઇ સ્વત: દુહવાયા હાય તે અલગ છે. સંસારની–મેાહની ખેડી તાડીને ત્યાગી થનારને પણ સંપ્રદાયના મેાહની મેડી તૂટવી મુશ્કેલ છે, પરંતુ શ્રીમદ્ આત્મારામજી મહારાજ કુળથી અને સ્વભાવથી ક્ષત્રિય હતા અને તેથી તેઓ આ નિયમમાં અપવાદરૂપ રહ્યા છે. અર્થાત્ કે સંપ્રદાયના કલ્પિત રાગ તેમને સ્પશી શકયો ન હતા. જ્યારે તેમને વાસ્તવિક સત્ય સમજાયું ત્યારે તેમણે અમૂર્ત્તિ પૂજક સંપ્રદાયમાં રહીને, અનેક સામનાઓને શાંતિપૂર્વક સહીને પણુ શ્રી જિનકથિત ત્રિકાલાબાધિત સત્યના પ્રચાર કરવા માંડ્યો અને કાળ-સ્થિતિ પરિપકવ થયેથી તેઓશ્રીએ શુદ્ધ સ ંવેગી દીક્ષાને અંગીકાર કરી. તેમના જીવનમાં ડાકીયું કરતાં સૌથી અગત્યના પટે જિનપ્રતિમાને માન્ય કરવાના છે. શ્રી સુશીલના શબ્દોમાં કહીએ તે “ રેતીના રણમાં પાણીની અંજિલ માટે ઝ ંખતા તૃષાતુર જેટલી પરબની કદર કરી શકે છે તેટલી અન્ય ન જ કરી શકે.” તે જ ન્યાયે શ્રીમદ્ આત્મારામજી મહારાજને પ્રારભના દિવસેામાં જિનપ્રતિમા દર્શનની તૃષા ખૂબ વેઠવી પડેલી. એટલે તેમણે ઠેકાણે ઠેકાણે અને મુખ્યત્વે પંજાખમાં અનેક મેટા સ્થળોએ જિનમદિરા ઊભા કરાવવાની પ્રવૃત્તિ છેલ્લા વખતમાં હાથ ધરી હતી.
અમૂર્તિ પૂજક સંપ્રદાયમાંથી તદ્દન છૂટા થઇને તેઓ જ્યારે પ્રથમ વખત ગુજરાતમાં આવે છે અને ત્યારબાદ ગિરિરાજ શ્રી શત્રુંજયની યાત્રાર્થે જાય છે ત્યારે યુગાદિદેવ પાસે ગદિત કઠે તેઓશ્રી સ્તવના ઉચ્ચારે છે કે:—
66 અબ તા પાર ભયે હમ સાધુ, શ્રી સિદ્ધાચલ દરશ કરી રે. ” ભાવપુરઃસર કેટિશ: વંદન હજો આવા સરળ મહાપુરુષને !
ઉપસ'હારઃ—
આપણે અનેક દ્રષ્ટિબિન્દુએથી એ જોઇ ગયા કે–જિનમૂર્તિના અવલંબનથી મનુષ્યના આત્મીય ઉત્કર્ષ ના પારે અવશ્ય ઊંચે ચઢે છે. વીતરાગના દ્રવ્ય-પૂજન તથા ધ્યાન અને શ્રી જિનની સ્તવનારૂપ ભાવપૂજાથી તે આત્મા તદાકાર બની શકે છે, કેમકે આપણે પ્રતિમાને માત્ર પત્થરની મૂર્તિ જ નથી માનતા, પણ શ્રી જિનનુ તેમાં આરોપણ કરેલ હેાવાથી સાક્ષાત્ જિન ગણીને જ તેને ભજીએ છીએ અને તેથી શ્રીમાન્ આન ંદઘનજી મહારાજના શબ્દોમાં કહીએ તા—
* ૭૨

[ શ્રી આત્મારામજી

Page #842

555555555555555555
MIMS
-
- 2
课
-
→
0 0
HI

ત્યા
નાનો
બિરનગ
fan than hitam mit tantr
-
mit x4
MIM
ભીના શબનસામ બોરા. નખનેતા ગુલામી મુંબઇ સતિઃ ત
રાજ્યાળ ત વારે
મેં હસ્તલેખનના નમૂના હસ્તલિખિત કાર્ડમાં શું છે?
પતિ શ્રી વીરવિજયજી કૃત ચૈત્યવંદન ચોવીશી, મહાવીર જિન સ્તવન અને પ્રભુ શ્રી વીરની સ્તુતિ.
ઝીણા અક્ષરમાં લખી ઘેાડી જગામાં ઘણું સમાવવાની એક જૂની પહિત હતી, તેમાં ચારે બાજુ સુંદર વેલ મૂકાતી, અક્ષરે। એવા મરેાડદાર અને મનહર લખાતા કે કાપણું. વાચક આનંદથી અને સહેલાઇથી વાંચી શકતા. આમાં તેમ થયું હતું તો એક કલાત્મક નમૂનો મળી શકત.—સપાદક.
લેખક: રા. રાજપાળ મગનલાલ વ્હોરા મુબઇ.
555555555555555555

Page #843

Page #844

શ્રી. રાજપાળ મગનલાલ હેરા
જિન સ્વરૂ૫ થઈ જિન આરાધે, તે સહી જિનવર હોવે રે,
ભંગી ઇલીકાને ચટકાવે, તે ભંગી જગ જેવે રે. અથાત જેમ ભમરી ઈયળને ચટકો ભરે છે અને તેથી તે ઈયળ ભમરીનું જ અહર્નિશ ધ્યાન ધરે છે. પરિણામે તે પણ ભમરી જ બની જાય છે. તે જ રીતે જિનપ્રતિમાને સાક્ષાત્ જિન ગણીને પૂજવાથી શ્રી જિન જેવા થઈ શકાય છે. એક મહાનુભાવે મૂર્તિને ન માનનાર કેઈ એક ભાઈ સમક્ષ આ રીતે જિનપ્રતિમાની સિદ્ધિ કરી હતી. આ પ્રસંગ સમજવા જેવો હેઈને અત્રે દર્શાવું છું. પ્રતિમાને માનનાર મહાશયે એક સે રુપિયાની નોટ બીજા ભાઈને આપીને કહ્યું કે આ કાગળમાં એક પૈસાની છીંકણી બાંધીને લઈ આવો. પેલા ભાઈએ જવાબમાં કહ્યું કે-અરે મુરબી ! આ કંઈ સાધારણ કાગળ નથી, પણ આ તો સો રુપીયાની નોટ છે. જવાબમાં ઉક્ત મહાનુભાવે કહ્યું કે જેમ કાગળની બનેલી આ નોટ ઉપર ગવર્મેટની છાપ છે અને તેથી તેના સે રુપીયાં ગમે ત્યાં મળી શકે છે અને આ નોટ પાસે હોય તે આપણ સે રુપિયાવાળા છીએ એમ માનીએ છીએ તે જ રીતે જિનપ્રતિમાને માનીએ છીએ. તે માત્ર પત્થરની મૂર્તિને જ નથી માનતા પણ શ્રી જિનેશ્વદેવની તેમાં છાપ છે અને અંજનશલાકા તથા પ્રતિષ્ઠા આદિથી તેમાં જિનપણાનું આરોપણ કરાયેલ છે, તેથી “જિનપ્રતિમા જિન સારીખી” ગણીને જ અમે પૂજન-વંદનસ્તવનની પ્રવૃતિ કરી એ છીએ; અન્યથા નહીં કહેવાને ભાવાર્થ એ જ છે કે જિનપ્રતિમા એ અતિ ઉપકારી નિમિત્ત છે અને તેના દ્વારા પૂર્વે અનેક આત્માઓએ આત્મીય લાભ ઊડાવ્યો છે. વર્તમાનમાં અનેક છે તે કારણે સમકિતની પ્રાપ્તિ અને શુદ્ધિ કરી રહ્યા છે અને ભવિષ્યમાં અવિચ્છિન્નપણે વીતરાગ શાસ નો હયાતી સુધી જિનપ્રતિમાદ્વારા ઘણુ આત્માઓ નિજામાની શુદ્ધિ કરી, મુક્તિ નો સન્મ બ થશે. જગતના સર્વ જીવ આવા સુંદર રાહ પર આવે એવા પરમ ઈછા સાથે વિરમું છું.
શતાબ્દિ પ્રય].

Page #845

স্পীনস) তলসানচিত্র
EligillllllllliniIlliihili
TiIilu] || VILI, 11 '' \ | |/||||III IIIIII LIVITITIPilm II, TAMIL (IIIIIIllit Iil :M | l/LmJ | \'ll libilikin
YLEE COLLARES HOTEL DIUITJIEN UIT . . . . .und n'tr ni
i!! 11 !!IP;નાy '1'11;Ifill uTUIT LTulipi[L) T} ! !!! IlliI] |'lT[[[][][[[[, lllllll.If I m y
IIT/II ll ll. / it state'[ ''1' till 1.1 LIgl/Ii III lugT 'Illiy 'lth 1/}llllli: [{at fil'l, Ila [ 1 l/LI THI '/villllllll llllll tut 1 : Ult ||BY 'A /||RI |||. ૫ // ! ! +IT/I]//\/| J' ft; lJ ¥L }}}|| !! ! ! ! !///////////ll /
प्रीमन्नास रगोऽलास मनमुरार
M. A; LL. B. રીસર્ચસ્કલર મુંબઈ યુનિવર્સિટી, પ્રાચ્યવિદ્યામંદિર, વડોદરા.
[ શ્રીયુત મજમુદાર ગુજરાતી સાહિત્ય જગતમાં એક સુપ્રસિદ્ધ લેખક, સંશોધક અને વિદ્વાન છે. અનેક પ્રાચીન ગૂર્જર કાવ્યનાં તેમણે સંશોધન કરેલ છે અને તે પર વિદ્વત્તાભર્યા ટિપ્પણે, વિવરણે લખેલ છે. લોકકથા સાહિત્ય પર પણ ઘણું લખાણ પ્રસિદ્ધ કર્યું છે અને કેટલુંક અપ્રસિદ્ધ રાખ્યું છે. તેમના જેવા સાક્ષરને હાથે તેમના શહેરના એક જૈન જ્ઞાનમંદિરની મુલાકાત લેવાય અને લખાય એ ઉચિત જ છે. સાથે સાથે તે જ શહેરમાં શ્રીમુક્તિકમલમોહન જૈન જ્ઞાનમંદિર, પ્રાચ્યવિદ્યામંદિરમાંના જૈન પુસ્તક સંગ્રહ વગેરે સંબંધી લખાયું હોત તો, પ્રાચીન વટપ્રદ-વડોદરામાં રહેલ જૈન પુસ્તક ભંડારાને સમુચ્ચય અહેવાલ પ્રાપ્ત થાત. જે આચાર્યવર્યની શતાબ્દિના સ્મારકરૂપે આ ગ્રંથ છે તેમનું નામાભિધાન ધરાવતા જ્ઞાનમંદિરનું કંઈક વર્ણન આ લેખમાં છ ચિત્ર સહિત અપાયું છે તે પ્રસ્તુત અને ઉચિત છે.–સંપાદક.]
સિદ્ધરાજ અને કુમારપાળના સમયથી વડોદરાની જેન ધર્મની જ્ઞાનસંસ્થાઓ (ઉપાશ્રયે) પ્રસિદ્ધિમાં આવેલી છે. એ ઉપાશ્રયે વિદ્યાપ્રસારનાં થાણુ હતાં. એ સંસ્કૃતિ તીર્થોનાં જ્ઞાન જળ લોકહૃદયને પાવન કરતાં અખલિત વહ્યા કર્યા છે. *
શ્રતદેવતા સરસ્વતી, સમ્યગજ્ઞાનનાં અધિષ્ઠાત્રી છે. તેમની સેવામાં અનુરક્ત થઈ વિહાર કરનાર જેન આચાર્યોને પ્રવાસ એ જ્ઞાનપ્રવાસ કહેવાય છે તેમની કથાવાર્તા એ જ્ઞાનગોચરી છે અને તેમને વસવાના ઉપાશ્રયે એ જ્ઞાનમંદિરે છે.
જ્ઞાનના સ્થલ પ્રતીક ગ્રંથો અને ગ્રંથસ્થ જ્ઞાન છે. એ જ્ઞાનના ભંડાર જ્યાં એકઠા કરવામાં આવે છે અને તેને સુરક્ષિત રાખી, જેને ઉપગ જિજ્ઞાસુઓ યથેચ્છ કરી શકે છે તે સ્થાનને “જ્ઞાન-મંદિર” કહેવામાં આવે છે.
* આ પરિચય લેખ તૈયાર કરવામાં પાટણથી મુનિ શ્રી પુણ્યવિજયજીએ તથા શીનોરથી મુનિ શ્રી ચતુરવિજયજીએ
ચતુરવિજયજીએ લેખિત નોંધ પૂરી પાડી હતી, તથા મારા મિત્ર પંડિત લાલચંદ્ર ગાંધીએ સંસ્થાની પ્રત્યક્ષ મુલાકાત દ્વારા ઘણી વીગતે મેળવી આપી હતી, તે બદલ એ ત્રણેનું એકસામટું ઋણ સાભાર પ્રકાશમાં મૂકું છું. મ ૭૪ ને
[ શ્રી આત્મારામ

Page #846

વડોદરાનું શ્રી આત્મારામજી જૈન જ્ઞાનમંદિર આવું એક પ્રસિદ્ધ જ્ઞાનમંદિર વડોદરા શહેરમાં લહેરીપુરા દરવાજા અને માંડવીની વચમાં આવેલી નરસિંહજીની પિળમાં સ્થાપન થયેલું છે.
એના સંસ્થાપક બે સબ્રહ્મચારી મુનિ મહારાજ હતા. તેમના દીક્ષાગુરુ શ્રીમદ્ વિજયાનંદસૂરિ–પ્રસિદ્ધનામ શ્રી આત્મારામજી હતા. એ યુગપ્રધાન જેવા પ્રભાવક આચાર્યશ્રીની જન્મ શતાબ્દિ પ્રસંગે, તેમના એ પ્રભાવક શિષ્યોના ચિરસ્થાયી ગુરુ સ્મારકરૂપી કાર્યને પરિચય આપવાનું સમાચિત ગયું છે, જેથી પરંપરાએ એ ગુરુનું જ નૈરવ થયું કહેવાય.
જ્ઞાનમંદિરની યોજના અને તે માટેનો પ્રેત્સાહક ઉપદેશ પ્રવર્તકજી મહારાજ શ્રી કાંતિવિજયજીનો હતો. એ પહેલાં એ માટે ઉપદેશની શરૂઆત સંવત ૧૯૫૨ માં થઈ હતી. તે સમયે શ્રીમંત ગાયકવાડ સરકારના કેળવણીખાતા તરફથી પાટણ ભંડારોના ગ્રંથમાંથી કેટલાકને ગુજરાતી અનુવાદ પ્રો. મણિલાલ નભુભાઈ દ્વિવેદીદ્વારા તૈયાર થઈ પ્રકટ થતા હતા. આ પ્રવૃત્તિને અગે શ્રી. મગનલાલ ચુનીલાલ વૈધે કુમારપામવષનું ગુજરાતી ભાષાંતર કરી આપ્યું હતું. તેના પુરસ્કાર તરીકે તેમને રૂા. ૫૦૦) સરકારમાંથી મળેલા..
એ પુરસ્કાર, જ્ઞાને પાસના કરનાર સાચા શ્રાવક તરીકે શ્રી વૈદ્ય જ્ઞાનમંદિરની સ્થાપનાખાતે પહેલા ફાળામાં આપ્યા. (જેમની છબી જ્ઞાનમંદિરના ઉપરના ખંડમાં એક સ્થળે મૂકવામાં આવેલી છે. ) તે પછી તેમના પિતાશ્રી ચુનીલાલ વૈદ્ય ઉદ્યાપન નિમિત્તે આશરે ત્રણેક હજારની રકમ કાઢી અને તે પછી જુદા જુદા ગામોના ગૃહસ્થની આર્થિક મદદથી આજના જ્ઞાનમંદિરની રચના થવા પામી છે. જ્ઞાનની પરબ જેવા જ્ઞાનમંદિરની સ્થાપના કરવા માટે પ્રવર્તકજી મહારાજ તથા કઈક અંશે શ્રી હંસવિજયજી મહારાજનો ઉપદેશ કારણભૂત હતો. અને તે માટેનું આવશ્યક દ્રવ્ય ભેગું કરવામાં વડોદરાના શેઠ ગોકળભાઈ દુર્લભજી ઝવેરીને તનતોડ પ્રયત્ન હતો. એકંદરે આખું મંદિર નિર્માણ કરવામાં લગભગ ચાલીસ હજારનું ખર્ચ થયેલું છે.
મંદિરની રચના સરસ્વતી દેવીને વસાવવા યોગ્ય ભવ્ય તથા સુંદર છે. આ સરસ્વતી પ્રાસાદ પથ્થરથી બાંધવામાં આવ્યો છે. ઉત્તરાભિમુખ આવેલા મંદિરને પૂર્વ-પશ્ચિમ પગથિયાં છે. ત્યાંથી અંદર જતાં વિશાળ ખંડ આવે છે. તેને મેટો ભાગ મુદ્રિત પુસ્તકોનાં કબાટથી ભરેલી છે. બાકીના ભાગમાં ત્યાં પાઠશાળા બેસે છે. સવારે ૮ થી ૧૦ અને સાંજે ૭ થી ૯ ત્યાં જેન બાલકોને આવશ્યક ધર્મજ્ઞાન તથા સંસ્કૃત-પ્રાકૃતનું ભાષાજ્ઞાન આપવાનો પ્રબંધ થયેલો છે.
*. જેમના ઉત્સાહી પુત્ર વૈદ્યરાજ વાડીભાઈ અમદાવાદમાં દવાખાનું ચલાવે છે. શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
-
૭૫

Page #847

શ્રી. મંજુલાલ રણછેાડલાલ
ત્યાંથી ઉપર જતાં કઈંક અ ંશે વિશેષ સુશેાભિત અને રંગીન લાદીથી જડેલેા વિશાળ માળ છે. ત્યાં પૂર્વાભિમુખ ખૂણામાં ખંડની સન્મુખ શ્રી વિજયાન ંદસૂરિનુ` મેાટુ' તૈલચિત્ર છે. આખા ખંડની ભીંત ફરતાં કબાટેામાં પ્રાય: હસ્તલિખિત પેાથીએ રાખવામાં આવેલી છે. ભીંત ઉપર કેટલાક પ્રસિદ્ધ જૈન આચાર્યના-ખાસ કરીને થ્રો પ્રવક મહારાજની તરુણુ અવસ્થાની તથા શ્રી હુ સવિજયજી મહારાજની અને આચાર્ય શ્રી વિજયવલ્લભસૂારજી આદિની છબીઓ છે. કબાટમાંથી પાથીએ ભરેલા દાબડા જિજ્ઞાસુની આંખને લલચાવતા ડાકિયાં કરી રહ્યા છે.

Page #848

જિ
.
વડોદરાનું થી આત્મારામજી ન નાનમંદિર આ હસ્તલિખિત ગ્રંથોનો સંગ્રહ મુખ્યત્વે કરીને પ્રવર્તકજી મહારાજશ્રી અને શ્રી હંસવિજયજી મહારાજને જ નિર્માણ કરેલો છે. જ્ઞાનમંદિરની યોજના થતા પહેલાં વડોદરામાં જુદે જુદે ઠેકાણે એ જ્ઞાનભંડાર વિખેરાયેલે પડ્યો હતો તે તેમના પ્રયાસથી કેન્દ્રસ્થ બજો છેછતાં બન્ને મહારાજના સંગ્રહની યાદીઓ ભિન્ન રાખેલી છે.
' શ્રી પ્રવર્તકજી મહારાજના સંગ્રહની વિશિષ્ટતા નેધતા પહેલાં એ તપસ્વી અને જ્ઞાનપાસક ઋષિને થોડો પરિચય ઉચિત છે. શ્રી કાંતિવિજયજી મહારાજને જન્મ વડોદરામાં સંવત ૧૯૦૭ (ઈ. સ. ૧૮૫૧) માં થયો હતો. આમ અનેક મહાપ્રસંગેના એ દ્રષ્ટા છે. પૂર્વાશ્રમે એ દશાશ્રીમાળી વણિક હતા અને તેમનું નામ છગનલાલ હતું. અઠ્ઠાવીસ વર્ષની વયે તેમના એ ગૃહસ્થ જીવનનો અંત આવ્યા. સંવત ૧૯૩૫ માં ભગવાન બુદ્ધની જેમ મહાભિનિષ્ક્રમણ કરી, પત્નીને મૂકી દઈ, એ પંજાબ તરફ ગયા અને અંબાલા શહેરમાં શ્રીમદ્ વિજયાનંદસૂરિ મહારાજ પાસે મહા વદિ ૧૫ ને દિવસે દીક્ષા લઈ, ત્યાગધર્મ સ્વીકાર્યો.
તેમના વિહારમાં, જ્યાં ત્યાંથી ગ્રંથ ભેગા કરવા અને તેને એક સ્થળે સુરક્ષિત રાખવા તે માટે એમણે ખાસ પરિશ્રમ લીધો હતો. તેમનું જીવન શાંત, સરળ અને જ્ઞાન-પિપાસામય છે. જ્ઞાનોપાસના અને જ્ઞાનદ્ધાર માટે તેમણે આખું જીવન એવારી નાખ્યું છે. એમની સ્વાભાવિક સરળતા, ગાંભીર્ય તેમ જ સ્થિતપ્રજ્ઞતાને લીધે એ જેને સમાજની એક સન્માન્ય અને વિશિષ્ટ વ્યક્તિ બની રહ્યા છે. છયાસી વર્ષ જેટલી વૃદ્ધવયે એમનું દીર્ધ તપસ્વીપણ તેમના મુખ ઉપરથી સ્પષ્ટ જોઈ શકાય છે.
જે કામ કરી
A+
-
pT
પાયરી, વારા
દથી
[

Page #849

શ્રી મંજુલાલ રણછોડલાલ એમના ત્યાગને-પ્રજ્યાને આજે પ૭ વર્ષો વીતી ગયાં છે. પાટણના જ્ઞાનભંડારો ઉદ્ધાર અને પદ્ધતિસરની વ્યવસ્થા એઓશ્રીના પિતાના વિદ્વાન શિષ્ય મુનિશ્રી ચતુરવિજયજી અને પ્રશિષ્ય પુણ્યવિજયજીના સહકારથી પ્રશંસાપાત્ર થવા પામી છે. ભંડારોની સમગ્ર પરિચયાત્મક યાદીઓ, તૈયાર કરી-કરાવી જ્ઞાન-મંદિરમાં રહેલું જ્ઞાનધન લેકગમ્ય કરવામાં તેમને ફાળે અદ્વિતીય છે. - પ્રવર્તકજી મહારાજ તેમની જ્ઞાનોપાસનાની સેવામાં તેમને સવા સહકાર આપે એવા “શ્રી જેન આત્માનંદ ગ્રંથ રત્નમાલા” નામની પોતાના ગુરુના સ્મરણમાં શરૂ થયેલી ગ્રંથમાલાનું સંપાદન કરી શકે એવા વિદ્વાન શિષ્ય મેળવવા ભાગ્યશાળી થયા છે એ એક સુભાગ્ય છે. લીંબડી, છાણી વગેરેનાં જ્ઞાનમંદિરે તેમના સંયુક્ત પરિશ્રમનાં જ ફલ છે. એ વિદ્વાન શિષ્ય-પ્રશિષ્યની પરંપરામાં મુનિશ્રી પુણ્યવિજયજીએ અનેક શાસ્ત્રીય સંપાદને કરીને તથા જેન ચિત્રકલ્પદ્રુમમાં પ્રકટ થયેલા “ભારતીય શ્રમણ લેખનકળા” જેવા અપૂર્વ શેખેળભરેલા લેખ લખીને ગુરુ અને દાદાગુરુનું ગૌરવ વધાર્યું છે.
વડોદરાના જ્ઞાનમંદિરમાં કાંતિવિજયજી મહારાજનો સંગ્રહ, તેમાંની તાડપત્રની પોથી. ઓને લીધે ખૂબ સમૃદ્ધ છે. એકંદર ૮૬ પોથીઓમાં થઈને સો સવાસો ગ્રંથ ઊતારેલા છે. તે ઉપરાંત ૨૧૯૨ કાગળ ઉપરની પોથીઓ સંસ્કૃત, પ્રાકૃત અને અપભ્રંશ ભાષાના ગ્રંથની છે, અને ૭ જૂની ગુજરાતી તથા હિંદી શેની છે. આ સંગ્રહમાં ખાસ કરીને પાટણના તથા પૂનાના ભંડારમાંની દુમિળ પોથીઓની નકલે પ્રવર્તકજી મહારાજે મેળવીને રખાવી છે.
પ્રવર્તક મહારાજની દીક્ષાના સહયોગી શ્રી હંસવિજયજીની જન્મભૂમિ પણ વડેદરા છે. પૂર્વાશ્રમમાં એ છોટાલાલ નામધારીના પિતાનું નામ જગજીવનદાસ, માતાનું માણેકબાઈ અને ભાઈઓનાં નામ દલપતભાઈ અને નાનાભાઈ હતા. એમનો જન્મ સં. ૧૯૧૪ ના . અષાઢ વદિ અમાસ–દીવાસાને દિવસે થયે હતો. સોળ વર્ષની વયે સુરજબાઈ સાથે લગ્ન થતાં, એ ગૃહસ્થાશ્રમી થયા હતા અને ઝવેરાતને ધંધો કરતા.
એ અને પ્રવર્તક મહારાજ અને મિત્ર હતા. લગ્ન પછી પાંચ વર્ષે છોટાલાલ છગનલાલ સાથે અંબાલા જેટલે દૂર સ્થળે ઘર છોડી ચાલી નીકળ્યા. ‘હું સવિજયજી” નામથી દીક્ષા લેનાર છટાલાલના પિતા પુત્રને ને લીધે પાછળ આવી પહોંચ્યા, સંસાર ન છોડવા તેમને વારંવાર સમજાવ્યા પરંતુ તેમનો નિશ્ચય અડગ રહ્યો. મહારાજશ્રીએ જેનશાસ્ત્રોને સારે અભ્યાસ કર્યો હતો. પોતે પ્રકૃતિએ શાંત અને ઉગ્રવિહારી હતા. તેમણે ઘણું ગ્રંથ અને સ્તવને રહ્યાં છે. વિક્રમ સં. ૧૯૦ ના ફાગણ શુદિ ૧૦ રવિવારે પાટણમાં એ સમાધિપૂર્વક સ્વર્ગસ્થ થયા હતા.
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #850

Page #851

श्रीमान् केसरीचंद जुहारमल ललवानी
सेक्रेटरी - श्री आत्मानंद जैन लायब्रेरी पुनासीटी.
શ્રી હંસવિજયજી ફ્રી લાયબ્રેરી-વડોદરા. [ ५०७८, ७८ वि. २ ले.
श्री आत्माराम जी महाराज के परमभक्तगुजरांवाला (पंजाब) निवासी
लाला नानकचंद
बरड

Page #852

વડોદરાનું શ્રી આત્મારામજી જૈન જ્ઞાનમંદિર " જ્ઞાનમંદિરમાં હંસવિજયજીને સંગ્રહ પ્રવર્તકજીના જેટલો જ ઉપગી અને મહત્ત્વને છે; તાડપત્ર ઉપરની પોથીઓની સંખ્યા માત્ર ૮. છે; છતાં ઍમાંની મજાવતીસૂત્ર ની સં. ૧૩૯૬માં ઊતારેલી તાડપત્રની પોથી ખાસ ોંધવા જેવી છે. ૩૬ ઈચ (ત્રણ ફૂટ) ની લંબાઈવાળાં તાડપત્રો ઉપર આ ગ્રંથ ઊતારવામાં આવ્યો છે. આટલી લંબાઈવાળા તાડપત્રો બહુ વિરલ ગણાય. આ બન્ને સંગ્રહોના તાડપત્રો ઉપરના ગ્રંથની વિશિષ્ટતા એક દષ્ટિએ નોંધવા જેવી છે. નાગરીલિપિમાં લખેલાં તાડપત્રનાં પુસ્તક વિરલ છે, તેમ જ કલમ અને શાહીથી લખાયેલાં તાડપત્રનાં પુસ્તકે ગુજરાતમાંથી જ માત્ર મળી આવે છે. ગ્રંથ, શારદા અને એવી બીજી લિપિમાં લખાયેલાં બીજાં પુસ્તક ખીલાથી તાડપત્ર ઉપર કોતરવામાં આવે છે, અને તે ઉપર કવચિત કઈ રંગનો ભૂકો નાખવામાં આવે છે અથવા રંગનું પોતું ફેરવવામાં આવે છે જેથી કતરાયલી જગામાં તે ભરાઈ જતાં અક્ષરને સ્પષ્ટ ભાસ થઈ શકે છે.
ગુજરાતની તાડપત્રની પોથીઓ તે સાથે સરખાવતાં લિપિમાં તેમ જ લખવાનાં સાધનમાં જુદી પડે છે અને તે ધ્યાનમાં લેતાં જ્ઞાનમંદિરમાં તાડપત્ર ઉપરની પોથીઓને સંગ્રહ, પાટણ, ખંભાત અને જેસલમેરના સંગ્રહો બાદ કરતાં, બહુ મોટો છે. વડોદરાના પ્રાચ્યવિદ્યામંદિરના પોથીખાનામાં દક્ષિણ હિંદની વિવિધ લિપિઓમાં લખાયેલી તાડપત્રની પિથીઓને જ વિશાળ સંગ્રહ છે; નાગરી લિપિમાં કલમ અને શાહીથી લખાયેલું તે જ્ઞાતાસૂત્રનું જ એક માત્ર તાડપત્રીય પુસ્તક છે.
હંસવિજયજી મહારાજના સંગ્રહની કાગળ ઉપરની પોથીઓની સંખ્યા ૪૨૭૮; એમાં ઘણે ભાગ જેસલમેરના ભંડારોની અપ્રાપ્ય પ્રતોની નકલેને બનેલું છે. શ્રી ગાયકવાડ પ્રાચગ્રંથમાલા ( S. D. Series ) માં પ્રકટ થયેલી જેસલમેર ભાંડાગારીય ગ્રંથસૂચીને અંગે અપ્રસિદ્ધ ગ્રંથ અને ગ્રંથકાર પરિચય માટે આ નકલેની સારી મદદ સંપાદક પંડિત શ્રી લાલચંદ ગાંધીને થયેલી છે. હંસવિજયજીના નામથી એક મફત વાચનાલય વડોદરામાં તેમ જ અમદાવાદમાં સ્થપાયેલું છે.
આ પ્રકારની વિશિષ્ટતાવાળા જ્ઞાનમંદિરનું મહત્ત્વ તેની મુલાકાતે આવેલા રાજવીઓ અને વિદ્વાન સાક્ષરોના નામ ઉપરથી સહજ ખ્યાલમાં આવે તેમ છે. ગુર્જરેશ્વર શ્રીમંત સયાજીરાવ ગાયકવાડ, તથા ઇંદોરનરેશે શરૂઆતમાં મંદિરની મુલાકાત લીધી હતી અને તેમાંના ઉત્તમ ગ્રંથના પ્રકાશન સંબંધે પ્રબંધ કરવા સૂચના કરી હતી.

Page #853

શ્રી મંજુલાલ રણછોડલાલ જર્મનીની હામબર્ગ યુનિવર્સિટીના છે. શુલ્કીંગ, પી. એચ. ડી. પ્રાગ યુનિવર્સિટીના છે. એાટે સ્ટાઇન, અમેરિકામાં ફિલાડેલફીયાની પેન્સીલવેનિયા યુનિવર્સિટીના પ્રો. નેરમન બ્રાઉન, લંડનની ઇડિયા ઓફીસવાળા ડૅ. થોમસ, અમેરિકન વિદ્યાપીઠની મીસ હેલન જેન્સન મીસ ક્રાઉઝે, પુરાતત્ત્વખાતાવાળા ડૉ. હીરાનંદ શાસ્ત્રી એવા અનેક વિદ્વાનેએ આ સરસ્વતી મંદિરનાં દર્શન કરી પ્રેરણા મેળવી છે.
જ્ઞાનભંડારનાં પુસ્તકોને, સુરક્ષિત રહે તે માટે કાગળ વીંટાવી પાટલીઓ સાથે કપડામાં વીંટી રાખવામાં આવેલાં છે. સુંદર સુખડની પેટીમાં ઉપર ગણાવેલા ભગવતીસૂત્રની તાડપત્રીય પોથી સુરક્ષિત છે, તેમ જ મખમલની પેટીઓ પણ કેટલીક પોથીઓ માટે બનાવેલી છે; બન્ને સંગ્રહોની કોષ્ટકરૂપે યાદીઓ તૈયાર થયેલી છે. તેમાંથી કેટલાંક અનેક દષ્ટિએ ઉપયોગી એવાં અપ્રકટ સંસ્કૃત, પ્રાકૃત, અપભ્રંશ અને જૂની ગુજરાતીનાં પુસ્તકની નૈધ જ્ઞાનતીર્થ જેવા જ્ઞાનમંદિરમાંથી અંજલિપાન કરી આ સાથે જોડવા ઇચ્છા હતી, પરંતુ સમય તથા સ્થલના સંકેચને લીધે એ કાર્ય બીજા કોઈ પ્રસંગ માટે રાખવું પડ્યું છે. - જ્ઞાનમંદિરમાંના ગ્રંથની સંરક્ષણ પદ્ધતિ સુલભ અને અનુકરણીય છે. * પ્રસ્તુત જ્ઞાનમંદિરની મુલાકાત લેવાને વેગ મને કાતક સુદિ પ-જ્ઞાનપંચમીને દિવસે પ્રાપ્ત થયેલ હતા. જ્ઞાનની ઉપાસનાનું માહાસ્ય જેમને ખૂબ જાણીતું છે તેમને નીચે પ્રસિદ્ધ દુહા સંભારવાની જરૂર રહેતી નથી.
જ્ઞાન સમું કોઈ ધન નહિ, સમતા સમું નહિ સુખ;
જીવિત સમ આશા નહિં, લેભ સમું નહિ દુખ. તે જ્ઞાનોપાસનાની પુણ્યતિથિના સંભારણારૂપ ફોટોગ્રાફ અંતમાં ઉમેરી આ પરિચયલેખ બંધ કરું છું.
રી,

Page #854

મ ભાવ ક
[ લેખક-પંડિત શ્રી લાલ
સગવાનદાસ ગાંધીના વિદ્યામંદિર-વડેદર.]
-
- ,
- -
-
-
[ લેખક મહાશય એક સુપ્રસિદ્ધ જૈન પંડિત છે; તેમણે વડોદરાના પ્રાચ્યવિદ્યામંદિર (Oriental Institute ) માં એક અધિકારી પંડિત તરીકે રહીને અનેક પુસ્તકો ગાયકવાડ ઓરિયેન્ટલ સીરીઝમાં સંશોધિત કરેલ છે. દા. ત. નલવિલાસ નાટ્યદર્પણ જેસલમેર અને પાટણ ભાંડાગારીય પુસ્તક સૂચીઓ, અપભ્રંશ કાવ્યત્રયી વગેરે; તદુપરાંત વિધવિધ લેખમાળા: દા. ત. સિદ્ધરાજ અને જેનો, નિબંધ અને લેખો લખેલ છે કે જેની ટીપ હમણાં બહાર પડેલ મહામંત્રી તેજપાલના સંબંધી તેમના નિબંધમાં છેવટે આપી છે. આ લેખમાં જે જૈનાચાર્યો સંબંધી વક્તવ્ય કરવામાં આવ્યું છે, તે મૂળભૂત પ્રામાણિક ગ્રંથના અવતરણો તરીકે કરેલું હોઈ અતિ વિશ્વસનીય છે અને જૈન ઇતિહાસમાં આધારરૂપ છે. એ લગભગ બધાનો ઉલેખ મારા ‘જેન સાહિત્યના સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ ” માં કરવામાં આવ્યો છે. –સંપાદક.]
-
--
વિક્રમની વીસમી સદીના ધર્મવીર પ્રભાવક જ્યોતિર્ધર સદ્દગત જૈનાચાર્ય શ્રી વિજયાનંદ (આત્માનંદ-આત્મારામજી મહારાજ ) સૂરિજીને પ્રસ્તુત જન્મ-શતાબ્દિ
સ્મારક મંગલ મહોત્સવ–પ્રસંગે પ્રાચીન “પ્રભાવક જ્યોતિર્ધર જૈનાચાર્યો'નું સંસ્મરણ કરવા પ્રેરાઉં છું.. જૈનાચાર્યો કેવા હેય?
જૈનાચાર્યો એટલે અમુકના જ નહિ, પરંતુ સમસ્ત જન–સમાજના કિવા જગના તારણહાર પરમ શુભેચ્છકે, સમભાવના સમુપાસકે, ઇંદ્રિયદમનપૂર્વક મન, વચન અને શતાબ્દિ મંથ]

Page #855

પ્રભાવક જ્યોતિધર જૈનાચાર્યો
કાયાદ્વારા પાપકારી પ્રવૃત્તિને આજીવન પરિહરનારા, શુભ પ્રવૃત્તિને સમાચરનારા, પરોપકાર–પરાયણ વિશ્વ-બંધુઓ, કષાયકલુષિતતાથી દૂર રહેનારા કરુણ-સાગર કલ્યાણ મિત્રો, અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય, બ્રહ્મચર્ય અને નિપરિગ્રહતા જેવાં મહાવ્રતોનું પરિપાલન કરનારા, સદાચારમાં સ્વયં પ્રવૃત્ત થઈ, સદાચાર દર્શાવી અન્ય જનોને સદાચારમાં પ્રવર્તાવનારા, તીર્થકરના ગંભીર જવાબદારીભર્યા માનવંતા પ્રતિનિધિત્વને ખરી વફાદારીથી દીપાવનારા, શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના વિશ્વ-વાત્સલ્યભર્યા સનાતન સિદ્ધ ધર્મ–અહિંસામંત્ર–સંદેશનો વિશ્વમાં પ્રચાર કરનારા, વૈર-વિરોધનો વિછેદ-વિનાશ કરી-કરાવી વિશ્વમાં શાંતિ વિસ્તારનારા, વિશિષ્ટ સદ્દગુણોથી વિભૂષિત થઈ, ગચ્છ-ગણ-સાધુસમુદાયને ઉચ્ચ પ્રકારનું શિક્ષણ-કર્તવ્યજ્ઞાન આપી તેની સાર-સંભાળ-સંરક્ષા-વ્યવસ્થા કરી, મહાવીરની પરમપવિત્ર પટ્ટ-પરંપરાને દીપાવનારા, વિવિધ વાડમય, વિવિધદેશ-ભાષા, વિવિધ દેશ ચાર વિચારમાં વિજ્ઞ બની વિશ્વ-હિત માટે વિવિધ દેશોમાં વિચરનારા, પ્રશસ્ત મનોયોગથી, માધુર્યભરી હૃદયાલાદક હિતકર વાણીથી અને પ્રભાવક શક્તિથી પ્રબોધ આપી જનસમાજને જૈન-પ્રવચનનું પીયૂષપાન કરાવનારા અને એ તરફ આકર્ષનારા મહાપુરુષો હોય છેજેમના સગુણેનું વર્ણન અનેક ગ્રંથોમાં ઉપલબ્ધ થાય છે. નમન કરવા યોગ્ય, પંચ પરમેષ્ઠીઓમાં મહામાન્ય સદામરણીય મંગલમય નમસ્કાર મંત્રમાં અને સિદ્ધચક્રમંડલમાં જેમનું પ્રતિષ્ઠિત સ્થાન અને શાશ્વત સંસ્મરણ છે; તે, રાગ-દ્વેષાદિ દેષરહિત જિનદેવના પવિત્ર શાસનને શોભાવનારા આચાર્યો શ્રીસંઘ પર પોતાની અમૃતમય મંગલમય દિવ્ય જ્યોતિને પ્રકાશ પ્રકટા. પ્રભાવનાનાં સાધનો
જેન–શાસનરૂપી ગગનાંગણમાં પ્રકટેલી પ્રકાશમાન જળહળતી એ દિવ્યજ્યોતિર્મય વિભૂતિએ પરસિદ્ધાંતના તાત્વિક બધ સાથે ઉત્કૃષ્ટ પ્રવચન-જ્ઞાન દ્વારા, સંવેગ-નિર્વેદજનક ધર્મપ્રેરક પ્રશસ્ત ધર્મકથાઓદ્વારા, પ્રશંસનીય વિજયદાયિની વાદશક્તિદ્વારા, સુનિશ્ચિત અદભુત નિમિત્તજ્ઞાનના પ્રસંગનુસાર પ્રકાશન દ્વારા, પ્રશંસાપાત્ર ઉચ્ચ પ્રકારની તપ:શક્તિથી, વંદનીય વિવિધ વિદ્યાઓ અને સિદ્ધિઓથી તથા સદ્ભાવજનક ઉત્કૃષ્ટ કવિત્વશક્તિથી પિતાની પ્રભાવકતાનો પરિચય કરાવી, ગણ–સંમત, રાજ-સંમત અને લેક–સંમત થઈ જૈનશાસનને પ્રભાવિત કર્યું છે–પ્રભાવશાલિ–ઉજવલ કીર્તિશાલિ તરીકે ઉદ્યોતિત કર્યું છે. વિજયના પ્રસંગે
વિશ્વહિતકારક પરમ પવિત્ર કર્તવ્ય ધર્મ બજાવતાં, આવી પડતાં વિહ્વોને ઝીલતાં, અસહિષ્ણુ, અજ્ઞાની, વિદ્વેષી પ્રતિપક્ષીઓ તરફથી કરાતા મિથ્યા આક્ષેપો અને વિવિધ પ્રકારનાં આક્રમણોના વિષમ પ્રસંગે પણ જેઓએ અદ્ભુત વૈર્યથી, દીર્ઘદશી ડહાપણથી, સમયસૂચકતાથી, પ્રબલ યુક્તિ અને પ્રમાણેનાં સાધનોથી, નિષ્પક્ષપાત નિરીક્ષણથી અને ઉચ્ચ પ્રકારની કર્તવ્ય નિષ્ઠતાથી અવિચલ રહેતાં પરિણામે વિજય પ્રવર્તાવ્યું છે. નિર્દોષ જેન–શાસનને
* ૮૨ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #856

પંડિત લાલચંદ્ર ગાંધી
ડાઘ ન લાગવા દેતાં “સાચ્ચાર વશિi શાસનં નવમ્ એ સૂક્તને સત્ય સિદ્ધ કરી દર્શાવ્યું છે. ધર્મનાં ખુલ્લાં દ્વારે
જિનદેએ–તીર્થકરોએ ધર્મનાં દ્વાર સર્વ કઈ માટે ખુલ્લાં રાખ્યાં છે એમ તેમનાં સમવસરણનાં ઉચ્ચ પ્રકારનાં વ્યાખ્યાનપીઠોનાં ધર્મદેશનાભૂમિની જનાઓનાં મળતાં વર્ણનોથી અને વિવિધ વર્ણન મનુષ્યએ કરેલા જૈનધર્મના સ્વીકારના ઐતિહાસિક ઉલેખોથી સુસ્પષ્ટ છે.
વિક્રમ સંવત-પૂર્વ મહાવીરના ગણધરો અને પટ્ટધરે
અનેક રાજા-મહારાજાઓ વિગેરેને પ્રતિબોધ આપનાર ચરમતીર્થકર ક્ષત્રિય મહાપુરુષ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના પવિત્ર પાદપીઠને તથા સન્માનનીય પટ્ટને પ્રારંભમાં વેદ-વેદાંગવિદ્ વિદ્રરત્ન ઈંદ્રભૂતિ ગૌતમ વિગેરેએ અને સુધર્મા જેવા સુધર્મનિષ્ઠ મુમુક્ષુ બ્રાહ્મણોએ હજારોની સંખ્યાવાળા બહોળા શિષ્ય-પરિવાર સાથે વિભૂષિત કર્યું (કરી): તીર્થકરની ગંભીર ત્રિપદી પરથી વિશાલ દ્વાદશાંગી (જેનસિદ્ધાંત) ની રચના કરનાર ઉચ્ચકેટિના ૧૧ વિદ્ર૭િમણિ જેન–શાસનના મહારથી પૂજ્યપદારૂઢ ગણધર થયા પછી એ જ મહાજનના માન્યમાગે સત્યતત્વવિચારક અને પરીક્ષક દશવૈકાલિક સૂત્રકાર શય્યભવ જેવા અને નિર્યુક્તિકાર ભદ્રબાહુસ્વામી જેવા શ્રુતકેવલી મહાનુભાવ વિચર્યા હતા.
વિક્રમની ૧ લી થી ૧૦ મી સદી સુધીમાં સુયશસ્વી જૈનાચાર્યો
ત્યાર પછી ન્યાયાવતાર-સન્મતિકાર સિદ્ધસેન દિવાકર જેવા સમર્થ સુયશસ્વી તાર્કિક અને કવીશ્વરે, હરિભદ્રસૂરિ જેવા અસાધારણ ગ્રંથકારે, કવિરત્ન ધનપાલના સુબંધુ મુનિ શોભને, જિનેશ્વરસૂરિ અને બુદ્ધિસાગરસૂરિ જેવા બહુ બુદ્ધિશાળી અદ્વિતીય બંધુ યુગલે અને એવા બીજા અનેક વિદ્રરત્ન બ્રાહ્મણોએ વિશ્વધર્મ–જેનધર્મની વિચક્ષણતાથી નિખક્ષપાત પરીક્ષા કરી–તેના પરિણામે તેની સર્વોત્કૃષ્ટતા પ્રતિભાસતાં તેને સત્કાર–સ્વીકાર કર્યો. પિતાને સાચા માહણ તરીકે પ્રસિદ્ધ કરી વંદનીય જૈનાચાર્ય-પદવીને શોભાવી જૈનશાસનની જયપતાકાને-કીર્તિ-પતાકાને દિગંતમાં ફરકાવી હતી. જેન સિદ્ધાન્તસૂત્રોના ભાગ્યકાર, ચૂર્ણિકાર, વ્યાખ્યાકારો અને તેના વિવિધ અંશે લઈ વિસ્તૃત કે સંક્ષિપ્ત હજારે ગ્રંથો રચનારા સેંકડો વિદ્વાનોએ સ્વૈર વિચરતી એ વૈજયન્તીને અમ્મલિત વિહરવા અવકાશ આપી અવલંબન આપ્યું હતું. પાછળના આચાર્યોને ઉચ્ચ પ્રકારની પ્રેરણા આપતી અને શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૮૩ *

Page #857

પ્રભાવક જ્યેાતિર જૈનાચાર્યાં સાનમાં કંઈક સમજાવતી એ વિજયવતી જૈન-પતાકા જગતમાં ચિરસ્મરણીય રહી ચાવ=ન્દ્રવિચારો ફકતી રહે-એમ ઇચ્છીશુ.
જેઓએ પાપકારાર્થ અસાધારણ ગ્રંથ રચ્યા હતા, જેએએ સેકડા શિ અને હજારા જિન-મૂર્તિયાને પ્રતિષ્ઠિત કરી હતી, ઉચ્ચ રાજ્યાધિકારીઓ તથા મહર્ષિક શ્રીમાને, સંઘપતિએ જેમના સદુપદેશથી અને સચ્ચરિત્રથી ભક્તો બન્યા હતા, જેમના સદુપદેશથી તીર્થ યાત્રાના મેટા આડંબરવાળા સંઘો નીકળ્યા હતા અને જેમના પ્રવ્રજ્યા મહેાત્સવેા, પદમહાસવા અને પરલેાક-પ્રયાણના પ્રસંગેામાં શ્રદ્ધાળુ શ્રી જૈનસંઘે અને શ્રીમાન્ ભક્તજનાએ ઉચ્ચ ભક્તિભાવ દર્શાવ્યેા હતા, સાધર્મિક-વાત્સલ્યા કર્યાં હતાં અને સમયેાચિત દાનાદિ અનેક સત્કર્તવ્યો કરી ઉદારચિત્તે પુણ્યપ્રાપ્ત પ્રકૃતિ ચંચલલક્ષ્મીના લહાવા લીધા હતા-એ મહાનુભાવ આચાર્યના સબ ંધમાં ઉલ્લેખા કરવાનું અહિં ખની શકે નહિ. રાજમાન્ય જૈનાચા
જેએએ પેાતાની વિચક્ષણ વિદ્વત્તાથી, અવિચલ વિશુદ્ધ શ્રદ્ધાથી અને ઉત્કૃષ્ટ સુચારિત્રથી રાજા મહારાજાએ પર પ્રબલ પ્રભાવ પાડ્યો, રાજા-મહારાજાઓ દ્વારા અનેક સત્ક - બ્યા કરાવ્યાં, રાજા–મહારાજાએના શ્રેષ્ટ સન્માન-સત્કારને પ્રાપ્ત કરવાં છતાં જેએએ લેશમાત્ર અભિમાન આણ્યું નહિ, રાજા-મહારાજાએને ધાર્મિક પ્રોાધ આપી માત્ર તેમને જ નહિ,
*
ચથા રાજ્ઞા તથા પ્રજ્ઞા' ઉક્તિ પ્રમાણે તેમની સમસ્ત પ્રજાને પણ સુધાર્મિક કરવા તેમને સન્માર્ગે ચડાવવા જેએએ સુયત્ન કર્યા, રાજા-મહારાજાઓની વચક્ષણ વાદીએ અને વિવિધમતાનુયાયી વિજ્ઞોથી ભરેલી રાજસભાઓમાં ક્ષેાભ ન પામતાં જેએએ વિજય-સ્તંભ રાખ્યા, અહિં સાધર્મનું સાચું રહસ્ય સમજાવ્યું, આ તદશ નનુ –અનેકાન્તદનનુ વાસ્તવિક ગૈારવ જેમણે પ્રમાણ-પ્રતિષ્ઠિત કર્યું, જેમના સદુપદેશથી અમારિ–અહિંસા અભયદાનની ઉદ્ઘાષણાએ પ્રકટી અને સમસ્ત પ્રાણિગણ નિર્ભીય થયા, જેમના સદુપદેશથી રાજા-મહારાજાએને પેાતાની મનુષ્ય પ્રજાની જેમ નિર્દોષ અવાચક કૃપાપાત્ર પશુ, પક્ષી, જલચર જેવી અન્ય પ્રાણિગણરૂપ પ્રજાની કિંમતી જીંદગી તરફ પણ દયાળુ થવાનું સૂઝયું, ધર્મનિમિત્તે કે દેવ-દેવીને બલિદાન દેવાને બહાને થતા સંહાર જેમના સદુપદેશથી અટક્યા, વિશ્વમૈત્રીના વિશાલ સિદ્ધાન્તને વિસ્તારનાર તે રાજમાન્ય ધર્મધુરધર પ્રાચીન ધર્માચાર્યોમાંથી કેટલાક શ્વે. જૈનાચાર્યનું જ સંસ્મરણ કિવા માત્ર નામ-કીન જ અહિં કરી શકાય.
સ્થૂલભદ્ર
મહાસમ્રાટ્ નદરાજ દ્વારા અપાતી મંત્રિરાજની મુદ્રા સ્વીકારવા સંબંધમાં આલે ચના કરતાં શ્રમણરાજની મુદ્રાને શ્રેષ્ઠ ગણી સ્વીકારનાર, દુષ્કરદુષ્કરકારક, મંત્રીશ્વર શક ટાલના નંદન આ સ્થૂલભદ્ર.
* * *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #858

પંડિત ભાલચંદ્ર ગાંધી
મુહસ્તી
જેમના ચરણ-કમલની સેવાથી સુસમૃદ્ધ સામ્રાજ્ય પ્રાપ્ત થતાં મહારાજા સંપ્રતિએ અર્ધભારતનાં પ્રત્યેક નગર, ગામ વિગેરેને જિનચૈત્યેથી વિભૂષિત કર્યા–તે દીર્ધદશી આર્ય સુહસ્તી. પાલિત્તસૂરિ
પ્રતિષ્ઠાનપત્તન (પૈઠણ, દક્ષિણ)ના સમ્રાટ હાલ (શાલિવાહન)થી સારી રીતે સન્માનિત થયેલા તથા પાટલિપુત્ર (પટણા ) ના પૃથ્વી પતિ મુરુંડરાજ વિગેરેના પ્રીતિપાત્ર, વ્યોમવિહારી તરંગવતીકથાકાર પ્રખ્યાત પાલિત્ત ( પાદલિપ્ત ) સૂરિ. કાલકાચાર્ય
શાલિવાહનની પ્રાર્થનાથી પ્રતિષ્ઠાનપત્તનમાં સંઘના આદેશપૂર્વક પર્યુષણ પર્વને પંચમીના સ્થાને ચતુથીમાં પ્રવર્તાવનાર તથા ઉજજયિની (માળવા)ના ઉન્મત્ત અનીતિમાન રાજા ગર્દભિલ્લને પારસકૂલના ભક્ત શકશાહિરાજાઓ દ્વારા પદભ્રષ્ટ-રાજ્યભ્રષ્ટ કરાવનાર પ્રસિદ્ધ ક્ષત્રિય કાલકાચાર્ય. સિદ્ધસેન દિવાકર
ઉજજયિની (માળવા )ના સંવત-પ્રવર્તક સુપ્રખ્યાત વિક્રમાદિત્યથી વિશિષ્ટ સત્કાર પ્રાપ્ત કરનાર દક્ષિણાપથમાં દિવંગત થયેલા સુપ્રસિદ્ધ સિદ્ધસેન દિવાકર. વસ્વામી
અનેક પ્રકારે જેન–શાસનની પ્રભાવના કરનાર, દુભિક્ષના વિષમ સમયમાં શ્રી સંઘને સુભિક્ષ પુરીમાં લઈ જઈ સુરક્ષા કરનાર આકાશમાર્ગે વિચરનાર, પુરીના બદ્ધ રાજાને પ્રજા સાથે જેન બનાવનાર આર્યવજા. ખપુટાચાર્ય
ગુડસલ્ય ( ગુડશસ્ત્ર ) પુરના વેણિવત્સરાજ રાજાએ જેની વિદ્યાનું અદ્ભુત માહામ્ય જોઈ વીતરાગ ( જિન ) મત સ્વીકાર્યો અને સમીપના પર્વત પર પોતે પૂર્વે કરાવેલા બુદ્ધદેવી તારાના મંદિરને લીધે તારાપુર નામથી ઓળખાતા સ્થાન (તારંગા)માં પાછળથી તેણે જ સિદ્ધાયિકાનું ભવન કરાવ્યું, ( જે સ્થાનને કાલવશાત્ દિગંબરોએ ગ્રહણ કર્યું હતું, પરંતુ પાછળથી જ્યાં કુમારપાલ ભૂપાલે જસદેવના પુત્ર અભય દંડનાયક દ્વારા અજિત જિતેંદ્રનું ઉંચું મંદિર કરાવ્યું હતું ) તે રાજ–પ્રતિબોધક વિદ્યાસદ્ધિ આર્ય ખપૂટાચાય શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૮૫ %

Page #859

પ્રભાવક જ્યોતિર્ધર જૈનાચાર્યો
મલવાદી અને ધનેશ્વરસૂરિ
વલભી ( વળા, સેરઠ)ના સ્વામી શિલાદિત્યદ્વારા સત્કૃત થયેલા, વાદમાં બે પર વિજય પ્રાપ્ત કરનાર, નયચકકાર મહાન તાર્કિક મલ્લવાદી અને શત્રુંજય-માહાત્મ્ય રચનાર ધનેશ્વરસૂરિ. માનતુંગસૂરિ
વારાણસીના શ્રી હર્ષદેવના માનનીય, સૂર્યશતકદ્વારા કુષ્ટરોગને દૂર કરનાર મહાન કવિ મયૂર તથા ચંડીશતકદ્વારા હાથ–પગને પુનઃ પ્રાપ્ત કરનાર બાણભટ્ટ જેવા સિદ્ધકવિ સામે ભક્તામર (આદીશ્વર-સ્તોત્ર)દ્વારા શૃંખલાદિ વેણને અને નિગડાદિ બંધનેથી ચમત્કારક રીતે નિમુક્ત થઈ જૈન–શાસનને અતિશય મહિમા વધારનાર, ભયહરસ્તોત્રદ્વારા ભય હરનાર માનતુંગસૂરિ. હરિગુણાચાર્ય
ઉત્તરાપથમાં ચંદ્રભાગા નદીને તીર પર રહેલી પવઈયા નામની રાજધાનીમાં રહી પૃથ્વીનું પાલન કરનારા તેરરાજે જેમને પોતાની નગરીમાં નિવેશ આપે હતા–તે તેરરાજના ગુરુ આચાર્ય હરિગુપ્ત. અ૫ભદિસૂરિ
ગેપાગરિ (ગવાલિયર) ના મહારાજ આમરાજ (નાગાલેક) ના પરમ માનનીય પરમ સન્મિત્ર તથા ગેડના ધર્મરાજ તથા કવિરાજ વાકપતિરાજ આદિને ઉચ્ચ તાત્વિક પ્રતિબંધ આપનાર કવીશ્વર અપભદ્રિસૂરિ (ભદ્રકીર્તિ). આચાર્ય શીલાંક
અણહિલવાડ પાટણ (ગુજરાતની પ્રાચીન રાજધાની) ના સ્થાપક ગુર્જરેશ્વર વનરાજ ચાવડાના પાલક પ્રોત્સાહક આશ્રયદાતા પ્રસિદ્ધ શીલગુણસૂરિ અપરનામ વિમલમતિ કવિ શીલાંક-આચારાંગ-સૂત્રકૃતાંગ વિગેરેના વ્યાખ્યાતા અને ચઉપન્ન–મહાપુરિસચરિય જેવા મહાગ્રંથના નિર્માતા.
વિક્રમની ૧૧ મી સદીમાં પ્રદ્યુમ્નસૂરિ
તલપાટકમાં અલ્લકરાજા (મેવાડના આલુરાવળ વિ. સં. ૧૦૦૮ થી ૧૦)ની સભામાં, વાદ જીતીને દિગંબરોએ દબાવેલા વેકપટ્ટને ગ્રહણ કરનાર તથા સપાદલક્ષ (સેવાલિક), * ૮૬ *
[ શ્રી આત્મારામજી.

Page #860

પંડિત લાલચંદ ગાંધી ગોપાલ ગિરિ] (ગવાલિયર) અને ત્રિભુવનગિરિ (તિડુણગિર) વિગેરે દેશોના રાજાએને ૮૪ વાદ-વિજયદ્વારા રંજિત કરનાર રાજગચ્છના પ્રદ્યુમ્નસૂરિ. ધનેશ્વરસૂરિ વિગેરે
માલવાના મહીશ મુંજરાજ અને મહારાજા ભેજની રાજસભામાં વાદમાં જયલક્ષમી વરનાર, ત્રિભુવનગિરિના નરેશ કર્દમ ભૂપતિ-રાજગછની નાયક રાજર્ષિ ધનેશ્વરસૂરિ તથા ભેજના મનમાં વાસ કરનાર દેવભદ્ર વિગેરે.
ગૂર્જરેશ્વર ભીમદેવથી સન્માનિત અને માલવેશ્વર ભેજની વિદ્વત્સભાને પ્રતિભાથી પરાભૂત કરનાર ગેવિદાચાર્ય, સૂરાચાર્ય, વાદિવેતાલ શાંતિસૂરિ, મહેન્દ્રસૂરિ વિગેરે. વિજયસિહાચાર્ય
શીઘ્રકવિત્વશક્તિથી પરમ પ્રકર્ષ પામેલા જે કવિને તેના અર્થકાવ્યથી પરિતુષ્ટ થઈ મહારાજા નાગાર્જુનરાજે “ખદ્ગાચાર્ય' બિરૂદ આપ્યું હતું અને લાટેશ્વર વત્સરાજના મિત્ર કવિ સેલે ઉદયસુંદરીકથા ( ગા. એ, સિ. પૃ. ૧૫૫) માં મિત્ર તરીકે જેમનું સંસ્મરણ કર્યું છે, તે વિજયશીલ વિજયસિંહાચાર્ય. જિનેશ્વરસૂરિ
અણહિલવાડ પાટણ (ગુજરાત) માં ગૂર્જરેશ્વર સોલંકી દુર્લભરાજની વિચક્ષણ પંડિતવાળી રાજસભામાં ચૈત્યવાસીઓ સાથેના વાદમાં વિજયશાલી થનાર જિનેશ્વરસૂરિ.
વિક્રમની ૧૨મી સદીમાં માલધારી અભયદેવસૂરિ
જેમના સદુપદેશથી પ્રતાપી ગૂર્જરેશ્વર સિદ્ધરાજ જયસિંહે પોતાના સમસ્ત દેશમાં એકાદશી અને પર્યુષણા જેવા દિવસમાં શાસનદાનપૂર્વક અમારિ (અહિંસા) કરાવી હતી.
જેમના સંદેશ(લેખ)થી પણ શાકંભરીધર પૃથ્વીરાજ રાજાએ રણથંભોરમાં જિનાલય પર સોનાને કળશ ચડાવ્યા હતા.
ગે પગિરિ (ગવાલિયર )ના શિખર પર રહેલ ચરમજિન (મહાવીર)ના મંદિરના (કુત્સિત રાજદ્વારીઓએ ચિરકાલ અવરુદ્ધ કરેલા ) દ્વારને જેણે ત્યાં જઈ ભુવનપાલ નામના રાજાને કહી અતિશય પ્રયત્નપૂર્વક ખુલ્લું કરાવ્યું હતું.
જેમને સ્વર્ગગમન-સમયની સ્મશાનયાત્રા-વિભૂતિને રાજા જયસિહ (સિદ્ધરાજે ) પરિજન સાથે પ્રાકાર (કેટ) ના પશ્ચિમ અટ્ટાલક પર રહીને જોઈ હતી અને જે નિર્ચન્થના
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૮૭ *

Page #861

પ્રભાવક તિર્ધર જૈનાચાર્યો નિ:સ્પૃહતાદિ ઉચ્ચ સદ્દગુણોનું સદ્દભૂત વર્ણન પ્રત્યક્ષ અવલોકનકાર મધ્યસ્થ કવિરત્નદ્વારા સૂચિત થઈ ઉપલબ્ધ થાય છે, તે કર્ણદેવદ્વારા માલધારી બિરૂદ મેળવનાર હર્ષપુરીય ગચ્છના અભયદેવસૂરિ. માલધારી હેમચંદ્રસૂરિ–
જે (સૂરિ) ના વ્યાખ્યાને ગુણની પ્રસિદ્ધિ સાંભળીને, ગૂર્જરનરેન્દ્ર જયસિંહદેવ, ગુણીજનેના મનને ચમત્કાર ઉપજાવતો, પરિવાર સાથે સ્વયમેવ જિનમંદિરે આવતો અને લાંબા વખત સુધી સ્વસ્થ ચિત્તે ધર્મકથા સાંભળતો હતો. જે (સૂરિ) નાં દર્શન માટે ઉત્કંઠિત મનવાળો થઈ કેટલીય વાર સ્વયં વસતિ (ઉપાશ્રય) માં આવી ચિરકાલ સંલાપ કરતો હતો.
સિદ્ધરાજ જયસિંહે અભ્યર્થના કરી પોતાના રાજ-મહાલયમાં આમંત્રણ કરી જે (સૂરિ) નું માનભર્યું સ્વાગત કર્યું હતું, સોનાના વિશાલ ભાજનમાં સ્થાપેલ અર્થને આરતીની જેમ ભમાડી જેમના ચરણે ભક્તિપૂર્વક ધર્યું હતું, અને બહુમાન-ભક્તિભર્યા શબ્દો ઉચ્ચારતાં, થાળમાં પીરસાઈ આવેલ આહાર જેમને પિતાને હાથે અર્પણ કર્યો હતો.
જેણે જયસિંહ રાજાને કહી તેના સકલ મંડલમાં રહેલાં જિનમંદિર પર દેદીપ્યમાન સેનાના કલશો ચડાવ્યા હતા.
ધંધુકા, સાર વિગેરે સ્થાનમાં અન્ય તીથીઓ (મતાનુયાયીઓ ) દ્વારા કરાતી પીડાથી જેણે જિન–શાસનની રક્ષા કરી હતી.
કુત્સિત અધિકારીઓ દ્વારા જિન–શાસનની ભંગાતી_દેવદાય (દેવ માટે કરેલ દાન–આવક) ને જેણે જયસિંહ રાજા દ્વારા નિવારી હતી-જિન–શાસનને થતો પરિભાવ જેણે અટકાવ્યો હતો.
અણહિલવાડ પાટણના શ્રીમાન જૈન સંઘ સાથે યાત્રાએ જતાં, વણથલીમાં પડાવ નાખતાં સંઘની વિભૂતિથી લલચાયેલા, સોરઠના સ્વામી રા ખંગારને પ્રસંગોપાત્ત મળી, પ્રતિબોધ આપી જેણે સંઘને ત્રાદ્ધિ સાથે મુક્ત કરાવ્યો હતો, જેણે લક્ષાવધિ કેવાળા મહત્ત્વના ગ્રંથોની રચના કરી હતી, જેની સ્મશાનયાત્રામાં અનુગમન કરી ગૂર્જરેશ્વર સિદ્ધરાજ જયસિંહે જેનું ગૌરવ કર્યું હતું, તે પૂર્વોક્ત અભયદેવસૂરિના શિષ્ય માલધારી નામથી પ્રસિદ્ધ હેમચંદ્રસૂરિ. વાદિ દેવસૂરિ
ગૂર્જરેશ્વર સિદ્ધરાજ જયસિંહની રાજસભામાં દિગંબર વાદીન્દ્ર કુમુદચંદ્ર સાથેના વાદમાં સ્ત્રીનિવાર્ણનું સમર્થન કરી વિજય સ્તંભ રેપનાર પ્રસિદ્ધ વાદી દેવસૂરિ.
* ૮૮ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #862

પંડિત લાલચંદ્ર ગાંધી કલિકાલ સર્વજ્ઞ હેમચંદ્રાચાર્ય
જેણે ગૂર્જરેશ્વર સિદ્ધરાજની અભ્યર્થનાથી સાંગ સુવૃત્તિ-સુગમ સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસન રચ્યું અને જેના શબ્દાનુશાસનને સિદ્ધરાજે પટ્ટહસ્તી પર સ્થાપી સન્માનિત કર્યું. જેમના સદુપદેશથી સિદ્ધરાજે સિદ્ધપુરમાં સિદ્ધવિહાર (મહાવીર જિન-મંદિર) તથા પાટણમાં રાજ-વિહાર (જિનમંદિર) કરાવ્યું, તે કલિકાલ સર્વજ્ઞ નામથી પ્રખ્યાત હેમચંદ્રાચાર્ય. ધર્મષસૂરિ
સિદ્ધરાજ જયસિંહથી સન્માનિત, પૂર્ણિમા પક્ષ-પ્રકાશક ચંદ્રપ્રભસૂરિના શિષ્ય ધર્મઘોષસૂરિ. આનંદસૂરિ અને અમરચંદ્રસૂરિ
સિદ્ધરાજની રાજસભામાં જેમની સરસ્વતી પ્રસરતાં પ્રાજ્ઞો નમ્ર બન્યા હતા, બાલ્યવયમાં પણ વાદીરૂપી મદમસ્ત ગજે સામે વિક્રમ દર્શાવતાં જેમને સિદ્ધરાજે “વ્યાઘશિશુ” અને “સિંહશિશ” બિરૂદ આપ્યાં હતાં–તે નાગેન્દ્ર ગછના શાંતિસૂરિના પટ્ટધરો આનંદસૂરિ અને અમરચંદ્રસૂરિ. જેમના શિષ્ય હરિભદ્રસૂરિ કલિકાલૌતમ જેવી સચ્ચ
૧ આ સિવાય સિદ્ધરાજના સમકાલીન અન્ય આનંદસૂરિ, બ્રહદ્દગચ્છના સુપ્રસિદ્ધ મુનિચંદ્રસૂરિના ગુરૂબંધુ હતા, જે તેમનાથી શિક્ષિત, દીક્ષિત અને સૂરિપદ પર પ્રતિષ્ઠિત થયેલા હતા. ત્રીજા આનંદસૂરિ, વિક્રમની તેરમી સદીમાં ધર્મ જોષસૂરિના અનુયાયીઓમાં થઈ ગયા–જે સર્વ સચ્ચરિત્ર પૂજ્ય પુરુષો હતા, તેવા ઐ. ઉલ્લેખો પ્રાપ્ત થાય છે અને બીજી રીતે જૈનાચાર્યોની આચરણશૈલી સ્વાભાવિક રીતે જ ઉચ્ચપ્રકારની હોય છે. આમ હોવા છતાં આ . પવિત્ર નામનો અન્યત્ર દુરુપયોગ થયો છે. એથી અહિં એક ભ્રમ નિવારવાનું ઉચિત વિચારું છું. ઘનશ્યામ અને પાછળથી ક. મા. મુનશીના નામે પ્રકટ થયેલા લેખકની નવલકથાઓમાં “પાટણની પ્રભુતા ” નામથી જાણીતી કથામાં ગમે તે આંતરિક કારણે * આનંદસૂરિ' નામક એક જેન વ્યક્તિ પર, વિના આધાર, મિથ્યા આરોપ મૂકી તેની કાલ્પનિક દુષ્ટતા ચિતરી એ પ્રકારે જેનાચાર્ય પ્રત્યે અને તેનાથી જૈનધર્મ અને જૈન સમાજ તરફ ધૃણાવૃત્તિ-તિરસ્કારવૃત્તિ કેળવવાને અણછાજતો પ્રસંગ ઉભો કરવામાં આવ્યો છે, જે ઈતિહાસના સાચા અભ્યાસી, મધ્યસ્થ ન્યાયશીલ, શિષ્ટ વિચારકને અસહ્ય લાગે તેવો છે.
પરમહંત ગૂર્જરેશ્વર કુમારપાળના પિતામહ દેવપ્રસાદને, પાટણના નવણિક નગરશેઠ અને મહામાત્ય મુંજાલની બહેન હંસાના પતિ તરીકે કલ્પી, તેને જૈનધર્મને હેલી સૂચવી તેનું કદથનાપૂર્વક ખૂન કરવાનું તથા સમહાલય બાળવા જેવું અસંભવિત અશય ભયંકર નીચતાપૂર્ણ અધમકામ કલ્પનાસૃષ્ટિથી સજી તેનું આપણુ નિર્દોષ જૈનાચાર્ય આનંદસૂરિ પર કરી, વાચકોનો બુદ્ધિ-વ્યામહ કરવા લેખકે કુત્સિત પ્રયત્ન કર્યો છે. અન્ય લેખકો પણ એ માગું અનુકરણ કરવા દોરાતા હોય–તેમના અનુયાયી બનતા હોય તેવું જણાય છે. પાટણની પ્રભુતા' ના ‘જતિ કે જમદૂત' જેવા પ્રકરણ પછી અન્ય લેખકના “ પરમાર ધારાવ ” માં જતીનાં જાદુ ” જેવું અસંબદ્ધ પ્રકરણ જોવા મળે છે; એ સિવાય
શતાબ્દ ગ્રંથ ]
* ૮૯ *

Page #863

પ્રભાવક તિર્ધર જૈનાચાર્યો રિત્રતા સૂચવતી શ્રેષ્ઠ પદવીથી પ્રખ્યાત હતા અને જેમના પ્રશિષ્યો સુપ્રસિદ્ધ મંત્રીવર વસ્તુપાલ તેજપાળના ધર્મગુરુ તથા તેમનાં રચાયેલાં ધર્મસ્થાનો (આબુ, ગિરનાર વિગેરે) ના પ્રતિષ્ઠા કરનાર વિદ્વાન્ આચાર્ય વિજયસેનસૂરિ તથા પં. ગ્રંથકાર ઉદયપ્રભસૂરિ અનેક શિલાલેખો, પ્રશસ્તિઓ અને ઐ. ગ્રંથદ્વારા પ્રસિદ્ધ છે.
બીજા પણુ કેટલાક લેખકો સત્ય અને ન્યાય-નીતિને દૂર રાખી યથેચ્છ વાણી-વિહાર કરવા બહાર આવતા જણાય છે, જે પદ્ધતિ અનિચ્છનીય અને પરંપરાએ હાનિકર હોઈ અગ્ય છે.
શ્રી. મુનશીએ પૂર્વોક્ત પુસ્તકમાં જે સમયનું ભયંકર વાતાવરણ સર્જી ભયંકર ચિત્ર દોર્યું છે, તે કર્ણદેવના અને દેવપ્રસાદના દેવગત થયાના સમયમાં વિદ્યમાન પ્રામાણિક સુપ્રસિદ્ધ હેમચંદ્રાચાર્યે ચૌલુકય વંશ ” અપનામ કયાશ્રય મહાકાવ્યમાં તે પ્રસંગનું યથાસ્થિત વર્ણન આપ્યું છે. તથા તત્કાલીન અન્ય જૈનાચાર્યોએ દેવપ્રસાદને જે સૌમ્ય પરિચય આપ્યો છે, તે જોતાં ઉપર્યુક્ત નવલકથાકારની કલ્પના અસ્થાને નિરાધાર નિરર્થક અને બિનપાયાદાર ઠરી સત્યથી વેગળી છે-એમ સત્ય પરીક્ષકોને સહજ જણાઈ આવે છે.
ઉપર્યુક્ત પ્રયાશ્રય મહાકાવ્યમાં (સં. સર્ગ ૧૧, બ્લેક. ૧૯ થી ૧૧૬) માં સૂચવ્યું છે કેમહારાજા કણે પોતાના કુમાર જયસિંહને 5 વયે યોગ્ય શસ્ત્રાસ્ત્રાદિ કળાનું શિક્ષણ આપ્યું હતું. ત્યાર પછી બલ-પ્રતા પાદિથી તેની યોગ્યતા વિચારી, પિતાની વિદ્યમાનતામાં જ સ્વર્ગવાસ પહેલાં ઘણી આનાકાની પછી બહુ આગ્રહપૂર્વક તે યુવરાજને રાજ્ય પર અભિષિક્ત કર્યો હતો, સુવર્ણ સિંહાસન પર સ્થાપ્ય હો; તે સમયે કણે નવા રાજા ( જયસિંહ ) ને શિક્ષા આપતાં પોતાના અનુયાયી ભત્રીજા દેવપ્રસાદ તરફ સાધુકારી અને ચાદાયી (નગર વિ. આપનાર ) થવા તથા સર્વદા પ્રસાદવાન થવાની સૂચના આપી હતી. (લે. ૧૧૦ ) કર્ણના સ્વર્ગવાસ પછી નવા રાજા જયસિંહે પિતૃકાર્ય માં પ્રશસ્ત બ્રાહ્મણને પ્રીણિત (શ્રાદ્ધદ્વારા તૃપ્ત) કર્યા હતા (લે. ૧૧૨ ) ( મયણલ્લા અથવા મીનળદેવીના રાજકારભારવાળી કે અન્ય કોઈ ખટપટની એમાં સૂચના મળતી નથી ).
કર્ણને સ્વર્ગવાસ સાંભળી દેવપ્રસાદે રાજા જયસિંહને પિતાનો પુત્ર (ત્રિભુવનપાલ) દર્શાવી ભળાવતાં તેનો પરિચય કરાવ્યો હતો કે “તીર્થકર અને સોમસુત (યજવાઓ ) જેને પ્રિય છે એવો, પાપ ન કરનાર, સર્વદર્શનભક્ત, સેવકેવડે તેમ જ મુનિઓવડે પ્રશંસા કરાતે આ મહારો પુત્ર ત્રિભુવનપાળ, તે તમારે પુત્ર થાઓ ( અર્થાત આને તમે પુત્રની જેમ પાળજો )' એમ કહીને ( ભલામણ કરીને ) દેવપ્રસાદ બ્રાહ્મી ( સરસ્વતી ) નદીએ આવ્યો, જ્યાં કંકપક્ષી જેવા આકારે રચાયેલી, અગ્નિથી ભરેલી ચિતામાં પ્રવેશ કરી કર્ણપ્રત્યે ભક્તિવાળો તે (દેવપ્રસાદ) કર્ણને સહકારી થતા હોય તેમ સ્વર્ગદશ થો ( ભાવાર્થ કે કર્ણના મરણ પછી સ્વલ્પ સમયમાં દેવપ્રસાદનું સ્વાભાવિક મરણ થયું હતું અને તેને અગ્નિ-સંસ્કાર સરસ્વતી નદીના પવિત્ર સ્થળપર કરવામાં આવ્યો હતો. શ્લે. ૧૧૫).
ઉપર્યુક્ત વાસ્તવિક ઇતિહાસ તરફ દુર્લક્ષ્ય કરી બિનપાયાદાર વસ્તુ પર નવલકથા ઘડી સાક્ષર નવલકથાકારે બહુ વિચિત્ર કલ્પનાજાળથી ઐ. વસ્તુને વિપરીત રૂપમાં મૂકી જેને સંબંધમાં કલુષિતવૃત્તિ દર્શાવી ભ્રમણાત્તિ ઉત્પન્ન કરી છે, તે તેઓએ સુધારી લઈ હિંમતપૂર્વક પિતાની સત્યપ્રિયતા અને ન્યાયનિષ્ઠતા દર્શાવવી ઘટે. ગુજરાતનું ગૌરવ ચાહતા ગુજરાતી સાક્ષર-લેખક ષવૃત્તિને દૂર કરી ઐ. વસ્તુને વાસ્તવિક રૂપમાં આલેખી જન સમાજનું હિત થાય અને સમાજમાં પરસ્પર મૈત્રીભાવની વૃદ્ધિ થાય તેવી રીત સ્વશક્તિને સદુપયોગ કરે તેમ ઈચ્છીશું.
–લેખક.
* ૯૦ %
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #864

પડિત લાલચંદ્ર ગાંધી
સમુદ્રઘાષસૂરિ
ધારા (માળવા) ના નરેન્દ્ર નરવ દેવને, ગેાહદ (ગાધરા) ના રાજાને તથા ગૂ રેશ સિદ્ધરાજને વિદ્વત્તાદિ સદ્ગુણૈાથી રંજિત કરનાર સમુદ્રઘાષસૂરિ.
જિનવલ્લભસૂરિ
સમસ્યા-પૂર્તિ વિગેરે પ્રસગથી ધારા (માળવા) ના નરેશ નરવર્માને પ્રસન્ન કરનાર અને તેની માત ચિત્રકૂટ (ચિત્તોડ)ના જિન-મંદિરમાં પૂજા માટે એલાખ પ્રમાણ મડપિકા–દાન (માંડવી દાણુ–લાગેો) અપાવનાર, વિધિપથ-પ્રવર્તક જિનવલ્લભસૂરિ.
જિનદત્તસૂરિ
શાકભરીશ્વર (સાંભરના રાજા ) અણ્ણરાજ ( અન્નલદેવ ) દ્વારા આદરમાન પામેલા અને એ જ રાજાની અનુમતિથી પ્રાપ્ત થયેલા ભૂમિ-ખંડ પર અજયમેરમાં પાર્શ્વજિન વિગેરેનાં તીર્થં ત્રયરૂપ જિન-મદિને પ્રતિષ્ઠિત કરનાર જિનદત્તસૂરિ.
ધર્મ થાયરિ
શાકભરીશ્વર અજયેદ્ર (અજયરાજ)ની વિદ્યાનેાથી ભરેલી સભામાં જેના સાંખ્યવ્યાખ્યાને સૂક્તિ-પ્રવાહ પ્રસરતાં રાજેન્દ્ર વિસ્મય પામ્યા અને જેની ગદ્ય-ગાદાવરીની લહરીઓમાં મગ્ન થયેલ દિગખર વાદી ગુણચદ્ર ‘ પાતે કાણુ છે? આ સ્થાન શું છે ? અહિં શું ઉચિત છે?' એમાંનું કંઈ સમજી શકયા નહિ. જેણે અણ્ણરાજ રાજાની સભામાં સમસ્ત વિદ્વાનોની સમક્ષમાં દિગબર વાદી પર વિજય પ્રાપ્ત કર્યા; વિગ્રહરાજ રાજાએ જેની વિદ્વત્તાની અને સચ્ચરિત્રતાની પ્રશંસા કરી તથા જેમના વચનથી પેાતાની પૃથ્વીમાં એકાદશીને દિવસે વધ અટકાવ્યેા, વિશેષમાં જેમના સદુપદેશથી પેાતાના નગર (શાકભરી સાંભર-અજમેર પાસે)માં ‘રાજ-વિહાર’ નામનું જૈનમ ંદિર કરાવી, તેની પ્રતિષ્ઠાના દિવસે સ્વયં વિગ્રહરાજે અરિસીહ અને માલવમહીન્દ્રદ્વારા તેના પર ધ્વજા ચડાવી હતી: વિગેરે અનેક સત્ક બ્યા કરાવનાર, અનેક રાજાએના માનનીય વિદ્યચ્છિામણિ ધર્મ ઘાષસૂરિ (ધર્મસૂરિ) થઈ ગયા, જે રાજગચ્છના શીલભદ્રસૂરિના પટ્ટધર હતા.
વિક્રમની ૧૩ મી સદીમાં
કલિકાલ સર્વજ્ઞ હેમચ`દ્રાચાય
જેમના સદુપદેશથી પ્રતાપી ગૂજ રેશ્વર કુમારપાલે પેાતાના સમસ્ત દેશેામાંથી શિકાર, ગાર, મદિરા વિગેરે અનિષ્ટકારક ૭ વ્યસનને દૂર કરાવ્યાં, પુત્ર વિના મરણ પામનારનું રાજગ્રાહ્ય ધન સર્વથા તબ્લ્યુ, અચૈત્યેાથી પૃથ્વીને વિભૂષિત કરતાં સ`પ્રતિરાજ સાથે
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૧ *

Page #865

પ્રભાવક તિર્ધર જૈનાચાર્યો
સ્પર્ધા કરી; તથા એ જ પરમાત કમારપાલ ભૂપાલની ભક્તિગર્ભિત પ્રાર્થનાથી જેઓએ ચોગશાસ્ત્ર, વીતરાગસ્તોત્ર, ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરુષનું ઈતિવૃત્ત આદિ લેકે પગી અનેક શ્રેષ્ઠ ગ્રંથની રચના કરી તે પરમહંત ચૌલુક્ય કુમારપાલ ભૂપાલના પરમમાનનીય ધર્માચાર્ય– કલિકાલસર્વજ્ઞ હેમચંદ્રાચાર્ય અને તેનો પ્રાજ્ઞ શિષ્ય-પરિવાર કવિરત્ન રામચંદ્ર વિગેરે. મૂનિચંદ્રસૂરિ
ચાલુક્ય રાજા આનલને પ્રતિબોધ આપી જૈન દીક્ષા આપનાર મલધારી મુનિચંદ્રસૂરિ. જિનપતિસૂરિ
ગુજરાતની પૃથ્વીમાં પૃથ્વીરાજ પૃથ્વીપતિની પંડિત પર્ષમાં અપ્રતિમ પાંડિત્યથી વાદીઓ પર વિજય મેળવનાર જિનપતિસૂરિ. જગચંદ્રસૂરિ - જેના ૧૨ વર્ષ પર્યન્તના આયંબિલ વિગેરે ઉત્કૃષ્ટ તપથી આઘાટ-( ચિત્તોડ, મેવાડ)ના મહારાણાએ જેમને “તપ” બિરૂદથી સંબેધ્યા અને જેમને મુનિગણ તપાગ૭ નામથી પ્રસિદ્ધ થયે તે સ&િયાપાત્ર જગચંદ્રસૂરિ.
વિક્રમની ૧૪મી સદીમાં. અમરચંદ્રસૂરિ
ગૂર્જરેશ્વર વીસલદેવની રાજ-સભામાં શીઘ્રકવિત્વશક્તિદ્વારા ઉચ્ચ પ્રકારની સમસ્યાપૂર્તિ કરનાર, બાલભારત વિગેરે ગ્રંથ રચનાર અમર કવિરત્ન અમરચંદ્રસૂરિ. બાલચંદ્રમુનિ
નવસંખ્ય સેરઠના સ્વામી જૂનાગઢના મંડલીક મહારાજા જેને “કાકા જેવા માનભર્યા પદથી બોલાવતા હતા અને જે સર્વવિદ્યા વિશારદે વિ. સં. ૧૩૭૧ ના શત્રુંજયના સમુદ્ધારમાં પોતાની શિક્ષાદિ વિદ્યાને યોગ્ય શિક્ષણ દ્વારા સાર્થક કરી હતી તે બાલચંદ્રમુનિ. વજુસેનસૂરિ–
હમ્મીરદેવથી પૂજાયેલા જયશેખરસૂરિ.
અલ્લાવદીન પાતશાહ તરફથી રૂણા ગામમાં સીહડના વચનથી શ્રેષ્ઠ વસ્ત્ર અને ફરમાન-દાનથી પૂજાયેલા વાસેન ગુરુ.
* ૯૨ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #866

પંડિત લાલચંદ્ર ગાંધી
જિનપ્રભસૂરિ
મુસલમાની સત્તા–સમયમાં દિલ્લીશ્વર સુલતાન મહમ્મદ તઘલક તરફથી ઉચ્ચ સન્માન મેળવનાર, જૈન દર્શનને અને તીર્થાને નિરુપદ્રવ નિર્ભય બનાવનારાં માને મેળવનાર, તુઘલકાબાદના ખજાનામાં કેદ કરાયેલા મહાવીરના માન્ય મનેાહર ખિમને સન્માનપૂર્વક પાછું મેળવી એ જ સુલતાનઠારા દિલ્લીમાં સમર્પિત સુલતાન-સરાઇ અને વિશાલ ભટ્ટારકસરાઈમાં રચાવેલા જિન-મંદિરમાં બહુમાનપૂર્વક પ્રતિષ્ઠિત કરનાર, અનેક કેદી–બંદીઓને મુક્ત કરાવનાર, અનેક સત્ક બ્યા કરાવનાર, સેંકડો સ॰ પ્રા॰ તથા ફારસી સ્તુતિ-સ્તાત્રાદિ રચનાર, રાજ--પ્રસાદ શત્રુજયકલ્પ તથા અન્ય તીર્થોના વિવિધ પે રચનાર, ચમત્કારી પ્રભાવક જૈનાચાર્ય જિનપ્રભસૂરિ.
મહેન્દ્રસૂરિ—
મહમ્મદ શાહ તરફથી ‘ અદ્વિતીય મહાત્મા ’ તરીકે સ્તુતિ પ્રાપ્ત કરનાર મહેન્દ્રસૂરિ.
પેરાજ મહેન્દ્રના પરમ માન્ય, સગણુચક્રમાં ચૂડામણિ, યંત્રરાજ જેવા ગણતના વિશિષ્ટ ગ્રંથને રચનાર મહેન્દ્રસૂરિ ( ભૃગુપુરગચ્છીય રાજસ’સ્તુત મદનસૂરિના શિષ્ય ) રત્નશેખરસૂરિ
દિલ્લીશ્વર પેરાજ પાતશાહે જેને શ્રેષ્ઠ વસ્ત્રોથી પહેરામણી કરી હતી, તે રત્નશેખરસૂરિ. સુનિ ભદ્રસૂરિ—
પાતશાહ પેરાજની રાજ–સભામાં પ્રતિષ્ઠા પ્રાપ્ત કરનાર શાંતિનાથ ચરિત્રકાર મુનિભદ્રસૂરિ, નયચંદ્રસૂરિ
પૂર્વ કવિના કાવ્ય જેવું કાવ્ય કરનાર હાલમાં કેઇ નથી ' એવી રીતે તામર વીરમ રાજાની સભામાં મેાલતા સામાજિકાના કથનને અસત્ય ઠરાવતા, શૃંગાર અને વીરરસથી અદ્ભુત વીરાંક હમ્મીર મહાકાવ્ય રચી ચાહમાન ( ચૌહાણ ) રાજવંશને અમર કરનાર, ર્ભામજરી નાટિકા વિગેરે રચનાર, કવિ નયચંદ્રસૂરિ.
હંસકીર્તિ
દિલ્હીમાં સિકંદરશાહ આગળ જે અધિક પ્રતાપી થયા તે નાગપુરીય પાઠક હંસકીર્તિ.
૧ વિશેષ માટે જુએ ‘જૈન ’પત્રના રજતમહેાત્સવમાં પ્રકટ થયેલ અમ્હારે લેખ જિનપ્રભસૂરિ અને સુલતાન મહમ્મદ તથા તીર્થંકલ્પ વિ.
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]

* ૯૩ *

Page #867

પ્રભાવક જ્યોતિર્ધર જૈનાચાર્યો
વિક્રમની ૧૫ મી સદીમાં સાગરચંદ્રસૂરિ અને જિનવધનસૂરિ–
જેસલમેર દુર્ગના યદુકુલીન રાજા લક્ષમણથી સસ્કૃત થયેલા તથા ત્યાં વિ. સં. ૧૪૫૯ માં જિનમંદિર (ગર્ભગૃહ) માં જિનબિંબ સ્થાપિત કરનાર સાગરચંદ્રસૂરિ તથા ઉપર્યુક્ત લક્ષ્મણ-વિહારજિન-મંદિરને વિ. સં. ૧૪૭૩ માં પ્રતિષ્ઠિત કરનાર જિનવર્ધનસૂરિ. જિનભદ્રસૂરિ
જેના ચરણ-કમલને છત્રધર, વૈશિસિંહ, વ્યંબકદાસ જેવા રાજાઓ ભક્તિપૂર્વક પ્રણામ કરતા હતા અને જેણે જેસલમેર, ખંભાત. પાટણ જેવા અનેક સ્થાનમાં જિનમૂર્તિ અને જિનમંદિરની પ્રતિષ્ઠા કરવા સાથે પ્રાચીન તાડપત્રીયાદિ પુસ્તિકાઓનું સંરક્ષણ, લેખન, સંગ્રહ વિગેરે દ્વારા ઠેકાણે ઠેકાણે જૈન પુસ્તક-ભંડાર સ્થપાવ્યા–અને એ રીતે જેનપ્રવચનની પરમ સેવા સાથે વિશાલ વાલ્મયની પણ વિશિષ્ટ સેવા બજાવી. જેના વિદ્વાન્ શિષ્ય સિદ્ધાંતરુચિ મહોપાધ્યાયે ગ્યાસુદીન સાહિની મહાસભામાં વાદી પર વિજય મેળવ્યો–તે માનનીય જિનભદ્રસૂરિ.. સેમસુંદરસૂરિ - દિલ્લીમંડલ અને ગુજરાતના સુલતાને આપેલા છત્રદ્વારા “હિંદુ સુરત્રાણ” બિરૂદથી પ્રખ્યાતિ પામેલા, મેવાડના મહાપરાક્રમી, પ્રતાપી મહારાણા કુંભકર્ણના વિજયી રાજ્યમાં તેના પ્રસાદપાત્ર સં. ધરણકે રાણપુરમાં રચાયેલા “વૈલોક્યદીપક' નામના સુંદર ચતુર્મુખ યુગાદીશ્વર-વિહાર ( જિનમંદિર) ને વિ. સં. ૧૪૯૯ માં પ્રતિષ્ઠિત કરનાર અનેકરાજ-તિબેધક સે મસુંદરસૂરિ.૩ મેરૂતુંગસૂરિ
વિ. સં. ૧૪૪૬ માં ગચ્છનાયક થયેલા જે સૂરિએ લોલાડા ગામનું ગુજરાતના પાતશાહ મહમ્મદથી રક્ષણ કર્યું, તે અંચલગચ્છના મેરૂતુંગસૂરિ. મુનિસુંદરસૂરિ
સીહી (રાજપૂતાના) ના સ્વામી સહસમલે જેમના પ્રભાવ અને સદુપદેશથી હદયમાં ચમત્કાર પામી શિકાર કરવાનું બંધ કર્યું અને પોતાના સમસ્ત દેશમાં અમારિ પ્રવર્તાવી, જેણે “સંતિકાર” સ્તોત્ર ” રચી તથા મારિ ( મરકી) ને ઉપદ્રવ નિવાર્યો, ૧–ર વિશેષ માટે જુઓ “જેસલમેર ભાં. ગ્રંથસૂચી ” પ્રસ્તાવના, શિલાલેખો વિ.
૩ વિશેષ માટે જુઓ “સોમસૌભાગ્ય કાવ્ય '
* ૯૪ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #868

પંડિત લાલચંદ્ર ગાંધી સ્તંભતીર્થ (ખંભાત) માં દફરખાન દ્વારા વાદિ ગેકુલ-પંઢ વિગેરે બિરૂદથી વિભૂષિત થયેલા અનેક ગ્રંથો તથા સ્તુતિ-સ્તોત્રો વિ. રચનાર મુનિસુંદર સૂરિ.
વિક્રમની ૧૬ મી સદીમાં લક્ષ્મીસાગરસૂરિ
જેણે બાલ્યવયમાં પણ તર્કવાદ અને કવિત્વશકિતથી જૂનાગઢમાં દુર્વાદીઓનાં માન ઉતારી મહીપાલ વિગેરે રાજાઓને રંજિત કર્યા અને જેને વિ. સં. ૧૫૦૮ માં સૂરિ–પદવી પ્રાપ્ત થઈ. જેણે રાજા ભાનુરાજના પ્રસાદથી ઈડરગઢ પર શ્રીમાને કરાવેલા ઉચ્ચ જિનપ્રાસાદમાં અજિતનાથ-બિંબની પ્રતિષ્ઠા કરી. જેણે લાખારાજના ઉત્તમ અમાત્ય સીરહી– નિવાસી સં. ઊજલ-કાજાએ કરાવેલા અનેક મહોત્સવને શોભાવ્યા તથા આબ, અચલગઢ વિગેરે અનેક સ્થાનો પર શેભતી-પૂજાતી મનહર જિન-મૂર્તિયોને પ્રતિષ્ઠિત કરી. તે લક્ષ્મીસાગરસૂરિ.૧ સેમદેવસૂરિ
મેવાડના મહારાણા કુંભકર્ણ, ચાંપાનેર (પાવાગઢ ) ના નાયક જયસિંહ અને નાગઢના રા મંડલીક વિગેરે રાજાઓને પોતાની કવિત્વશક્તિથી રંજિત કરનાર સેમદેવ ગણી (સૂરિ). જિનહંસરિ
વિ. સં. ૧૫૫૫ માં સૂરિ–પદ પર પ્રતિષ્ઠિત થયેલા જે સૂરિને કઈ દુર્જનના દર્શન ન્યથી મેવાત દેશના આકર (આગરા) પુરમાં પગમાં જંજીર સાથે કેદખાનાને વિષમ પ્રસંગે પ્રાપ્ત થયેલે, પરંતુ પાછળથી જેની તપ-ધ્યાન વિધિથી ચમત્કાર પામી સિ(શ)કંદર પાતશાહે જેમને ૫૦૦ બંદીઓ સાથે મુક્ત કરી સન્માનિત કર્યા હતા. તે વિ. સં. ૧૫૮૨ માં પાટણમાં સશત થયેલા જિનહંસસૂરિ. આનંદરાય
હમાઉએ જેને “રાય પદવી આપી હતી–તે આનંદરાય. પાર્ધચંદ્રસૂરિ
વિ. સં. ૧૫૬૫ માં આચાર્યપદ અને ૧૫૯ માં ગચ્છનાયકપદ પ્રાપ્ત કરનાર તથા પાર્ધચંદ્રસૂરિ જોધપુર ( મરુધર ) ના અધીશ રાવ ગાંગજી અને યુવરાજ માલદેવ વિ. ને પ્રતિ બેધનાર
૧ વિશેષ માટે જુઓ “ગુરુગુણ-રત્નાકર કાવ્ય ' વિ.
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૯૫ *

Page #869

પ્રભાવક જ્યોતિર્ધર જૈનાચાર્યો
વિક્રમની ૧૭ મી સદીમાં વાચક મુલશલાભ
જેસલમેરના યાદવ રાઉલ હરરાજના વિનોદ માટે માધવાનલ કથા તથા ઢેલામારૂની મનહર ચા પાઈ રચનાર વાચક કુશલલાભ. હીરવિજયસૂરિ
જેણે મોગલ સમ્રા મહાન શહેનશાહ અકબ્બર પર પિતાનાં ઉત્તમ ચારિત્ર્ય અને વિદ્વત્તાને અપૂર્વ પ્રભાવ પાડ્યો, ચુસ્ત હિંસકોને અહિંસાના નિર્દોષ માગે વાળ્યા, સમ્રાના આધીન વિવિધ દેશેવાળા મહાસામ્રાજ્યમાં પ્રતિવર્ષ છ છ મહિના પર્યન્ત અમારિ ( અહિંસા ) નાં ફરમાને ફરી વળતાં આયરામાં પણ તેની બહુ અસર થઈ, જેણે ઉત્તમ ઉપદેશ આપી પ્રાણિમાત્રને અભયદાન અપાવ્યું. સેંકડો કેદીઓને તથા પાંજરામાં પૂરેલા પશુ-પક્ષીઓને મુક્ત કરાવ્યા, જલચર ને પકડવા નખાતી જાળો પણ બંધ કરાવી. અનિષ્ટ કર-વેરામાંથી જન-સમાજને મુક્ત કરાવ્યા જેન વે. તીર્થસ્થાનો સુરક્ષિત રહી જેમને સ્વાધીન કરનારાં ફરમાને પ્રાપ્ત થયાં. “ જગદગુરુ ” જેવું ગૌરવશાલિ પદ-બિરૂદ જેમને સમ્રાટે સુગ્યતા વિચારી સમપ્યું. જેમના પરિવારના ઉ. ભાનુચંદ્ર, ઉ. સિદ્ધિચંદ્ર અને ઉ. શાંતિચંદ્ર જેવા અનેક સમર્થ વિદ્વરત્નોએ પાતશાહના ચિત્તને આકર્થે; તે સુયશસ્વી મહાન જૈનાચાર્ય હીરવિજયસૂરિ. વિજયસેનસૂરિ
જેણે રાજનગરમાં ખાનખાન નામના નવાબની સભામાં જૈનધર્મની સ્થાપના કરી જય મેળવ્યું. પાતશાહ અકમ્બરના આમંત્રણથી જેઓ લાહોર પધાર્યા અને તેમને કાશ્મીરી રાજ-મહેલમાં મળ્યા. સમ્રાની રાજસભામાં જેણે અનેક વાદીઓને યુક્તિપ્રયુક્તિથી નિરુત્તર કરી જય-વાદ પ્રાપ્ત કર્યો; “ સવાઈહીર ” પદથી જેનું સન્માન થયું, જેના સદુપદેશથી પાતશાહે ફરમાનપૂર્વક ગાય, બળદ, ભેંશ તથા પાડાઓને મારવાનું અટકાવ્યું, મરેલાનું ધન લેવાનું બંધ કર્યું અને બંદી પકડવાનું બંધ કર્યું. વિદ્વાન નંદિવિજય જેવા પરિવારે જેનો સાથ પૂર્યો, દીવના ફિરંગીઓ અને અનેક રાજાઓએ તથા સૂબાઓએ જેનું સન્માન કર્યું તે પૂર્વોક્ત ગુના પટ્ટધર વિજયસેનસૂરિ.૨ પસુંદરગણી
પાતશાહ અકબ્બરની સભામાં મહાપંડિતને જીતવાથી જેને ક્ષેમ (રેશમી વસ્ત્ર), ગામ, સુખાસન ( પાલખી ) વિ. પ્રાપ્ત થયું હતું તે પદ્મસુંદર ગણી.
૧ વિશેષ માટે જુઓ હીરસૌભાગ્ય વિ. ૨ , ,, વિજયપ્રશસ્તિ વિ.
[શ્રી આત્મારામજી

Page #870

પંડિત લાલચંદ્ર ગાંધી જિનચંદ્રસૂરિ
આષાઢાષ્ટાહિકાના અમારિ ફરમાનદ્વારા, તથા ખંભાતના સમુદ્રનાં માછલાં વિ. જલચરની રક્ષાના ફરમાન દ્વારા અકબર પાતશાહે જેમના વચનનું માન જાળવ્યું અને અને જેમને “ યુગપ્રધાન ” પદ આપી સત્કત કર્યો, તે મંત્રીશ્વર કર્મચંદ્રના મહામાન્ય જિનચંદ્રસૂરિક તથા આચાર્ય જિનસિંહસૂરિ, ઉ. સમયસુંદર ગણી વિ. તેમનો વિદ્વાન પરિવાર. વિજયદેવસૂરિ
ઈડરગઢમાં કલ્યાણમલ્લ રાજાને પ્રતિબોધનાર, ઇડરગઢનું રણમલ્લ ચાકી નામનું શિખર જેમના ઉપદેશથી રાજાએ નવીન ચૈત્ય સ્થાપવા સંઘને પ્રસારિત કર્યું, તથા પાતશાહ જહાંગીર સિલેમશાહે જેને માનપૂર્વક આમંત્રણ આપી મંડપપત્તન (માંડવગઢ) માં ‘મહાતપા” બિરૂદ આપી બહુમાન અષ્ણુ, તથા મેવાડના હિન્દુ છત્રપતિ મહારાણા જગતસિંહે ( કર્ણરાજ પુત્રે ) જેમને આમંત્રણ કરી ઉદયપુરમાં પીછેલા નામના સરોવરમાં મહોદ્યાનથી વિભૂષિત, પહેલાના રાણાઓએ કરાવેલા “ દલવાદલ ” નામના મનહર મહેલમાં સન્માનિત કર્યા. પી છલા અને ઉદયસાગર સરોવરોમાં નખાતી જાળો જેમના સદુપદેશથી અટકાવી. જન્મ-માસ ભાદરવામાં તથા રાજ્યાભિષેકના વાર ગુરુવારે હિંસા નિવારી. વરકાણા તીર્થને કરમુકત કર્યું, મચિંદ દુર્ગમાં જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યો-પ્રતિષ્ઠા વિગેરે અનેક સત્કર્તવ્યે કરાવનાર વિજયદેવસૂરિ કલ્યાણસાગરસૂરિ
વિ. સં. ૧૬૪૯ માં આચાર્ય પદ તથા ૧૬૭૦ માં ગચ્છશપદ મેળવનાર કચ્છના અધિપતિને પ્રતિબંધ આપી શિકાર (આહેડા) મુકાવનાર અંચલગચ્છના કલ્યાણસાગરસૂરિ. ચંદ્રકીર્તિસૂરિ
સાહિ સલેમરાજે જેને આદરપૂર્વક સન્માનિત કર્યા હતા, તે ચંદ્રકીર્તિસૂરિ (હર્ષકીર્તિસૂરિના ગુરુ).
વિક્રમની ૧૮મી સદીમાં. વિજયરત્નસૂરિ
વિ. સં. ૧૭૩૨ માં જેમને સૂરિપદ પ્રાપ્ત થયું, વાગડ દેશના રાઉલ ખુમાણસિંહની સભામાં જેણે વાદીઓને જીત્યા, અવધાનોથી પ્રસન્ન કર્યા, રાણીઓએ મોતીના સાથી પૂરી જેમને સન્માન આપ્યું. કઈ બાલકના અપહરણથી સંન્યાસી-ફકીરના આગમનને
૩ વિશેષ માટે જુઓ મંત્રિ કર્મચંદ્ર-પ્રબંધ વિ.
૪ ,, ,, વિજયદેવ–માહાત્મ્ય વિ. શતાબ્દિ ગ્રંથ)
* ૭ *

Page #871

પ્રભાવક તિર્ધર જૈનાચાર્યો
અટકાવતું ફરમાન કાઢનાર અમદાવાદ (રાજનગર) ના સૂબા આજમશાહે જેમને વચન નને માન આપી તે દૂર કર્યું, ઉદયપુર (મેવાડ ) ના હિંદુ છત્રપતિ ચિત્રોડા રાણાને જેણે પ્રતિબંધ આપી ડુમ્માલે કર બંધ કરાવ્યા, સરોવરમાં નખાતી માછલાની જાળ બંધ કરાવી, ચિડીમાર (શિકારીઓ) દૂર કરાવ્યા. હત્યાઓનું આલેચન કરાવ્યું. જોધપુરના અજિતસિંહ રાઠોડને પ્રતિબંધ આપે. મેડતાને ઉપાસરે, જે કાલવશાત્ મસીત બની ગર્યો હતો, તેને ફરીથી ઉપાશ્રય કરાવનાર, સંગ્રામસિંહ રાણાને રાજમહેલમાં મહાવીર જન્મ વ્યાખ્યાન સંભળાવનાર તપાગચ્છના વિજયરત્નસૂરિ. જૈનાચાર્યોના મહત્વના ગ્રંથ ભંડાર
પ્રાચીન ઇતિહાસના સુવર્ણમય પત્ર અને શિલાલેખાદિ આધારભૂત સાધનો દ્વારા પરિચિત કરાતા એ પ્રભાવશાલી તિર્ધર જૈનાચાર્યોથી માત્ર જેનેએ જ નહિ, સમસ્ત જન-સમાજે ગૌરવ માનવું જોઈએ. ભારતવર્ષની જે ભવ્ય વિભૂતિએ સમસ્ત પ્રાણિમા. ત્રના શ્રેય માટે સુપ્રયત્નો કર્યા છે, અમૃતમય મધુર તથ્ય પચ્ચ ઉપદેશ વરસાવ્યા છે, તથા તેવા તાત્વિક આધ્યાત્મિક સમુન્નતિ-કારક સનાતન સુખજનક પવિત્ર સોધભર્યા સેંકડો વિશાળ ગ્રંથરત્નો રચ્યા છે, જેના વિદ્યમાન અવશેષોથી આજે પણ પાટણ, ખંભાત અને જેસલમેર જેવા અનેક પ્રદેશોના જેના પ્રાચીન પુસ્તક-ભંડારો વિશ્વવિખ્યાત થયા છે. જેની ગ્રંથસૂચીઓ પણ વિસ્તૃત પુસ્તકરૂપ થઈ પ્રકાશમાં આવતી જાય છે. જે વાડ્મયમાં વિચરતા દેશ-વિદેશના વિદ્યાપ્રેમી વિદ્વાનોનાં દૃષ્ટિબિંદુને જ નહિ, હૃદયને પણ આકષી રહ્યા છે. એ પ્રભાવશીલ પૂર્વજોના તેવા ગ્રંથનો પુનરુદ્ધાર, પ્રતિકૃતિ, લેખન-પ્રકાશન અને પ્રચારાદિ ચગ્ય કર્તવ્યભાર, સુજ્ઞ કર્તવ્યદક્ષ તેમના વર્તમાન અનુયાયીઓના સાહિત્યસેવીઓના અને શ્રીમાનોના શિર પર છે. સમય અને શક્તિનો સદુપયેગ એ માગે થાયએમ ઈચછવું અસ્થાને નહિ લેખાય; પરંતુ તેની સફલતા કર્તવ્યદ્વારા જ પ્રાપ્ત કરી શકાય.
પાટણ, જેસલમેર ખંભાત, વડોદરા જેવા પ્રદેશોના જૈનના પ્રાચીન પુસ્તક-ભંડારોનું જે થોડું ઘણું નિરીક્ષણ થઈ શક્યું છે, તે પરથી જણાય છે કે–તેમાં વિવિધ વિષયક વિવિધ ભાષામાં ઉપગી અપ્રસિદ્ધ ગ્રંથસંગ્રહ પુષ્કળ પ્રમાણમાં છે. તેને ઉપયોગી પ્રશંસનીય પદ્ધતિથી પ્રકાશમાં લાવવા માટે શતાવધિ વિદ્વાને એકાદ શતાબ્દિ સુધી સુપ્રયત્ન કરે અને શ્રીમાને કોઢવધિ દ્રવ્ય-વ્યય કરે તો પણ ભાગ્યે જ એ સર્વ સંગ્રહ પૂર્ણ પ્રકાશમાં આવી શકે તેટલે વિશાલ છે. તેમ છતાં તેમાંના અત્યપગી મહત્ત્વના ગ્રંથોને પહેલી તકે પ્રકાશમાં મૂકાવવાની આવશ્યકતા છે, તેમ જ અલભ્ય દુર્લભ જીર્ણશીર્ણ થતા ગ્રંથની ફોટોસ્ટેટ મશીન જેવાં સાધનો દ્વારા બહુ સંભાળથી આદર્શ પ્રતિકૃતિ કરાવી વ્યવસ્થિત સંરક્ષા કરવાની અત્યાવશ્યકતા છે. આશા છે કે એ તરફ શ્રીમાન જૈન સંઘનું લક્ષ્ય અવશ્ય ખેંચાશે.
૧ વિશેષ માટે જુઓ રાસ “ જેન એ. ગૂજરાતી કાવ્ય સંચય” વિ.
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #872

પંડિત લાલચ ગાંધી
ધન્યવાદ
આ સ્થળે આપણે કૃતજ્ઞતાપૂર્વક ધન્યવાદ આપવા ઘટે—શ્રીમંત સરકાર મહારાજા સાહેબ સયાજીરાવ ગાયકવાડ મહાદયને કે જેમના Àાત્સાહનથી પ્રચલિત સુયશસ્વી ગાયકવાડ એરિએન્ટલ સિરીઝમાં જૈન વિદ્વાનાના પ્રશસ્ત ગ્રંથ પણ પ્રકાશિત થઇ રહ્યા છે અને એ પ્રકાશન-પ્રયત્ન ચિરકાલ અવિરત ચાલુ રહેશે-એમ ઇચ્છીશુ. વિક્રમની ૨૦ મી સદીમાં.
પ્રસ્તુત વિજયાનન્દસરિ
પૂર્વોક્ત પૂર્વાચાર્યની પુણ્યસ્મૃતિને તાજી કરાવનાર પંજાબી વીર બ્રહ્મક્ષત્રિય સૂરિવ સદ્ગત વિજયાન ંદસૂરિ( આત્મારામજી મહારાજ ) નું સંસ્મરણ અહિં પ્રસંગેાચિત લેખાશે.
જેણે સત્યની શોધ માટે, સત્યના સ્વીકાર માટે, સત્યના પ્રકાશ-પ્રચાર માટે તથા સત્યાભાસ અને અસત્યના નિરસંન માટે સાચા દિલથી પુરુષાર્થ ભર્યા સુપ્રયત્ના કર્યા. આર્ય - સમાજના સ્થાપક સ્વામી દયાનંદજીએ ‘સત્યાર્થ પ્રકાશ’ નામના પુસ્તકમાં જૈનધર્મ અને જેને સંબંધમાં જે જે અસત્ય અર્થાને પ્રકાશ કર્યા હતા તેની સામે સમલ યુક્તિ પ્રમાણ પુર:સર પ્રત્યુત્તર વાળવાનું સમયાચિત કબ્ય જેઓએ નિડરતાથી હિંમતપૂર્વક બજાવ્યું હતું. જૈન તત્ત્વાનું સાચું સ્વરૂપ નીહાળવા જેણે જનતા--સમક્ષ ‘ જૈન તત્ત્વાદશ ’ ધર્યો (વિ. સ. ૧૯૩૭ ) તથા અજ્ઞાનરૂપ અંધકાર નિવારવા જેણે ‘ અજ્ઞાન-તિમિર-ભાસ્કર ' પ્રકટાવ્યે ( વિ. સ. ૧૯૪૧ ) જેમણે તત્ત્વાના વાસ્તવિક નિર્ણય માટે સદાધાર ૩૬ દૃઢ થાંભલાએથી શાભતા ‘તત્ત્વ-નિર્ણય–પ્રાસાદ’ રચી તત્ત્વ—જિજ્ઞાસુએ માટે ખુલ્લા મૂક્યા (વિ. સ. ૧૯૫૧),
જેણે વેદ-શ્રુતિયા, ઉપનિષદો, સ્મૃતિયા અને પુરાણેાનાં રહસ્યા પ્રકટ કર્યા, મતમતાંતરાની માન્યતા પ્રકાશિત કરી–વિશ્વધર્મ --જૈનધર્મની તુલનાત્મક સમીક્ષા કરી. જૈનધર્મ સબંધમાં ફેલાવાયેલ કુતર્કો અને ફૂટ કલ્પનાવાળી ભ્રમ જાળને છેદવા યથાયાગ્ય પ્રયત્ન કર્યા, દુરાગ્રહીઓના પૂર્વબદ્ધ દુરાગ્રહેાને દૂર કરાવવા, ભૂલ-ભરેલા આક્ષેપેા ભેદવા ( પેાતાના અગાધ ડહાપણનેા ) અને સ્વ-પર સિદ્ધાંતના ગંભીર જ્ઞાનને સદુપયાગ કર્યા. અમૂલ્ય સમય અને શક્તિને આજીવન સદ્વ્યય કર્યો.1
જેણે પંજાબમાં અનેક જૈનવીરા પ્રકટાવ્યા, અનેક મૂર્તિ ચા અને જૈન મંદિશ પ્રતિષ્ઠિત કર્યા, ચીકાળેા (અમેરિકા) ની વિશ્વધર્મ પરિષદ્ સુધી જૈનધર્મના સ ંદેશ પરિચય પહેોંચાડયો. કૃતજ્ઞ ડા. હાલ જેવા પાશ્ચાત્ય સ્કોલરે જેમને પેાતાનેા સંપાદિત ગ્રંથ સન્માનપૂર્વક સમ ર્પત કર્યા અને યાગજીવાનદ સરસ્વતી જેવા પરમહ ંસ પરિવ્રાજકાચાર્યે જેમને સ્તુતિ-પુષ્પમાલા સમપી તે વિજયાનંદસૂરિ જૈન સ ંઘમાં વિજય અને આનંă પ્રવર્તાવે એમ ઈચ્છીશું.
૧ આ સંબંધમાં પ્રસ્તુત વિજયાનંદસૂરિના એક વિદ્વાન શિષ્ય વિદ્યાસાગર ન્યાયરત્ન શાંતિવિજયજીએ રચેલી માનવધર્મ સંહિતા ( શાંત સુધાનિધિ હિંદી પ્ર. સ. ૧૯૫૫ રૃ. ૬૫૫ થી ૭૪૩ ) માં જૈન ઔર દયાનંદ સરસ્વતી ' નામનુ પ્રકરણ પણ વિશિષ્ટ પદ્ધતિથી આલેખાયેલું છે,
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]

* ૯૯ *

Page #873

વિમલસૂરિએ પઉમચરિયના અંતભાગમાં તેમના પિતાના વિષે ઘણું જ થયું લખ્યું છે. આ
ઉપરથી વિમલસૂરિ વિષે તેમના રચેલા આ મહાકાવ્યમાંથી ઘણું જ થોડું વિમલસૂરિ તેમના જાણવાનું મળે છે. મહાકવિ વિમલસૂરિ ક્યા રાજા મહારાજાની સભાને ગુરુ પ્રગુરુ, કુલ, પોતાની વિદ્યા સમૃદ્ધિવડે શોભાવતા હતા, તેમણે પઉમચરિય જેવા બીજા વિદ્યાસંપત્તિ આદિ ક્યા ક્યા પદ્ય અને ગદ્ય ગ્રંથો લખી ભારતીય વિદ્યા સમૃદ્ધિને અધિકાર વિષયોની માહિતી દીપાવી હતી, તેમનાં માતાપિતા થવાનું કયા ભારતીય દંપતિને સુભાગ્ય સાંપડયું
. હતું, તેમનું નિવાસસ્થાન કયા સ્થળે હતું? વિગેરે વિગેરે બાબતો ઉપર કવિસમ્રાટ કવિકુલગુરુ દીપશિખા કાલિદાસે વર્ણવેલા સૂચિભેદ્ય અંધકારનું સાંપ્રતકાલમાં સામ્રાજ્ય વ્યાપી રહેલું છે. પ્રસ્તુત લેખમાં લેખક તે વિષયો ઉપર તેની અલ્પવિષયામતિવડે પ્રકાશ પાડવાને યથાશક્તિ અ૫ પ્રયાસ કરી કૃતાર્થ થશે.
સંસ્કૃત, પ્રાકૃત તેમ જ ઈતર ભારતીય પ્રાચીન સાહિત્યમાં પણ ઘણું ગ્રંથકારેએ આવી જાતનું મૌન સેવ્યું છે. દા. ત. કવિકુલગુરુ કાલિદાસ વિષે તેમના રચેલા ગ્રંથમાંથી ઘણું જ ઘેટું જાણવાનું મળે છે. આ જૂની પ્રણાલિકાને થોડા અપવાદ પણ છે. દા. ત. શ્રી વિક્રમાંકદેવ ચરિત્ર, શ્રી કષ્ઠચરિત્ર, ગઉડવહો, તત્ત્વાર્થસૂત્ર વિગેરે. બાણ, બિહણ આદિ કવિઓએ પોતાના ગ્રંથમાં પિતાના વંશ તેમ જ પિતાના આશ્રયદાતા રાજાઓનાં યશોગાન ગાયાં છે અને તેમનાં સુકૃતસંકીર્તન પણ કર્યા છે. સુવિ
ખ્યાત વાચકષ્ટ ઉમાસ્વાતિએ તેમના રચેલા તત્વાર્થના અંતભાગમાં તેમના પિતાના વિષે ઠીક ઠીક માહિતી આપી છે. આ ઉપરથી ઉપર્યુક્ત ગ્રંથકારો વિષે આપણે કંઈક જાણી શકીએ છીએ, પણ આ પણે અહિયાં સખેદ નોંધ લેવી પડે છે કે આ લેખના ઉદ્દેશ્ય મહાકવિ વિમલસૂરિએ તેમના રચેલા મહાકાવ્ય પઉમચરિયના અંતભાગમાં પોતાના જન્મવંશ તેમ જ બીજી જરૂરી બાબતો પ્રત્યે મનોવેદના ઉપજાવે તેવું મૌનાવલંબન કર્યું છે. તેમના વિદ્યાવંશની માહિતી આપતાં તેઓએ લખ્યું છે કે –
“સ્વમત અને પરમતોનું જેણે યથાત ગ્રહણ કર્યું છે તેવા રાહ નામના આચાર્ય અને નાગેન્દ્રફલનંદન વિજય નામના શિષ્ય હતા. તે વિજયજીના શિષ્ય વિમલસૂરિએ પૂર્વે લખાએલાં નારાયણ અને શ્રીનાં ચરિત્ર સાંભળીને આ રાઘવચરિત્ર (૫૩મચરિય) લખ્યું છે.” વળી આ મહાકાવ્યની પ્રશસ્તિમાં લખ્યું છે કે –
* ૧૦૦ %
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #874

શ્રી. શાંતિલાલ છગનલાલ ઉપાધ્યાય
“નાગેન્દ્રવંશદિનકર રાદૂરિના પ્રશિષ્ય મહાત્મા પૂર્વધર વિમલસૂરિએ આ રચ્યું છે. ”
આ ઉપરથી મહાકવિ વિમલસૂરિના વિદ્યાવંશ વિષે આપણે જે કંઈ થોડું જાણીએ છીએ તે એ જ કે રાદૂસૂરિને વિજય નામના એક શિષ્ય હતા. તે વિજયસૂરિને વિમલ નામના શિષ્ય હતા. વળી વિજયસૂરિ ઉપર્યુક્ત આધારે નાગેન્દ્રવંશના હતા. વિમલસૂરિએ “ નાગેન્દ્રકુલવંશનન્દન ” એવું વિજયસૂરિ માટે વિશેષણ લખ્યું છે. વિમલસૂરિ પોતે પણ નાગેન્દ્રકુલભૂષણ હતા, તેવું પ્રશસ્તિમાંથી જણાય છે. આ ઉપરથી એટલું તો ચોક્કસ જણાય છે કે ગુરુ અને શિષ્ય બન્ને એક જ કુળના હતા. વિજયસૂરિ વિષે આપણા પ્રાચીન જૈન સાહિત્યમાં તપાસ કરીએ તો માલુમ પડે છે કે વિજય નામના ઘણે આચાર્યો થઈ ગયા છે. દા. ત. પદ્મસુંદરના રાયમલ્લાન્યુદયમાં પણ એક વિજય નામના આચાર્ય વિષે ઉલ્લેખ છે. ( જાઓ છે. પીટર્સનનો ૩ જે રિપોર્ટ ) એટલે તે નિષ્કર્ષ નિઃશંક છે જ કે વિજય નામના એક પ્રખ્યાત આચાર્ય ઘણા પ્રાચીન કાળમાં થઈ ગયા કે જેની જીવનજયોતિની ઝાંખી દૂરતિક્રમ કાળની અનિવાર્ય અસરને અંગે દેદીપ્યમાન પણ મેઘાછાદિત સૂર્યની જેમ હજુસુધી આપણને થઈ નથી. - હવે જે નાગેન્દ્રકુલને વિજયસૂરિ તેમ જ વિમલસૂરિએ પોતાના જન્મવડે તેમ જ વિદ્યોપાર્જન અને સાહિત્યસેવાઓ વડે અધિકતર શોભાવ્યું તે કુલ વિષે પ્રાચીન જૈન સાહિત્ય તપાસીએ તો ક૯૫સૂત્રમાં જણાય છે કે
આર્ય વજુસેનને (ઉક્કોસિઅગોત્રના) ચાર સ્થવિરો શિષ્ય તરીકે હતા આર્ય નાઈલ, આર્ય મિલ, આર્ય જયંત અને આર્ય તાપસ. સ્થવિર આર્ય નાઇલમાંથી આર્યનાગિલી શાખા નીકળી. ” - આ ઉપરથી આટલું તે સિદ્ધ થાય છે કે આર્યવને ચાર શિષ્ય હતા જેમાંના એક આર્યનાગિલ હતા અને તેમના પછી જ આર્યનાગિલી શાખા શરૂ થઈ. એક શુભાવસરે આગમોદ્ધારક પ્રત્યુષાભિસ્મરણીય આચાર્ય મહારાજ ૧૦૦૮ શ્રી સાગરાનન્દસૂરીશ્વરજી સાથે ઉપર્યુક્ત નાગેન્દ્રકુલ માટે આ લેખકને ચર્ચા કરવાનો અમૂલ્ય લાભ મળ્યો હતો. તેઓશ્રીનું કહેવું એમ છે કે –
“ નાગલી શાખા આયવસેનથી નીકળી અને નાગિલી શાખા તેમ જ નાગેન્દ્રગછ બને એક જ નથી, જ્યાં જ્યાં નાગિલ શબ્દ આવે છે ત્યાં ત્યાં તેનું રૂપાંતર નાગેન્દ્ર લખવામાં આવતું નથી.”
પ્રસ્તુત લેખના લેખક આ વિષયમાં પ્રમાણપુરઃસર પિતાનું નમ્ર મંતવ્ય વ્યક્ત કરશે. વડોદરાના પ્રાચ્યવિદ્યાસંશોધનમંદિરના જૈન પંડિત વિર્ય શ્રીમાન લાલચંદ્રજીએ નાઇલ-નાગિલ શાખા અને નાગેન્દ્રગછ બન્ને એક જ છે એમ સાબીત કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે. જિજ્ઞાસુઓને “જૈયુગ”ની ૧૯૮૧ ની ફાઈલ જોવાની ભલામણ કરવામાં આવે છે. હવે નાગેન્દ્રગ૭ વિષે આપણું પ્રાચીન સાહિત્ય તપાસીએ તે માલુમ પડે છે કે તે ગ૭ ઘણું પ્રાચીનકાળથી પ્રખ્યાતિ પામેલ છે. દા. ત. જુઓ બાલચંદ્રની વિવેકમંજરી ઉપરની ટીકા, ધર્માસ્યુદયમહાકાવ્ય, શાલિભદ્રચરિત્ર, સ્યાદ્વાદમંજરી વિગેરે. નદીસૂત્રની ૩૮ મી ગાથામાં “ નાઇલકુલવંશનંદિકર !” એમ લખેલું છે. નાઈલવંશના આચાર્યો સુવિખ્યાત થઈ ગયા હતા અને તેથી જ ત્યાં આગળ તેના લેખકે તેનું સ્મરણ કરીને નાઈલવંશને ઉલ્લેખ કર્યો છે. “નાઈલ” માટે હરિભદ્રસૂરિની વૃત્તિમાં “નાગેન્દ્ર” એમ લખ્યું છે. વળી મલયગિરિજીએ
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૧૦૧

Page #875

મહાકવિ વિમલસૂરિ અને તેમનું રચેલું મહાકાવ્ય પઉમરિય
તેમની ટીકામાં પણ
નાઇલ ’” માટે “ નાગેન્દ્ર ' એમ લખ્યું છે. આ ઉપરથી સ્વપ્રત્યયતૈયબુદ્ધિ સુજ્ઞ વાચકવૃંદ સમજી શકશે કે નાઈલ અને નાગેન્દ્રમાં ભેદ છે જ નહિ.
((
મહાકવિ વિમલર પેાતાને
નાઇલકુલવંશદિનકર ' કહેવરાવે છે તે ખરેખર સ્થાને જ છે. પઉમરિયનું અંતરંગ અને અરિંગ પરીક્ષણ કરવાથી જરૂર કોઇપણ જિજ્ઞાસુને ઉપર્યુક્ત વિશેષણુ આત્મશ્લાઘાત્મક તરીકે નહિ પણ અક્ષરશઃ સત્ય જ છે એવા યાથાતથ્યનું ભાન થશે. વિમલસૂરિએ તેમના પેાતાના વિષે જરા વધારે માહિતી આપણને આપી હોત તા જરૂર તેમનાં વિષેનું આપણું જ્ઞાન સ્ફુટતર થયુ હેત, પણ હાલમાં તે આપણે આટલેથી જ સતેષ માનવાના છે.
કથા કહી. ’’
હવે આપણે જોઇએ કે પઉમચરિયની કથા આચાર્ય પરંપરામાં કેવી રીતે ઉતરી આવી અને ઉત્તરાત્તર કેવી રીતે જળવાઇ રહી. પ્રથમ તા ભગવાન મહાવીરે પેાતાના ગણુધરેશને આ કથા કહી સંભળાવી. પઉમરિયમાં લખ્યું છે કે “ ભગવાન મહાવીરના મુખારવિંદમાંથી જે કથાપ્રવાહ શરૂઆતમાં વહ્યો તે રસસરિતાનું ઉતરી આવી, સંધ-પાન ગણધરાએ કર્યું. પછીથી તેઓએ ખીજાએને સંક્ષેપમાં કહ્યું.” પર્ફોમ( ત થઈને કેવી રીતે ચરિયમાં અનેક સ્થાએ લખેલું છે કે- ત્રિશલાપુત્રે આ જળવાઈ રહી, વિમ- વીર ભગવાને પહેલાં આ કથા કહી. '' વિગેરે વિગેરે. મહાવીર ભગવાને લસૂરિએ કેવી રીતે મુખ્યતયા, ગણુધરશ્રેષ્ઠ ઇન્દ્રભૂતિને આ કથા કહી સંભળાવી ત્યારપછી ઉત્તમ પ્રેરણા-પીયૂષ પીધું. સાધુપુરુષાએ આ કથાનું સંવર્ધન અને સંરક્ષણ કર્યું. પઉમરિયમાં અનેક વિગેરે સ્થળાએ શ્રેણિક રાજા ગણધરમુખ્ય ઇન્દ્રભૂતિને પઉમચરયની કથા કહેવા વિનતિ કરે છે. પછીથી ગૌતમસ્વામી શ્રેણિક રાજાની અભિલાષા પૂરી પાડવા માટે પઉમચરયની કથાનું તે રાજાને શ્રવણ કરાવે છે. પઉમચરયમાં ઘણીવાર વાંચવામાં આવે છે કે “ હે મહાયશવાળા ગૌતમસ્વામી ! પઉમરિય સંપૂર્ણ પણે શ્રવણ કરવાની મારી આકાંક્ષા છે ! '' ઉપર કહ્યા પ્રમાણે આ કથા ઇન્દ્રભૂતિએ તેમના શિષ્યાને કહી સંભળાવી અને પછીથી ક્રમશઃ આચાય પર પરામાં આ કયા ઉતરી આવી.
પઉમચયની કથા જેનામાં કેવી રીતે

"
મહાકવિ વિમલસૂરિના સમયમાં પણ આ કથા ઘણી જ રસપ્રદ હતી. ઘણા કવિઓએ પોતાની લેખિની અજમાવી જોઈ હતી. જે રસસિંધુમાંથી ગણધરશ્રેષ્ઠ ઇન્દ્રભૂતિ જેવાને પ્રેરણાપીયૂષ મળ્યું તે જ રસસિંધુમાંથી રસપાન કરવાનું કયા ભારતીય કવિને મન થાય નહિ ? પઉમચરયમાં આ રસસ્ત્રોતમાંથી રસ ઝીલવાના પ્રયાસનું આલંકારિક શૈલીમાં જે સુંદર ખ્યાન આપ્યું છે, તે આ છે કે “ મહાવીરરૂપી શ્રેષ્ઠ હસ્તીએ પઉમચરિયરૂપી પાડેલા માર્ગમાં હજીસુધી અન્ય કવિકુંજરે। પરંપરાએ જઇ રહ્યા છે, '' આગળ ચાલતાં વિમલસૂરિ સ્વપ્રયત્નના વર્ણનમાં કહે છે કે “ કવિવરરૂપી હસ્તીના મદના લેાભવાળા એવા હું, મધુકરની જેમ, માર્ગમાં પગ અને મદનાં ઝરતાં બિન્દુ તરફ નજર રાખીને તે જ માગે વિચર્યાં. આ ઉપરથી આપણે જાણી શકીશું કે પઉમચરિયની કથાએ તે સમયમાં જૈતેનાં મન કેવાં આકર્ષી લીધાં હતાં. ઉપર્યુક્ત કથન પ્રમાણે અનેક જૈનકવિઓએ પઉમચરિયની કથાને અપનાવી લીધી હતી. પઉમચિરયના કર્તા મહાકવિ વિમલસૂરિએ પણ તે પ્રમાણે જ પ્રયત્ન કર્યાં હતા. તે જ પ્રયત્નના સુંદર કલરૂપે હાલમાં આપણી પાસે પઉમચરિય ઉપલબ્ધ છે.
""
*૧૦૨ *

[ શ્રી આત્મારામજી

Page #876

શ્રી. શાંતિલાલ છગનલાલ ઉપાધ્યાય આ મહાકાવ્યના કર્તા વિમલસૂરિ પોતે જ છે એવું તેમણે પઉમરિયમાં ઘણીવાર લખ્યું છે. પઉમરિયમાં એક સ્થળે તેમણે લખ્યું છે કે-“ નામાવલિ સહિત અને આચાર્ય પરંપરામાં ઊતરી આવ્યા પ્રમાણે જ હું પઉમરિય લખીશ. ” ઉપર એક ઉતારો આપ્યો છે તેમાં પણ લખ્યું છે કે“તે જ માગે હું પણ ચાલ્યો છું.” વળી અન્ય સ્થળે લખ્યું છે કે–“હે શ્રેતાજનો જે પઉમરિય સૂત્રાનુસાર ચાયું છે, વળી જેને ગાથાઓ વડે પ્રકટ અને કુટાથે કરવામાં આવ્યું છે, જે વિમદ્રસરિએ રચ્યું છે, તે (પઉમચરિય) તમે સર્વે સાંભળો !” તૃતીય સ્થલે વળી લખ્યું છે કે-“ આ પ્રમાણે વિમલસૂરિએ ગાથાઓવાળું અને પ્રકટ અને સ્કૂટાર્થવાળું પઉમરિય રચ્યું. ” આ પ્રમાણે અનેકાનેક સ્થલેએ લખેલું છે કે વિમલસૂરિએ આ મહાકાવ્ય લખ્યું છે.
સુજ્ઞ વાચકા ! જોઈ શકશે કે આપણા ભારત દેશમાં ઘણાં પ્રાચીન કાલમાં પ્રાકૃતભાષાની સાહિત્ય વાટિકામાં આવાં કેટલાંય પુષ્પ ખીલી નીકળ્યાં હતાં. કઈ કઈ સંપૂર્ણપણે ખીલ્યાં હશે, કેટલાંયે અધૂરાં રહ્યાં હશે કે જેની કલ્પના પણ કરી શકાતી નથી. કાલગતિ ન્યારી છે એટલે તેના ઝંઝાવાતમાં આ સાહિત્યવાટિકા નષ્ટપ્રાયઃ થઈ ગઈ અને પઉમચરિય જેવું એકાદ સુસુગન્ધ સુમનસ્ કોઈ અકલિત રીતે બચી ગયું કે જેને પરિમલ અદ્યાપિ આ લેખક જેવા સેંકડે અન્ય વિવિત્સઓને સૌરભમુગ્ધ કરે છે. પઉમચરિય-રામકથા સમાજમાં પ્રચલિત થઈ ત્યારથી જ તેણે જનતાનાં હદયો હરી લીધાં
છે. તે કથામાં એવા એવા અનેક ગુણ રહેલા છે કે જેવડે આપણા રામકથાની જેને ભારત દેશમાં પ્રચલિત સર્વકઈ ધર્મના અનુયાયીઓ ઘણું જ પ્રાચીન કાલથી બ્રાહ્મણે અને બોમ્બે મુગ્ધ થયા છે. દા. ત. બ્રાહ્મણધર્મમાં આદિકવિ મહર્ષિ વાલ્મીકિએ રામાયણ ઉપર થએલી અસર ૨૪૦૦૦ કપ્રમાણ રચ્યું. જો કે અદ્યાપિ ઉપલબ્ધ રામાયણમાં પાછળથી
ઘણું જ પ્રક્ષિપ્ત આવી ગયું છે. મહાભારતમાં પાછળથી પણ આ કથા સંક્ષિપ્ત રૂપમાં જોવામાં આવે છે. બીજાં પુરાણો જેવાં કે પપુરાણ, દેવી ભાગવત ઇત્યાદિમાં પણ આ કથા આલેખાએલી છે. ઘણું કવિઓએ આ રામકથામાંથી પોતાના કાવ્ય, નાટકે આદિ ગ્રંથ લખવામાં પ્રેરણા મેળવી છે. દા. ત. પદ્મપુરાણમાં સૃષ્ટિ અને પાતાલ ખંડમાં તેમ જ દેવીભાગવતમાં ત્રીજા સ્કંધમાં આ કથા આવે છે. મહાકવિ ભાસે (તેમના રચેલાં પ્રતિભા અને અભિષેક નામનાં નાટકોમાં) રામકથાના અમુક ભાગ ઉપરથી બે જુદાં જુદાં નાટકો લખ્યાં છે, કવિશિરોમણિ કાલિદાસે રઘુવંશ રવું. દિકનાગે કન્દનમાલા રચી, ભવભૂતિએ ઉત્તરરામચરિત્ર લખ્યું, જયદેવે પ્રસન્નરાધવ નામનું નાટક લખ્યું વિગેરે વિગેરે. કહેવાનું એટલું જ કે આ રામકથાએ કેટથાવધિ ભારતવાસીઓને મુગ્ધ કર્યા છે.
બૌદ્ધ ધર્મના અનુયાયીઓ પણ આ કથાવડે ઘણા જ આકર્ષાયા હતા. પાલી ભાષામાં પણ બૌદ્ધોએ દશરથજાતક નામનું એક જાતક લખેલું છે. આ જાતકમાં તેમણે દશરથિની કથા ગુથી છે.
જેનોએ પણ આ કથામાંથી ઘણી જ પ્રેરણા મેળવી છે. દા. ત. આપણું પઉમચરિય, રવિણનું પદ્મચરિત્ર, કલિકાલસર્વજ્ઞ હેમાચાર્યનું ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરુષચરિત, ગુણાઢયનું ઉત્તરપુરાણ ઇત્યાદિ ઉદાહરણે મેજુદ છે.
આ ત્રણે ય ધર્મના અનુયાયીઓએ, રામકથાવડે પિતાના ધર્મનો વધારે પ્રમાણમાં પ્રચાર કેમ શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
# ૧૦૩ ૪

Page #877

મહાકવિ વિમલસૂરિ અને તેમનું રચેલું મહાકાવ્ય પઉમચરિય
થાય તે દષ્ટિબિંદુથી રામકથા લખી છે. દા. ત. વાલ્મીકિ રામાયણમાં રામ, સીતા ઈત્યાદિ વૈદિક ધર્મપરાયણ હતાં એમ આલેખાએલું છે. બૌદ્ધોના દશરથજાતકમાં તેઓ બૌદ્ધધર્માનુયાયીઓ હતાં એમ છે. વળી તેઓ એક જ માબાપના સંતાન હતાં ! અને છેવટમાં રામ-સીતાનાં લગ્ન થયાં ! આ કથામાં કેટલું તથ્ય રહેલું છે તે તો સુજ્ઞ વાચકોને જરૂર જણાશે જ. આ કથા કેટલી બનાવટી છે તેના વિષે કંઈ પણ કહેવાનું રહેતું જ નથી. આ કથા વિષે શ્રીપાદ કoણ બેલવલકર એમ. એ. પી. એચ. ડી. એ હારવર્ડ એરીએન્ટલ સીરીઝમાં ૨૧ મા ગ્રંથ તરીકે પ્રસિદ્ધ થએલા ઉત્તરરામચરિત્રના અંગ્રેજી ભાષાંતર અને ટિપ્પણીમાં સખત શબ્દોમાં જે ટીકા કરી છે તે સ્થાને જ છે, એમ લેખકનું નમ્ર મંતવ્ય છે. જેનોએ પણ પોતાના ધર્મના પ્રસાર માટે રામ, સીતા વિગેરેને આહંતમતાનુયાયી તરીકે વર્ણવ્યાં છે. તેમણે પિતાના ધર્મપ્રચારનું શ્રેય લક્ષ્યમાં રાખીને અનેક ફેરફાર કર્યા છે.
- આ ઉપરથી એટલું તે જરૂર સમજાશે કે રામકથાને આપણી ભારતીય સમાજ ઉપર પ્રાચીન કાલમાં જેવોતેવો પ્રભાવ ન હતું અને હાલમાં પણ તેવો જ અકાય પ્રભાવ છે અને રહેશે. અનેક મુમુક્ષુ છે તેનાવડે મુગ્ધ થતાં આવ્યાં છે અને થશે જ. તેમાં કોઈ પણ જાતની શંકા અસ્થાને છે. વસ્તુસ્થિતિ જયારે આવી છે ત્યારે વિમલસૂરિ જેવા મહાકવિ અને સર્વરીતે યોગ્ય પુરુષવર તેવડે મુગ્ધ થઇને પઉમરિય નામનું ૧૧૮ ઉદ્દેશવાળું, (જેન મહારાષ્ટ્ર નામની પ્રાકૃત ભાષામાં જૂનામાં જાનું અને અદ્યાપિ ઉપલબ્ધ) મહાકાવ્ય રચે તેમાં આશ્ચર્યકારક શું છે ?
રામાયણની કથા બ્રાહ્મણધર્મમાં ઘણું પ્રાચીન કાળથી ચાલતી આવી છે. આ કથા જુદાજુદા
ત્રણ પ્રકારે (Recensions) ઊતરી આવી છે કે જેઓ એકંદર તો સરખાં વિમલસૂરિ ઉપર જ છે પણ કવચિત કવચિત નજીવી બાબતોમાં બહુ જ પરસ્પરથી ભિન્ન વાલ્મીકિકૃત રામા છે. સાંપ્રતકાલમાં આપણે કહી શકતા નથી કે આ ત્રણમાંથી ક્યો જાને છે. યણની અસર જર્મનીના પ્રખ્યાત વિદ્વાન પંડિત ડે. હર્મન યાકેબીએ રામાયણના જૂનામાં
જાના ભાગને ખગોળશાસ્ત્ર તેમ જ ભાષાશાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ ઈ. સ. પૂર્વે ૮૦૦૫૦૦ ના અરસામાં મૂક્યો છે. એટલું તો ચોક્કસ છે કે ઈસ્વીસનની શરૂઆત સુધી રામાયણમાં ઘણું જ પ્રક્ષિપ્ત ઉમેરાતું જતું હતું. બીજા એક પૌર્વાત્ય સાહિત્ય-વિશારદ ડો. વીન્ટરનીટઝનું મંતવ્ય એવું છે કે-“ ઘણું કરીને રામાયણનું અદ્યાપિ ઉપલબ્ધ સ્વરૂ૫ ઈસ્વીસન પછીનાં બીજા શતકના ઉત્તરાર્ધમાં ઘડાઈ ગયું હતું. આ ઉપરથી જાણી શકાશે કે રામકથા બ્રાહ્મણધર્મમાં ઘણું પ્રાચીનકાલથી ઉતરી આવી છે.
વિમલસૂરિએ પઉમરિય રચ્યા પહેલાં વાલ્મીકિકૃત રામાયણ જરૂર જોયું હશે જ. તેઓ રામાયણથી સુપરિચિત હોવા જ જોઈએ, એ પઉમચરિયના રસજ્ઞ વાચકને તરત જ જણાશે. વિમલસૂરિએ પઉમરિય રચ્યા પહેલાં નારાયણ અને શ્રીનાં ચરિત્રનું શ્રવણ કર્યું હતું એમ તેઓ પોતે જ કહે છે, પરંતુ લેખકનું મંતવ્ય એવું છે કે વાલ્મીકિકૃત રામાયણ પણ (કદાચ તેમની શ્રાવક અવસ્થામાં) સાંભળ્યું અગર વાંચ્યું હોવું જ જોઈએ. પઉમરિયમાં અનેક સ્થાએ વિમલસૂરિએ લખ્યું છે કે“વિપરીત પદાર્થવાળું રામાયણ કવિએ લખ્યું છે.” રામાયણને “અલિયસત્ય” અને તેના કર્તાને “ કુકવિ ” “ મૂઢ” ઇત્યાદિ વિશેષણ વડે નવાજ્યો છે. વિમલસૂરિએ વાલ્મીકિ રામાયણમાં વિસ્તારજ ૧૦૪
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #878

શ્રી. શાંતિલાલ છગનલાલ ઉપાય પૂર્વક વર્ણવાએલા એવા કેટલાએક વિષે વિષે માત્ર આનુષંગિક ઉલ્લેખ જ કર્યો છે અને કેટલા. એકને બાતલ કરી નાખ્યા છે. ધાર્મિક દૃષ્ટિએ આવાં સંકલને અને વ્યવકલતો ભલે સહેતુક હોય પણ કાવ્યશાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ જોતાં તેમાંના કેટલાંક આ મહાકાવ્યની સૌંદર્યક્ષતિ કરે તેવાં છે. પઉમરિયમાં જે અનેક સ્થલેએ કવિએ ફકત ચમકારા જ કર્યા છે તે સ્થળે ઉલ્લેખ અત્ર
જ કરવા યોગ્ય છે. વિમલસૂરિમાં એક મહાકવિની કવિત્વશકિત છે જ અને વિમલસૂરિ: એક તેને માટે નીચે ના ડાક દાખલાઓ પૂરતા છે. આ ગ્રંથ એક ધ મિક | મહાકવિ ઉદ્દેશથી જ લખવે છે એટલે જ આ લેખન્ના નમ્ર મંતવ્યાનુસાર વિમલ
સૂરિએ જાણી જોઈને સંપૂર્ણપણે પિતાનું પિત પ્રકાણ્યું નથી. વિમલસૂરિને પ્રકૃતિસૌદર્યો મુગ્ધ કર્યા હતા એ વાત ચોક્કસ છે કારણ કે પઉમરિયમાં એવાં ઘણાં વર્ણન આવે છે. દા. ત. પર્વતમાં મન્દરગિરિ, મેરુ, ચિત્રકૂટ, નદીઓમાં નર્મદા અને ગંગા; મહેદધિ વિગેરેનાં વર્ણને બહુ જ સુંદર છે. સૂર્યાસ્ત અને નિશા સમયનાં વર્ણન પણ સરસ છે.
ઋતુઓમાં ખાસ કરીને શર, હેમન્ત, વસત અને વર્ષાનાં સારાં વર્ણને આપ્યાં છે. જેવી રીતે પ્રકૃતિની કેમલતાનું વર્ણન કર્યું છે તેવી જ રીતે તેની ભીષણતાનું પણું વર્ણન કર્યું છે. દા. ત. સીતાને વનવાસ આપે ત્યારે ગાઢ જંગલનું વર્ણન અને એક સ્મશાનનું વર્ણન એમ આ બે વર્ણને બહુ જ સારાં છે. વિમલસૂરિએ બીજાં નગરનાં પણ વર્ણને ઠીક આપ્યાં છે. ખાસ કરીને રાયપુર નગરનું વર્ણન સારું છે. વિમલસૂરિએ સ્ત્રી સૌંદર્યનું પણ ઠીક વર્ણન આપ્યું છે. સીતાજીનું પણ એક જગ્યાએ વર્ણન આવે છે, જો કે તે વર્ણન યક્ષની “તન્વી ગ્યામાં "ના વર્ણન સાથે સરખાવી શકાય તેમ નથી જ, છતાં પણ તે સરસ છે. વિમલસૂરિએ માનવજીવનની આહૂલાદદાયક અને વિરલ પણ ધન્ય પેલેનું સુંદર વર્ણન આપ્યું છે. દા. ત. રાજા સહસ્ત્રકિરણની જલક્રીડા, રામચંદ્રજીની સીતા સાથેની જલક્રીડા, હનુમાનની સુરતક્રીડા વિગેરે પ્રસંગનાં વર્ણને બહુ જ સુંદર છે, જો કે તે બધાં ભારવિએ વર્ણવેલી જલક્રીડા અને કુમારદાસે વર્ણવેલાં ઉદ્યાનક્રીડે અને સંભોગવર્ણન સાથે સરખાવી શકાય તેમ નથી જ; છતાં પણ પઉમરિય એકલું જ લેતાં તે વર્ણને મનોહર છે. બીજા એક પ્રસંગની નોંધ ખાસ જરૂરની છે. વિમલસૂરિએ પઉમરિયમાં રાવણને જોવાની લંકાવાસિનીઓની ઉતાવળ, રામચંદ્રજીની સેનાએ લંકામાં વિજયપુરઃસર પ્રવેશ કર્યો ત્યારે સ્ત્રીઓની કુતુહલયુક્ત રામદનાકાંક્ષા, લવ અને કુશને નીરખવાની તેઓની અતિ તીવ્ર ઈચ્છા વિગેરે વિગેરેનાં વર્ણનો બહુ જ રસપ્રદ છે; જો કે તે બધામાં વધારે ફેર નથી, તેમ જ તેઓને અધઘોષના બુદ્ધચરિત્રમાંના તેવા જ પ્રસંગનું વર્ણન, રઘુવંશ અને કુમારભવનાં તેવા પ્રસંગોનાં વર્ણને, બાણભટ્ટની કાદમ્બરીમાંના વિદ્યાશાલામાંથી પાછા ફરતા ચંદ્રાપીડ આગમનનું વર્ણન ઇત્યાદિ સાથે સરખાવી શકાય તેમ નથી જ; છતાં પણ પઉમરિયમાં તે તે વર્ણન મનોહર છે જ. કવિએ જેમ યુવાવસ્થાનું વર્ણન આપ્યું છે તેમ વૃદ્ધાવસ્થાનું પણ સુંદર વર્ણન આપ્યું છે. નરકનું વર્ણન પણ તેમના શાસ્ત્રાનુસાર છે.
આ ઉપરથી આપણને ખાત્રી થાય છે કે કવિમાં જરૂર ઉંચી કેટિની કવિત્વશક્તિ છે જ પણ તેમણે સંપૂર્ણપણે તક મળવા છતાં તેને વિકસાવી નથી. જે તેમણે આ તકનો લાભ ઊઠાવ્યો હોત તો જરૂર પઉમરિય કે જે અદ્યાપિ અન્યદષ્ટિએ અતિમહત્ત્વનું કાવ્ય છે તે કાવ્યશાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૧૦૫

Page #879

મહાકવિ વિમલસરિ અને તેમનું રચેલું મહાકાવ્ય પઉમચરિય પણ એક બહુ જ સુંદર અને સર્વોત્તમ કાવ્ય થઈ રહેત. પણ વિમલસૂરિએ ધાર્મિક દ્રષ્ટિને પ્રાધાન્ય. આપ્યું અને આ દષ્ટિને ગૌણ સ્વરૂપ આપ્યું એટલે જ આ પઉમચરિય એક મહાકાવ્ય હોવા છતાં પણ કાવ્યશાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ અતિસુંદર, અદ્વિતીય મહાકાવ્ય નથી. - પઉમરિય ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ એક બહુ જ પ્રાચીન કાવ્યું છે અને તેથી જ તેમાં આલેખાએલું સામાજિક જીવને જાણવા યોગ્ય છે. તત્કાલીન સંસ્કૃતિ અને કલા કેવી હતી તે ખાસ જાણવા લાયક છે. શિક્ષણ-વિદ્યાભ્યાસ આદિ વિષય લઈએ તે જણાય છે કે તે સમયમાં વિદ્યાર્થીઓને બહુ જ
" ઊંડો અભ્યાસ કરાવવામાં આવતા હતા. ખાસ કરીને રાજપુત્રે, રાજકુમારીઓ પઉમચરિયના વાચ- વિગેરેને વિદ્યામાં નિપુણ બનાવવામાં આવતાં હતાં. દા. ત. કૈકેયીને જ નથી મળી આવતા દાખલે લઈએ તે જાણી શકીશું કે તે વિવિધકલાગમકુશલ હતી. તેને ગુણ સામાજિક જીવનની અને લક્ષણ સહિત નાટ્યકલા, સ્વરવિભકિતયુક્ત ગાન્ધર્વ વિદ્યા, ચતુર્વિધ વેદક, ટૂંકી રૂપરેખા અને આભારવિધિશબ્દ અને લક્ષણવાળું લિપિશાસ્ત્ર, ગજ અને તુરગનાં લક્ષણે, તત્કાલીન સંસ્કૃતિ ગણિતશાસ્ત્ર, છન્દ શાસ્ત્ર, નિમિત્તશાસ્ત્ર, આલેખનકલા, લેપ કરવાની કલા, અને કલાનું સંક્ષિપ્ત પત્રછેદ કલા, ભજનવિધિ, વિવિધરત્નપરીક્ષા, કુસુમ પરીક્ષા, જુદા જુદા ભેદવર્ણન વાળું ધૂત, ગધયુક્તિ, તદુપરાંત લેકેપયોગી વ્યાવહારિક જ્ઞાન ઈત્યાદિ
શિખવાડવામાં આવ્યાં હતાં. આ ઉપરથી જણાય છે કે તે સમયમાં લિપિશાસ્ત્ર, ગણિતશાસ્ત્ર, છન્દ શાસ્ત્ર વિગેરે ખાસ શિખવાડવામાં આવતાં હતાં અને વિશિષ્ટ કક્ષાના વિદ્યાર્થીઓને ઉપર્યુકત અન્ય કલાજ્ઞાન પણ આપવામાં આવતું હતું.
સામાજિક જીવનને બીજો એક વિષય લઈએ તે જણાય છે કે તે સમયમાં વેશ્યાઓને સમાજમાં ઊંચું સ્થાન આપવામાં આવતું હતું. તે સ્ત્રીઓ બહુ જ ચતુર અને વિચક્ષણ તેમ જ સર્વ વિદ્યામાં પારંગત મનાતી હતી.
લેકેમાં શુકન અપશુકનની માન્યતા ઘણું જ હતી. ગધેડાનું ભૂંકવું, શિયાળનું રડવું, ઘોડાનું હણહણવું વિગેરે અપશુકન ગણાતાં હતાં. અમુક પક્ષીઓનો અવાજ શુકનરૂપ ગણાતો હતો.
તે સમયે માણસો જોષીઓમાં પણ બહુ જ માનતા હતા. કેટલાક પુરુષો સ્વપ્નોના અર્થ જાણવાવાળા હતા. આપણે પઉમરિયમાં ઘણીવાર જોઈએ છીએ કે અમુક રાણુઓને અમુક જાતનાં સ્વપ્નાં આવે છે. પછી તે પોતાના પતિને–રાજાને કહે છે એટલે કેાઈ વખતે રાજા પોતે જ તેને અર્થ કહે છે અથવા તો કોઈ નૈમિત્તિકને બોલાવી પૂછે છે. પઉમરિયામાં આવા અષ્ટાંગનિમિત્તધરના ઘણા ઉલ્લેખો મળી આવે છે. જ્યારે જ્યારે શુભકાર્ય કરવું હોય ત્યારે માણસે તિથિ, નક્ષત્ર, યોગ, કરણ, લગ્ન વિગેરે જઈને શુભ કાર્ય આરંભે છે. આ ઉપરથી જણાય છે કે તે સમયમાં સમાજમાં જયોતિષશાસ્ત્રને માટે ઘણું જ માન હતું.
છૂતની રમત પ્રજામાં ઘણી જ પ્રચલિત હતી. પઉમચરિયમાં એક એવો દાખલે પણ આપે છે કે જેમાં છૂતને કારણે એક માણસ અકિંચન થઈ ગયો અને બહુ જ બેહાલ થઈ ગયે.
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #880

શ્રી શાંતિલાલ ના પ્રાધ્યાયતે સમયમાં માણસો શણગાર સજવાનું ઠીક ઠીક જાણતાં હતાં. મોટામોટા ઉત્સવો અને પર્વો વખતે સ્ત્રીઓ અને પુરુષો બહાર જતાં અને સુંદર વસ્ત્રો પરિધાન કરી આભૂષણ અને અન્ય અંગરાગવડે શરીરને સુશોભિત કરી આનંદ કરતાં. પઉમરિયમાં ઘણાં આભૂષણોનાં નામો આવે છે જેવાં કે મુકુટ, વરહાર, ચૂડામણિ, કટક, કેયૂર, કુડલ, કટીસૂત્ર, વિગેરે વિગેરે. કપડાં–લત્તાં પણ કિંમતી અને બહુ જ સફાઈદાર અને મુલાયમ હોય તેવાંને જ તે પ્રસંગે ઉપર ઉપયોગ થતો. શરીરની સુંદરતા વધારે દેખાડવા કુંકુમ આદિ સુગંધી દ્રવ્યને અંગરાગ કરવામાં આવતા હતા. એવા એવા ઉત્સવ વખતે માણસો ગામબહાર સારા સારા ઉદ્યાનમાં, અન્ય આરામગેહમાં, તલાવને કાંઠે, આમ્રવાટિકામાં કે અન્ય સુંદર વિરામસ્થાનોએ જઈ ઉજાણી કરી મોજ માણતાં હતાં. ત્યાં આગળ જુદી જુદી જાતનાં ખાઘ અને પેય પદાર્થોનો મોટા પ્રમાણમાં ઉપયોગ થતો. ગમ્મતમાં વધારો કરવા માટે, હાલમાં જેમ રામલીલા, પાંડવલીલા વિગેરે ગામડાઓમાં ભજવાય છે તેમ તે સમયે તે પ્રસંગો માટે લેકે પિતાની મેળે જ એવા હાસ્યરસપૂર્ણ પ્રસંગે ગઠવી લેતાં. તેને પ્રયોગ કરવામાં આવતા અને સર્વે પ્રેક્ષક આનંદમાં સમય વીતાવતા. વિદૂષક બહુ જ પ્રખ્યાત હતું. તેનું બનાવટી કાન, નાક વિગેરે વાળું મોટું પણ પ્રખ્યાત હતું. સંગીતમાં પણ કે ઘણે જ રસ લેતા હતા. ઉપર વર્ણવેલા પર્વો અને ઉત્સવોના દિવસોએ સંગીતના જલસાઓ થતા અને લેકોના મન ઘણુ જ આનંદિત થતાં. પઉમરિયમાં ઘણું વાજિંત્ર અને વાઘવિશેનાં નામે આપ્યાં છે જેવાં કે પડુ પટહ, દુભિ, તૂર, ભેરી, ઝલ્લરી, આઇ, મૃદં, શ, પણુવાણ, ઘટ્ટ, કાહલ, ભમ્ભા, ડમરુ, ઢક્કા, તલિમાં, હુડુક્ક, વિગેરે. આમાનાં ઘણાં યુદ્ધ સમયે દ્ધાઓને પાણી ચઢાવવા કામમાં આવતાં હતાં, બીજા રાજામહારાજાઓના મહેલેની ડોઢીઓએ બન્દીને વગાડતા હતા. ઉસના સમયે ખાવાપીવાની મોજ, ગાનતાન, નાટકચેટક વિગેરેની સાથે સાથે નાચનો પણ સુંદર ઉમેરો થતા હતા. પઉમરચયિમાં ઘણે સ્થળે નાચનાં ટૂંકા વર્ણને આવે છે. આ નાચ પદ્ધતિસર કરવામાં આવતા હતા. પ્રેક્ષકે દરેક જાતનો હાવભાવ જોઈ શકતા હતા. આ નાચ વિલાસયુક્ત હતો. નાચતી વખતે પદનિક્ષેપ પણ લીલાયુક્ત રીતે જ કરવામાં આવતો હતો. સાથે સાથે નાચનાર વ્યકિતના શ્રુવિલાસ અને સુંદર અને લાક્ષણિક કટાક્ષો ઘણાને મોહિત કરતા હતાં. આ બધું તો ઠીક પણ સાથે સાથે ઘણા માણસો જાદી જુદી જાતની ધમાધમી અને મસ્તીમાં આનંદ લેતા હતા. અન્ય માણસ આનંદના ઉભરામાં મુકતકણઠે અવાજે કરી હર્ષ પ્રદર્શિત કરતા હતા. આવા પ્રસંગોએ સાર્વજનિક ઉદ્યાન અને આરામગહેને ધ્વજપતાકાવડે શણગારવામાં આવતાં હતાં કે જેથી માણસેના આનંદ સાથે સ્થાનની શોભામાં પણ અભિવૃદ્ધિ થતી હતી.
તત્કાલીન યુદ્ધકલા પણ ઉંચી કોટિની હતી. રથ, વિમાન, શિબિકા, આદિ વાહને વપરાશમાં હતાં. પ્રાણુઓમાં હાથી, ઘોડા, વૃષભ, મહિષ, વરાહ વિગેરેનો ઉપયોગ કરવામાં આવતા હતા. યુદ્ધના હથિયારમાં ઘણાં ઘણાં શસ્ત્રો તે સમયે પ્રચલિત હતાં. દા. ત. અસિ, લષ્ટિ, કણય, ચક્ર, તોમર, ઘન, પ્રહરણ, ૫ડણ, પરશુ, પટિશ, શક્તિ, શરબાણ, અશનિ, મુદગર, ફલિહ, (પરિઘ), શિલાશલ્ય, ભિડમાલ, ખેડય (ખેટ), ઝસર, કુન્ત, સમ્બલ, ખડ્ઝ, કપ, કરવાલ, થલ, મુકુંઢિ વિગેરે વિગેરે.
તે સમયમાં માણસે જુદીજુદી જાતના હીરા, મોતી, માણેક આદિથી સુપરિચિત હતાં. પઉમચરિયામાં ઘણાં નામ આવે છે. દા. ત. મણિ, રન, મૌતિક, વૈર્ય, વજ, મરકત, કર્ક તન, સૂરકાન્ત, ઈન્દ્રનીલ, વિકુમ, પુષ્પમણિ, પારાગ વિગેરે. તેનું પણ કનક, કાંચન, જાખુનદ વિગેરે ત્રણ પ્રકારે જાણીતું હતું. શતાબ્દિ ગ્રંથ)
* ૧૦૭ -

Page #881

મહાકવિ વિમલરારિ અને તેમનું રચેલું મહાકાવ્ય પઉમચરિય * પઉમરિયમાંથી તત્કાલીન સ્થાપત્યકલા વિષે આપણને કંઇક જાણવાનું અવશ્ય મળે છે. તે સમયમાં રાજા-મહારાજાના મહેલે ભવ્ય, રોનકદાર અને ગગનચુંબી બનાવવામાં આવતા હતા. સુંદર કમાને અને વિશાળ અગાશીઓ, મરકત માણેક આદિવડે જડેલું ભોંયતળીયું, વિચિત્ર રત્નવડે શણગારેલી ભી તે, સુવર્ણપત્રજડિત પ્રાકાર, અસંખ્ય વિભાગો વિગેરે વિગેરે ખાસ આકર્ષક વસ્તુઓ તે નરેશપ્રાદોમાં જોવામાં આવતી. રાવણ ના મહેલનું વર્ણન કર્યું છે તેમાં લખ્યું છે કે તે સહસ્ત્ર સ્તંભો વડે શણગારવામાં આવ્યો હતો. તેની ભીંતેએ સેનાના પતરાં ચાલ્યાં હતાં. દ્વારે દ્વારે, મરકત મોંકિતક, માણિક્ય વિગેરેના તોરણે લટકાવવામાં આવ્યા હતા
| શિલ્પકળા પણ ખાસ જાણીતી હતી. એક સમયે પઉમરિયના કહેવા પ્રમાણે દશરથ રાજાની માટીની મૂર્તિ બનાવવાનો પ્રસંગે ઉપસ્થિત થયો. મૂર્તિ એવી આબેહુબ બની હતી કે જે દુશ્મનો દશરથ રાજાને મારી નાખવા આવ્યા હતા તે બધા તે મૂર્તિને દશરથ રાજાનું શબ જાણી વિદાય થયા !!
ચિત્રકળા પણ ખૂબ જાણીતી કળા હતી પઉમરિયમાં ઘણીવાર એવા પ્રસંગે આવે છે કે ઉદ્યાનમાં કોઈ અજાણી વ્યક્તિ કોઈ એક સ્વરૂપવતી સ્ત્રીનું રેખાચિત્ર દોરી જાય અને ઉદ્યાનવિહાર કરતાં રાજકુમાર તે જોઈને પ્રેમમુધ બને ! આવું તેમાં ઘણીવાર બને છે. પઉમરિયમાં નારદજી આવાં ઘણાં ચિત્રો દેરે છે અને અનેક રાજકુમારોને કંદર્પના અકાટચ પાસમાં ફસાવે છે.
પઉમરિયમાં ખાસ નોંધવાલાયક બે વિગતો આવે છે તે એ જ કે તત્કાલીન મનુષ્ય પ્રાણિશાસ્ત્ર અને વનસ્પતિશાસ્ત્રથી અજ્ઞાત હતા નહિ. અનેક પશુ, પક્ષીઓ તેમની જાણમાં હતાં જેવાં કે હરિ, નકુલ, વૃષભ, કેસરી, વરાહ, રુ, ચમર, મહિષ, ગ, કિ, ખ, તુરગ, હસ્તિ, શશ, વ્યાધ્ર, તરછ, રેલિય, કેહે. વળી ગરૂડ, સારસ, શતપત્ર, ચક્રવાક, હસ, પારાવત, કાક વિગેરે પક્ષીઓ જાણીતા હતાં. વનસ્પતિશાસ્ત્રમાં પણ ઘણાં જ વૃક્ષો, નાના નાના છોડવાઓ, ફળ, ફૂલ જાણીતાં હતાં. દા. ત બકુલ, તિલક, ચમ્પક, અશોક, પુન્નાગ, નાગ, વડ, સપ્તપર્ણ, પ્રિયષ્ણુ, ઇન્દ્રત, સરલ, શિરીષ, તિન્દુક, પાટલ, મલ્લી, જમ્મુ, અશ્વત્થ, નન્દી, ચુત, જ્ઞાનદુમ, અર્જુન, કુન્દલતા, કટુકવૃક્ષ, ક્ષીર, પલાશ, અંકલ, ખદિર, કાપક, લેણ, સાગ, નિમ્બ, ફણસ, કેરિષ્ટ, કુમુદ, અતુગ, બદરી, ઉદુમ્બર, નારંગ, ઇશ્દી, કદલી, ખજુર, ન લિએર, લવંગ, કેસર, કમલ, અરુણ, વિગેરે વિગેરે. આ ટૂંકા
ઘ, સ્થાપત્ય, ચિત્ર, શિલ્પ, સંગીત, યુદ્ધ વિગેરે કલાઓ અને પ્રાણીશાસ્ત્ર અને વનસ્પતિશાસ્ત્રનું ઉત્કૃષ્ટ જ્ઞાન વિગેરે બાબતોનું ઠીક ઠીક વર્ણન મળે છે. તે સમયનું સામાજિક જીવન કેવા પ્રકારનું હતું તે પણ આપણે જાણી શકીએ છીએ. જર્મનીના પ્રખ્યાત પંડિત ડે. હર્મન વાંકેબીએ તેમના એક લેખમાં ( “ પ્રાચીન પ્રાકૃતગ્રંથે ” )
ખરું જ લખ્યું છે કે “પઉમચરિય એ જેનેનું જૂનામાં જૂનું પ્રાકૃત કાવ્ય છે. પઉમચરિયના વાચન પઉમચરિય અને પદ્મપુરાણ એ બન્નેમાંથી ૫૩મચરિય જૂનું છે અને પદ્મઉપરથી જાણી શકાતી પુરાણ ત્યાર પછી જ લખાયું છે. પઉમચરિયની ભાષા જૈન મહારાષ્ટ્રી તત્કાલીન અને તત- પ્રાકૃત છે. તે જૂની પ્રાકૃત ભાષામાં લખાયું છે, અને તેથી જ તેના ઉપર પૂવથ સાહિત્ય સમૃદ્ધિ વ્યાકરણના સંપૂર્ણ સંસ્કારો પડ્યા નથી. તે કાવ્ય મહાકાવ્યની સુગમશૈલીમાં
લખાયું છે, અને આટલા ઉપરથી જ આપણે કહી શકીએ કે ઘણું જ મોટા પ્રમાણમાં પ્રાકતકાવ્ય સાહિત્ય (કે જેણે સમાજનાં હૃદય ઘણે અંશે હરી લીધાં હતાં ), વિમલ
* ૧૦૮ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #882

- સી. શાંતિલાલ છગનલાલ ઉપાધ્યાય સરિના સમય પહેલાં અસ્તિત્વમાં હતું જ અને વિમલસૂરિનું પઉમરિય એ તો માત્ર અદ્યાપિ ઉપલબ્ધ તે સાહિત્યને અંશમાત્ર જ છે.” ( જુએ મોડન રીવ્યુ. ઇ. સ. ૧૯૧૪ ) બીજા એક પ્રખ્યાત અંગ્રેજ કે જેઓ પણ પૌત્યસાહિત્યકાવિદ છે તેમણે ઉપર્યુકત જર્મન પંડિતના આશયને મળતું લખાણ કરેલું છે. તે ડૅ. કીથ તેમના સંસ્કૃત સાહિત્યના ઇતિહાસમાં લખે છે કે જેનોના જૈન મહારાષ્ટ્રીભાષામાં લખાએલા જૂનામાં જૂના મહાકાવ્ય પઉમચરિય વૈયાકરણએ કહેલા દેશી શબ્દો બહુ જ છૂટથી વાપર્યા છે. (જુઓ તેમણે રચેલે સં. સા. નો ઇતિહાસ)
ઉપર્યુકત બન્ને પંડિતમાંના એકે કબૂલ કર્યું છે કે વિમલસૂરિના સમય પહેલાં અઢળક પ્રાચીન સાહિત્ય અરિતત્વમાં હતું અને બીજાએ કબૂલ કર્યું છે કે પઉમરિયમાં ઘણા દેશી શબ્દો વાપરવામાં આવ્યા છે. આ બીજા કથન ઉપરથી પરોક્ષ રીતે જણાય છે કે પ્રાકૃત સાહિત્ય વિપુલ પ્રમાણમાં હેવું જોઇએ.
આ લેખના આ ભાગમાં આ લેખક પઉમરિયમાંનાં અન્ય પ્રમાણે ઉપરથી બતાવી આપશે કે તત્કાલીન પ્રાકૃત સાહિત્ય વિપુલ હતું. આ જ લેખના આગલાં પાનાઓમાં એક જગ્યાએ વર્ણવ્યું છે કે મહાવીર પ્રભુએ પોતાના શિષ્યોને પઉમરિયની કથા સંભળાવી. તેઓએ તેમના શિષ્યોને અને શ્રેણિક જેવા રાજાઓને સંભળાવી. પછીથી આચાર્ય પરંપરામાં આ કથા સંવર્ધિત અને સંરક્ષિત થતી થતી ચાલી આવી.
વિમલસૂરિએ આ રામકથામાંથી કેવી રીતે પ્રેરણાપીયૂષ પીધું તેનું આગળ સુંદર વર્ણન આપ્યું છે. અનેક કવિઓ આ કથાવડે આકર્ષાયા હતા અને તેમણે અસંખ્ય પ્રયત્નો યથાશકિત કર્યા હતા.. વિમલસૂરિએ ખરું જ કહ્યું છે કે પોતે પણ આ મદઝરતા મસ્ત કવિ–માતંગે બે પાડેલા માર્ગ ઉપર તેમનાં પાદચિહ્નો અને મદબિંદુઓ તરફ જ દષ્ટિ રાખીને વિચર્યા છે.” વિમલસૂરિ તે માર્ગ ઉપર વિચર્યા અને તેના સુફલ તરીકે આપણી પાસે પઉમરિય મેજુદ છે. તદુપરાંત વિમલસૂરિ કહે છે કે તેમણે પોતે પણ તપૂર્વીય ગ્રંથો જેવા કે નારાયણ અને શ્રીનાં ચરિત્ર આદિ વાંચ્યાં હતાં. આ ઉપરથી આપણે જાણી શકીશું કે તત્કાલીન પ્રાકૃત સાહિત્ય અતિ વિપુલ હતું. તે સમયે અનેક દેશી શબ્દોને ઉપયોગ આવાં કાવ્યોમાં થને એ માટે પઉમચરિયનો જ દાખલો પૂરતો છે. પઉમરિયમાં જે અનેક દેનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો છે તે ઉપરથી પણ તત્કાલીન કાવ્ય સાહિત્યની વિપુલતા સિદ્ધ થાય છે. પાછળનાં પાનાંઓમાં વિમલસૂરિએ જે ધાત્વદેશ પઉમરિયમાં વાપર્યા છે તેમાંના કયા કયા ૧૯મા સૈકામાં હેમચંદ્રાચાર્યે સિદ્ધહેમના ૮મા અધ્યાયના ૪થા પાદમાં નોંધ્યા છે તે બતાવ્યું છે, જો કે હેમાચાર્યે પોતે જેએલા અને વાંચેલા ગ્રંથે ઉપરથી જ તે ધાત્વદેશ આપ્યા હશે પણ પઉમચરિયનો ઉલેખ તેમણે કર્યો નથી. વાચકોને અહિં પુનરપિ યાદ આપવું આવશ્યક છે કે હેમાચાયે પણ પઉમચરિયને અનુસરીને જ ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરુષચરિત્રમાં રામકથા આલેખી છે. પઉમરિયમાં જે દેશી શબ્દો આવે છે તેમાંના ઘણાખરા હેમાચાર્યની દેશીનામમાલામાં નોંધાએલા છે. હેમાચાર્યે તેમના રચેલા વ્યાકરણમાં જે ભાગ અપભ્રંશ ભાષા માટે આપે છે તે ભાગમાં લખેલા અમુક શબ્દો પઉમચરિયમાં પણ જડે છે.
પ્રાકૃતભાષાઓના મૂળમાં અહિં જવાની ઇચ્છા નથી. એ વિષય ઘણો જ ચર્ચાસ્પદ છે. આ લેખકનું માનવું એવું છે કે પ્રાકૃત ભાષામાં સંસ્કૃતમાંથી જ ઉતરી આવી છે એવું નથી, પણ કદાચ બધી સામાજિક ભાષાઓ પણ હોય કે જેમાંથી જુદી જુદી જાતના સંસ્કારે પાડી સંસ્કૃત એવું નામ
તાબ્દિ મંચ ]
* ૧૦૯ *

Page #883

મહાકવિ વિમલસરિ અને તેમનું રચેલું મહાકાવ્ય પમચરિય વૈયાકરણએ આપ્યું હોય. પછીથી પ્રાકૃતભાષાના વ્યાકરણશાસ્ત્રીઓએ સંસ્કૃત ભાષાને પ્રકૃતિ એટલે પાયારૂપે ઉપયોગ પ્રાકૃત ભાષાના વ્યાકરણ લખવા માટે કર્યો. લેખકનું અનુમાન સાચું છે તે આ ઉપરથી જણાય છે કે પ્રાકૃત વ્યાકરણ સંસ્કૃતમાં જ અદ્યાપિ લખાએલાં છે અને પ્રાકૃત ભાષામાં છે જ નહિ.
વરરચિએ પ્રાકૃતભાષાનું વ્યાકરણ રચ્યું છે તેને અહિં ઉલ્લેખ કરે જરૂર છે, કારણ કે તે જૂનામાં જૂનું પ્રાકૃતભાષાનું વ્યાકરણ છે. તેના ૧૨ પરિચ્છેદોમાંથી ૯ મહારાષ્ટ્રી માટે, ૧ પૈશાચી માટે, ૧ માગધી માટે અને ૧ શૌરસેની માટે–આ પ્રમાણે પ્રાકૃત વ્યાકરણ રચ્યું છે. અહિં અપભ્રંશ માટે તેમ જ અર્ધમાગધી માટે ખાસ પ્રકરણે આપ્યાં જ નથી તેમ તેઓને ઉલેખ પણ નથી. . પી. ડી. ગુણે એમ. એ. પી. એચ. ડી. અને સ્વ. ચીમનલાલ ડાહ્યાભાઈ દલાલનું કહેવું એમ છે કે બૌદ્ધોના સારિપુત્ર પ્રકરણમાં જે ભાષા વપરાએલી છે તેના કરતાં વરસચિએ આપેલી શૌરસેની અર્વાચીન છે એટલે જ ઇ. સ. પછી ત્રીજા સૈકામાં વરરુચિને મૂકી શકાય. (જુઓ ભવિયત્તકહાનો તેમનો ઉપોદઘાત ) વરરુચિના પ્રાકૃત પ્રકાશ ઉપર કાત્યાયનની પ્રાકતમંજરી, ભામહની મનોરમા, વસંતરાજની પ્રાકૃતસંજીવની, સદાનંદની સુબોધિની એમ ચાર ટીકાઓ લખાઈ છે. ભામહની મનેરમા હમણાં જ મૂલ વ્યાકરણ સાથે આ લેખકના પરમગુરુદેવ આરાધ્ધપાદ શ્રી શ્રી શ્રી પરશુરામ લક્ષ્મણ વૈદ્ય એમ. એ; ડી. લી. તરફથી સંપૂર્ણપણે અંશેષિત અને વિદ્વત્તાપૂર્ણ અને વિવેચનાત્મક ઉપોદઘાત સાથે બહાર પડેલ છે. વરચિનાં છેલ્લાં ત્રણ પ્રકરણે બહુ જ સંક્ષિપ્ત છે. સંભવ છે કે કાલક્રમે તેમાંથી અનેક સૂત્રે ઓછાં થયાં હોય ! અર્ધમાગધી અને અપભ્રંશનાં જુદાં પ્રકરણના અભાવ વિષે જે ઉલ્લેખ થયો છે તે વિષે આ લેખકનું નમ્ર મંતવ્ય એવું છે કે વેરરુચિ પછી તરત જ કાલપ્રવાહમાં તેઓ અદશ્ય થયાં હોય ! સત્ય વસ્તુ શું છે તે તો પ્રભુ જાણે પણ આ તે લેખકની એક માન્યતા છે. આ વ્યાકરણ વાંચવાથી આપણને તત્કાલીન પ્રાકૃત સાહિત્યને ખ્યાલ આવે છે. અહિં વરચિ વિષે જે કંઈ લખ્યું છે તે એટલા જ ઉદ્દેશથી કે પઉમચરિયના પૂર્વેનું, તેનું સમકાલીન, તેના પછીનું પ્રાકૃત સાહિત્ય કેટલું વિપુલ હતું તેને સાધારણ ખ્યાલ આવે.
પઉમચરિયમાં જે જે અપભ્રંશના શબ્દો અને પ આવે છે તે માટે અહિં અપભ્રંશ સાહિત્ય વિષે ઉલ્લેખ કરવો આવશ્યક છે. પાતંજલ મહાભાષ્યના કર્તા મહર્ષિ પતંજલિના મતાનુસાર અપભ્રંશ એ સંસ્કૃત રૂપનું એક અતિવિકૃત રૂપાંતર છે. નાટ્યશાસ્ત્રના પ્રખ્યાત કર્તા ભરતાચાર્ય અને જ વિભ્રંશ કહે છે એમ આ લેખક માને છે. ભરતાચાર્ય ૭ ભાષાએાને ઉલેખ કરે છે પણ વિભાષાઓનાં જાદાં જુદાં સ્પષ્ટ નામો તે સમયે હતાં નહિ એટલે જ અપભ્રંશનું નામ ત્યાં જોવામાં આવતું નથી. ભરતાચાર્યે “ ઉકાર બહુલા ” ભાષાને સિંધુ, સૌવીર આદિ દેશોમાં ઘણો જ પ્રચાર હતો તે જણાવ્યું છે. કાવ્યાલંકારના લેખક ભામહે પણ અપભ્રંશની નોંધ લીધી છે. કાવ્યાદર્શના કર્તા દડાં કવિએ સાહિત્યના ચાર ભાગ પાડ્યા છે, તેમાં પણ અપભ્રંશની નોંધ લીધી છે. કંટ, રાજશેખર, નમિસાધુ વિગેરે લેખકોએ પણ અપભ્રંશની નોંધ લીધી છે. હેમાચાર્યને વ્યાકરણને અપભ્રંશ ભાગ બહુ જ પ્રખ્યાત છે એટલે અહિં લેખકે નેધ લીધી નથી. આ ટૂંકી નોંધ ઉપરથી આપણે આટલું તે જાણી શકીએ છીએ કે ઈ. સપૂર્વેની ૧ લી અને રજી સદીઓમાં તે ચાલુ હતી; ઈ. સ. પછી બીજા અને ત્રીજા સૈકામાં સિંધ, સુરાષ્ટ્ર વિગેરે દેશોમાં પણ બોલાતી હતી; અને છઠ્ઠા સૈકામાં તો સાહિત્યની બાષા તરીકે કાવ્યાદર્શકાર દડીએ તેને ઊંચું સ્થાન આપ્યું હતું. * ૧૧૦ *
[ શ્રી આત્મારામ

Page #884

શ્રી. શાંતિલાલ છગનલાલ ઉપાધ્યાય પ્રાકૃત સર્વસ્વના કર્તા માર્કડેયકવીન્દ્ર અપભ્રંશની ત્રણ જાતે નાગર, વાચડ અને ઉપનાગર એમ નોંધી છે. હાલમાં અપભ્રંશ - સાહિત્યમાં ભવિસયત્તકતા, કાવ્યત્રયી, નેમિનાથ ચરિઉ વૈરસામિચરિ. પઉમસિરિચરિત વિગેરે વિગેરે જાણીતાં છે. કારજાસીરીઝમાં બીજા તેવા ગ્રંથે છપાયા છે. મહાભારત અને મનુસ્મૃતિ આદિ ગ્રંથોમાં આભીરને ઉલ્લેખ છે. ઈતિહાસવેત્તાઓ કહે છે કે તેઓ હિંદમાં ઉત્તર તરફથી ઈ. સ. પૂર્વે ત્રીજીથી બીજી સદીમાં ઉતરી આવ્યા. પઉમરિયમાં પણ લવ અને કુશ દિગવિજય કરવા જાય છે ત્યારે આભીર જનપદેમાં સિધુને પેલે પાર તેઓ ગયા હતા. આ ઉપરથી ભરતાચાર્યના કથનને પ્રમાણ મળે છે. આ ટૂંકું વર્ણન કરવાનું કારણ એટલું જ કે પઉમરિયમાં જે અપભ્રંશના રૂપે અને દેશી શબ્દો આવે છે તે ઉપરથી પઉમરિય અર્વાચીન છે, એમ માનવા . કીથ દેરાયા છે તેમ અન્ય વાચકે દોરાય નહિ તે જ છે.
તે સમયે કદાચ અપભ્રંશ સાહિત્ય નહિ હોય પણ આ અપભ્રંશ ભાષા તે હતી જ એ બંતાવવાને આ લેખને શુભાશય છે. આ શુભાશયમાં લેખકને કેટલી સફળતા પ્રાપ્ત થઈ છે તે તો આ લેખના સાવંત વાચનથી જ જણાશે. જેનોએ–શ્વેતાંબરએ જે પ્રાચીન ચરિત્રો, કથાઓ, તેત્રો વિગેરે લખ્યાં છે તે બધાંની
ભાષાને જૈન મહારાષ્ટી એવી સંજ્ઞા અપાય છે. હાલમાં ઉપલબ્ધ એવાં જે પઉમચરિયની જૈન નાટકે છે તેમાં જે મહારાષ્ટ્ર ભાષા આવે છે તે ભાષામાં અને શ્વેતાંબરોએ મહારાષ્ટ્રભાષા વિષે ઉપયોગ કરેલી ભાષામાં જરા જરા તફાવત છે એટલે જ વિદ્વાનોએ તેને “જૈન
મહારાષ્ટ્રી” કહી છે. આ ભાષા ઉપર જેન અર્ધમાગધી ભાષાનો પણ પ્રભાવ
ઘણા જ પ્રમાણમાં પડ્યો છે. જૈન મહારાષ્ટ્રમાં લખાએલાં ઘણાં પુસ્તક મળી આવે છે અને તે બધાં પ્રાચીન છે. દા. ત. પન્ના, નિર્યુક્તિઓ, ઉપદેશમાલા વિગેરે તદપરાંત ઘણાં ભાગે, ચૂર્ણિ, સંગ્રહણીઓ વિગેરે જાણીતાં છે. પંડિત હરગોવિંદદાસે અનુમાન કર્યું છે કે જેને મહારાષ્ટ્રી ક્રમશઃ પરિવર્તન પામીને મધ્યયુગની “ વ્યંજનલોપબહુલા ” એવી મહારાષ્ટ્રમાં રૂપાન્તરિત થઈ. ( જુઓ તેમનો પ્રાકૃત શબ્દ મહાર્ણવ ભાગ. ૪, પૃ. ૩૨. ) જેને મહારાષ્ટ્ર ભાષાનાં અમુક જ લક્ષણે અહિં આપવામાં આવે છે.
ક ની જગ્યાએ “ગ” | લુપ્તવ્યંજનોની જગ્યાએ “ય” જહા અને જાવ ની સ્થાને કોઈવાર અહા અને આવ. સમાસના ઉત્તર પદની પૂર્વમાં “મ” તૃતીયા એકવચનને કેાઈવાર “સ” પ્રત્યય. સચ્ચા, કિચ્ચા વિગેરે લા પ્રત્યયનાં .
કડ, સંવુડ વિગેરે “ત” પ્રત્યયનાં રૂપે. આ ઉપરથી નાટકોની મહારાષ્ટ્રમાં અને પઉમચરિયની જૈન મહારાષ્ટ્રીમાં જરા જરા તફાવત માલુમ પડે છે. તદુપરાંત જૈન અર્ધમાગધીને પણ પ્રભાવ જૈન મહારાષ્ટ્ર ઉપર પડ્યો હતો તે પણ જણાય છે. શતાબ્દિ પ્રય] :
* ૧૧૧ *,

Page #885

મહાવિ વિમલસૂરિ અને તેમનું રચેલુ' મહાકાવ્ય પઉમચરિય
ૐા. હ`ન યાકાખીએ પઉમચરિયની ભાષા વિષે ચૈાહુ'ક તેમના એક ( આગળ ઉલ્લેખાએલા ) લેખમાં લખ્યુ છે કે પ્રાકૃતત્રંથોમાં નામનાં રૂપો, ધાતુઓનાં જુદાં જુદાં રૂપે વિગેરેને અંદર અંદર જે ગેાટાળા થઈ જાય છે તે અહિં બહુ જ મેાટા પ્રમાણુમાં જણાય છે. દા. ત. સપ્તમી બહુવચન તૃતીયાના બહુવચનમાં વપરાયેલુ' છે; તુમ પ્રત્યયવાળાં અને ત્યા પ્રત્યયવાળાં રૂપાને પણ ગોટાળા મજરે ચઢે છે. વળી કેટલાંક નામનાં રૂપાને પ્રત્યયા પણ લગાડવામાં આવ્યા નથી. મા ઉપરથી એમણે લખ્યુ છે કે પઉમચરય એવી જૂની પ્રાકૃતભાષામાં લખાયુ' છે કે જેના ઉપર વ્યાકરણના સંપૂર્ણ સંસ્કાર પડ્યા હતા નહિ.
આ લેખકે સ'ગ્રહ કરેલા અમુક જ દાખલા અહિં આપવામાં આવે છે.
(૧) સપ્તમી બહુવચન તૃતીયા બહુવચન માટે.
उरगमहाफणीमणीसु पज्जलियं, भुयङ्गपासेसु बन्धणं, फलिहासु संपउत्तं, सरसर सिवावीवप्पिणसहसु,
गएसु पेहिज्जइ, नाणेसु तीसु सहिओ, कीलणसएसु कीलन्तो, भयासुलग्गा, आउहकिरणेसु दिप्पन्तो, जुवईसु अवरद्धं,
(૨) સપ્તમી બહુવચન ચતુર્થી બહુવચન માટે. सुएसु दाऊण
(૩) છઠ્ઠી બહુવચન તૃતીયા બહુવચન માટે. भरियं चिय दन्तकीडाणं वन्दीण घुटुं
(૪) સ્વા પ્રત્યયનાં રૂપા માટે તુમ્ પ્રત્યયનાં રૂપે. ધારવું, ારું, મોજું, ધુળિસું, વટ્ટુ, રત્તુ, મુળિતુ વિગેરે.
(૫) તુમ્ પ્રત્યયનાં રૂપે માટે ત્યા પ્રત્યયનાં રૂપા.
વળિઝળ, તીરફ, વાકળ સમાજન્તા, પરિવેવિળ, ચિન્તિઝળ, રિળ, ફમ્ભિાળ, પેનૂળ, જૂન (૬) તૃતીયાનાં રૂપો સપ્તમી માટે.
સંજ્ઞાગ્નિ પુરૂનિસળા, વદિ ( પદ્ધિ: )
(૭) પ્રત્યય વિનાનાં રૂપે.
વીર વિઝીળરયમરુ, સલયપરમ, સમ્વષ્ટુપ્લેટ,ળવાળા, બન્ને વ = ળદૂર મળનાર હ્દમા ́, વિગેરે.
પ્રાકૃત વ્યાકરણકારાએ પ્રાકૃત શબ્દાના ત્રણ ભાગા પાડ્યા છે જેવા કે તત્તમ, તાવ, દૈશ્ય. હેમચદ્રાચાર્યે ૮મા અધ્યાયના ૪ થા પાદમાં જે આદેશ આપેલા છે તે બધા અમુક પ્રાકૃત ધાત્વાદેશા નિયમાનુસાર કે પદ્ધતિસર ગઢવેલા નથી. તેમણે ગમે તેમ છૂટાછવાયા આપ્યા છે. આ આદેશમાંના ઘણા દેશી ધાતુએ છે અને ખીજાએ ૮ મા અધ્યાયના ૧ અને રજા પાત્રના નિયમે લગાડીને બનાવી શકાય છે. સર જ્યા પ્રીઅરસને તેમના પ્રાકૃત ધાત્વાદેશોના મનનીય લેખમાં પ્રાકૃત ધાતુઓના ચાર ભાગ પાડ્યા છે. ૧ જે સંસ્કૃતના જેવા જ છે. દા. ત. ચલૂ.
* ૧૧૨ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #886

કાતું.
| પૃ. ૧ ૩ ૦
શેઠ કુંવરજીભાઈ આણંદજી.
[ પૃ. ૨૩
શ્રી. શાન્તિલાલ છગનલાલ ઉપાધ્યાય પૃ. ૧૦૦ વિ. ૨ જે ].
M. A,

Page #887

Page #888

શ્રી. શાંતિલાલ છગનલાલ ઉપાધ્યાય
૨. જે ભાષાશાસ્ત્રના નિયમાનુસાર સિદ્ધ થઈ શકે છે. દા. ત. પીડ માંથી પીલ. આ વર્ગના આવા ધાતુઓ આદેશ કહી શકાય જ નહિ, કારણ કે સંસ્કૃત ધાતુ માટે અહિં કેઈ ઇતર ધાતુ નથી, ફકત તેનું બીજું સ્વરૂપ જ છે. ( જુઓ તેમનો “પ્રાકતધાત્વદેશ” નો લેખ. એશઆટિક સોસાયટી, બંગાલ. . ૮ નં. ૨. ૧૯૨૪). ૩ જે સંસ્કૃત ધાતુઓ સાથે કોઈપણ નિયમાનુસાર સરખાવી શકાય નહિ અગર સંસ્કૃતમાંથી સિદ્ધ કરી શકાય જ નહિ. જેવા કે ચલું ને આદેશ ચલલ્લુ આવા જ શબ્દો ખરેખરા આદેશ કહી શકાય. આમાંના ઘણા દેશ્ય શબ્દો છે એમ તેઓ જણાવે છે. ૪ જે ધાતુઓ સંસ્કૃતમાંથી બનાવી શકાય છે પણ જેના અર્થમાં ફેરફાર થઈ ગયો છે અને તેથી જ જેને પ્રાકૃતના વ્યાકરણશાસ્ત્રીએએ તે પ્રાકૃત ધાતુઓને બીજા જ સંસ્કૃત ધાતુઓ સાથે સરખાવ્યા છે કે જેનો અર્થ તેને લગતા હોય. આ પણ આદેશ છે. ડૅ. વૈદ્યને મત એવો છે કે “જે ધાતુઓ ઉપરથી સંસ્કૃતનો સંબંધ તારવી શકાતા હોય તેને આદેશ કહેવા જોઈએ નહિ. પણ જે કોઈ જાતને સંબંધ બતાવી ન શકે તેમને જ આદેશ તરીકે વર્ણવવા જોઈએ. ( જુઓ ર્ડો. પી. એલ. વૈદ્યનું સંપાદન કરેલું પ્રાકૃત વ્યાકરણ. નેસ પૃ. ૨૪) અહિં આ પઉમરિયમાં વપરાએલાં અમુક ધાત્વાદેશે આપી તે બધા હેમચંદ્રાચાર્યો સિદ્ધહેમનાં ૮મા અધ્યાયના ૪થા પાદમાં નોંધ્યા છે તે બતાવ્યું છે. અમુક જે નાના નાના ફેરફારો છે તે પણ બતાવ્યું છે. વળી પઉમરિયમાં વપરાએલા જે ધાત્વાદેશે તેમણે નોંધ્યા નથી તે પણ બતાવ્યા છે. વળી પઉમરિયમાં જે દેશી શબ્દો વપરાએલા છે તેમાંથી અમુક ચુંટી કાઢી અહિ લખ્યા છે. આ લખવાનો ઉદ્દેશ એ જ છે કે તત્કાલીન અને તપૂર્વીય પ્રાકૃત સાહિત્ય કેટલું વિપુલ હતું એ આ ઉપરથી જણાય છે. પઉમરિયમાં આવેલા સિદ્ધહેમના ૮મા અધ્યાયમાં પઉમરિયમાં આવેલા સિદ્ધહેમના ૮મા અધ્યાયમાં ધાત્વાદેશે
નોંધાયેલા ધાત્વાદેશે ધાત્વાદેશે નોંધાયેલા ધાત્વાદેશે. अच्छ
૨૧૫
घेत्त अग्घ
૧૦૦ चड
૨૦૬ अभिड ૧૬૪
૧૮૫ (सम्) अल्लिअ ૩૯ ( દિવ )
૧૧૫ अलिअ
૧૩૯ (સન) ગાયg
૨૫૪ छज
૧૦૦ आरोल
૧૦૨ છા
૯૧ ओलक्ख
૧૮૧ ( મોગલ ) कीर ૨૦૫
૧૪૩
जम्प खम्म ૨૪
૧૩૬ કાળ ( કાળ )
૭ घत्त
૨૪૧ घुम्म
૧૧૭ जुज्झ
૨૧૭ ૧૧૭ जेम
૨૧૦ घोल
૧૧૭ ટાં ( ટાય )
૧૬ ( 2 ) જ ( વિષ also ) ૨૫૬
डज्झ
२४६ શતાબ્દિ પ્રય]]
ક ૧૧૩ ૪
૨૧૦
चिंच
चिट
छिव
૧૮૨
गेह
( ગાજરૃ )
૨૦૯ ૧૪૩
जिण

Page #889

મહાકવિ વિમલસૂરિ અને તેમનું રચેલું મહાકાવ્ય પઉમચરિય
णज
तर
तिप्प
१८3 ( थिप्प ) ८१
भिन्द मल मह मिल मुज्झ
૨૧૬ १२६ ૧૯૨ २३२ ૨૧૭
तीर
( मिल्ल )
૧૭૧
तोड
थुण
૧૧૬ ૧૪૧ २४२ ૨૧૩
मुत
थुव्व
रिय
૨૧૨ १८३ (रिअ) ૨૧૮ १००
रुम्भ
दाव
दुगुंछ
वल
૨૦૯
दूम धाड
वास
૧૭૯ १०६
विर विसूर विहड
૨૪૧ ૨૫૮ १८१ (निअ )
निच्छूढ निय निम्मव निलुक
वेढ
वोल ( वोले इ)
૧૩૨
२७ (विहोड ) २२१ १९२ ( वोलइ) २३०
२ ( संघइ )
सक
निल्लूर
५५ ( णिलुक्क ) १२४ (णिललूर) १२ ( णिव्वड ) ७६ (णीहर )
१७३
निव्वड नीहर पग्झर पम्हुस पल्हत्थ पलोह पुच्छ
संघ ( संघेइ ) (सं, भर साह सिज्झ सुण सुमर
૭૫ २०० २००
૨૧૭ २४१ ७४
सुव्व
२४३
८७
हक्खु
१४४
पुलय
१८१ ( पुलअ) ૧૮૧
पेच्छ
हव
१४३
फिट्ट
१७७
हुप्प
४ ०.००
बुक्क
बुज्झ
भण्ण भिस भमाड
૨૧૭ २४८ २०३ १६१
ओइंध (आ+मुच् ?) भन्यायानध्या नथी.
[ पामसभ६९९४] सामच्छ [ देशी. ,, , , ,
[ શ્રી આત્મારામજી
*११४*

Page #890

पसय
શ્રી. શાંતિલાલ છગનલાલ ઉપાધ્યાય પઉમરિયમાં વપરાયેલ દેશી શબ્દોમાંથી ચુંટી કાઢેલા અમુક શબ્દો. अणोरपार आभिट्ट
परिहत्थ कडिल्ल
HIR ( ?) હેમચંદ્રાચાર્ય “વાતિ'માંથી આપે છે चचिक्क
મસ પાઈઅસદ્દમહણુ “બમરમાંથી આપે છે. चडक
मज्झयार तल्लिच्छ
वप्पिण तत्तिल
विरिक तिमिगिलि
વિત્રચ હેમચંદ્રાચાર્ય “નિતા” માંથી આપે છે. તિરર ( રે ? ) પાઈઅસદ્દમણમાં
सवर्डमुह - “ કિરીટ ” માંથી આપ્યું છે. सवडहुत्त धाहाविथ
हलबोल પઉમચરિયના નીચે આપેલા ધાદેશે અને શબ્દ હેમચંદ્રાચાર્યે આપેલા અપભ્રંશના
લેકેમાં પણ જડે છે. પઉમચરિય. સિદ્ધહેમને અપભ્રંશ કે. अभिड
૩૮ ૩૫૦ રર ( રવિ ).
૩૪૦ मोड
૪૪૫ फेड
૩૫૮
चडक ૩૫૭ आयरु
૩૪૧ घेप्प
૩૩૫ नवरि
૪૨૩
फोड
ठव
પઉમચરિયના છેલ્લા પર્વમાં વિમલસૂરિએ લખ્યું છે કે આ કાવ્ય મહાવીર પ્રભુ નિર્વાણ પઉમચરિયને પામ્યા ત્યારપછી ૫૩૦ વર્ષે રચાયું છે. આ ઉપરથી જાણી શકાય છે કે રચનાકાલ મહાવીરને સિદ્ધિપ્રાપ્તિ થઈ ત્યાર પછી પ૩૦ વર્ષ પઉમરિય લખાયું.
જેન વેતાંબરસંપ્રદાયાનુસાર મહાવીરસ્વામી ઈ. સ. પૂર્વે પર૭માં નિર્વાણ પામ્યા. એટલે કે વિક્રમ પહેલાં ૪૭૦ વર્ષ અને દિગંબરમતાનુસાર વિક્રમ પહેલાં ૬૦૫ વર્ષે. જર્મનીના પ્રખ્યાત પંડિત ડૉ. હર્મન યાકોબીએ પ્રાચીન જૈન અને જૈનેતર સાહિત્યની આલેચનાવડે બતાવી આપ્યું છે કે મહાવીર . સ. પૂર્વે ૪૬૭ના અરસામાં નિર્વાણ પામ્યા. (જુઓ કલ્પસૂત્ર ઉપર તેમની પ્રસ્તાવના.). તેવી જ રીતે ઉપયુંકત સાહિત્યની મદદથી પણ તદ્દન સ્વતંત્રપણે બીજા એક જર્મન વિદ્વાન સ્વ. ડે શાપેટીઅરે સિદ્ધ કરવા પ્રયત્ન કર્યો છે કે તે ઘટના તે જ અરસામાં બની હતી. (જુઓ ઇન્ડીઅન એન્ટીકરી ભાગ. ૪૩). ભારતીય વિદ્વાન બેરીસ્ટર કાશીપ્રસાદ જાયસ્વાલે સિદ્ધ કરવા પ્રયત્ન કર્યો છે કે આ ઘટના ઈ. સ. પૂર્વે ૪૮૮માં બની હતી. બીજા એક ભારતીય વિદ્વાન એસ. વી. વેંકટેશ્વરે અભિપ્રાય દર્શાવ્યો છે કે આ ઘટના ઈ. સ. પૂર્વે ૪૩૭ પહેલાં બની હોવી જોઈએ નહિ. (જુઓ રીયલ. એશિઆટિક સોસાયટીનું જર્નલ. સને ૧૯૧૭) શતાબ્દિ મંચ ]
૧૧૫ *

Page #891

મહાકવિ વિમલસૂરિ અને તેમનું રચેલું મહાકાવ્ય પઉમચરિય પઉમરિયના રચનાકાલ વિષે પાશ્ચાત્ય અને પૌર્વાત્ય પંડિતોના વિચારો પ્રથમ રજુ કરી તેની સંપૂર્ણ પરીક્ષા કરી લેખક પિતાનું નમ્ર મંતવ્ય રજુ કરશે.
પ્રથમ કક્ષામાં ડં. લેયમેન, ડૅ. વીન્ટરનર્ણ, પંડિત હરગોવિંદદાસ વિગેરે આવે છે. . લયમેને વિમલસૂરિએ આપેલી ૫૩૦ની સાલ માન્ય રાખી છે. તેમણે તે બાબત જરાપણુ ઊહાપોહ કરવાનું અનુચિત ધાર્યું છે. તેવી જ રીતે વીન્દ્રનીઝને પણ મત એ છે કે “ ઈ. સ. પછી પહેલા સૈકાના ઉત્તરાર્ધ જેટલા પ્રાચીનકાલમાં જૈન મુનિ વિમલસૂરિએ : રામકથા પ્રાકૃતમાં લખી પઉમચરિય લખ્યું, કે જેથી કરીને લોકોને જેનોના ધર્મ અને તત્ત્વજ્ઞાન વિષે ઠીક માહિતી મળે. ખરેખર વિમલસૂરિને આશય એ જ હોવો જોઈએ કે અન્ય ધર્મના અનુયાયીઓ જાણી શકે કે વાલ્મીકિ રામાયણની કથાની જેડ જૈનોના ઉમરિયમાં પણ છે જ ! ૫9મચરિયના અંતભાગમાં કાવ્ય રચનાની સાલ પ૩૦ (વીરનિર્વાણ પછી ) છે એટલે ઈ. સ. પછી દરની નજીકમાં. લેયમેન સાહેબને પણ આ સાલ માન્ય છે. ગુણાઢ, હેમચંદ્ર, વિગેરે લેખકોએ પઉમચરિયને ઠીક ઉપયોગ કર્યો છે. ” (જુઓ તેમનો જર્મન ભાષામાં લખેલે ભારતીય સાહિત્યનો ઇતિહાસ ભાગ ૧ અને અંગ્રેજી ભાષાંતર. પૃ. ૫૧૩– ૧૪) ન્યાય-વ્યાકરણતીર્થ પંડિત હરગોવિંદદાસનો મત એ છે કે પઉમરિય વિક્રમની પહેલી સદીમાં જ રચાયું છે.(જુઓ તેમનો પ્રાકૃત શબ્દમહાર્ણવ, ભાગ ૪)
દ્વિતીય કક્ષામાં ડો. હર્મન યાકોબી, ડે. કીથ, સ્વ. ડૅ. વુલનર, મુનિ જિનવિજયજી વિગેરે આવે છે. ર્ડો. હર્મન યાકોબીએ તેમના એક લેખમાં લખ્યું છે કે “ જૂનામાં જૂનું પ્રાકૃત કાવ્ય-(કદાચ ઈ. સ. પછી ત્રીજા સૈકામાં લખાયેલું ) પઉમરિય એ રામાયણનું જેન રૂપાંતર છે.” ( જુઓ એન્સાયકલોપીડીઆ ઓફ રીલીજીઅન એન્ડ એથીકસ ભાગ. ૭. પૃ. ૪૩૭) વળી બીજી જગ્યાએ તેમણે લખ્યું છે કે “ પઉમરિયમાં એક લગ્ન આવે છે તેમાં ગ્રહોનાં નામો માટે ગ્રીક પારિભાષિક શબ્દ છે. એ લગ્નવાળા શ્લોક પ્રક્ષિપ્ત ન હોય તે પઉમચરિયનો રચનાકાલ ઈ. સ. પછી ત્રીજા સૈકામાં કે ત્યાર પછી પણ હોવો જોઈએ.” (જુઓ મેડન રીવ્યુની સને ૧૯૧૪ની ફાઈલ માહે ડીસેમ્બર).
ડે. કીથ ઉપર્યુક્ત મંતવ્યને ઘણો જ મજબૂત ટેકે તેમના રચેલા સંસ્કૃત સાહિત્યના ઇતિહાસમાં આપે છે. તેઓ લખે છે કે “પ્રાકૃતને વધારે લોકપ્રિય બનાવવા પ્રયત્ન નવીન હતો નહિ. જૈન મહારાષ્ટ્રી ભાષામાં લખાયેલા જૂનામાં જૂના મહાકાવ્ય પઉમરિયમાં (કે જે વિમલસૂરિએ કદાચ ઈ. સ.
૩૦૦ વર્ષ પહેલાં રચ્યું નહિ હોય છે, આપણને વ્યાકરણશાસ્ત્રીઓએ નામ આપેલા દેશી શબ્દો છટથી વપરયા હોય તેમ જણાય છે.” વળી બીજે ઠેકાણે તેઓ લખે છે કે “ વિમલસૂરિનું ૫ઉમચરિય કે જે મહારાષ્ટ્રી (2) ભાષામાં જૂનામાં જૂનું મહાકાવ્ય છે તે ઈ. સ. પછી ૩૦૦ વર્ષ પહેલાં રચાયું નથી અને કદાચ ત્યારપછી પણ રચાયું હોય.” (જુઓ તેમને સંસ્કૃત સાહિત્યનો ઈતિહાસ પૃ. ૩૪, ૫૯ ). આ બાબતમાં જિજ્ઞાસુઓને ડે. યાકોબીનું જર્મન પુસ્તક “આઉસ્માબ એરસેલુગેન ઇન મહારાષ્ટ્રી, ૫. ૪૦. જેવા ભલામણ છે.
- ત્રીજા એક પાશ્ચાત્ય પંડિત કે જે ઉપર્યુક્ત મતને ટેકે આપે છે તે સ્વ. . એ. સી. વુલનર સાહેબે લખ્યું છે કે “પઉમરિય ઈ. સ. પછી ત્રીજા સૈકામાં કે ત્યારપછીના અરસામાં લખાયું હોવું જોઈએ.” (જુઓ તેમનું પુસ્તક ઇન્ટ્રોડકશન ટુ પ્રાકૃત). આ ત્રણે ય વિદ્વાનોને સાથ આપનાર મુનિ જિનવિજયજી છે. આ લેખકને એકદા તેમની સાથે આ વિષય ઉપર ચર્ચા થએલી. તેમણે કહ્યું કે
* ૧૧૬ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #892

શ્રી શાંતિલાલ છગનલાલ ઉપાધ્યાય
..
વિમલસૂરિએ આપેલા સત્ માની શકાય તેમ નથી. ભાષાશાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ જોતાં ડા. યાકેાખીને મત વધારે ગ્રાહ્ય છે. તેમણે એક લેખમાં લખ્યું છે કે વિમલસૂરિ રવિષેણ કરતાં પ્રાચીન છે તેવા પુરાવે મારી જાણમાં નથી.” ( જીએ “ જૈનયુગ ' ની ૧૯૮૧ની ફાઇલ ).
CC
તૃતીય કક્ષામાં દિવાન બહાદુર કેશવલાલ હર્ષદરાય ધ્રુવ આવે છે. તેમના મનમાં પઉમચરયના રચના સંવત્ વિષે ઘણી જ શંકા ઉત્પન્ન થઇ છે. તેમણે એક લેખમાં લખ્યું છે કે “ ગાહીણી, શરભ વિગેરે છંદે તદ્દન અર્વાચીન છે. સ્રગ્ધરતા અંતે ઉપયેાગ, ગીતિમાં યમક, સર્ગાન્તે કર્તાનું નામ, વિગેરે વિગેરે બાબતા ઉપરથી જણાય છે કે પઉમચરિય વિમલસૂરિ જેટલુ કહે છે તેટલું પ્રાચીન નથી જ.” વળી આગળ લખતાં તેઓ કહે છે કે “ પદ્મપુરાણ અને પઉમરિયમાં ઘણું જ સામ્ય છે અને પહેલા ગ્રંથ તદ્દન સ્વતંત્ર કૃતિ છે; બીજે તેનુ અનુકરણ છે. આ બાબત જો સિદ્ધ થાય તે પઉમચરિય ૬૦૦-૬૯૯ શકકાલમાં આવે; કારણ કે ઉદ્યોતનસૂરિએ કુવલયમાલામાં બન્નેને ઉલ્લેખ કર્યો છે, તેથી જ વિમલસૂરિ ઈ. સ. પછી ૭૭૭ પહેલાં હાઇ શકે.'' ( જુએ જૈનયુગની તે ફાઈલ. ) આ લેખકને એક વાર તેમની સાથે આ જ બાબત ઉપર રુબરુ વાતચીત કરવાના પ્રસંગ મળેલા. તેમણે કહ્યું
"" વિમલસૂરિએ આપેલી સાલ માની લેવાની જરૂર નથી. સાધુપરપરામાં રામકથા ઉતરી આવી અને સચવાઈ રહી તે તેાંધવા જેવી બાબત છે. વિમલસૂરિએ નારાયણ અને શ્રીનાં ચરિત્રા સાંભળ્યાં હતાં એમ પાતે જ કહેલું છે. કદાચ સાધુઓએ જાળવી રાખેલી રામકથા કાઇ વિમલ નામના સૂરિએ જ ૫૩૦ ના અરસામાં લખી હોય એ બનવાજોગ છે. ઘણા સમય પછી વિમલસૂરિએ પઉમચરિય રચ્યું હાય !'' આ તે દિ. બ. ધ્રુવસાહેબની જ માન્યતા છે. પંડિત નાથુરામ પ્રેમીજીનુ મંતવ્ય એવુ છે કે વિમલસૂરિના પઉમચરયની જ વિષેણે પદ્મચિરત્રમાં નકલ કરી છે. '' પરન્તુ વિમલસૂારએ આપેલા સવત્ માટે તેમને પણ શંકા છે. બીજા એક જૈન સાહિત્યરસિક ધણું જ અર્વાચીન ’' માને છે.
પડિત વાલ્ટર શુખ઼ીંગ સાહેબ ( આ લેખકને તેમણે લખેલા
**
જર્મનીના હામ્ભુ શહેરના પઉમચરિયને દિ... ધ્રુવની જેમ એક અપ્રસિદ્ધ પત્રને આધારે ).
..
ન્યાયવ્યાકરણતીર્થ પૂજ્ય મુનિ શ્રી હિમાંશુવિજયજીનુ મંતવ્ય એવું છે કે “ પદ્મચરિત્રના કર્તાએ તેમાં પઉમચરિયનું ઘણું જ અનુકરણ કર્યું છે. સંખ્યાબંધ પક્તિ, પદ્યો, વાક્યા વિગેરે તેમાંથી લીધાં છે. ફક્ત આગ્રહવશાત્ દિગંબરવાચી શબ્દોના ઉમેરા કર્યો છે. પઉમચરય જૂના કાલમાં લખાયું છે જ્યારે પદ્મચરિત્ર પાછળથી બન્યું છે. તેના સમયમાં દિગંબર સંપ્રદાય ઘણા વૃદ્ધિંગત થએલા એટલે તેના કર્તાએ તેમાં દિગંબરસૂચક શબ્દો નાંખી પોતાના સંપ્રદાયનું જુદું પુસ્તક લખ્યું છે. એનાથી એ પણ કહેવુ સંદેહ વગરનું છે કે પઉમચરિય પ્રાચીન છે અને દિગબરીય પદ્મચરિત્ર અર્વાચીન છે. ( આ લેખકને તેમણે લખેલા એક અપ્રસિદ્ધ પત્રના આધારે ).
આપણે જાણીએ છીએ કે પઉમચરિયના અંતભાગમાં ૫૩૦ ને વીરસવત્ આપ્યા છે. તે આ લેખકનુ ઉપરથી શ્વેતાંબરાના મતાનુસાર ઇ. સ. પછીના ૧લા સૈકાનુ' ત્રીજી વ પઉમચયના રચના- આવે. ડૉ. યાકેાખીની ગણનાનુસાર ૬૩મું વષ આવે. ( જો કે ડા. કાલ વિષેનુ મતવ્ય યાકાળીને મત જુદો છે તે વાચકાએ ઉપરથી જ જાણ્યુ હશે ).
* ૧૧૭*
શતાબ્દિ પ્રચ]

Page #893

મહાકવિ વિમલસૂરિ અને તેમનું રચેલું મહાકાવ્ય પઉમચરિય દીનાર નામનો શબ્દ પઉમરિયમાં એક જ વાર વપરાએલ છે. દીનાર શબ્દને સંસ્કૃત, પ્રાકૃત અને પાલી સાહિત્યમાં જાનામાં જૂનો ઉલ્લેખ કયાં થયો છે તેની શોધ કરવાને લેખકે પ્રયત્ન કરેલ અને તેના સુફલ તરીકે નીચેની માહિતી મળે છે. બ્રાહ્મણના સંસ્કૃત સાહિત્યમાં ઊણાદિ સૂત્રોમાં, હરિવંશમાં, નારદસ્મૃતિમાં, પંચતત્રમાં તથા દશકુમાર ચરિત્રમાં આવે છે. જેના પ્રાકૃત સાહિત્યમાં, કલ્પસૂત્રમાં, ઉમરિયમાં અને વસુદેવહિડીમાં આવે છે.
દાનના Sિ,
બૌદ્ધ સાહિત્યમાં અવદાનશતક અને દિવ્યાવદાનમાં આવે છે. ડો. વિન્ટરનીઝ હરિવંશ વિષે લખે છે કે જે આપણે ચોક્કસ કહી ન શકીએ કે “ હરિવંશ ઇ. સ. પછી આશરે ત્રીજા સૈકાના અરસામાં રચાયું હતું.' (જુઓ ફેં. સર રામકૃષ્ણ ગોપાલ ભંડારકરનું વૈષ્ણવ ધર્મ નામનું પુસ્તક ૫. ૩૬ ), કારણ કે એની અંદર દીનાર શબ્દ આવે છે; પરંતુ આપણે એટલું તે ધારી શકીએ કે તે ગ્રંથ ઇ. સ. પછી ચોથા સૈકા પહેલાં લખાએલ નહિ હોય; કારણ કે જે કે રોમ દેશના સોનાના સિક્કાઓ અહિં ઈ. સ. ની પહેલી સદી જેટલા જૂના કાળમાં જાણીતા હતા (જુઓ ઈ. જે. રેસન સાહેબનું
નના સિક્કાનું પુસ્તક ગુફીસ ૨. ૩ બ, પૃ. ૪, ૧૭, ૨૫, ૩૫; સેવેલ સાહેબનો લેખ રોયલ એશીયાટીક સોસાયટીનું જર્નલ. ૧૯૦૪ પૃ. ૫૯૧), છતાં પણ આ શબ્દ “ દીનાર ” ઇ. સ. પછી ૪૦૦ વર્ષો પછીથી જ ગુપ્ત રાજાઓના લેખોમાં સાંપડે છે (જુઓ સેવેલ સાહેબને લેખ પૃ. ૬૧૬). વધુ વિગત માટે જુઓ મઝમુદારને લેખ રે. એ. સે. ના. જર્નલ ૧૯૦૭ પૃ. ૪૦૮; ડૉ. એ. બી. કીર્થ ર. એ. સ. ના જર્નલ ૧૯૦૭ પૃ. ૬૮૧ ૧૯૧૫. પૂ. પ૦૪ વિગેરે વિગેરે.” ( જુઓ ડૉ. વિન્ટરનીઝનું પુસ્તક પૃ. ૪૬૪. ) દશકુમારચરિત્રમાં દીનાર શબ્દ આવે છે તેના ઉપર વિવેચન કરત બહલર સાહેબ લખે છે કે “ દીનારેને ચલણી નાણુ તરીકે ટંકશાળમાં પડાવનાર સૌથી પહેલા
ડેસીથીઅન રાજાઓ કનિષ્ક અને તેની પાછળના રાજાઓ જ હતા.” (ડે. બહલરનું દશકુમારચરિત્ર. પુ. નટ્સ છે).
3. કીથ સાહેબ લખે છે કે “ દીનાર શબ્દની વપરાશ ચોક્કસ રીતે ઇસ્વીસનની શરૂઆત પછીને જ કાલ સૂચવે છે.” ( જુએ તેમને સં. સા. નો ઇતિહાસ. પૃ. ૨૪૮) વળી નારદસ્મૃતિમાં દીનાર શબ્દ આવે છે તેને માટે તેઓ લખે છે કે “ દીનાર શબ્દની વપરાશ એ નારદસ્મૃતિ માટે ઇ. સ. પછીના બીજા સૈકા પહેલાં નહિ એવો કાલ સૂચવે છે. ” (જુઓ તેમનું ઉપર્યુક્ત પુસ્તક પૃ. ૪૪૫) જેન સિદ્ધાંત માટે ડં. થાકેબીનું કહેવું એમ છે કે “ ઈ. સપૂર્વે ચોથા સૈકા પછી તેની રચના ગણી શકાય. લલિતવિસ્તરાનો ચીની ભાષામાં ઈ. સ. પછી ૬૫ માં અનુવાદ થયો હતો, અને જેન સિદ્ધાંતની ભાષા લલિતવિસ્તરાની ભાષા કરતાં જાની છે એટલે ઈ. સ. ના પહેલા સૈકા પહેલાં તેનાં મૂળ જડી શકે.” (વધુ માટે જુઓ ડૉ. હર્મન યાકોબીનાં “જૈન સુત્ર ” પૌત્ય ધાર્મિક પુસ્તકમાળા ગ્રંથાંક ૨૨ નો ઉપોદઘાત) કલ્પસૂત્રમાં પણ “દીનાર” શબ્દ આવે છે. ટીકાકાર વિનયવિજય પિતાની સુબોધિકા(પૃ. ૪૨ )માં દીનાર વિષે “ સૌવણિક” એમ કહે છે. આને આપણે ગુજરાતીમાં સોનૈયે કહીએ છીએ. વસુદેવહિડી એ પ્રાકૃતમાં કથા વાર્તાનું પ્રાચીન પુસ્તક છે; પઉમચરિયમાં પણ દીનાર શબ્દ એક જ વાર આવે છે અને તેના કર્તા તેને રચના સંવત વીર સંવત ૨૩૦ આપે છે એટલે આશરે ઈ. સ. પછી ૧ લો સંકે થયો.
* ૧૧૮
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #894

શ્રી. શાંતિલાલ છગનલાલ ઉપાધ્યાય
1.
""
ખોદ્દોના અવદાનરાતકમાં દીનાર શબ્દ આવે છે તે માટે ડા. કીથ લખે છે કે અવદાનશતકનુ ચીની ભાષામાં ભાષાંતર ઈ. સ. પછી ત્રી‚ સૈકાના પૂર્વાર્ધીમાં થયું હતું અને અવદાનશતકમાં દીનાર શબ્દ આવે છે. એટલે ઇ. સ. પછીના ૧૦૦ વર્ષ પહેલાં ભાગ્યે જ તેને રચનાકાલ હોઇ શકે. દીનાર શબ્દ દિવ્યાવદાનમાં પણ આવે છે. તેમાંનુ શાર્દૂલકર્ણાવદાનનુ` ચીની ભાષામાં ભાષાંતર ઇ. સ. પછી ૨૬૫ મા વર્ષમાં થયું હતું. ( જુએ તેમના સં. સા. ને ઇતિહાસ પૃ. ૬૫ ). આ બધા ઉપરથી નીચેની બાબતો તારવી શકાય છે. ( ૧ ) ડૉ. ઇ. જે. રેપ્સનના મતે રામદેશના સેનાના સિક્કાઓ હિંદમાં ઇ. સ. પછીની ૧ લી સદીમાં જાણીતા હતા. સેવેલ સાહેબનુ પણ કહેવું એમ જ લાગે છે. ( ૨ ) ડા. કીથ સાહેબનાં કહેવાનું તાત્પ એ જ છે કે દીનાર શબ્દોનો ઉપયોગ ઈ. સ. પછીથી જ થયા અને વહેલામાં વહેલા ઇ. સ. પછી ૧૦૦ વર્ષો પછી જ. આ બન્ને મતે ઉપરથી એટલું તે। સિદ્ધ થાય છે જ કે ઇ. સ. ની શરૂઆતમાં અને તે પછીના ઘેાડા જ અરસામાં આ સિક્કાઓ નણીતા હતા અને પ્રચારમાં પણ આવ્યા હતા. આ મતને પઉમચરય ઉપરથી વધારે ટકા મળે છે. પઉમચરિય ઈ. સ. ના પહેલા સૈકાના ૩-૬૩ ના ગાળામાં ઉપર ઉલ્લેખાએલા અને મતા અનુસાર રચાયું છે અને તેમાં દીનાર ચલણી સિક્કા તરીકે વપરાએલા છે. આ ઉપરથી ડા. કીથ આદિ વિદ્વાનેાના મતમાં, આ લેખકને અલ્પ સુધારા કરવાની જરુર જણાય છે.
પઉમચરયમાં સુરઙ્ગા શબ્દ ચાર વાર લખાએલા છે. સુરઙ્ગા અને સુરુઙ્ગા બન્ને વપરાયેલા છે. ડૉ. કથનું કહેવું એમ છે કે “ સુરઙ્ગા શબ્દ જરૂર ગ્રીક શબ્દ સીરીંકસમાંથી જ લેવામાં આવ્યેા છે, અને તે સમય ઈસ્વીસનની શરૂઆત પહેલાં હાઇ ન જ શકે. '' ( જુએ તેમને સં. સા. ઇતિહાસ. પૃ. ૪૬૦) વળી બીજી જગ્યાએ ડા. કીથ લખે છે કે ઘણું કરીને સુરઙ્ગા શબ્દને ઘણા પાછળના સમયમાં હિંદે શ્રીકા પાસેથી લીધે, (જીએ તેમનુ ઉપ`ક્ત પુસ્તક પૃ. ૨૫. ) [ વધુ માટે જુએ ડા. જાઇનનું “ સાઇસ્ત્રીકટ ક્રુર ઇન્ડેાલાજી ઉન્ડ ઇરાનીસ્ટીક ૩. પૃ. ૨૮૦; ડૉ. વીન્ટરનીઝનેા લેખ. ઇન્ડીઅન હીસ્ટેરીકલ કવાર્ટરલી. ૧. પૃ. ૪ર૯ ] સુરઙ્ગા શબ્દ દશકુમારચરિત્રમાં આવે છે. અહિંઆ જાણવાની જરૂર છે કે ડા. કીથે લખ્યું છે કે “ સુરઙ્ગા શબ્દના ઉલ્લેખ કૌટિલ્યના અર્થશાસ્ત્રમાં ફક્ત એકાદ જગ્યાએ આવે છે અને તે ભાગ પ્રક્ષિપ્ત છે. વળી સુરગા શબ્દ પાછળથી જ હિંદમાં આવ્યેા છે.’ વિગેરે વિગેરે (પૃ. ૪૬૦), અહિંઆ આ લેખક ઉપર્યુક્ત મતમાં સુધારા કરવાની જરુર જુએ છે, સ્વય' લેખકને જ સુરઙ્ગા શબ્દ કૌટિલ્યના અર્થશાસ્ત્રમાં ૧૨ વાર વપરાએ જડ્યો છે. કૌટિલ્ય અર્થશાસ્ત્રના રચનાકાલ વિષે પડિતામાં મતભેદ છે, પણ મોટા ભાગ એમ માને છે કે તે કૌટિલ્યના સમયમાં જ રચાયું છે.
""
પઉમચરિયમાં દિ, વંદિ, ખદિ, અદિણ ( સ્તુતિપાઠક ), વદેિ, વંદિણ વિગેરે ધણીવાર આવે
"C
છે. હાલ કવિની ગાથા સપ્તશતીમાં વન્દી શબ્દ આવે છે અને તે ઉપરથી ડા. વેબર તેમના જન પુસ્તકમાં કહે છે કે વન્દી શબ્દ ઇ. સ. પછી ત્રીજા સૈકામાં હિંદુસ્તાનમાં ફારસી ધાતુ ઉપરથી ઉતરી આવ્યા છે. ” ( જુએ તેમનુ હાલની ગાથા સપ્તશતી નામનું જ`ન પુસ્તક ). આ લેખકને લાગે છે કે આ માન્યતા ભ્રાન્તિમૂલક છે કારણ કે પઉમરિયમાં આ શબ્દ અનેક વાર આવે છે અને તેને સંસ્કૃત ધાતુ વન્યૂ સહેલાઇથી જણાય છે.
પઉમરિયમાં એક જગ્યાએ એક લગ્ન આવે છે. આ ઉપરથી ડા. હુ`ન યાકેાખી સાહેબ કહે છે કે “ આ જો પ્રક્ષિપ્ત ન હોય તેા આ કાવ્ય ઇ. સ. પછી ત્રીજા સૈકામાં લખાયું હોવુ જોઇએ.'
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૧૧૯ *

Page #895

મહાકવિ વિમલસૂરિ અને તેમનું રચેલું મહાકાવ્ય પઉમચરિય
એમનુ કહેવુ એમ છે કે “ આ લગ્નમાં ગ્રીક ભાષાના પારિભાષિક શબ્દો આવે છે અને તે શબ્દો ઉપર્યુક્ત સમયના અરસામાં હિંદમાં આવ્યા હોવા જોઇએ.” તેમના આ મતને ડૉ. ફલીટ સાહેબે પણુ ટકા આપ્યા છે. ( જુએ હૈં।. કીથતું સ. સાહિત્યનું પુસ્તક ) ડૉ. વીન્ટરનીટ્રઝને મત એવો છે કે “ આ બધું ઈ. સ. પછીના પહેલા સૈકાના અરસામાં આવ્યું હોવું જોઇએ.” (જીએ તેમનુ ઉપયુ ક્ત પુસ્તક ભાગ ૧ લે ).
પઉમરિયમાં એક કુંડલી આપી છે. તેમાં દિવસ, નક્ષત્ર, યેાગ વિગેરે આપ્યાં છે. રાશિઓમાં મેષ, મકર, વૃષભ, કુલિર, મીન, કન્યા, ગ્રહેામાં રવિ, ચંદ્ર, આર ( મંગલ ), ભાવ ( શુક્ર), ગુરુ, સુધ. યોગામાં બ્રાહ્મ. બીજી એક જગ્યાએ પણ પ્રયાણ કરતાં પહેલાં શુભ તિથિ, કરણ, લગ્ન, મેગ વિગેરે જોવામાં આવ્યાં છે. ત્રીજી એક જગ્યાએ જન્મદિવસ માટે લખ્યું છે ત્યારે પણ શ્રવણ, નક્ષત્ર અને ચન્દ્રને ઉલ્લેખ થયા છે. ચેાથી એક જગ્યાએ નક્ષત્રાના ઉલ્લેખ થયા છે. જેવાં કે ઉત્તરાષાઢા, રાહિણી, પુનર્વસુ, મધા, ચિત્રા, વિશાખા, અનુરાધા, મૂલ, પૂર્વાષાઢા, શ્રવણુ, ઉત્તરાભાદ્રપદા, રેવતી, પુષ્ય, ભરણી, કૃત્તિકા, અશ્વિની, હસ્ત, સયભિસ ( શતતારા ?) આ જગ્યાએ રામાયણના બાલકાણ્ડમાં તિથિ, ગ્રહ, નક્ષત્ર વિગેરે જે ક ંઇ આવે છે તે નોંધવા જેવુ છે. એક વાર અદિતિદૈવત્ય નક્ષત્ર, પાંચ ગ્રહે [ રવિ, ભૌમ, શિન, ગુરુ, શુક્ર,-મેષ, મકર, તુલા, મીન, કર્ક રાશિએ ! ] વાતિ અને ઇન્દુ કટ લગ્નમાં એમ આપ્યું છે. અહિં ફક્ત નક્ષત્ર ( અદિતિદૈવત્ય ) અને પાંચ ગ્રહો ( નામ વગર ) અને કટ લગ્નમાં વાતિ અને ઈન્દુ એમ આપ્યું છે. બીજી એક જગ્યાએ ભરત અને સૌમિત્રિના જન્મ માટે પુષ્ય નક્ષત્ર, મીન રાશિ, સાપ ( આશ્લેષા ) નક્ષત્ર, કુલીર રાડા એમ આપ્યુ છે. ત્રીજી એક જગ્યાએ મધા નક્ષત્રને ઉલ્લેખ છે, તેમજ ઉત્તરાફાલ્ગુનીનેા ઉલ્લેખ છે. ચેાથી એક જગ્યાએ બન્ને ફાલ્ગુની નક્ષત્રાના ઉલ્લેખ છે, કે જ્યારે વૈવાહિક કર્મ પ્રશસ્ય રીતે કરી શકાય એમ પુરાહિત કહે છે. રામાયણુના ટીકાકારે તૈત્તિરિય સંહિતામાંથી પણ એક ઉલ્લેખ કર્યો છે.
કલ્પસૂત્રમાં શ્રી મહાવીરપ્રભુના જન્મ થયે। તે વખતનું વર્ણન કરતાં લખવામાં આવ્યુ છે કે નક્ષત્ર ઉત્તરાફાલ્ગુની હતું, અને સર્વે ગ્રહેા ઉચ્ચ સ્થાને હતા, વળી ચદ્રયાગ પણ હતા. (જુએ કલ્પસૂત્ર. ૪. ૯૫ ) વળી સ્થાનાંગ સૂત્રમાં પણ નક્ષત્રાના ઉલ્લેખ થયા છે. આ પ્રમાણે જેનેાના ઇતર અંગામાં પણ ઉલ્લેખ મળે છે. શ્રુતકેવલી શ્રીમદ્ ભદ્રબાહુકૃત આવશ્યકસૂત્ર નિયુક્તિમાં પણ ઉલ્લેખા છે. આ બધા ઉપરથી ફક્ત કહેવાનુ એટલું જ કે ડા. યાકામી અને ક્લીટ જે મત ધરાવે છે તેમાં જરા સુધારા કરવાની જરુર છે અને વિન્ટરનીઝ સાહેબે જે અભિપ્રાય દર્શાવ્યા છે તેના કરતાં પણ જરા વધારે પ્રાચીનતા જણાવવાની જરુર છે.
"1
દિવાન બહાદુર કેશવલાલ ધ્રુવ સાહેબ કહે છે કે “ પઉમરિયમાં દરેક પÖમાં વિમલ શબ્દ આવે છે અને આ પ્રથા અર્વાચીન છે. આ લેખકનું મંતવ્ય એવું છે કે જેમ કિરાતાર્જુનીય કાવ્યમાં લક્ષ્મી, શિશુપાલવધમાં શ્રી, નૈષધચિરત્રમાં આનન્દુ, ધર્માભ્યુદયમાં મેક્ષલક્ષ્મી વિગેરે શબ્દો આવે છે તેમ પઉમરિયમાં વિમલ શબ્દ આવે છે. ધ્રુવસાહેબ કહે છે કે “ વિમલ એ પઉમચરિયના કર્તાનું નામ છે અને દરેક પર્વમાં આવે છે એટલે જ અર્વાચીન છે; પણ આ લેખકનું નમ્ર સૂચન છે કે તેવી જ રીતે આપણે તેને પ્રાચીન કૅમ કહી ન શકીએ ? કદાચ તેની પાછળના કવિઓને પેાતાનુ
* ૧૨૦
[ શ્રી .આત્મારામજી

Page #896

શ્રી. શાંતિલાલ છગનલાલ ઉપાધ્યાય
નામ વાપરવાનું યોગ્ય લાગ્યું ન હોય અને તેથી જ પિતાને સચિકર શબ્દો વાપર્યા હોય. આપણે જાણીએ છીએ કે યાકિનીમહત્તરાસનું શ્રી હરિભદ્રસૂરિએ પિતાના અનેક ગ્રંથમાં વિરહ શબ્દ જે છે. સારાંશ એ જ કે આ શબ્દપ્રયોગ (કે જે અકસ્માત કર્તાનું નામ પણ છે) કાવ્યની પ્રાચીનતા જ સૂચવે છે. પ્રશ્નોત્તરમાલા નામનું એક પુસ્તક વિમલ નામના જૈન લેખકે લખેલું છે. ડે. પીટરસનનું કહેવું એમ છે કે “પઉમરિય અને પ્રશ્નોત્તરમાલાના કર્તાઓ ભિન્ન નથી.” ( જુઓ ડો. પીટર્સનને ૩જે રિટે). આ લેખકે કાવ્યમાલા સીરીઝમાં છપાયેલું ઉપર્યુક્ત પુસ્તક વાંચ્યું છે. તેમાં છેલ્લા
માટે બીજે પાઠ આપ્યો છે. વિમલ નામના જૈન મુનિસીતપટ ગુરુ )એ પ્રશ્નોત્તરમાલા લખી છે; બીજા પાઠાનુસાર અમોઘવર્ષ નામના રાજાએ તે લખી છે. આ વિમલ અને પઉમરિયના વિમલસૂરિ ભિન્ન હોવા જ જોઈએ. અને વિમલ નામના કેઈ જેનમુનિએ અમોઘવર્ષ નામના રાજાના આશ્રય નીચે તે લખેલી હોવી જોઈએ. આપણે જાણીએ છીએ કે પદ્મપુરાણુ શકસંવત્ ૬૦૦ ના અરસામાં, કુવલયમાલા શ. સં. ૬૯૯ ના અરસામાં, અને હરિવંશ શ. સં. ૭૦૫ ના અરસામાં લખાયાં છે. (જુઓ. ડો. ફરકુહારનું “ ભારતીય ધાર્મિક સાહિત્યની રૂપરેખા ” નામનું પુસ્તક). આપણે જાણીએ છીએ કે ઉદ્યોતનસૂરિએ રવિષેણ અને વિમલસૂરિ વિષે ઉલ્લેખ કર્યો છે. ઉદ્યોતનસૂરિનું ઉપર્યુક્ત પુસ્તક ઇ. સ. પછી ૭૭૭ ના અરસામાં રચાયું ગણાય અને તે ઉપરથી જ પઉમચરિયના કર્તા વિમલસૂરિ અને પ્રશ્નોત્તરમાલાના કર્તા વિમલ ભિન્ન છે. કારણ કે અમોઘવર્ષ ઈ. સ. પછી ૮૧૫-૮૭૭ ના અરસામાં ( જીઓ સ્મિથનો હિંદને પ્રાચીન ઇતિહાસ ) થઈ ગયે. અને સૂક્તિસંગ્રહમાં તેનું નામ કઈ કઈ સ્થળે જણાય છે. આ લેખકને બીજી એક પ્રશ્નોત્તરમાલા જેવાને લાભ મળ્યો હતો. તેમાં લખ્યું છે કે “ શ્રી શંકરાનંદથી રચાએલી” અને તેની સાથે વળી રામચંદ્રભટની ટીકા પણ છે. ( જુઓ પ્રશ્નોત્તરમાલા. ગોપાલનારાયણની કંપની) પણ આ પ્રશ્નોત્તરમાલામાં, કાવ્યમાલામાં છપાએલી પ્રશ્નોત્તરમાલાના જેવી છેલ્લી કડી નથી.
હવે અન્યના સાહિત્યની મદદથી વિમલસૂરિએ આપેલો રચનાકાલ લેખક ખરો ઠરાવવા માટે યથાશક્તિ પ્રયાસ કરશે. પઉમચરિયના કર્તાને મહાભારત જાણીતું હતું એ વાત નિર્વિવાદ છે. પઉમરિયમાં જુદાં જુદાં અસ્ત્રોનાં નામો આપ્યાં છે. આ બધાં રામાયણમાં પણ આવે છે. રામાયણની જેમ મહાભારતના અમુક પ્રસંગેનાં ફક્ત અમુક સ્થલે જ નામો આપી નિર્દેશ કર્યો છે. એક વાર રામાયણ અને મહાભારતનો ચોખા ઉલ્લેખ કર્યો છે. વિમલસૂરિને મનુસ્મૃતિ પણ જાણીતી હોવી જોઈએ તેમ તેમના થોડાંક વાકયા. ઉપરથી અનુમાન કરી શકાય છે. વિમલસૂરિ બ્રાહ્મણોના યોગશાસ્ત્રને જરુર જાણતા હોવા જોઈએ. વિમલસૂરિ પઉમરિયમાં જે અનેક વિદ્યાઓનો ઉલ્લેખ કરે છે તે વિદ્યાઓ યોગના અભ્યાસીને અજ્ઞાત નહિ હોય. (વધુ વિગત માટે જુઓ “કલ્યાણુ” નો વિશિષ્ટાંક નામે યોગાક). ૫ઉમચરિયમાં અર્થશાસ્ત્રને ઘણીવાર ઉલ્લેખ આવે છે અને તે અર્થશાસ્ત્ર બીજું કોઈ નહિ પણ કૌટિલ્યનું જ અર્થશાસ્ત્ર હોવું જોઈએ. કૌટિલીય અર્થશાસ્ત્રમાં ફલે, પુષ્પો, જુદી જુદી લતાઓ, વૃક્ષે વિગેરેનાં ઘણું નામ જોવામાં આવે છે. પઉમરિયમાં તેથી પણ અધિક નામે જોવામાં આવે છે. અર્થશાસ્ત્રમાં જુદી જુદી જાતના હીરા, મોતી, વિગેરેનો ઉલ્લેખ છે. પરમચરિયમાં ઘણી જાતના હીરા, માણેક વિગેરે ઉલ્લેખાએલાં છે. ખાસ કરીને જાણવા જેવું છે એ જ છે કે કૌટિલીય અર્થશાસ્ત્રમાં હત્યાધ્યક્ષ અને હસ્તિપ્રચાર નામના પ્રકરણમાં જે રીતે હાથીને મહાત કરવાની અને સારા હાથીના જે ચિકો આપ્યાં
શતાબ્દિ ગ્રંથ]
* ૧૨૧ કે

Page #897

મહાકવિ વિમલસૂરિ અને તેમનું રચેલું મહાકાવ્ય પઉમરિય છે તે બધા પઉમરિયમાં એક જગ્યાએ બહુ જ સુંદર રીતે આપ્યાં છે. આ ઉપરથી વિમલસૂરિ અર્થશાસ્ત્રને જાણતા હતા એ વાત ચોક્કસ છે. વિમલસૂરિએ ચતુર્દશપૂર્વધર શ્રુતકેવલી આચાર્યશ્રી ભદ્રબાહુસ્વામીના ગ્રંથોનો સારો અભ્યાસ કર્યો હશે એમ પઉમરિય ઉપરથી જણાય છે. શ્રી ભદ્રબાહુએ વસુદેવરાય ચરિત નામનું સપાદલક્ષ લેક પ્રમાણ અદ્યાપિ અપ્રકટ પ્રાકૃત કાવ્ય રચ્યું હતું. આ ગ્રંથ પણ વિમલસૂરિએ વાંચ્યા હોવા જોઈએ. પઉમરિયમાં એક જગ્યાએ સાધુનું જે વર્ણન આવે છે તે વર્ણન દશવૈકાલિક નિર્યુક્તિમાં ભદ્રબાહુએ આપેલા વર્ણન સાથે સરખાવી શકાય તેમ છે. આવશ્યક નિર્યુક્તિમાં ભગવાન ઋષભદેવજીનાં સમય પહેલાં દેશની સ્થિતિનું જે વર્ણન છે તે વર્ણન પઉમરિયમાં સરખાવી શકાય તેમ છે. શ્રી કલ્પસૂત્ર એ આચાર્યશ્રી ભદ્રબાહુએ સમુદ્રત કરેલું મનાય છે. કલ્પસૂત્રમાં જે અનેક પુષ્પો, લતાઓ, વૃક્ષો વિગેરે આવે છે તે કરતાં અધિક પઉમરિયમાં સાંપડે છે. કલ્પસૂત્રમાં જે અનેક હીરા, મેતી, વિગેરે આવે છે તે કરતાં અધિક ૫ઉમરિયમાં નોંધાયા છે. ક૯પસૂત્રમાં શ્રી મહાવીર પ્રભુની જન્મકંડલી આપી છે પણ તેમાં ચામું લગ્ન આપ્યું નથી. તે લગ્ન તે જરુર નક્કી કરી શકાય તેમ છે જ. પઉમરિયમાં પણ હનુમાનની કુંડલી આપી છે ત્યાં પણ લગ્ન નક્કી થાય તેમ છે. કલ્પસૂત્રમાં અભિષેકનું જે વર્ણન આવે છે તેની છાપ પઉમચરિયના તે વર્ણનમાં આવે છે. કલ્પસૂત્રમાં સિદ્ધાર્થનાં આભૂષણો, વિદ્યાશાસ્ત્રની માહિતી, નિમિત્તશાસ્ત્રની માહિતી, નાટ્યકલા અને સંગીતશાસ્ત્રની માહિતી, વિમાનની ચિત્રવાળી ભીતિ વિષે માહિતી ઇત્યાદિ બાબતો પઉમરિયમાં તે તે વિષય પરત્વે જે જે માહિતી આપી છે તે કરતાં જરા ઓછી છે અને તેથી જ પઉમરિય કલ્પસૂત્ર કરતાં અર્વાચીન છે. બીજું એક સચેટ દષ્ટાંત લઈએ. કલ્પસૂત્રમાં મહાવીર પ્રભુના દર્શન કરવા લેક ઉત્સુક છે. તે સમયનું કલ્પસૂત્રનું વર્ણન અને ત્યારપછી પઉમચરિયના ઉપર ઉલ્લેખાએલાં વર્ણનો અને ત્યારપછી અશ્વઘોષ, કાલિદાસ, બાણ વિગેરેનાં ઉપયુક્ત વર્ણને લઈએ તો જણાય છે કે પઉમચરિયનું સ્થાન મધ્યમાં જ આવે છે. પઉમચરિયના પછીના ગ્રંથમાં તેનું આબેહુબ વર્ણન છે. વળી કલ્પસૂત્રમાં જે થોડા ધાત્વાદેશો આવેલા છે તે પઉમચરિયાન્તર્ગત ધાત્વાદેશે કરતાં પ્રમાણમાં બહુ જ અલ્પ છે. આ બધું એ જ સૂચવે છે કે કલ્પસૂત્ર પઉમરિય કરતાં પ્રાચીન છે. પઉમરિય ઉપર આગમોની પણ ઊંડી અસર પડી છે. દા. ત. નરકનાં વર્ણને પણ જૂનાં ધાર્મિક પુસ્તકમાં આપ્યાં છે તેવાં જ છે. હવે તત્વાર્થસૂત્ર જોઈએ. ઉમાસ્વાતિ ઉચ્ચનાગરી શાખાના હતા. તસ્વાર્થના (સ્વપજ્ઞ ભાષ્ય બાદ કરતાં ) જૂનામાં જૂના ટીકાકાર પૂજ્યપાદ આશરે પાંચમાં અગર છઠ્ઠા સૈકામાં થઈ ગયા. ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર, કણાદસૂત્રો (કે જે આશરે ઈ. સ. પછી ૧ લા સેકાના અરસામાં લખાયા હોવાનું મનાય છે. ) કરતાં વધારે પ્રાચીન છે. તત્ત્વાર્થસૂત્રનાં અમુક સૂત્રે ઉત્તરધ્યયનની છાયા જેવા જ છે અને કણદસૂત્ર સાથે સરખાવી શકાય તેમ છે. દા. ત. દ્રવ્ય, ગુણ, કાલ વિગેરેનાં સૂત્રો. વળી યોગસૂત્ર ભાષ્ય અને તત્વાર્થભાષ્ય ઘણી જગ્યાઓએ સરખાવી શકાય તેમ છે. ન્યાયદર્શનનું વાસ્યાયન ભાષ્ય અને ઉમાસ્વાતિનું ઉપર્યુક્ત ભાષ્ય અમુક સ્થલેએ લગભગ સરખું જ છે. દા. ત. અર્થપત્તિ, અભાવ, સંભવ વિગેરે બાબતે. ઉમાસ્વાતિ વિજ્ઞાનવાદીઓને “તન્ત્રાન્તરીય ” એમ કહી સંબોધે છે. આ બધી બાબતો ઉપરથી આપણે કહી શકીએ કે ઉમાસ્વાતિ આશરે ઈ. સ. પછીના ૧લા સૈકાના અરસામાં થઈ ગયા હતા. (વધુ વિગત માટે જુઓ પં. સુખલાલજીસંપાદિત તત્ત્વાર્થસૂત્ર). પઉમરિય અને તત્ત્વાર્થાધિ
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #898

. શાંતિલાલ છગનલાલ ઉપાધ્યાય
ગમસૂત્રભાષ્યમાં ઘણી જગ્યાએ સરખામણી કરાય તેમ છે. દા. ત. ભોગભૂમિનું વર્ણન, શ્રાવક અને શમણુધર્મનું વર્ણન, સાકાર અને નિરાકાર ધર્મ, જુદા જુદા કલ્પ, જમ્બુદ્વીપના પર્વત, નદીઓ, દ્રવ્યના જુદા જુદા ભાગો અને તેના (જીવ અને અજીવના ) પેટા ભાગો અને તેના ( સંસારી જીવની ) પિટા ભાગે, લેકપુરુષનું વર્ણન, કાલગણનાનું વર્ણન એ બધા દાખલાઓ સરખાવી શકાય તેમ છે.
પાદલિપ્તાચાર્ય પણ વિક્રમના પહેલા શતકમાં જ થઈ ગયા. તેમની તરંગવતીમાં પણ ઘણું દેશી શબ્દો હોવા જોઈએ એમ વીરભદ્દ કે વીરભદ્રના શિષ્ય ગણિ નેમિચંદ્ર રચેલા તેના સાર ઉપરથી જણાય છે. દુર્ભાગ્યવશાત તરંગવતી અત્યારે અપ્રાપ્ય છે પણ નેમિચંદ્ર તેને સંક્ષિપ્ત સાર લખ્યો છે. ઉમરિયમાં જે દેશી શબ્દ આવે છે અને નેમિચંદ્ર જે લખ્યું છે તે ઉપરથી તત્કાલીન અને તપૂર્વીય પ્રાકૃત સાહિત્ય વિષેના આ લેખકના નસ્રોદ્ગારને પુષ્ટિ મળે છે. પાદલિપ્તની નિર્વાણકલિકામાં પણ ગ્રહે અને નક્ષત્રોને સારે ઉલ્લેખ થયેલ છે. (જુઓ નિર્વાણકલિકા અહંતના વર્ણાદિક્રમ વિગેરે ). આ ઉપરથી પઉમચરિયામાં આવતી તેવી માહિતી વિષેના લેખકના વિચારને પુષ્ટિ મળે છે. આ ઉપરથી કહેવાનું તાત્પર્ય એટલું જ કે વિમલસૂરિ, ઉમાસ્વાતિ, પાદલિપ્ત એ ત્રણે ય એકબીજાથી બહુ જ ટૂંકા અંતરમાં થયા હતા.
પઉમરિયમાં અમુક પ્રસંગે કામશાસ્ત્રાનુસાર જ વર્ણવ્યા છે. દા. ત. હનુમાનને સુરતક્રીડાના પ્રસંગ, દશાનનની વિરહ વેદના, મધુપિંગલના અતિસુન્દરી સાથેના પ્રેમપ્રસંગની શરૂઆત અને વિકાસ, ભવનપાલી દેવીના નૃત્ય પ્રસંગે અમુક શારીરિક હાવભાવનું વર્ણન, આશક અને માશુકની મનોવેદના વિગેરે વિગેરે બાબતો બતાવે છે કે કામશાસ્ત્રથી વિમલસૂરિ પરિચિત હોવા જોઈએ. બુદ્ધચરિત્રને કર્તા અશ્વઘોષ પણ વિમલસૂરિ પછી તરતજ થયો હો જોઈએ. પઉમરિયમાં ઉલ્લેખાયેલા હાવભાવ તે જાણતો હોવો જોઈએ. રામ, રાવણ, લવ અને કુશ વિગેરે વિગેરે વિશિષ્ટ નરવરના દર્શનાકાંક્ષાવાળી સ્ત્રીઓનાં વર્ણને પઉમચરિયામાં ત્રણ ચાર જગ્યાઓએ સારાં કર્યા છે પણ અશ્વઘોષનું તેવા પ્રસંગનું ફક્ત એક જ વર્ણન, કાલિદાસનાં રઘુવંશ અને કુમારસંભવમાં તેવાં વર્ણને, બાણભટ્ટનું તેવું એક વર્ણન, પઉમચરિયના વર્ણનોને ઢાંકી દે છે. પઉમચરિયનું ક્રીડાગ્રહમાંની ક્રીડાઓનું વર્ણન અશ્વઘોષ અને કુમારદાસે બીજી રીતે બહુ જ સુંદર કર્યું છે. કાલિદાસ, દિદ્ભાગ, કુમારદાસ, ભવભૂતિ, જયદેવ વિગેરે કવિ
એ રામકથાને અપનાવતાં આપણને સાહિત્યના અમરપ્રસંગે (Flashes of immortality ) કેવા અને કેટલા આપ્યા છે તે તો જાણીતું જ છે. દશકુમારચરિત્રમાં પણ પઉમરિયમાં ટૂંકાણમાં આવતી ઘણી વાતે વિસ્તારપૂર્વક લખવામાં આવી છે.
આ બધી વિગતે રજુ કરી આ લેખક એ જ નમ્ર અભિપ્રાય ઉચ્ચારે છે કે વિમલસૂરિએ આપેલ વિરસંવત ૨૩૦ પઉમચરિયના રચનાકાલ માટે ખરો જ છે. જેમ ઉમરિયના રચનાકાલ વિષેના આ લેખકના મંતવ્યમાં અનેક વિચારમન્થનાન્ત ફેરફારો થયા અને અન્ત કવિની સાથે આ લેખક સન્મત થયા તેમ અન્ય વાચકો પણ થાય એ જ હાર્દિક અભિલાષા.
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૧૨૩ -

Page #899

ઊઠે
ઊઠ અય ગાફિલ ! સ્ડામે ઊભું જો જો
આલમને ઉંમરતું જો તૈયારી છે. એ જ સાચો તા
જન્મ જીવન જોગે વિધવિધ નિશ્ચય જ્યાં નિસર્ગ તણેા ત્યાં
લે સામગ્રી થા તૈયાર; કરવાને
મૃત્યુ
સત્કાર;
એ તે આવે હસતા હૈડે, હારે આંસુડાં કાં નયને ? જો પહેલી છેલ્લી સઘળે; કાં રડતા જાવું નયને ?
લે લે હૈડાથી હરખી, મૃત્યુ નૂતન જીવન જ્યેાતિ. પર્યાયગતિ પરિણામે; શાને દિલડે દાઝે ?
લે લે ભાવથકી ભેટી, મૃત્યુ મનથી ભય મ્હેલી.
ઘણાં જીવન તાયે એવાં
આજકાલ સોસકળ અનુભવ જો જો અંત વિચારી; સુખદુઃખ અનુભવ ચારી;
રડવું શાને ? જે છે અંતે રડનારાં દીસે ના રહેતાં
તે
કર સ્વાગત શાંતિથી વ્હાલા ! આદર અતિથિભાવે;
એ તુજ કારણ તુજ આંગણીએ
* ૧૨૪
વઢે જગ લઘુ જીવન મીઠાં, ુને શી દીર્ઘ રહી ઇચ્છા ? સાચુ કાં ના કરવું? પછી કાં દિલ ડરવું ?
કાં ના ભાવથકી ભળવું ? શાને વ્યર્થ હૃદય ડરવું ?

હા ભૈટુ હા ભૈડુ વ્હાલા ! આવ આવ એ મૃત્યુ ! આજ કાલ સાચુ છેવટ તેા યમ
અંતર દુ:ખ વે ? લે લે ભાવથકી હવે ઉર—ડંખ નહિ
નિવન જીવનરસ લાવે;
લે લે ભાઈ ! હવે ભેટી, છેડીને ઉરતણી
ઉદાસી.

ભેટું
વે
* PDF
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #900

[ શ્રી ધૂમકેતુ એ પ્રસિદ્ધ ગ૯૫કાર, નિબંધ-લેખક અને વિવેચક છે. તેમનાં પુસ્તકો તણખા, ભાગ ૧ થી ૩, અવશેષ, જલબિન્દુ વગેરે સારી ખ્યાતિ પામ્યાં છે. અર્વાચીન લેખકોમાં નાની વાર્તાઓના લખનાર તરીકે તેઓ અજોડ છે. તેઓ તત્ત્વજ્ઞાનીની દૃષ્ટિથી વાર્તાઓમાં પણ અનેક તત્ત્વક આપે છે. નિબંધકાર ઉપરાંત વિવેચક તરીકે નવીન અને સૂક્ષ્મ દૃષ્ટિબિંદુઓ રજુ કરી તેમણે પોતાનું અનેકવિધ સામર્થ્ય બતાવી આપ્યું છે. આ લેખ ટૂંકો છે છતાં તેમાંથી ગ્રહણ કરવા જેવું જેનોને જરૂર મળશે.– સંપાદક, ]
જીવનમાં અહિંસાને સ્થાન છે, એનો એક વ્યાપક અર્થ એ છે કે પ્રાણીમાત્ર પ્રત્યે સહાનુભૂતિથી જોવાનું ધર્મવ્રત માણસ સ્વીકારે છે. એ ઉપરાંત અહિંસાની પણ અધમ, મધ્યમ ને ઉત્તમ એવી ત્રણ કોટી હોઈ શકે. જીવમાત્રની હિંસાથી દૂર રહેવું એ
એક પ્રકારની અહિંસા-પણ એ અધમ કટીની. એથી ઉંચી કોટી એ કે કાયિક અહિંસા - શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
૧૨૫ *

Page #901

વ્યાપક અહિંસા ઉપરાંત વાણી અને મનથી પણ અહિંસા સેવવી; પણ સર્વોત્તમ અહિંસા તા એ છે કે જેમાં મનુષ્યને પ્રેમધ વિશ્વના પ્રેમધની સાથે સંવાદી બની જાય છે.
એવા પ્રેમધર્મ એ જ અહિંસાનું ખરું રહસ્ય છે. એવા વિશ્વવ્યાપી પ્રેમધર્મ સ્વીકાર્યા વિના કોઈ પણ મનુષ્ય પેાતાને, માત્ર જીવમાત્રની હિંસાથી દૂર રહે છે એટલા કારણે, સાચા અહિંસક ગણી શકે નહિં. ખરી વાત એ છે કે અહિંસા એ પ્રેમ-સરણીનું છેલ્લામાં છેલ્લુ પણ અનિવાર્ય પગથિયુ છે. એ પગથિયા ઉપર ચડતાં ચડતાં છેવટે મનુષ્ય • હિંસા પરમો ધર્મઃ ’-એવી વિશ્વવ્યાપી પ્રેમધની ભૂમિકા મેળવે છે. એ ભૂમિકાને મેળવવાનું મંથન કર્યા વિના કેવળ પહેલા પગથિયા ઉપર જ મનુષ્ય સ્થિર થઇ એના વિકાસ રૂ ંધાઈ જાય છે.
જાય તેા
અહિંસામાં એક બીજો પણ અર્થ છે. અહિંસા નિયમવડે મનુષ્ય વિશ્વ સાથેના પેાતાના સંબંધોના વધારે ઝીણવટથી અભ્યાસ કરી શકે છે. એ અભ્યાસને પરિણામે એ જોઇ શકે છે કે જેને એ વ્યવહાર માને છે તે ખરી રીતે હિંસા છે. એ હિંસાથી ખચવા માટે એણે પ્રયત્ન કરવા હાય તા એણે એના વ્યવહારના અર્થ પણ ફેરવવા રહ્યો. વ્યાજ લેવું એ વ્યવહાર છે; ભાઇએ ભાગ પડતાં ભાઇની વિધવાને રાવરાવી મૂકવી એ વ્યવહાર છે. કદાચ એ જ હાંશિયારી કે ચાલાકી છે; પરંતુ એ સર્વ ઓછાવત્તા હિંસાના જ પ્રકારે છે. પેાતાને અહિંસક કહેનારા માણસ આવા હિંસક સંબધા વિષે ઊંડા વિચાર કરી જાતનિર્ણય કર્યા વિના રહી શકે જ નહિ. એ ઊંડા વિચાર અને એવા નિ ય પર લાવશે કે જરૂરિયાત કરતાં વધારે સ ંગ્રહ કરવાની લાલસામાં જ હિંસા માત્રનું મૂળ રહ્યું છે. અને તેથી વ્યવહારનુ શુદ્ધિકરણ કર્યા વિના અહિંસામાનું સાચું પાલન કરવાના કોઇ માણસ દાવેા કરે તેા એ તદ્દન જૂઠાણું છે.
વ્યવહારનું શુદ્ધિકરણ, માનવ માનવ સાથેના-અને ખીજા સઘળા સબધામાં પ્રેમધર્મ ને મહત્ત્વને સ્થાન આપી, બીજા બધા લાભને ગાણુ સ્થાન આપશે. અહિંસામાં વિશ્વવ્યાપી ધર્મ અનવાનું બળ રહ્યું છે તે આવી સાચી ઉપાસના હોય ત્યારે જ શકય બને છે. ધર્મનાં બે સ્વરૂપે આચાર-અને વિચાર–એ અને ત્રાજવાને સ્થિર ને સમ રાખવા માટે માનવદેહ દાંડીરૂપ ગણાવા જોઇએ. માનવદેહની એ જ વિશિષ્ટતા છે. અહિંસા એ હરેક મનુષ્યના ને હરેક પળના ધર્મ છે. પછી એની ઝીણવટભરેલી સમાલેાચના કર્યા વિના કે સમયા વિના કેવળ શબ્દાર્થ ને જ વળગી રહી, એના નકારાત્મક ભાગને પ્રધાન રૂપ આપવામાં આવે તા એના ખરેખરા મહત્ત્વના અર્થ-વિશ્વવ્યાપી પ્રેમ-એ ગાણુ ખની જઈ અહિંસાધર્મીની ભવ્યતાને ખંડિત કરે છે. એટલા માટે અહિંસા શબ્દ ખૂબ વ્યાપક અમાં અને નિત્યજીવનના વણાટમાં લેવાની જરૂરિયાત છે. ત્યારે જ એ શબ્દમાં જે વિશ્વવ્યાપી સજીવન ખળ રહ્યુ છે તે બહાર પ્રગટ થાય અને આ વિશ્વને પ્રેમમય કરી મૂકે.
* ૧૨૬
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #902

A [ લેખક મુનિ જૈન ઇતિહાસ, 'સDjદનJR
ધાર્મિક સાહિત્યમાં ઘણો સારો રસ લે છે અને તેને લગતા વિવિધ લેખ જૈન પત્રમાં પ્રકટ કરાવે છે. પ્રમાણનયતત્ત્વાલક, સિદ્ધહૈમવ્યાકરણ આદિ ગ્રંથનું સંશોધન તેમણે કર્યું છે. પોતાના વિહારમાં જે જે ગામ, શહેર આવે તેમાં જૈન મંદિર, ભંડારો વગેરેમાંના પ્રાચીન અવશેષે રહ્યા હોય તેની શોધમાં રહી, ઉપલબ્ધ થતું જાય તેની નોંધ કરી લઈને તેનું પ્રકટીકરણ પ્રસંગ આવ્યે તે મુનિ કરતા જાય છે. એ પ્રમાણે નાગદા ગામ પર લેખ લખેલ છે. આનું અનુકરણ સર્વ જૈન મુનિઓ કરે તે સાહિત્ય અને ઈતિહાસની સામગ્રીમાં કેટલો બધો વધારે થાય ! હજીયે તેઓ ચેતશે અને જીર્ણશીર્ણ થતા અવશેષોને ઉદ્ધાર કરશે-સંપાદક]
PITTF5
fi&G
& C)003.032CE
IN:
5 ||
=
કાળનું ચક બહુ જ જમ્બર અને અપ્રતિહત છે. તેની કૃપાથી મોટાં મોટાં પરિવર્તન થાય છે. એક કાલે જે સમૃદ્ધ હોય તે બીજે સમયે કંગાલ બને છે. મોટાનું નાનું, જલનું સ્થલ, સ્થલનું જલ, શહેરનું સ્મશાન બને છે. ઈતિહાસના પૃષ્ઠોમાં જે મોટાં શહેરે-નગરોના ઉત્તમ ઉલ્લેખ લખાય છે તે શહેરમાં કેટલું પરિવર્તન થયું છે ? આજે તે તેનું નામનિશાન જ નથી રહ્યું, કાં તે એક અતિ શુદ્ર ગામડાઓનાં રૂપમાં પરિવર્તિત થયા છે. જે કાલે તે શહેરે હતાં ત્યાં અનેક બનાવો, સત્કાર્યો અને પરાક્રમો થયાં હતાં તે જાણવાનું સાધન અત્યારે પુસ્તકો અને શિલાલેખો છે. એવા શહેરોમાં “નાગ હદ” નામના નગર વિષે અહીં લખવા વિચાર છે.
પuntriinnounlittincti[ kr
- -
%
પ્રાચીન ઉલેખેથી જણાય છે કે આ ગામનું જૂનું સંસ્કૃત નામ “નાગહદ' હતું.
હદ” શબ્દને સંસ્કૃતમાં અર્થ જલાશય-તલાવ થાય છે. સંભવ છે નામ કે આ નગર પાસે મોટું જળાશય (તલાવ) હોય, જેનું કુદરતી
સૌન્દર્ય આકર્ષક હોય. કેમકે મેવાડમાં સ્થલે સ્થલે એવાં મોટાં તલા જયસાગર, રાજસાગર, ઉદયસાગર, ફતેહસાગર આદિ છે કે જે મનુષ્યકૃત સમુદ્રની ઉપમાને ધારણ કરે છે અને દુનિયાના તલામાં મોટું સ્થાન રાખે છે. દેશી ભાષાના તથા
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૧૨૭ *

Page #903

નાગહૃદ નગર અને ત્યાંના શિલાલેખ પ્રાકૃતભાષાના ગ્રંથોમાં અને કેટલાક શિલાલેખમાં આનું નામ “નાગઢહ” પણ મળે છે. તે નામ જુદું નથી, પરંતુ પ્રાકૃત ભાષાનું નામ સમજવું કેમકે સંસ્કૃત ‘ હદ’ શબ્દનું પ્રાકૃતમાં કહ'' થાય છે.
ધીરે ધીરે દેશી ઉચ્ચારણમાં અપભ્રંશ થઈ “દ્રહ” નો “હા”, એટલે કે લોકભાષામાં “નાગદ્રહ” નું “નાગદા” તરીકે આ ગામ પ્રસિદ્ધ થયું. અત્યારે પણ તે જ નામથી ઓળખાય છે.
અત્યારે જે સ્થળે મેવાડનું મુખ્ય શહેર ઉદયપુર છે ત્યાંથી પાકી સડકે સ્થાન
ઉત્તર દિશામાં ૧૩ માઈલ ઉપર આ ગામ એક નાનકડા ગામડાના રૂપમાં છે. આ “નાગ હદ” કોણે ને કયારે વસાવ્યું ? તેને પત્તો લાગ્યો નથી, પણ વિક્રમ
સં. ૧૧૯૨ પહેલાનું આ ગામ એટલે કે ૮૦૦ વર્ષનું જૂનું છે એમ પ્રાચીનતા “વાઘેલા” તલાવની પાસે ડુંગરની તલેટીમાં આવેલ પાર્શ્વનાથના મંદિ
રમાં પબાસણ નીચેના લેખથી જણાય છે. એક કાલે “નાગહિદ ” નગર મેવાડની રાજધાની હતું. સેંકડો વર્ષો સુધી આ સૌભાગ્ય ઉક્ત નગરને મળ્યું હોય એમ લાગે છે. આ નગર પહેલાં સમૃદ્ધ, વિખ્યાત અને ધાર્મિક, વીર અને કલાકાર લેકથી - શોભિત હતું. “અદબદજી ” નામથી પ્રસિદ્ધ શ્રી શાંતિનાથ ભગવાનના પબાસણની નીચેના લેખમાં આ ગામનું નામ “દેવકુલપાટક” લખ્યું છે. આનાથી તો એમ જણાય છે કે આ ગામ “દેવકુલપાટક ” (દેલવાડા) સુધી લાંબું હતું અને વિ. ૧૪૯૪ માં એટલે કે કુંભારાણાના વખતમાં આ બધા ભાગનું નામ “દેવ કુલપાટક” હતું. મહારાણા મોકલ અને તેમના પુત્ર મહારાણા “કુંભા” ના સમય સુધી તો આ નગર પૂબ જાહોજલાલીવાળું હતું, એમ તે સમયનાં અનેક મંદિરો, તલાવો, વાવડીના ઉત્કીર્ણ લેખોથી જણાય છે. અહીંના રાણુઓ મુસલમાન બાદશાહો સામે ઝમવામાં અગ્રેસર હતા.
૧ “ હૃહો ” રાત્રે જારથોચૈત્યો મવતિ સિદ્ધહેમચંદ્ર વ્યાકરણ. ૮-૪-૧૨૦.
૨ પ્રાચીન જૈન ગ્રંથોમાં “નાગહદ 'ના અનેક ઉલ્લેખ મળે છે જેથી તે એક જૈન તીર્થ હતું એમ લાગે છે. જેમકે –
“ઢવાનું ‘નાદ્રા” વત્રો?” મેઘાની તીર્થમાલા ૭૬
સ્થિતીથ........... શ્રી મુનિસુંદરકૃત ગુર્વાવલી ૩૯ ના દ્રષ્ટિ નમી શ્રીસ્ત્રવિત્રાસ ” શીલવિજયકુત તીર્થમાલા.
“ નાદ્રિ પર્વ તું નમી છૂટ ” શ્રી જિનતિલકકૃત તીર્થમાલા. ૩ આ ગામ “ નાગદા” ( નાગ હદ ) થી ઉત્તરમાં ચાર માઈલ છે. આનાં પ્રાચીન નામ ‘દેવકુલપાટક' “ દેઉલવાડા ” “ દેઉલા” વિગેરે છે. અત્યારે આનું નામ “દેલવાડા ” છે. અહીં ૪ જૈનમંદિર છે. અહીંના પ્રાચીન શિલાલેખોનો સંગ્રહ કરી પૂજ્યપાદ ગુરુદેવ શ્રીવિજયધર્મસૂરિ મહારાજે દેવકુલપાટક” નામનું મૌલિક પુસ્તક લખ્યું છે, તેમાં દેલવાડા વિષે સારો પ્રકાશ પાડ્યો છે.
* ૧૨૮ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #904

મુનિશ્રી હિમાંશુવિજ્યજી પ્રાચીન મંદિરો
આહિર, મેવાડ” એ ધર્મ દેશ છે. તેના રાણા ધર્મરક્ષક રહ્યા છે તે કારણે
“ જ મેવાડ ભૂમિ (દેશ) તેરસો જેટલાં વર્ષો સુધી સીદીયા વંશના અને થાના રાણાઓના હાથમાં રહી છે. હજી પણ છે.
મેવાડ રાજ્યમાં દરેક ધર્મ અને ધર્મવાળાઓને સારી સરખી ઇમદાદ મળી છે. તેથી મેવાડમાં ધર્મ—ધર્મસ્થાન અને ધર્મભાવનાઓને સારા વિકાસ સધાય છે, તેથી જ તો અનેક સંગ્રામ અને રાજખટપટની જેમ સંખ્યાબંધ ધાર્મિક ઉત્સ, પ્રતિષ્ઠા-મહોત્સવ પણ આ “નાગહદ” નગરે જોયાં છે. વીર, ધીર, ગંભીર સંતોનાં એણે દર્શન કર્યા છે. રાજનૈતિક, ધાર્મિક અને સામાજિક અનેક બનાવોના સાક્ષીભૂત એવા પર્વત-શિખરે, તલાવે, મંદિર અને જમીન માપણે એ ભૂતકાળને ઈતિહાસ હજી ય યાત્રિકોને સંભળાવે છે. સ્થલે સ્થલે જમીન ઉપર કે પહાડ ઉપરનાં સુંદર શિલ્પવાળા ગગનચુંબી જૈન મંદિરેએ મેવાડના રાજા અને પ્રજાજનોની ચડતી-પડતી જોઈ છે, તડકા-છાયા સહ્યાં છે.
કહેવાય છે કે એક વખતે અહીં ૩૫૦ જેનમંદિરોની ઝાલર (ઘંટ) સંધ્યા વખત વાગતી, હજારે ધર્મપ્રિય લેક દેવમૂર્તિનાં દર્શન કરી આત્માને પ્રસન્ન કરતા પણ આજે તે ૩૫૦માંથી અહીં ફકત એક જ જૈનમંદિરમાં મૂર્તિઓ રહી છે અને મહિનાએમાં કંઈક જૈન યાત્રી આવે છે. આ મંદિરમાં શ્રી શાંતિનાથ ભગવાનની પદ્માસનમાં બેઠેલી ૯ ફુટ ઉંચી શ્યામ પાષાણુની સુંદર મૂર્તિ છે. મૂર્તિની રચના ધ્યાન ખેંચનારી છે. નીચે મેટું પબાસણ પણ સુંદર છે. પહેલાં આજુબાજુ પરિકર અવશ્ય હશે* પણ તે ગમે તે કારણે નષ્ટ થઈ ગયું છે. ' આ મૂર્તિ નીચે એક મોટો શિલાલેખ છે તે સ્પષ્ટ વાંચી શકાય છે. તેની નકલ અમે ઉતારી છે, પણ ગુરુદેવ શ્રીવિજયધર્મસૂરિ મહારાજના “દેવ કુલપાટક’ પુસ્તકમાં તે લેખ છપાઈ ગયો હોવાથી અહીં હું આપતા નથી. તેનો ભાવ આ પ્રમાણે છે:-“સં. ૧૪૪ના મહા સુદિ ૧૧ ગુરુવારે મહારાણા કુંભાના રાજ્યમાં એસવાલ જાતિના “નવલક્ષ” (નવલખા) શાખામાં થએલ સારંગ નામના શ્રાવકે આ મૂર્તિ ભરાવી છે અને ખરતરગચ્છના શ્રી જિનસાગરસૂરિએ આ મૂર્તિની પ્રતિષ્ઠા કરી છે.”
આ મંદિરમાં રહેલ શાંતિનાથની મૂર્તિને અત્યારે “અદબદજી” કહે છે. તેનું કારણ આ લાગે છે કે મૂર્તિ બહુ મોટી-સુંદર છે તેમ મૂર્તિ નીચેના શિલાલેખમાં પણ લખ્યું છે કે “નિમમમૃત ” અર્થાત્ આ બિબ “અદ્દભુત” છે. આ બે કારણેથી
૪ કેમકે આ મૂર્તિ નીચેના શિલાલેખમાં “શ્રી શાંતિનનવ િતારિર #I લખ્યું છે. - ૫ નવલખા ગામના લોકોએ પંદરમી સદીમાં દેલવાડી વિગેરે અનેક સ્થલે મેવાડમાં મૂર્તિઓ ભરાવી છે, તથા ખરતરગચછના જિનરાજસૂરિ, જિનવર્ધનસુરિ, જિનચંદ્રસૂરિ અને જિનસાગરસૂરિએ ઘણું પ્રતિષ્ઠા કરી છે. જુઓ. “દેવકુલપાટક” પૃ. ૨૫ લેખ નં. ૧૮
શતાબ્દિ મંથ ]
* ૧૨૯ જ

Page #905

નાગર્હદ નગર અને ત્યાંના શિલાલેખો
આ મૂર્તિની “અદ્ભુતજી” તરીકે પ્રસિદ્ધિ થઈ. અને તેનું મેવાડી ભાષામાં અશુદ્ધ રૂપ થઈ “અદબદજી” તરીકે નામ થયું હોય એમ મને લાગે છે. આ મંદિર વિશાળ હતું. જીર્ણ થવાથી પાટણવાળા શ્રીયુત “લલુભાઈ” નામના શ્રાવકે (કે જેમણે અથાગ પરિચય અને અઢળક ધનથી મેવાડનાં સેંકડો જૈનમંદિરની સ્થિતિ સુધારી–સુધરાવી મહાન પુણ્ય-યશ મેળવ્યાં છે. મેવાડના જેને આ ધર્મપ્રેમી શ્રાવકનો ઉપકાર કદી વિસરી શકશે નહિ) અહીંને જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યા છે. યાત્રિકો માટે આ તીર્થસ્થળ છે. ઉંચી ટેકરી ઉપર મંદિર આવેલું છે, પણ રેલના રસ્તા ઉપર નહિ હોવાથી તેની પ્રસિદ્ધિ બહુ નથી થઈ.
આ મંદિરની પાસે જ જમણી બાજુએ એક બીજું પણ છે. જૈન મંદિર છે. તે બહુ જ મોટું તેમ શ્રી કેસરીયાજીના મંદિરની પદ્ધતિનું છે, પણ અત્યારે તે આખું મંદિર શૂન્ય-જીર્ણશીર્ણ છે, તેમાં મૂર્તિ નથી. તે સિવાય અહીં
મૂર્તિ છે. (લિંગ નથી). જુદી જુદી ટેકરીઓ
આવી મૂર્તિઓ જ્વલે ઉપર અને જમીન
જ મળે છે. એની ઉપર નીચે અનેક
પ્રતિષ્ઠા મહારાણા મંદિરો તૂટીફૂટી અવ
રાયમલે કરી છે. તે સ્થામાં શૂન્ય પડ્યાં છે,
વિષે સો લેકની જેમાં જૈન અને હિન્દુ
પ્રશસ્તિ પણ મંદિરના શિ૯પના ઉંચા નમૂના
દક્ષિણ દિશાના દ્વારા છે, ભાતભાતની કારી
ઉપર છે. અહીં સાધુ ગરી-નકશી છે. કેટલેક
ગોસાઈ રહે છે. આ સ્થળે શિલાલેખ
મંદિરની શિલ્પકળા પણ છે.
જોતાં તે પહેલાનું જેને આ ગામની પાસે
મંદિર હોય એમ લાગે લગભગ અર્ધો માઈલ
છે. હજી પણ કેટલીક દૂર હિન્દુઓનું એક
દેરીઓ ઉપર મંગળ તીર્થ છે, જેને “એક
મૂર્તિ છે તે જૈન તીર્થલિગજી” કહે છે. | મુનિશ્રી હિમાંશુવિજયજી કરની મૂર્તિ છે એમ મેવાડના રાણાઓ આ તીર્થને બહુમાનથી મેં નજરે જોયું છે. શ્રીમાન બૈરીશંકર જી. જુવે છે. આમાં ચતુર્મુખ મહાદેવજીની ઓઝા લખે છે કે તે “લકુલીશ” યા લકુ
* ૧૩૦ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #906

મુનિશ્રી હિમાંશુવિજયજી ટીશની મૂર્તિ છે, જે શિવનો અવતાર હતો. અત્યારે એકલિંગજી રાજના દેવસ્થાનખાતાનું છે. તેની આવક તીર્થ ખાતામાં જમા થાય છે. આ ગામમાં તૂટેલાં મંદિરે છે, જે પહેલાંના જેનમંદિરે પણ હાય ! - સદીઓથી પૂર જાહોજલાલીમાં રહેલું પ્રસ્તુત નગર દૈવગે એક ગામડાના રૂપમાં
પરિણત થયું. ચડતી અને પડતી, છાયા અને તડકો, દિવસ અને રાત, નગરને áસ સુખ અને દુઃખ અનુક્રમે આવે છે તેમ આ “નાગ હદ” ની ચડતી
પછી પડતી આવી. દિલ્લીના સુલતાન “સમસુદ્દીન અલતમશ* બાદશાહે મેવાડ ઉપર ચઢાઈ કરી આ રાજધાની જેવા નગરને તેડી નાખ્યું. તે પછી આ નગર સેંકડે મંદિર-મહેલ મકાનોના સ્મશાન જેવું બન્યું. અત્યારે આનું નામ “નાગદા” છે. ફક્ત નામનું જ તે ગામ છે. હલકટ જાતનાં ફક્ત ચાર પાંચ ઘર અહીં રહ્યાં છે. ખંડેર, જંગલ અને પર્વત ચૂપચાપ પ્રાચીન જાહોજલાલીનાં વૃત્તાન્તા સંભળાવે છે ! પક્ષીઓ મધ્યકાલની કીતિની યશગાથાઓ ગાય છે !
આ ગામની આસપાસ અનેક જેન–વૈદિક મંદિર, તળાવ, વાવડીઓમાંથી સંખ્યાબંધ શિલાલેખો અને બીજી વસ્તુઓ મળી શકે; પણ ઉદયપુર જેવા જૂના જમાનાના સ્ટેટને આ વસ્તુઓની કિંમત ક્યાં છે? થેડી સ્થિરતા દરમિયાન મને જે શિલાલેખે મળ્યા છે તે અહીં આપી દઈ સંતોષ માનું છું.
નાગઢ઼દ (નાગદા ) ના જૈન શિલાલેખો (१) सं. ११९२ वर्षे चैत्रवदि ४ रवौ देवश्रीपार्श्वनाथश्रींस्तलसंघशाचार्यचन्द्रभाया...।।
(२) सं. १३५६ वर्षे श्रावण वदि १३ णारेसा तेजलसुत संघपति पासदेव संघसमस्त णेनसाहइत श्रीपारसनाथ ॥
. (३) ॐ सं. १४२५ वर्षे ज्येष्ठ १४ बुधवारे ऊकेशवंशे नवलक्षागोत्रे साधुश्रीरामदेवपुत्रेण माल्हणदेविपुत्र......कास्केण निजभार्या । जिनशासनप्रभाविकाया हेमादेशाविकाया પુથાર્થ શ્રી તિરાતં વિનાનાં શારિર્ત..........તરપટ્ટે શ્રીરનારસૂરિમિઃ |
( આ ત્રીજો લેખ પાષાણના તૂટેલા ૧૭૦ જિનપટ્ટક ઉપર છે ) અત્યારે અદબદજી નામથી પ્રસિદ્ધ શાંતિનાથનું જે કવે. મંદિર છે તેમાં મૂલનાયકની નીચે એક માટે શિલાલેખ સં. ૧૪૯૪ ને છે. તેને ભાવાર્થ હું પહેલાં આપી ગયે છું.
આ મંદિરના સભામંડપમાં થાંભલા ઉપરનો એક લેખ આ પ્રમાણે છે –
૬ સહુ પહેલા બે લેખોઃ વાઘેલા તળાવની જમણી તરફ એક પર્વત છે. તેની તળેટીમાં એક પાર્શ્વનાથ ભગવાનનું જીણું મંદિર છે. ત્યાં પબાસણ ઉપર ત્રણ ટાંકા છે, તેની પડખે ખોદેલા છે. શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૧૩૧ જ

Page #907

નાગહૃદ નગર અને ત્યાંના શિલાલેખા
(४) संवत् १८७९ वर्षे वैशाखसुदि ११ सोमे साहाजी श्री जेठमलजी ताराचंदजी હોઠારીનાતશ્રી.. સાદનીશ્રી ઉદ્વેષની...
(૫) અમે જ્યારે ઉદયપુરમાં ચામાસુ રહ્યા હતા ત્યારે ત્યાંની વિકટારીયા લાયબ્રેરી અને મ્યુઝિયમ જોવા ગયા હતા. ત્યાં મ્યુઝિયમમાં એક આદિનાથ ભગવાનનું પરિકર છે. તેની નીચે આ પ્રમાણે લેખ મને વચાયા:
ॐ नागह्रदपुरे राणा श्रीकुंभकर्णराज्ये श्री आदिनाथबिंबस्य परिकरः कारितः । प्रतिष्ठितः श्रीखरतरगच्छश्रीमतिवर्धनसूरिभिः । उत्कीर्णवान् सूत्रधार धरणाकेन श्रीः ||
ટૂંકું અવલાકન
અહીં પાંચ શિલાલેખા આપ્યા છે જેમાંથી એકમાં સંવત્ નથી; બાકી બધામાં છે. પાંચમે શિલાલેખ પણ કુંભારાણાના સમયના છે કેમકે તેમાં તેનું નામ છે. કુંભારાણાને રાજ્યસમય વિ. સ. ૧૪૯૧ થી ૧૫૨૦ સુધીના છે. આ પાંચમાં વ. ૧૧૯૨ થી ૧૮૭૬ સુધીના લેખા છે.
પહેલાંના એ લેખા અત્યારે જે નાગદા ( નાગહદ ) ગામડું છે અને જ્યાં પાનાથતુ જૈન મંદિર હતુ ત્યાંના છે. તેની સામે મેટું તળાવ છે. તે કુંભકર્ણ રાણાના પિતા માલ રાણાના ભાઈ વાઘસિંહના નામથી બન્યું છે; તેથી વાઘેલાતળાવ કહેવાય છે.
ત્રીજા લેખમાં નવલક્ષ ગેાત્રનુ નામ છે. આ ગેાત્રના લેાકાએ ચાદમી સદીથી એગણીસમી સદી સુધી ઠેકાણે ઠેકાણે જૈન મંદિર બંધાવ્યાં હોય એમ મળેલા કેટલાક શિલાલેખેાથી જણાય છે. વિ. ૧૪૨૫ ના લેખમાં જિનસાગરસૂરિનું નામ છે. અને વિ. ૧૪૯૪ ના અદબદજીના લેખ ઉપર પણ છે તે સાચું લાગતુ નથી, ચા તા કદાચ તે નામના જુદા જુદા આચાર્યા હશે.
ચેાથેા લેખ સ. ૧૮૭૯ ના છે. તેમાં કાઠારી ગાત્રના શાહજીઓનાં નામ છે. ‘સાહજી’ એ સાધુના અપભ્રંશ હાવા જોઇએ. મેવાડ-મારવાડમાં તે એ પદવી-માનસૂચક વિશેષણુ છે જેમ ખ્યારમાં સાહજી ઉદેચજી. આ લેખથી એમ જણાય છે કે ઓગણીસમી સદી સુધી અહીંના મંદિર તરફ લેાકાનુ આકષઁણું સારું હતું.
પાંચમે લેખ કુંભારાણાના સમયના છે. તે જૈન ધર્મ ઉપર વધુ પ્રેમ રાખતા હાય એમ લાગે છે. તેમના સમયમાં મેવાડ મારવાડમાં સંખ્યાબંધ મદિરા બન્યાં છે.
૭ ઉદયપુર ગામની બહાર જે ચેાગાનના મંદિરમાં પદ્મનાભની મૂર્તિ વિ. સ. ૧૮૧૪ ની છે તે પણ નવલખા ગેાત્રવાળાઓએ ભરાવી છે.
* ૧૩૨

[ શ્રી આત્મારામ

Page #908

છે
प्रसाएप्रन्दराया
" [ લેખક મહાશય એક પ્રતિષ્ઠિત દેશસેવક, સમાજ સુધારક અને સાહિત્યક છે. અમદાવાદ ગૂજરાત સાહિત્ય સભાના એક મહદ અંગ છે. શ્રી રામકૃષ્ણ પરમહંસની જન્મશતાબ્દિ પૂર્ણ થયાના આ વર્ષમાં તે નિમિત્તને ઉત્સવ ઉજવવા માટે ચાલુ આખું વર્ષ રખાયું છે અને તે માટેની સમિતિએ પણ સર્વ ધર્મોની પરિષદૂ હિન્દમાં મેળવવાની સૂચના કરી છે, જયારે લેખકશ્રી તે પરિષદ્ ગૃજરાતમાં મળે એમ પછી તે માટે કાર્ય કરવા જૈન ધર્મના આચાર્યો વધારે - યોગ્ય છે એમ આ ટકા લેખમાં બતાવે છે. એ વાત અમને બહુ ગમે છે, એમાં અમારી હાર્દિક સહાનુમતિ છે; પરન્તુ જૈન ધર્માચાર્યો એ ઉપાડી લઈ સ્યાદવાદની સહિષ્ણુતા અને અવિરોધવૃત્તિ જગત સમક્ષ એ દ્વારા બતાવશે ? એ પ્રશ્ન રહે છે. તેઓ પ્રથમ અરસ્પર અનુકુળતા કરી પછી જ આ પ્રશ્નને ઉકેલ કરી શકે. અમે ઇચ્છીએ છીએ કે એ ધન્ય સમયે સત્વર આવે.-સંપાદક. ]
અકબર બાદશાહે, સર્વધર્મ પરિષદ્ ભરી હતી અને યુગેયુગે આપણા દેશે સંસ્કૃતિઓનો સમન્વય કરીને રાષ્ટ્રજીવનને અમર રાખવા જે સફળ પ્રયત્ન કરેલા તેની પુનરાવૃત્તિ બહુ જ ઉત્તમ રીતે સાધી હતી. ઓરંગઝેબ જ માત્ર એમની પછી ન થયો હોત અને દારા સુકોશ, જેણે ઉપનિષદ્દનાં ભાષાંતર કરાવ્યાં હતાં તે મુગલ સમ્રાટ બન્યો હોત તો આજ હિન્દુ મુસલમાનના જે દુખદાયક ભેદ જોઈએ છીએ તે આપણા દેશમાં ન હોત.
સ્વામી વિવેકાનંદે ચીકાગ પરિષદુમાં કહ્યું હતું કે અકબર બાદશાહ પછીનો સર્વધર્મ પરિષદ્ ભરવાને બીજો પ્રયત્ન અમેરીકાએ કર્યો હતો અને પછી તો કોઈ ને કોઈ સ્થળે આવી પરિષદ ભરાતી રહી છે અને એને પરિણામે સાંપ્રદાયિકતાઓ તૂટતી જાય છે અને ધર્મજીવનમાં શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
+ ૧૩૩ *

Page #909

ગુજરાતમાં સર્વધર્મ પરિષદૂની જરૂર નકામી વસ્તુઓ કઈ અને મુદ્દાની કઈ એ તારવાઈ રહી છે. જે કોઈ ધર્મે જીવવું હોય અને પ્રજાઓને મહાન બનાવવાનું જે એમનું બિરુદ છે તે સાચવવું હોય તો જૂની માન્યતાઓ અને રૂઢિચુસ્તતાઓમાં જમાનાને ગ્ય ફેરફાર કર્યો જ છૂટકે છે. ફાધર ઈન્ગ જેવાએ વિજ્ઞાનની શેઠે પછી ખ્રીસ્તી ધર્મ પણ જૂના સિદ્ધાંતમાં કેવા કેવા ફેરફાર કરવા જોઈએ અને બુદ્ધિ સ્વાતંત્ર્ય પરથી એનાં રહસ્ય સમજવામાં નવો પ્રકાશ કેવી રીતે મદદ કરી શકે છે તે સમજાવી ખ્રીસ્તી ધર્મની મહાન્ સેવા કરી છે. એ, અને એમના જેવા સુધારકેને એ દાવો છે કે ખ્રીસ્તી ધર્મ પણ સનાતન રહી શકવાની તાકાત ધરાવે છે. આપણે તે હિન્દ ધર્મને સનાતન કહીએ જ છીએ અને રશિયા ધમ માત્ર સામે, આજકાલ જે બળવો કરી રહ્યું છે તેના તવજ્ઞાનમાં માનનારા વિદ્વાને પણ કબૂલ કરે છે કે રશિયાના ધર્મ સામેના
વાંધા, સનાતન હિન્દુ ધર્મના મૂળભૂત સિદ્ધાંતો સામે ટકી શકે એવા નથી. આમાં જેનધર્મને તો હું જુદો ગણતે જ નથી. બદ્ધ, જૈન, શીખ એ બધા ધર્મો તે સનાતન ધર્મની માત્ર જુદી જુદી દષ્ટિઓ જ છે; પરંતુ એમાં દષ્ટિ કરતાં વિશેષ મહત્ત્વ એ છે કે એ માત્ર માન્યતાઓ નથી પરતુ આચરવાની વસ્તુઓ બની છે અને આ વિશાળ દેશના ભિન્ન ભિન્ન રુચિના લોકોના પ્રકૃતિધર્મને અનુકૂળ વિકાસ સાધવામાં અને સંઘબળ વધારવામાં તે તે ધર્મ અને બીજા સંપ્રદાયોએ પણ અનુપમ સેવા કરી છે.
વર્તમાન, તેમ છતાં આપણે મન બહુ જ મહત્વનો કાળ છે અને વર્તમાનમાં, આપણું ધર્મો અને સંપ્રદાયોએ સમભાવ કેળવી તુલનાત્મક દષ્ટિથી એકબીજાની નજદીક આવવાની વધારે જરૂર છે. ક્યાં
કયાં જુદાઈ છે તે તરફ નહીં 3ર હરિપ્રસાદ વ્રજરાય દેસાઈ.
જેતા, ઈસ્લામ ધર્મ સુદ્ધાંએ * ૧૩૪
[ શ્રી આત્મારામ
૧
: હા
પાદર
:
-
;
જિ.
માં જ કામ કરતા

Page #910

3. હરિપ્રસાદ વ્રજરાય દેસાઈ એકઠા મળી કયાં કયાં આપણું બધામાં સરખાપણું છે તે હવે આપણે તારવવું જોઈએ. પ્રજાની લાયકી વધે તે માટે ધમે છે; નાલાયકી વધે તે માટે નથી. વિશ્વબંધુત્વ કે પ્રજાઓના સંઘના આદર્શોની ભલે અવગણના થતી. મારી ભિક્ષા માત્ર આપણા પ્રિય સ્વદેશની લાયકી વધારવા પૂરતી જ છે અને હાલમાં પાછા ધર્મના જ કારણથી આપણામાં ભેદભાવ પડાવવાના દુષ્ટ પ્રયત્ન થઈ રહ્યા છે તેવે વખતે વિશાળ દષ્ટિવાળા વીતરાગી મુનિઓને અને આચાર્યોને મારી વિનંતિ છે કે હવે સર્વ ધર્મોની પરિષદુ ભરવાના પ્રયત્નો ગૂજરાતમાં કરો. ગૂજરાતમાં આ માટે સુભાગ્યે વિદ્વાને છે, કાર્યકુશળતા છે, ધનસંપત્તિ છે.
આવી પરિષદે મારફતે જગતુમાં રહેતી જ્ઞાનગંગા આપણે ઘર-આંગણે લાવી શકાશે. આધુનિક વિજ્ઞાન, રાજકારણ, કેળવણી, માનસશાસ્ત્ર, સમાજશાસ્ત્ર, લગ્નજીવન, સુપ્રજનન ઇત્યાદિ પ્રશ્નોના ઉકેલમાં પ્રાચીન જ્ઞાનસંપત્તિ સાથે અવોચીન અનુભવોનું મિશ્રણ થઈ શકશે.
શ્રીયુત રાધાકૃષ્ણ, હિન્દુ તત્વજ્ઞાનના ઈતિહાસમાં આપણા તત્ત્વજ્ઞાનની ઉત્તમતા સિદ્ધ કર્યા પછી નિસાસો નાખીને કહ્યું છે કેઃ “પરંતુ મને કોઈ પૂછે કે તમારું તત્ત્વજ્ઞાન આટલું બધું ઉત્તમ છે તે એણે અણુની વખતે તમારી પ્રજાને કેમ ના બચાવી? તો એને જવાબ હું આપી શકું એમ નથી.” અને એમ કહ્યા પછી એમણે હાલ ચાલતી દેશસેવામાં અને મહાત્માજીના કર્મયોગમાં શ્રદ્ધા બતાવી છે. એ જ સેવા વધારે ફલવતી બને, એ જ કર્મચાગ સર્વવ્યાપક થાય તે માટે હું ઉપલી પરિષદની માગણી કરું છું અને સ્વાવાદમાં જે જેનધમે અદ્વિતીય પ્રસિદ્ધિ મેળવી છે. તે સ્યાદવાદના આચાય જ આવી પરિષદુની શરુઆત કરવા સૌથી વધારે લાયક છે એમ માનું છું.
સાચા ધર્મગુરુમાં શાસ્ત્રરહસ્યજ્ઞાન પવિત્ર આચરણ અને શુદ્ધ હેતુ એ ત્રણ ગુણ હોવા જોઈએ. કેટલાક લોકો કહે છે કેઃ ગુરૂના આચાર અને ગુપ્ત વર્તાનનો વિચાર આપણે શા માટે કરે જોઇએ ? આપણે તો માત્ર તે જે ઉપદેશ આપે તેને જ વિચાર કરવો જોઈએ, પરંતુ તેમનું એ કથન યથાસ્થિત નથી. આત્માની શુદ્ધિ થયા વિના પરમાત્માના દર્શન કિંવા દિવ્યજ્ઞાન-અતીદિય જ્ઞાનની એક કડી માત્ર પણ પ્રાપ્તિ થવાનો સંભવ નથી. જેનામાં આધ્યાત્મિક શક્તિ ન હોય તે બીજાને ઉદ્ધાર શી રીતે કરી શકે ? ગુના મનમાં પરમાર્થ જ્ઞાનની એવી બલવતી લહરીઓ આવવી જોઈએ કે, ( ચંદ્રોદય થતાં જ સમુદ્રમાં ભરતી આવે છે તેમ ) પ્રેમના વેગથી તેનું અંતઃકરણ શિષ્યના અંતઃકરણને પકડી શકે. શિષ્યમાં રહેલી બુદ્ધિમત્તા અને તેના ગુણોને કેવળ ઉત્તેજન આપવું એટલું જ ગુનું કર્તવ્ય નથી, પણ તેના આત્માની થોડીઘણી પણ ઉન્નતિ તો કરવી જ એ તેનું પ્રધાન કર્તવ્ય છે. સત્ય અને ગુણવિશિષ્ટ એ એક પ્રકારનો પ્રવાહ ગુના મનમાંથી નીકળીને શિષ્યના મનમાં જતા હોય છે માટે ગુરૂ પવિત્ર જ હોવો જોઈએ.
વિવેકાનન્દ -
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૧૩૫ %

Page #911

मारतीयशिनाजिद न्याय
U
सोहनास
[ લેખક જેન ન્યાયમાં ખૂબ રસ ધરાવે છે. તેમના પ્રયાસથી જેન એજ્યુકેશન ઑર્ડદ્વારા લેવાતી ધાર્મિક પરીક્ષાના પઠનક્રમમાં પ્રમાણનયતત્ત્વાલક આદિ દાખલ થયેલ છે, કે જે પુસ્તક પર પિતે ગૂજરાતી ટીકા લખી હતી તે છેલા ભાગ સિવાયની “જેનયુગ” નામના ભૂતપૂર્વ માસિકમાં પ્રકટ થઈ છે. બાકીનો ભાગ લખેલ તૈયાર છે, પણ તે છપાય ત્યારે ખરે. તેની પ્રસ્તાવના માટે તૈયાર કરેલ જૂનો અપ્રકટ નિબંધ અત્ર પ્રકાશ પામે છે. લેખકનું સંસ્કૃત ભાષાનું જ્ઞાન સારું છે. મંત્રશાસ્ત્રમાં પણ વિશેષ જ્ઞાન ધરાવે છે. પાદલિપ્તસૂરિના નિર્વાણકલિકાનું તેમણે સંશોધન કરેલું છે અને સદગત શ્રી લજપતરાયના ઇતિહાસમાં જૈન ધર્મ સંબંધે ભ્રમે દૂર કરવા માટે તેનો ઉત્તર લખવામાં લેખકશ્રીએ જબરો ફાળો આપે છે કે જે Historical facts about Jainism એ નામથી જેન એસોસીએશન ઑફ ઇડિયા તરફથી પ્રકટ થયેલ છે.
આ લેખમાં જેન ન્યાયની પ્રાચીનતાનાં પ્રમાણે આપવા સાથે અન્ય બે ન્યાય શાખા નામે વૈદિક અને બૌદ્ધ ન્યાયના પ્રવકને ઇતિહાસ આપેલ છે. યુક્તિવાળું કથન દરેક સ્થળે માન્ય થાય. યુરિક વચનં ક્ય તફ્ટ વર્થઃ રિઝ: એ શ્રી હરિભદ્રસૂરિનું કથન દરેક અભ્યાસક, વિચારવાનને સ્વીકાર્ય છે, તેથી યુક્તિવાદમાં જેનોનો ફાળો જે હોય તે શોધી, વિચારી, તેને બહાર લાવી તેનું પઠન-પાઠન થવું ઘટે છે એ લેખકે આ લેખમાં કુશળતાથી બતાવ્યું છે.–સંપાદક. ]
સામાન્ય માન્યતા એવી છે કે ગૌતમ ઋષિએ અથવા મહર્ષિ અક્ષપદે ન્યાયસૂત્રો રચ્યાં ત્યારથી ન્યાયદર્શનની શરૂઆત થઈ એટલું જ નહિ પણ ન્યાયની અર્થાત્ હેતુવિદ્યાની પણ ત્યારથી જ શરૂઆત થઈ. આ માન્યતા, જેમ બીજી ઘણું માન્યતાઓ ઊભી થાય છે તેમ જ ઊભી થઈ છે. એતિહાસિક સાધન અને ગષણના અભાવે એવી ઘણી માન્યતાઓ ચર્ચાથી પણ પર ગણાય છે. આ માન્યતા ઊભી થવામાં કેટલાંક કારણે એ પણ છે કે વર્તમાન સમયમાં વૈદિક ન્યાય સિવાયના ન્યાયગ્રંથોનો અપ્રચાર અને ભારતવર્ષમાં બૌદ્ધોની નષ્ટપ્રાય દશા અને
* ૧૩૬ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #912

શ્રી. મોહનલાલ ભગવાનદાસ ઝવેરી
*
ગ
છે.
જેનેનું ઐણત્વ છે. વળી ન્યાયસૂત્રના સુંદર એ જુદી જ વાત છે. પ્રાચીન કાળમાં ચાદ પરિષ્કારથી યુગો સુધી વિદ્રાન પર પડેલે વિદ્યા જ મુખ્ય ગણાતી –ચાર વેદ, છ વેદાંગ, પ્રભાવ ન્યાયવિ
મીમાંસા, આન્ધીઘાનાં મૂળની શે
ક્ષિકી, ધર્મશાસ્ત્રધમાં તત્પર થતાં
અને પુરાણું. આ કઈ પણ મને
વ્યવસ્થા સ્મૃતિગની બુદ્ધિને મોહ
કાળ પછીની છે એ પમાડે છે અને
તો દેખીતું છે; એમ માની લેવાને
પરંતુ પુરાણ લલચાવે છે કે
સામેલ હોવાને ન્યાયસૂત્રે જ ન્યા
કારણે જ તે બહુ યનું મૂળ છે. વળી
પ્રાચીન એટલે ઈ. દરેક દર્શનમાં,
સ. પૂર્વે ત્રીજા યુક્તિવાદખંડન
ચોથા સૈકા જેટલી ડન અર્થે ન્યાય
પ્રાચીન ન હોઈ સૂત્રમાં આવિકૃત
શકે એમ તો ખાસ નિયમ, વિચા
નથી; કારણ કે રણાની ગહનતા,
પ્રાચીનમાં પ્રાચીન સૂક્ષ્મતા, તલસ્પ
પુરાણે ઈ. સ. શિતા અને યથેષ્ઠ
પૂર્વે ત્રીજા સૈકામાં નિશ્ચિત નિરૂપણ
તો મૂકાય છે. તેથી માટે ઘણું જ સરસ
આન્ધીક્ષિકી પ્રાચીઅને કાર્ય સાધક
નકાળમાં વિદ્યાનું લાગવાથી જુજ શ્રી મોહનલાલ ભગવાનદાસ ઝવેરી સોલિસિટર,
- માઉંનલાલ ભગવાનદાસ ઝવ સાતારા આવશ્યક અંગ ફેરફાર સાથે સ્વીકારાયા, એટલું જ નહિ ગણાતું એ તો નક્કી છે. વિશેષમાં મનુસ્મૃતિ, પણ ન્યાયની પરિભાષા પણ જેમની તેમ મહાભારત, રામાયણ તેમ જ કૅટિલીય અર્થસ્વીકારાઈ. એ કારણથી પણ ઉક્ત માન્યતા શાસ્ત્રમાં આન્ધીક્ષિકા ઉલ્લેખ હોવાથી દઢ દઈ.
ઈ. સ. પૂર્વે ચોથા સૈકામાં તે આન્વી
ક્ષિકીનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ થાય છે. આ રહ્યા ભારતવર્ષમાં “હાવિદ્યા–આન્ધાક્ષિકી” તે ઉલેખ-- એ નામથી ન્યાય પુરાતન કાળથી જાણીતા છે, પરંતુ એ તો કબૂલવું જ પડશે કે જે દૈવિયથી વિવાં નહિં જાતીના વિકાસ ન્યાયસૂત્રમાં માલુમ પડે છે તેવો વિકાસ :
आन्वीक्षिकी चात्मविद्यां वार्तारम्भांश्च लोकतः।।" તે પહેલાં ન હતો જ. છતાં એ કથન એક વાત છે અને હેતુવિદ્યા હતી જ નહિ એ કહેવું
મનુસ્મૃતિ ૭ જરૂ. શતાબ્દિ મંચ ]
* ૧૩૭ જ

Page #913

જેન ન્યાયની પ્રાચીનતા અને ભારતીય ત્રિશાખિક ન્યાય મનુસ્મૃતિના ટીકાકાર કુલૂકભટ આમ ટીકા કરે છે –
" तथा आन्वीक्षिकी तर्कविद्यां भूतप्रवृत्तिप्रयुक्त्युपयोगिनी ब्रह्मविद्यां चाभ्युदयव्यसनयोर्हर्षविषादप्रशमनहेतुं शिक्षेत ॥"
" अहमासं पण्डितको हैतुको वेदनिन्दकः । ___आन्वीक्षिकी तर्कविद्यामनुरक्तो निरर्थकाम् ॥" महाभारत, शांतिपर्व, १८०, ४७. " धर्मशास्त्रेषु मुख्येषु विद्यमानेषु दुर्बुधाः ।
बुद्धिमान्वीक्षिकीं प्राप्य निरर्थं प्रवदन्ति ते ॥" रामायण, अयोध्याकांड १००-३९. ટીકાકાર રામ કહે છે કે આન્વીક્ષિકી–તર્ક વિદ્યા સંબંધી આ કથન શ્રુતિ વિરુદ્ધ વાદાભિપ્રાયથી વાદીઓ, પ્રમાણભૂત ધર્મશાસ્ત્રો હોવા છતાં શુષ્ક તર્કવિદ્યાથી ઉપજતી બુદ્ધિવડે નિરર્થક વાદવિવાદ કરે છે તેને અનુલક્ષીને છે.
"धर्माधर्मों त्रय्याम् , अर्थानों वार्तायाम् , नयानयौ दण्डनीत्याम् , बलाबले चैतासाम् हेतुभिरन्वीक्षमाणा लोकस्योपकरोति, व्यसनेऽभ्युदये च बुद्धिमवस्थापयति । प्रज्ञावाक्यवैशारद्यं च करोति ।।
प्रदीपस्सर्वविद्यानामुपायस्सर्वकर्मणाम् ।
आश्रयस्सर्वधर्माणां शश्वदान्वीक्षिकी मता ॥” कौटिलीयमर्थशास्त्रम् . મહામતિ શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકર પિતાના ન્યાયાવતારમાં પ્રમાણ અને તેની વ્યવસ્થાને પ્રસિદ્ધ તથા અનાદિ તરીકે વર્ણવે છે –
" प्रसिद्धानि प्रमाणानि व्यवहारश्च तत्कृतः । प्रमाणलक्षणम्योक्तौ ज्ञायते न प्रयोजनम् ॥ २ ॥ प्रसिद्धानां प्रमाणानां लक्षणोक्तौ प्रयोजनम् । तव्यामोहनिवृत्तिः स्याद् व्यामूढमनसामिह ।। ३ ।। प्रमाणादिव्यवस्थेयमनादिनिधनात्मिका ।
सर्वसंव्यवहर्तृणां प्रसिद्धापि प्रकीर्तिता ॥ ३२ ॥” જૈન પરંપરા પ્રમાણે શ્રી સિદ્ધસેન વિક્રમના સમકાલીન મનાય છે. આધુનિક કેટલાક પુરાતત્વવિદો તેમને શ્રી મલવાદીના સમકાલીન માને છે, એટલે ઈસ્વીસન ચેથા સૈકામાં થયેલ માને છે
આન્વીક્ષિકીનો અર્થ પ્રારંભમાં તે માત્ર સત્યશોધન માટે અન્વેષણની પદ્ધતિ એટલો જ હોવો જોઈએ. પછી આન્વીક્ષિકી શબ્દ લોક-વ્યવહાર કે જેમાં દુનિયા અને
* १३८ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #914

શ્રી. મેહનલાલ ભગવાનદાસ ઝવેરી તેમાંની પ્રત્યક્ષ દેખાતી બધી વસ્તુઓ સાચી માનવામાં આવે છે તેની કાર્ય કરવાની પદ્ધતિના અર્થમાં રૂઢ થયો. રાજસભાઓમાં વ્યવહાર-વિવાદના નિર્ણય અપાતા તેથી આ પદ્ધતિનો ત્યાં વિશેષ ઉપયોગ થવાથી તે રાજના અમાત્યાદિને તથા વ્યવહાર-વિવાદ કરનારાઓને અને પછી સર્વ લોકમાં જાણીતી થઈ. આ વાત ઉપર ટાંકેલા ન્યાયાવતારના ૩ર મા *લોકથી સ્પષ્ટ થાય છે. બીજી તરફ મીમાંસા કે જેનું મુખ્ય કાય વેદોના અર્થ નો નિર્ણય કરવાનું હતું ? તેમાં પણ આ પદ્ધતિ જાઈ. તેઓ આ નિર્ણય કરવાની પદ્ધતિને ન્યાય કહેતા અને તેથી આન્વીક્ષિકીને બદલે ન્યાય શબ્દનો પ્રયોગ શરૂ થયે. મીમાંસકોના કેટલાયે ગ્રંથ “ન્યાય ? શબ્દયુક્ત છે, જેવા કે-ન્યાયમાલાવિસ્તર, ન્યાયરત્નાકર, ન્યાયપ્રકાશ. પછી આન્વીક્ષિકી એટલે પદ્ધતિસરની દાર્શનિક ચર્ચા એ અર્થ રૂઢ થયો. આ હેતુવિદ્યાને ઉપયોગ આયુર્વેદમાં પણ થયે અને ચરકે પણ આન્વીક્ષિકીનો ઉલેખ કર્યો. ટૂંકમાં કહીએ તે વેદાર્થનિર્ણયમાં તેમજ વ્યવહારમાં આનો ઉપયોગ થવાથી આ હેતુવિદ્યા સાર્વજનિક થઈ, જે કે અધ્યાત્મશાસ્ત્રો, ધર્મશાસ્ત્રો વગેરેએ એનું સ્થાન ગણ છે એમ વારંવાર કહ્યું. આમ તેને ગણત્વ સંબંધી અભિપ્રાયે લખવા પડતા, એનું કારણ એ જ હતું કે લોકેમાં બહુ આદરને પામી હોવાથી તેને સર્વત્ર ઉપગ થવા માંડ્યો હતો. આથી એ ચોક્કસ છે કે વેદકાળ પછી આન્વીક્ષિકીનો સમુદ્દભવ થયે અને ધીમે ધીમે શ્રુતિ-સ્મૃતિની તે પ્રતિસ્પધી બની.
ન્યાયસૂત્ર પૂર્વેના વૈદિક ન્યાય-વિચારમાં અષ્ટાવક્ર, દત્તાત્રેય, પુનર્વસુ, આત્રેય અને સુલભા નામની વિદુષીનાં નામે પૂર્વકાલીન ઉપનિષદુ આદિ સાહિત્યમાં ઉપલબ્ધ થાય છે. History of Indian Logic pp. 9–17. ન્યાયસૂત્ર માટે પણ એતિહાસિક ગષકોનો એ મત છે તેના ભિન્ન ભિન્ન સમયે ભિન્ન ભિન્ન કર્તાના હાથે સંસ્કરણ થયાં હોય એમ લાગે છે. ગૌતમે પ્રમાણ, પ્રમેય અને વાદ ઉપર લખ્યું હશે, અને અક્ષપાદે અવયવ અને અન્યમત પરીક્ષાનો વિષય ઉમેર્યો હશે History of Indian Logic pp. 49-50. ન્યાયવિચારણામાં ન્યાયસૂત્રનું સ્થાન વ્યાકરણ સાહિત્યમાં પાણિનીના વ્યાકરણ જેવું છે.
પાણિનીનું વ્યાકરણ તેની પૂર્વેના વૈયાકરણના અનુભવના સાર જેવું છે અને એક મહાનું વૈયાકરણની સુંદર સંગ્રાહક શક્તિ અને અપ્રતિમ વિવેચન તથા નિરૂપણશક્તિના પ્રતાપે જેમ ચિરકાલીન ખ્યાતિ મેળવી શક્યું છે, તેમ અનેક તૈયાયિકોની યુગની વિચારણાને પરિણામે એક સમર્થ નિયાયિકને હાથે ગ્રથિત થયેલ ન્યાયસૂત્ર પણ તેવી જ સ્થાયી કીર્તિ મેળવી શક્યું છે, પરંતુ આથી કંઈ તે નૈયાયિક વિચારણાનું મૂળ હોવાનું ઠરી શકતું નથી.
આન્વીક્ષિકી વિદ્યાના પ્રકીર્ણ વિષયે જુદે જુદે સ્થળે પ્રરૂપાયેલા પ્રાચીન ગ્રંથોમાં મળી આવે છે, પરંતુ તેને પદ્ધતિબદ્ધ કરનાર તરીકે તે ગૌતમ અર્થાત્ મેધાતિથિ ગૌતમનો નામ-નિર્દેશ મહાકવિ ભાસના “પ્રતિમા’ નાટકમાં (અંક ૫ મ. પૃ. ૭૯) તથા પદ્મપુરાણ, સ્કન્દપુરાણ, મત્સ્યપુરાણ વગેરેમાં કરવામાં આવ્યો છે. એનો સમય ઇસ્વી સન પૂર્વે ૫૫૦ આસપાસ ડે. સતીશચંદ્ર વિદ્યાભૂષણ કરાવે છે. શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૧૩૯ *

Page #915

જૈન ન્યાયની પ્રાચીનતા અને ભારતીય ત્રિશાખિક ન્યાય હવે પ્રશ્ન એ થાય છે કે જે ન્યાયસૂત્રની પૂર્વના યુગમાં તૈયાયિક વિચારણા હતી તે તેમાં જેન નૈયાયિકોને ફાળે છે? હોય તો તેના પુરાવા કેટલા છે? ઉત્તરમાં તેના પુરાવા ઘણું છે. એક તો ન્યાયસૂત્રના ભાગ્યમાં ટંકાયેલું છે. ન્યાયસૂત્રના ભાગકાર વાસ્યાયન ઋષિ પહેલા અધ્યાયના પહેલા પાદના બત્રીશમાં સૂત્ર પર વિવેચન કરતાં લખે છે કે ગૌતમ ઋષિએ ઉક્ત સૂત્રમાં પંચાવયવી વાક્યપ્રયોગ બીજા તૈયાયિકના દશાવયવી વાકયપ્રયોગ સામે પ્રરૂપ્યો છે. વાસ્યાયનઝષિ એ સૂત્ર લઈ આમ વિવેચન કરે છે –
प्रतिज्ञाहेतूदाहरणोपनयनिगमनान्यवयवाः ॥ ३२ ॥ दशावयवानेके नैयायिका वाक्ये सञ्चक्षते, जिज्ञासा, संशयः, शक्यप्राप्तिः, प्रयोजनं, संशयव्युदास इति । ते कस्मान्नोच्यन्त इति ? x x x प्रकरणे तु जिज्ञासादयः समर्थाः अवधारणीयापिकाराः । अर्थसाधकाभावात्तु प्रतिज्ञाऽऽदयः साध्यवाक्यस्य भागाः एकदेशाકવચવા શુતિ | રૂ૨ છે –વાચાયન ચાવમાઇ-P. 36 Calcutta Edition,
વાસ્યાયનષિ સૂત્રકારને અનુકૂળ અર્થ કરી કહે છે કે બીજા પાંચ અવયવ અર્થને ઉપકારક છે પરંતુ સાધ્યવાક્યના અંગે તો પ્રતિજ્ઞાદિ પાંચ જ છે.
હવે પ્રશ્ન એ થાય છે કે દશાવયવી વાયDગ કરનારા તૈયાયિકે કોણ હશે ? સદગત ડે. સતીશચંદ્ર વિદ્યાભૂષણ “ભારતીય મધ્યકાલીન ન્યાયનો ઇતિહાસ.History of the Mediaeval School of Indian Logic ) નામના ગ્રંથમાં લખે છે કે- દશવૈકાલિક નિર્યુક્તિમાં શ્રુતકેવલી ભગવાન ભદ્રબાહ, જે ઈ. સ. પૂર્વે ૪૩૩ થી ૩૫૫ સુધી વિદ્યમાન હતા, તેમણે જેનામતના કેટલાક સિદ્ધાંતનું સત્ય દર્શાવવા દશાવયવી વાક્યનો પ્રયોગ કર્યો છે, પરંતુ તેમને આશય કંઈ ન્યાયશાસ્ત્રની રચનાનો ન હતો. તેમણે પ્રયોજેલા દશ અવયવ આ પ્રમાણે છે -૧ પ્રતિજ્ઞા, ૨ પ્રતિજ્ઞાવિભક્તિ, ૩ હેતુ, ૪ હેતુવિભક્તિ, ૫ વિપક્ષ, ૬ વિપક્ષપ્રનિષેધ, ૭ દષ્ટાંત, ૮ આશંકા, ૯ આશંકાપ્રતિષેધ, ૧૦ નિગમન.
આમાંના આશંકા અને આશંકાપ્રતિષેધનું ન્યાયભાષ્યમાં દર્શાવેલા સંશય અને સંશયબુદાસ સાથે સમીકરણ ચકખી રીતે થઈ શકે છે. શક્ય પ્રાપ્તિ અને પ્રજનને બદલે વિપક્ષપ્રતિષેધ તથા હેતુવિભક્તિ, તથા જિજ્ઞાસાને બદલે પ્રતિજ્ઞાવિભક્તિ-એ મતભેદને અંગે ભિન્ન પ્રયોગ હોય, એથી એટલું ચોક્કસ ઠરે છે કે ન્યાયસૂત્રો રચાયાં ત્યારપહેલાં ન્યાય સંબંધી ઘણો ઊહાપોહ થઈ ચૂક્યો હતો અને ભિન્ન ભિન્ન રીતે દશાવયવી વાક્યપ્રયોગ થતો હતો તેને બદલે ન્યાયસૂત્રકારે પંચાયવી વાકયપ્રયોગ કર્યો. જોકેબીના મત પ્રમાણે ન્યાયભાષાકાર વાસ્યાયનષિ ઈ. સ. ૩૦૦ ની આસપાસ થયા હતા. એટલે એમના વખતમાં જે દશાવયવી વાક્ય જનારાઓએ ફેરફાર કરેલો તે તેમણે ભાગમાં નંબે છે, અર્થાત્ ભદ્રબાહકૃત પ્રગમાં વખત જતાં એટલો ફેરફાર થયે હશે, એમ સહજે અનુમાન થાય છે.
* ૧૪૦ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #916

શ્રી. મેાહનલાલ ભગવાનદાસ ઝવેરી
આથી એમ અનુમાન થાય છે કે દશાવચવી વાક્યપ્રયોગ કરનારા જૈન નૈયાયિકે ન્યાયસૂત્રકાર પૂર્વે થઇ ગયા હતા. સદ્ગત ડૅા. સતીશચંદ્ર વિદ્યાભૂષણનુ એમ કહેવુ છે કે ભગવાન્ ભદ્રમાડુએ કઇ ન્યાયશાસ્ત્રની રચના કરતાં ઉક્તપ્રયાગ કર્યો નથી–એ વાત ઠીક છે, પરંતુ તેમણે દશવૈકાલિક નિયુક્તિમાં ભિન્ન ભિન્ન સ્થળે ન્યાયશાસ્ત્રનુ એવુ તલસ્પશી જ્ઞાન દેખાડયુ છે કે તેમના સમયમાં જૈનન્યાય પદ્ધતિબદ્ધ થયા હતા એવુ અનુમાન થાય છે. વળી ડા. વિદ્યાભૂષણે પોતે જ નોંધ્યું છે કે સૂયગડાંગ નિયુક્તિમાં જૈનન્યાયના મુખ્ય અગ સ્યાદ્વાદની પણ ભગવાન્ ભદ્રમાડુએ સૂચના કરી છે. વાચક પોતે જ સ્વતંત્ર રીતે વિચાર કરી શકે માટે દશવૈકાલિક નિયુક્તિના દશાયવી વાકયપ્રયાગના ઉલ્લેખનુ નીચે અવતરણ કર્યું છે.
ते उ पईन्न वित्ती हेरै विभत्ती विवेक्खपडिसेही । दितो आसंका तप्पेंडसेहो निगमणं च ॥ १३७ ॥
ત્યારપછી એ નિયુક્તિમાં દરેક અવયવનુ ઉદાહરણ આપ્યુ છે.
વળી પંચાવયવી વાક્યપ્રયાગાના પણ તેમણે નિયુક્તિ ગાથા ૫૦ માં ઉલ્લેખ કર્યા છે. વળી નિયુક્તિ ગાથા ૯૨ થી ૧૩૬ માં પ્રતિજ્ઞાવિશુદ્ધિ, હેતુશુદ્ધિ, ઉદાહરણશુદ્ધિ, ઉપનયશુદ્ધિ તથા નિગમનશુદ્ધિ એવા પાંચ વધુ અવયવા ઉમેરી તેમણે બીજા પ્રકારના દશાવયવી વાક્યપ્રયાગ દર્શાવ્યા છે. હેતુના વ્યાપક, સ્થાપક, વ્યસક તથા લૂષક એવા ચાર પ્રકાર સેાદાહરણ દર્શાવ્યા છે.
अहवावि इमो हेऊ विन्नेओ तत्थिमो चउविअप्पो ।
जावग थावग वंसग लूसग हेउ चउत्थो उ ॥ ८६ ॥ निर्युक्ति
ઉદાહરણના પણ ચિરત તથા કલ્પિત એમ ભેદ પાડી દરેકના આહરણ, તદ્દેશ, તદૃષિ ને ઉપન્યાસ એવા ચાર પ્રકાર કહ્યા છે.
चरिअं च कष्पिअं वा दुविहं तत्तो चव्विहेक्केकं । आहरणे तसे तद्दोसे चेबुवन्ना ॥ ५३ ॥ निर्युक्ति
જ્ઞાનનય તથા ક્રિયાનય તેમજ સર્વનયને પણ નિયુક્તિમાં ઉલ્લેખ છેઃ

णामि गहियव्वे अगिहियव्वंमि चेव अत्यंमि ।
जइयव्वमेव इइ जो उवएसो सो नओ नामं ॥ १४९ ॥ निर्युक्ति
सव्वेसि पि नयाणं बहुविहवत्तव्वयं निसामेत्ता ।
तं सव्वनयविसुद्धं जं चरणगुणट्ठिओ साहू ॥ १५० ॥ निर्युक्ति
એ ઉપરથી જૈનન્યાયનું સ્વરૂપ શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામીના સમયમાં અંકિત થઇ ચૂકયું હતુ
એમ ઠરે છે.
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]

* ૧૪૧ *

Page #917

જૈન ન્યાયની પ્રાચીનતા અને ભારતીય ત્રિશાખિક ન્યાય વળી ભારતીય તત્વજ્ઞાનના ઈતિહાસ (History of Indian Philosophy ) ના લેખક 3. દાસગુપ્તનું પણ માનવું છે કે વાસ્યાયન ભાષ્યકારનો દશાવયવી વાયેજક તૈયાયિકે ઉલ્લેખ જૈન તૈયાયિકોને ઉદ્દેશીને છે અને તેનાં પ્રમાણમાં તેઓ પણ ઉક્ત દશવૈકાલિક નિર્યુકિતને દશાવયવી વાક્યપ્રયંગ દેખાડે છે. ( જુઓ પૃ. ૧૮૬). ડૅ. દાસગુપ્તને ઉક્ત ઉલેખ અંગ્રેજીમાં જ નીચે આપું છું.
“When Vatsyayana in his Nyayasutrabhasya 1. 1. 32 says, that Gautama introduced the doctrine of five propositions as against the dootrine of ten propositions held by other logicians he probably had this Jain view in his mind."
હવે ન્યાયસૂત્રનો સમય વિચારીએ:
પ્રો. જેકેબીના મત પ્રમાણે, કૌટિલ્ય માત્ર આન્ધીક્ષિકીને જ ઉલ્લેખ કરતો હોવાથી, તેના સમયમાં એટલે ઈ. સ. પૂર્વે ૩૦૦માં ન્યાયસૂત્રનું અસ્તિત્વ ન હતું, પરંતુ હૈ. દાસગુપ્ત કહે છે કે ન્યાયસૂત્રમાં જે કે ઘણા ક્ષેપક સૂત્રોનો સમાવેશ થયેલ છે, પરંતુ કેવલ ન્યાય સંબંધના સૂત્રો પ્રાચીન છે અને તે ઈ. સ. પૂર્વે ૪૦૦ થી ૩૦૦ માં રચાયાં હતાં. પિતાના આ કથનના સમર્થનમાં ગેડસ્ટકરનો મત તેઓ ટાંકે છે કે પતંજલિ ( ઈ. સ. પૂર્વે ૧૪૦) અને કાત્યાયન (ઈ. સ. પૂર્વે ૪૦૦) ન્યાયસૂત્રના માહિતગાર હતા, પરંતુ તેઓ આગળ એમ લખે છે કે ન્યાયસૂત્રના કેવળ ન્યાય વિભાગની પૂર્વે પણ અન્ય દર્શનના વિચારકેની એ જ વિષય પર ન્યાયની વિચારણા હતી અને તેના સમર્થનમાં ઉક્ત પંચાવયવી વાય સંબંધી સૂત્ર પરના ન્યાય-ભાષ્યકારનો ઉલ્લેખ તેઓ ટાંકે છે અને ટિપ્પણમાં કહે છે કે તે બેશક જૈનમતને ઉદ્દેશીને છે. (જુઓ પૃ. ૨૮૦) અને એ રીતે ડે. દાસગુપ્ત પણ ભદ્રબાહુકૃત ન્યાયવિચારણાને ગાતમસૂત્રના પ્રાચીન ન્યાય વિભાગથી પણ પ્રાચીન માને છે. આ ઉપરથી જેન ન્યાયની પ્રાચીનતા તેમ જ સ્વતંત્રતા સિદ્ધ થાય છે.
વધુમાં નીચે આપેલા ઉલ્લેખો પરથી માલૂમ પડશે કે ભગવાન ભદ્રબાહસ્વામી ઓછા અવયવના વાક્યના પ્રયોગથી પણ માહિતગાર હતા અને જિનેશ્વર ભગવાનનાં વચનકથન માત્રથી સિદ્ધ છે એમ કહી આગમપ્રમાણને સૂચવતા હોય એમ લાગે% છે. ઉક્ત ઉલ્લેખ આ પ્રમાણે છે:
जिणवयणं सिद्धं चेव भण्णए कत्थइ उदाहरणं । आसज्ज उसोयारं हेउऽवि कहिं चि भण्णेजा ।। ४९ ॥ कत्थइ पंचावयवं दसहा वा सन्चहा न पडिसिद्ध ।
न य पुण सवं भण्णइ हंदी सविआरमक्खायं ॥ ५० ॥ તેઓ પંચાવયવી વાક્યને પણ સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ કરે છે. તેમનું તાત્પર્ય એ છે કે પ્રોજન, અધિકારી વગેરે જોઈ એાછા કે વધારે અવયવના વાક્યને પ્રયોગ કરવો.
જ ૧૪૨ જ
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #918

શ્રી. મેહનલાલ ભગવાનદાસ ઝવેરી નિર્યુક્તિમાં જેનન્યાયનું નિરૂપણ આપણે જોયું. હવે આપણે તપાસીએ કે આગામોમાં જેન ન્યાયનું નિરૂપણ કયે કયે સ્થળે અને કેટલું છે. પ્રાચીન આગમાં ઠાણુગ અને ભગવતીમાં ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારના પ્રમાણુનો ઉલ્લેખ છે અને ત્યારપછીના આગમમાં અનુગદ્વાર તથા નંદિસૂત્રમાં પણ પ્રમાણના વિવિધ ભેદોનું વર્ણન છે. ઠાણાંગ, અનુગ તથા નંદિમ નયનું વિવરણ છે. વાંચકે સ્વયં તે વિચારી શકે માટે ઉક્ત ઉલેખો નીચે આપ્યા છે.
__दुविहे नाणे पन्नत्ते तं जहा-पञ्चक्खे चेव परोक्खे चेव । पञ्चक्खे नाणे दुविहे पन्नत्ते तं० केवलनाणे चेवणोकेवलनाणे चेव २ xxx णोकेवलणाणे दुविहे पं० २० ओहिणाणे चेव मणपजवणाणे चेव १२ x x x परोक्खेणाणे दुविहे पन्नत्ते तं० आभिणिबोहिणाणे चेव सुयणाणे चेव १७ आभिणिबोहियणाणे दुविहे पं० तं० सुयनिस्सिए चेव असुयनिस्सिए चेव १८, सुयनिस्सिए दुविहे पं० तं० अत्थोग्गहे चेव वंजणोग्गहे चेव १९, असुयनिस्सितेऽपि एवमेव २० सुयनाणे दुविहे पं० २० अंगपविढे चेव अंगबाहिरे चेव २१, अंगबाहिरे दुविहे पं० तं० आवस्सए चेव आवस्सयवइरित्ते चेव २२, आवस्सयवतिरित्ते दुविहे पं० त० कालिए चेव उक्कालिए चेव ॥ २३ ॥
જેનન્યાયમાં જ્ઞાનને જ પ્રમાણ માન્યું છે, (g. ૪૨ rivમતિ સાત્તિ) અને આમાં જ્ઞાનના પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ બે ભેદ કરી પ્રત્યક્ષના કેવલજ્ઞાન અને કેવલજ્ઞાન (= મનઃપર્યવ અને અવધિ) એમ બે ભેદ તથા પક્ષના આભિનિબોધિક=મતિ અને શ્રુતજ્ઞાન એમ બે ભેદ દર્શાવ્યા છે.
ઠાણાંગના નીચેના બીજા ઉલેખમાં પ્રત્યક્ષ, અનુમાન, ઉપમાન અને આગમ એવા પ્રમાણના ચાર ભેદ વર્ણવ્યા છે. અહિંયા હેતુ શબ્દ પ્રમાણના અર્થમાં જાય છે, અને આગળ અનુમાનના અર્થમાં જાય છે. કારણ એ અર્થ સાથે ભિન્ન ભિન્ન ત્રણ અર્થમાં હેતુ શબ્દને પ્રયાગ આગમમાં થયો છે.
अथवा हेऊ चउठिवहे पं० तं०-पञ्चक्खे अणुमाणे ओवम्मे आगमे, अथवा हेऊ चउविहे पं० तं०--अस्थित्तं अस्थि सो हेउ १, अत्थित्तं णत्थि सो हेऊ २, णत्थित्तं अस्थि सो हेऊ ३, णत्थित्तं णत्थि सो हेऊ ४ ( सू० ३३८ ) पृ० २५३ ठाणांग-समिति आवृत्ति
ઠાણાંગમાં તેનું વર્ણન પણ છે – सत्तमूलनया पं० २०-नेगमे संगहे ववहारे उज्जुसुत्ते सद्दे समभिरूढे एवंभूते (सू. ५५२)पृ.३९० ઠાણાંગમાં સ્થાન ૪, ઉદ્દેશ ૨, પૃ ૨૩૩ પર સત્યના ચાર નિક્ષેપ વર્ણવ્યા છે –
चउविहे सच्चे पं० २०-णामसच्चे ठवणसच्चे दव्वसच्चे भावसच्चे ( सू० ३०८)
શ્રી ભગવતી સૂત્રમાં નીચે દર્શાવ્યા પ્રમાણે ચાર ભેદવાળા પ્રમાણનું નિરૂપણ છે – . શતાબ્દિ મંચ ]
* ૧૪૩ *

Page #919

જૈન ન્યાયની પ્રાચીનતા અને ભારતીય ત્રિશાખિક ન્યાય से किं तं पमाणे ?, २ पमाणे चउम्विहे पण्णत्ते, तं जहा-पञ्चक्खे अणुमाणे ओवम्मे आगमे, जहा अणुओगदारे तहा णेयव्वं पमाणं जाव तेण परं नो अत्तागमे नो अणंतरागमे परंपरागमे । ( सू० १९३ )
व्याख्याप्रज्ञप्ति पृ० २२१-२ ( समिति) નીચે દર્શાવ્યા પ્રમાણે નંદીસૂત્રમાં જ્ઞાનના પ્રત્યક્ષ તથા પરોક્ષ એવા બે પ્રકાર તથા પ્રત્યક્ષ, અનુમાન, ઉપમાન અને આગમ એવા ચાર પ્રકાર વર્ણવ્યા છે.
नंदीसूत्र (समिति) पृ. ६५ नाणं पंचविहं पन्नत्तं, तं जहा-आभिणिबोहिअनाणं सुअनाणं ओहिनाणं मणपजवनाणं केवलनाणं ( सू० १)
पृ० ७१-तं समासओ दुविहं पण्णत्तं, तं जहा-पञ्चक्खं च परोक्खं च ( सू० २) - पृ० ७५-७६ से किं तं पञ्चक्खं ?, पञ्चक्खं दुविहं पण्णत्तं, तं जहा-इंदियपञ्चक्खं नोइंदियपञ्चक्खं च । (सू० ३) से किं तं इंदिअपञ्चक्ख ? इंदिअपञ्चक्खं पंचविहं पण्णत्तं तं जहा-सोइंदिअपञ्चक्खं चक्खिदिअपञ्चक्खं घाणिदिअपञ्चक्खं जिभिदिअपञ्चक्खं फासिंदिअपञ्चक्खं, से तं इंदिअपञ्चक्खं । ( स० ४ ) से किं तं नोइंदिअपञ्चक्खं ? नोईदिअपञ्चक्खं तिविहं पण्णत्तं, तं जहा-ओहिनाणपञ्चक्खं मणपज्जवणाणपञ्चक्खं केवलनाणपञ्चक्खं ( सू० ५) x x x से तं पञ्चक्खनाणं । ( सू० २३ )
पृ० १४०-से किं तं परोक्खनाणं ?, परोक्खनाणं दुविहं पन्नत्तं, तं जहा-आमिणिबोहिअनाणपरोक्खं च सुअनाणपरोक्खं च, जत्थ आभिणिबोहियनाणं तत्थ सुयनाणं जत्थ सुअनाणं तत्थाभिणिबोहियनाणं, दोऽवि एयाई अण्णमण्णमणुगयाई, तहवि पुणइत्थ आयरिआ नाण्णत्त पण्णवयंति-अभिनिबुज्झइत्ति आभिणिबोहिअनाणं सुणेइत्ति सुअं, मइ पुव्वं जेण सुअं न मइ सुअपुव्विआ। (सू० २४ )
पृ० १४३-अविसेसिआ मई मइनाणं च मइअन्नाणं च, विसेसिआ सम्मद्दिहिस्स मई मइनाणं मिच्छदिहिस्स मई मइअन्नाणं, अविसेसिअं सुयं सुयअन्नाणं च, विसेसि सुयं सम्महिहिस्स सुयं सुअनाणं मिच्छद्दिहिस्स सुअं सुयअन्नाणं । ( सू० २५ )
पृ० १४४-से किं तं आभिणिबोहिअनाणं ? आभिणिबोहियनाणं दुविहं पन्नत्तं, तं जहा-सुयनिस्सियं च असुयनिस्सियं च । से किं तं असुअनिस्सिअं ?, असुअनिस्सिअं चउव्विहं पन्नत्तं, तं जहा-उत्पत्तिआ १ वेणइआ २ कम्मया ३ परिणामिया ४ । बुद्धी चउविवहा वुत्ता, पंचमा नोवलब्भइ ॥ ५९ ॥ ( सू० २६ )
* १४४ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #920

શ્રી. મોહનલાલ ભગવાનદાસ ઝવેરી से किं तं सुअनिस्सिअं?, २ चउव्विहं पण्णत्तं, तं जहा-उग्गह १ ईहा २ अवाओ ३ धारणा ४ (सू० २६ ) इत्यादि । - પર્યાયાસ્તિક અને દ્રવ્યાર્થિક નયનો વ્યવછિત્તિય તથા અવ્યવછિનિય એ નામથી નંદીસૂત્રમાં ઉલેખ છે –
" इच्चेइयं दुवालसंगं गणिपिडगं वुच्छित्ति नयट्टयाए साइअं सपज्जवसिअं, अवुच्छित्तिनयट्ठयाए अणाइअं अपजवसि।"
અનુગદ્વાર સૂત્રમાં જ્ઞાનના પ્રત્યક્ષ, અનુમાન, ઉપમાન તથા આગમ એવા ચાર પ્રકાર વર્ણવ્યા છે. વળી મૂળ આગમમાં જૈનન્યાયનું સૌથી વિશેષ વર્ણન અનુગદ્વાર સૂત્રમાં છે. પ્રમાણનો અધિકાર તેના ભિન્નભિન્ન અર્થમાં અને ખાસ કરીને ન્યાયશાસ્ત્રમાં પ્રયોજાયેલા અર્થમાં વિસ્તારથી ચર્યો છે. તે ઉપરાંત નય અને નિક્ષેપાનો અધિકાર પણ વિસ્તારથી વર્ણવ્યો છે. હાલમાં સામાન્ય રીતે નિક્ષેપાના ચાર મુખ્ય પ્રકાર જાણીતા છે પરંતુ અનુયોગદ્વાર સૂત્રમાં તેના અનેક પ્રભેદ દેખાડ્યા છે. ટૂંકમાં કહીએ તો સૂત્ર ૧૩૦ થી માંડી ગ્રંથના છેવટ સુધી ન્યાયશાસ્ત્રનો જ અધિકાર છે. એ બધાં સૂત્ર અત્રે આપવાં એ વધારે પડતી જગ્યા રોકવા જેવું છે, માટે પ્રમાણ, નય અને નિક્ષેપાના સંબંધમાં ખાસ ઉપગી જ સૂત્રોનાં અવતરણ નીચે આપું છું:
से किं तं पमाणेणं ?, २ चउव्विहे पण्णत्ते, तं जहा-नामप्पमाणे ठवणप्पमाणे दव्वप्पमाणे भावप्पमाणे । x x x पृ० १४४
से किं तं भावप्पमाणे ?, २ तिविहे पण्णते तं जहा-गुणप्पमाणे नयप्पमाणे संखप्पमाणे (सू० १४३) । से किं तं गुणप्पमाणे ?, २ दुविहे पण्णत्ते, तं जहा-जीवगुणप्पमाणे अजीवगुणप्पमाणे अ । x x x पृ० २१०-१
से किं तं जीवगुणप्पमाणे ?, २ तिविहे पण्णत्ते, तं जहा-णाणगुणप्पमाणे दंसणगुणप्पमाणे चरितगुणप्पमाणे । से किं तं णाणगुणप्पमाणे ?, २ चउविहे पण्णत्ते, तं जहापञ्चक्खे अणुमाणे ओवम्मे आगमे । से किं तं पञ्चक्खे ?, २ दुविहे पण्णत्ते, तं जहा-इंदिअपञ्चक्खे अ णोइंदिअपञ्चक्खे अ । से किं तं इंदिअपञ्चक्खे ?, २ पंचविहे पण्णत्ते, तं जहा-सोइंदिअपच्चक्खे चक्खुरिंदियपच्चक्खे घाणिंदिअपञ्चक्खे जिभिदिअपञ्चक्खे फासिंदिअपञ्चक्खे, से तं इंदिअपञ्चक्खे । से किं तं णोइंदियपञ्चक्खे ?. २ तिविहे पण्णत्ते, तं जहा-ओहिणाणपञ्चक्खे मणपज्झवनाणपञ्चक्खे केवलणाणपञ्चक्खे, से तं णोइंदियपञ्चक्खे, से तं पञ्चक्खे । से किं तं अणुमाणे ? २ तिविहे पण्णते, तं जहा-पुव्ववं सेसवं दिट्ठसाहम्मवं । શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* १४५*

Page #921

જેન ન્યાયની પ્રાચીનતા અને ભારતીય ત્રિશાખિક ન્યાય પછી પૂર્વવત, શેષવત્ અને દૃષ્ટસાધર્યવત્ અનુમાનનાં ઉદાહરણો આપ્યાં છે.
से तं अणुमाणे। __ से किं तं ओवम्मे ?, २ दुविहे पण्णत्ते, तं जहा-साहम्मोवणीए अ वेहम्मोवणीए अ। से किं तं साहम्मोवणीए ?, २ तिविहे पण्णत्ते, तं जहा-किंचिसाहम्मोवणीए पायसाहम्मोवणीए सव्वसाहम्मोवणीए । x x x x
से किं तं वेहम्मोवणीए ? २ तिविहे पण्णत्ते, तं जहा-किंचिवेहम्मे पायवेहम्मे सव्ववेहम्मे । x x x x से तं ओवम्मे ।
से किं तं आगमे ?, २ दुविहे पण्णत्ते-लोइए अ लोउत्तरिए अ। x x से तं आगमे, से तं णाणगुणप्पमाणे । x x
से किं तं नयप्पमाणे ?, २ तिविहे पण्गत्ते, तं जहा-पत्थगदिटुंतेणं वसहिदिटुंतेण पएसदिटुंतेण ( पृ० २२२ ) x x से तं नयप्पमाणे ।
से किं तं संखप्पमाणे ? २ अट्ठविहे पण्णत्ते, तं जहा-नामसंखा, ठवणसंखा, दव्वसंखा, ओवम्मसंखा, परिमाणसंखा, जाणणासंखा, गणणासंखा, भावसंखा । पृ० २३० x x x
से तं भावप्पमाणे । से तं पमाणे । पमाणेत्ति पयं समत्तं । ( सू० १४६ ) पृ० २४१
से किं तं निक्खेवे ?, २ तिविहे पण्णत्ते, तं जहा-ओहनिप्फण्णे नामनिप्फण्णे सुत्तालावगनिष्फण्णे । से किं तं ओहनिप्फण्णे ? २ चउब्बिहे पण्णत्ते, तं जहा-अज्झयणे अज्झीणे आए खवणा । से किं तं अज्झयणे ?, २ चउव्विहे पण्णत्ते, तं जहा-णामझयणे ठवणज्झयणे दव्वज्झयणे भावज्झयणे, णामट्ठषणाओ पुत्वं वण्णिआओ। x x x से तं निक्खेवे (सू० १५० पृ० २५७ )
__ से किं तं णए ?, सत्तमूलणया पण्णत्ता, तं जहा-णेगमे, संगहे, ववहारे, उज्जुसुए, सद्दे, समभिरूढे, एवंभूए, तत्थ-णेगेणिं माणेहि मिणइ त्ति णेगमस्स य निरुत्ती । सेसाणं पि नयाणं लक्खणमिणमो सुणह वोच्छं ॥ १२६ ।। संगहिअ पिडिअत्थं संगहवयणं समासओ बिति । वच्चइ विणिच्छिअत्थं ववहारो सव्वदव्वेसुं ।। १३७ ॥ पच्चुप्पन्नग्गाही उज्जुसुओ णयविही मुणेअव्वो । इच्छइ विसेसियतरं पच्चुप्पण्णं णओ सहो ।। १३८ ॥ वत्थूओ संकमणं होइ अवत्थू नए समभिरूढे । वंजणअत्थतदुभयं एवंभूओ विसेसेइ ॥ १३९ ॥ णायंमि
* १४६ *
[ श्री मात्भाराभर

Page #922

શ્રી. મેાહનલાલ ભગવાનદાસ ઝવેરી
गिहि अन्वे अगिहिअव्वंमि चेव अत्यंमि । जइअव्वमेव इइ जो उवएसो सो नओ નામ || ૧૦ || ××× À ↑ ન । ( સૂ૦ ૨૧૨) ૪૦ ૨૬૭
अथिति किरियवादी वयंति णत्थि अकिरियवादीय ।
अण्णाणी अण्णाणं विणइत्ता वेणइयवादी ॥ ११८ ॥ पृ० २०७
असियसयं किरियाणं अक्किरियाणं च होइ चुलसीती ।
अन्नाणिय सत्तट्ठी वेणइयाणं च बत्तीसा ॥ ११९ ॥ पृ० २०९ सूत्रकृतांग ( समिति )
ઉપર આપેલાં આગમેનાં વિવિધ અવતરણાથી સિદ્ધ થાય છે કે જૈન ન્યાયનાં મુખ્ય અંગેા પ્રમાણુ, નય તથા નિક્ષેપ એ સર્વનું આગમમાં નિરૂપણ છે. આપણે જોયુ તેમ તેમાં પ્રમાણ, નય તથા નિક્ષેપનુ તા સ્પષ્ટ વર્ણન છે, પરંતુ સસભગીરૂપ સ્યાદ્વાદનુ જે ગર્ભિત રીતે વર્ણન છે તે હવે દર્શાવીશું. ઠાણાંગમાં અજ્ઞાનવાદીઓના ૬૭ ભેદને ઉલ્લેખ આવે છે તેમ જ સૂયગડાંગ નિયુક્તિમાં પણ તેના ઉલ્લેખ છે. એ ૬૭ ની સંખ્યા આ પ્રમાણે ગણાય છે. જીવાઢિ નવ પદાર્થ સમભંગીના સાત ભગવડે અજ્ઞેય છે એ પ્રમાણે ભિન્ન ભિન્ન ૬૩ પ્રકાર થયા, અને તેમાં ભાવની અસ્તિતા, નાસ્તિતા, અસ્તિનાસ્તિતા તથા અવક્તવ્યતાથી ખીજા ચાર પ્રકાર ઉમેરાતાં ૬૭ ભેદ થાય છે. તેથી ૬૭ ભેદના ઉલ્લેખમાં સપ્તભંગી ગર્ભિત રીતે સૂચવાઇ છે. વળી વિશેષ સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ શ્રી ભગવતીસૂત્રમાં ભગવાનની ઉત્તર-શૈલીમાં માલૂમ પડે છે. એ પ્રમાણે જૈનન્યાયનાં સર્વ અંગાનું વધતુ એછુ વિવરણ જૈનાગમેામાં હાવાથી જૈનન્યાયની પ્રાચીનતા સિદ્ધ થાય છે. વળી પ્રેા. જેકેાબી પણ જૈનસૂત્ર ભાગ ૨ જાની પ્રસ્તાવનામાં રૃ. ૨૭–૨૮ પર લખે છે કેઃ “દાખલા તરીકે હું ધારું છું કે સંજયના અજ્ઞેયવાદ સામે શ્રી મહાવીરે સ્યાદ્વાદ સ્થાપ્યા ( પ્રરૂપ્યા. )
ડા. સતીશચંદ્ર, જોધપુરના જૈનસાહિત્ય સંમેલનમાં કરેલા ભાષણમાં સ્યાદ્વાદ વિષે કહે છે કે:-ૌદ્ધોના ચતુષ્કોટિક ન્યાય સામે શ્રી મહાવીરે સપ્તભંગી સ્યાદ્વાદ પ્રરૂપ્યા.
Dr. Satischandra Vidyabhushana in his presidential address at the Jain Literary Conferenee of Jodhpur said about origin of સ્યાદ્વાર:-“ It is known to all that the Brahmanic philosopher Kanada the founder of the Vaiseshika philosophy laid down six categories all included under the head “It is or Existence. " Later commentators added another category called Non-Existence or it is not.' The Buddhists astonished the world by declaring that Nirvana or S'unyatva was that which transcended four conditions, viz. Existence, Non-Existence; both and neither (Asti, Nasti, Ubhaya, Anubhaya in Chatushkoti vinirmuktam
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૧૪૭ *

Page #923

જૈન ન્યાયની પ્રાચીનતા અને ભારતીય ત્રિશાખિક ન્યાય
Sunyatvam) But the Jain doctrine of · Syadvad' had laid down even conditions which we believe include all possible alterations." P. 21, Pt. 1, Report, Jain Sahitya Sammelan 1916.
नासन्न सन्न सदसन्न चाप्यनुभयात्मकम् ।
ચતુષ્પોટિવિનિમુ ં તત્રં માધ્યમિકા વિતુ: || ( સ્યાદાનંગી g૦ ૨૨૮) रा. जै. शास्त्रमाला आवृत्ति
પ્રારંભમાં દર્શાવવામાં આવ્યુ તેમ ન્યાયસૂત્રની અસર દરેક દર્શન પર થઇ અને ખાસ કરીને વાદવિવાદ તથા ખંડન-મંડન માટે તેા તેની જ પરિભાષા અને નિયમે સ્વીકારાયા. આથી કંઇ એમ સમજવાનું નથી કે એ જ વિષયમાં અન્ય ગ્રન્થાએ કે ગ્રન્થકારાએ ત્યાર પછી પણ અસર કરી નથી.
દરેક યુગના યુગપ્રવર્તક ગ્રન્થે દરેક દર્શીન પર અને ખાસ કરીને ન્યાયની વિચારણામાં અહુ જ અસર કરી છે. જૈન દર્શનમાં દાર્શનિક પદ્ધતિએ રચાયલા યુગપ્રવર્તક ગ્રંથ તરીકે સૌથી પહેલાં “ ન્યાયાવતાર ' આવે છે. આ ગ્રંધ પ્રસિદ્ધ વાદી સિદ્ધસેન દિવાકરની કૃતિ છે.
એમનેા પડિતમાન્ય ગ્રંથ તા સન્મતિતર્ક છે, અને તેના પર શ્વેતાંબર મદ્યવાદીએ અને દિગંબર સુમતિએ ટીકાએ રચી હતી, પરંતુ હાલ તે ટીકાએ ઉપલબ્ધ નથી. હાલમાં તેા તર્કપંચાનન અભયદેવસૂરિની તત્ત્વવિદ્યાલયની અપરનામ વાદમહાÇવ ટીકા ઉપલબ્ધ છે, જે સર્વ દર્શનના તે સમય સુધીના ગ્રંથાની સમાલેચના તથા સંગ્રહરૂપે છે, પરંતુ આ ટીકા તેમ જ પૂર્વેની ટીકાએ કાં તા બહુ ગહન હાવાથી કે બીજા ગમે તે કારણને લઈને પછીના ગ્રન્થ કારા પર મૂળકૃતિના ઉચ્ચ ગુણાના પ્રમાણમાં ધારીએ તેટલી અસર પાડી શકી નથી. એક અપેક્ષાએ તા એ ટીકાઓએ મૂળ ગ્રંથરત્નને સુવર્ણ ના આધિકચથી ઢાંકી દીધું, પર ંતુ ન્યાયા વતારની અસર તે પછીના શ્વેતાંબર તેમ જ દિગબર તૈયાયિકા પર તેમ જ મેદ્ધ અને વૈશ્વિક તૈયાયિકા પર પણ ઓછા-વધતા પ્રમાણમાં પડી છે. દિગંબરીય “ આસમીમાંસા ’ પણ એવી જ પ્રસિદ્ધિને પામી છે અને એ ઉપર અષ્ટશતી, અષ્ટસહસ્રી, અષ્ટસહસ્રી ટીકા-વિવરણ વગેરે રચાયાં.
<<
એ જ પ્રમાણે પ્રસિદ્ધ બૌદ્ધવાદી દિનાગના “ પ્રમાણસમુચ્ચય ’ એ પણ યુગ-પ્રવર્તક ગ્રંથ હતા અને તેના પર સખ્યાધ ટીકાએ રચાઈ હતી. એ ગ્રંથની અસર એ ગ્રંથકારના સમકાલીન તથા પશ્ચાદ્ભાવી ગ્રંથ પર બહુ મોટા પ્રમાણમાં પડી હતી. એ જ દિનાગના ન્યાયપ્રવેશ” પર શ્રીહરિભદ્રસૂરિએ પણ ટીકા રચી છે. એ બન્ને મૂળ અને ટીકા જૈન ભંડારમાંથી જ ઉપલબ્ધ થયાં અને ગાયકવાડ આરિયેન્ટલ સિરિઝમાં મુદ્રિત થયેલ છે. બીજા દર્શોનાની જેમ જૈનદર્શન પણ તે સમયમાં ઐાદ્ધન્યાય-વિચારણાની અસર નીચે આવ્યુ.
આપણે જોઇ ગયા તેમ આગમ સાહિત્યના ઉદ્ભવની સાથે જ જૈન ન્યાયના પણ ઉદ્ભવ થયા અને વધુ સમય જતાં વિકાસ પણ થતા રહ્યો. વૈદિક દશ ના કરતાં જૈન દર્શનમાં ન્યાયને
* ૧૪૮ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #924

શ્રી. મેહનલાલ ભગવાનદાસ ઝવેરી ઘણું મહત્વનું સ્થાન મળ્યું, અને તે એટલે સુધી કે આવી ઉક્તિઓ પણ આગમનાં લક્ષણ પરત્વે મળે છે:–
तापच्छेदकषैः शुद्धं वचनं त्वागमं विदुः । तापो ह्याप्तप्रणीतत्वमाप्तो रागादिसंक्षयात् ॥
___ शांत्याचार्यकृत प्रमाणवार्तिक परि० ४-श्लो० १ यस्त्वाप्तप्रणीत आगमः स प्रमाणमेव । कपच्छेदतापलक्षणोपाधित्रयविशुद्धत्वात् ।।
સ્વાઢામંગ ૫૦ ૨૨૬ | હરિભદ્રસૂરિકૃત પંચવસ્તુકના ચોથા દ્વારમાં કષાદિનું સ્વરૂપ આમ વર્ણવ્યું છે.
पाणवहाईआणं पावट्ठाणाण जो उ पडिसेहो । झाणज्झयणाईणं जो य विही एस धम्मकसो ॥१॥ बज्झाणुट्ठाणणं जेण ण बाहिजए तयं णियमा । संभवइ य परिसुद्धं सो पुण धम्मम्मि छेउत्ति ॥ २ ॥ जीवाइभाववाओ बंधाइपसाहगो इहं तावो ।
एएहिं परिसुद्धो धम्मो धम्मत्तणमुवेइ ॥ ३ ॥ स्याद्वादमंजरी पृ० ३४५ આમ જૈન ન્યાયનાં મૂળ પ્રાચીનકાળથી જ આગમમાં હોવા છતાં ભિન્ન ભિન્ન દર્શનના યુગપ્રવર્તક ન્યાયગ્રંથની વિચારણુ, પરિભાષા તથા શૈલીની અસર જૈન વાયગ્રંથો પર પણ થઈ છે અને તે કોઈપણ જીવંત વિચારક દર્શન માટે અનિવાર્ય છે; કારણ કે તે સિવાય તત્વજ્ઞાનમાં પ્રગતિ થવા સંભવ કે અવકાશ રહેતો નથી. ઊલટું જૈન દર્શનનું એ તો એક ઉપયોગી લક્ષણ છે કે મિલિક સિદ્ધાંતોથી અવિરુદ્ધ ઉપયોગી સારભૂત તનું વિવેચનપૂર્વક ગ્રહણ કરવું અને તેથી જ તે ચોતરફનાં સંઘર્ષણ છતાં ટકી શક્યું છે. આનાં ઉદાહરણ શેકષ્ટિથી જોનારને ઘણાં મળી આવે છે. પહેલાં તો માત્ર પ્રમાણની પૃથક્ ચર્ચા એ બૈદ્ધ અને જૈન ગ્રંથમાં જ ઘણુ સમય સુધી મળે છે. ઠેઠ ગંગેશ ઉપાધ્યાયના યુગપ્રવર્તક વૈદિક ન્યાયના પૂર્ણ પ્રતિનિધિ-ગ્રંથ તત્વચિંતામણિ તથા ભાસવંશના ન્યાયસારના રચનાકાળ સુધી વૈદિક તૈયાયિક કેવળ પ્રમાણની ચર્ચા કરતા માલૂમ પડતા નથી. એ સંભવે છે કે તૈયા યિકે એ પ્રમાણની સ્વતંત્ર ચર્ચા કરવાની પહેલ કરી હોય. પ્રમાણુની આમ સ્વતંત્ર ચર્ચા શરૂ થતાં એક રીતે જોઈએ તો ન્યાય એ માત્ર વૈદિકનો જ, એ સ્થિતિ રહી નહિ અને ન્યાયવિચારણું જૈન, બૌદ્ધ અને વૈદિક વિચારકના બુદ્ધિપ્રવાહની ત્રિવેણીરૂપે વહેવા લાગી. આમ ભારતીય ન્યાયની ઘણી સુંદર રીતે એકતા સધાઈ અને પરસ્પરના આક્ષેપ પ્રત્યાક્ષેપમાંથી
* આ કારણે ભારતીય ત્રિશાખિક ન્યાય એમ આ લેખનું અપર મથાળું કર્યું છે–સંપાદક શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૧૪૯ *

Page #925

જૈન ન્યાયની પ્રાચીનતા અને ભારતીય ત્રિશાખિક ન્યાય સર્વમાન્ય લક્ષણ પરિભાષા નિયમો આદિ ઘડાયા; અને આજે આપણે સમન્વયની દષ્ટિએ તપાસીએ તે ત્રણે માગના ન્યાયગ્રંથના એકત્રિત અભ્યાસ સિવાય ભારતીય ન્યાયના અભ્યાસકને ત્રુટિઓ જ નજરે આવે એમ ખાત્રી થાય છે. એ ત્રિશાખિક ન્યાયેવૃક્ષ નહિ તો છિન્નભિન્ન સ્થિતિમાં જ નજરે આવે છે.
કયા દર્શનના ક્યા ગ્રન્થ અન્ય દર્શનના ક્યા ગ્રંથ કે વિચારક પર કેટલી અસર કરી એનું ચોક્કસ માપ કાઢવું મુશ્કેલ છે, તો પણ સામાન્ય દષ્ટિએ જૈન ન્યાય પર અન્ય ગ્રંથોની કેવી અસર પડી તથા તેની અન્ય ગ્રંથો પર કેટલી પડી એના સામાન્ય ઉલેખ થઈ શકે. આગમમાં વર્ણવેલા પ્રમાણના ચાર પ્રકાર પ્રાચીન નૈયાયિક વિચારણું અનુસાર છે અને ઉપલબ્ધ ન્યાયસૂત્રના ચાર પ્રકારને મળતા આવે છે. આ પ્રાચીન અસ્કુટ વૈદિક ન્યાયની કે સર્વસામાન્ય વિચારકની અસર તરીકે ઓળખાવી શકાય. અનુમાનના પૂર્વવત્, શેષવત્ તથા દષ્ટસાધમ્યવત્ એવા ત્રણ પ્રકાર જે અનુગારસૂત્રમાં વર્ણવ્યા છે તે ન્યાયસૂત્રમાં વર્ણવેલા • અનુમાનના ત્રણ પ્રકારને મળતા આવે છે. આમાં પણ સામાન્ય સર્વદર્શનના નૈયાયિકોની કઈ એક સાધારણ વિચારણનાં મૂળ કે વૈદિક ન્યાયનાં અવિકસિત મૂળ ઓળખી શકાય.
જૈન નિયાયિકે એ પ્રારંભમાં સમાન્ય પદ્ધતિનો સ્વીકાર કર્યો હશે એમ ન્યાયાવતારના નીચે આપેલા લોકો પરથી સિદ્ધ થાય છે – प्रसिद्धानि प्रमाणानि व्यवहारश्च तत्कृतः। प्रमाणलक्षणस्योक्तो ज्ञायते न प्रयोजनम् ॥न्या० २॥ प्रमाणादिव्यवस्थेयमनादिनिधनात्मिका। सर्वसंव्यवहर्तृणां प्रसिद्धापि प्रकीर्तिता ॥न्या० ३२॥
જેનોએ પ્રમાણને પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ એવા બે પ્રકારમાં જુદી જુદી પદ્ધતિઓ વિભક્ત કર્યું તેમાં બૌદ્ધ અસર હોવાનું અનુમાન થાય છે. વળી પ્રત્યક્ષના વ્યાવહારિક અને પારમાર્થિક એવા બે ભેદ કરી લેકસંગ્રહ પણ કરવામાં આવ્યો. બદ્ધ ન્યાય ગ્રંથ પર પણ જેનેએ ટીકાઓ રચી અને ઉમાસ્વાતિ, મહૂવાદી, જિનભદ્રગણિ ક્ષમાશ્રમણ, હરિભદ્રસૂરિ અને તેમના શિષ્યએ બોદ્ધન્યાયને તલસ્પર્શી અભ્યાસ કરેલ હોવાનાં પ્રમાણે મળે છે. ન્યાયપ્રવેશ પરની શ્રી હરિભદ્રસૂરિની ટીકાને ઉપર ઉલ્લેખ થઈ ચૂક્યો છે. બીજો દાખલો મલ્લવાદીની ખાદ્ધ ન્યાયગ્રંથ ન્યાયબિંદુ ટીકા ઉપરનું ટિપ્પનક છે. આ મહ્વવાદી તે મલ્લવાદી બીજા સમજવા, કારણ કે ન્યાયબિંદુ ટીકા ધર્મોત્તરે ઈ. સ. ૮૪૭ લગભગ રચી છે એવું ઈતિહાસનું માનવું છે આમ બદ્ધ ન્યાયગ્રંથો પર જેનોએ ટીક રચી એટલે જેનો સ્વતંત્ર રીતે ન્યાયના વિકાસ માટે કંઈ કરતા ન હતા એમ માની લેવાનું નથી. પહેલા મદ્ધવાદીએ દ્વાદશાનિયચક્રતુંબમાં તથા હરિભદ્રસૂરિએ અનેકાંત જયપતાકા, શાસ્ત્રવાર્તાસમુચ્ચય આદિમાં બૌદ્ધોનું તેમ જ અન્ય દર્શનોનું બહુ સારી રીતે ખંડન કરી પોતાની માન્યતા સિદ્ધ કરી હતી. દિગંબરોએ સ્વતંત્ર ન્યાય ગ્રંથ કંઈક વહેલાં રહ્યા હતા અને ન્યાયબિંદુ આદિ ગ્રંથમાં ધર્મકીર્તિ આદિ બદ્ધ તૈયાયિકોએ જૈન તત્વની સમાલોચના કરી ખંડન પણ કર્યું હતું. જુએ પૃ. ૧૨૬-૧૨૮. હાલમાં જેન ભંડારમાંથી ઉપલબ્ધ થયેલા શાંતિ રક્ષિતના “તત્ત્વસંગ્રહ” નામના બૌદ્ધ ગ્રંથ તથા તે પરની કમલશીલની ટીકામાં પણ જેન પદાર્થોનું ખંડન છે, જુઓ * ૧૫૦ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #926

શ્રી. મેહનલાલ ભગવાનદાસ ઝવેરી
કારિકા ૩૧૧-૩૨૭. ૧૭૦૯-૧૭૮૫ અને પૃ. ૩૭૯, ૩૨, ૩૮૩, ૪૮૯, ૪૯૬. આમ પરસ્પર ખંડન-મંડન તથા આક્ષેપ-પ્રત્યાક્ષેપ કરતાં ભારતીય ન્યાયનો સમન્વય અને વિકાસ થયો.
ડૉ. સતીશચંદ્ર વિદ્યાભૂષણ મધ્યકાલીન ન્યાયના પિતા તરીકે દિક્નાગને વર્ણવે છે. તેની તથા તેની પછી થયેલા ધર્મકીર્તિ આદિની અસર ન્યાયવિચારણા પર ઘણું પડી હતી. વાસ્યાયન ભાષ્ય પર વાર્તિક અને વાર્તિકતાત્પર્ય ટીકા આદિ રચાયાં એ બદ્ધ નિયાયિકના આક્ષેપના પરિહાર કરવા અર્થે જ રચાયા હતા. દિગંબર જૈન ન્યાય પર થતા આક્ષેપોને પરિહાર કરવા કંઈક વહેલા કટિબદ્ધ થયા, જુઓ ન્યાયબિંદુ ટીકા પૂ.૧૨૬, તેથી વેતાંબરો સામે “ પરલોપજીવી” એટલે બૈદ્ધ ગ્રંથમાંના લક્ષણ પર આધાર રાખનારા એવા આક્ષેપ કરવા માંડ્યા, તે ઉપરથી શ્રી જિનેશ્વરસૂરિ તથા તેમના બંધુ બુદ્ધિસાગરસૂરિએ પ્રમાણ પર તથા વ્યાકરણ પર જેન શૈલીએ વેતાંબર આમ્નાય પ્રમાણે સ્વતંત્ર ગ્રંથ રચ્યા, શ્રી જિનેશ્વરસૂરિ પોતાના “માસ્ટનામના પ્રમાણગ્રંથમાં તથા તેની ટીકામાં આમ લખે છે. तैरवधीरिते यत्त प्रवृत्तिरावयोरिह । तत्र दुर्जनवाक्यानि प्रवृत्तेः सन्निबन्धनम् । शब्दलक्ष्म प्रमालक्ष्म यदेतेषांन विद्यते। नादिमन्तस्ततो ह्येते परलक्ष्मोपजीविनः॥४०३-४०४॥
टीका:-शब्दलक्ष्म व्याकरणम् , श्वेतभिक्षुणां स्वीयं न विद्यते, तथा प्रमालक्ष्मापि प्रमालक्षणमपि, येषां स्वीयं न विद्यते । नादिमन्तो नैवादावेव एते सम्भूताः, किन्तु कुतोऽपि निमित्तादर्वाचीना एते जाता इति । ततो ह्येते, तस्मादित्युपसंहारः हि हेतुपदसूचकः । किम्भूतास्ते इत्याह परलक्ष्मोपजीविनः बौद्धादिलक्षणमुपजीवितुं शीला एतदिति हेतुपदम् । उक्तं च " छव्वाससएहिं न उत्तरेहिं तइया सिद्धिं गयस्स वीरस्स | कवलीयाणं दिट्ठी वलहिपुरीए समुपन्ना" ॥ तस्मानायं मोक्षावहः पन्था इति, तथा च किञ्जातमित्याह । श्रीबुद्धिसागराचार्यवृतैयाकरणं कृतम् । अस्माभिस्तु प्रमालक्ष्म वृद्धिमायातु साम्प्रतम् ॥ ४०५॥
ઉપર જે દિગંબર ન્યાયના ગ્રંથ વહેલાં રચાયા હોવાનું કહ્યું તે પદ્ધતિસરની વિસ્તૃત પ્રમાણુ ચર્ચાને ઉદ્દેશીને છે. વાદી અકલંકદેવે લધીયસ્ત્રયી પજ્ઞ ટીકા સહિત તથા સિદ્ધિ વિનિશ્ચય અને ન્યાયવિનિશ્ચય ગ્રંથ રચ્યા, જે દરેક પર ભિન્ન ભિન્ન દિગંબર આચાર્ય વિસ્તૃત ટીકા રચી. એ ટીકાકારો કમે પ્રભાચંદ્ર, અનંતવીર્ય તથા વાદિરાજ હતા. વળી માણિ
ક્યનંદીએ લઘીયસ્ત્રયીના આધારે પરીક્ષામુખ સૂત્રની રચના કરી હતી જે પર પ્રભાચંદ્ર પ્રમેયકમલમાર્તડ ર. અકલકે વળી સમતભદ્રની તમીમાંસા પર અષ્ટશતી અને તે પર વિદ્યાનંદે અષ્ટસહસ્ત્રી રચી. ( વિ. સં. ૧૮ મા સૈકામાં શ્વેતાંબર ઉપાધ્યાય શ્રી યશેવિજયે અષ્ટસહસ્ત્રી વિવરણ તેની ઉપર રચ્યું છે.) આમ શ્વેતાંબર ગ્રંથમાં માત્ર પ્રાચીન કાળને ન્યાયાવતાર જ પ્રમાણની ચર્ચા કરતો હોવાથી અને માત્ર પ્રમાણનો ત્યારપછીના લગભગ વિ. સંવત્ ૧૦૦૦ સુધીના શ્વેતાંબરીય ગ્રંથોમાં ચર્ચા ન હોવાથી ઉક્ત આક્ષેપ દિગંબરે કરતા. પરિણામે શાંત્યાચાર્યનું પ્રમાણવાર્તિક પજ્ઞ ટીકા સહિત, શ્રી જિનેશ્વરશતાબ્દિ ગ્રંથ)
* ૧૫૧ જ

Page #927

જેન ન્યાયની પ્રાચીનતા અને ભારતીય ત્રિશાખિક ન્યાય સૂરિનું ઉક્ત પ્રમાલમ પજ્ઞ ટીકા સહિત અને બન્નેની પહેલાં સમ્મતિતર્ક પર તર્કપંચાનન અભયદેવસૂરિને વાદમહાર્ણવ રચાયા. વાદિદેવસૂરિએ ત્યારપછી દિગંબરને ગુજરાતની રાજધાની પાટણમાં સિદ્ધરાજની રાજસભામાં પરાસ્ત કર્યા અને પ્રમાણુનયતત્ત્વ
કાલંકાર અને તે પર બૃહત્કાય સ્યાદ્વાદરત્નાકર રચી એ દિગંબર આક્ષેપને સચોટ પ્રત્યાક્ષેપ કર્યો. આ બધું થોડા સમયમાં બની શકયું એનું કારણ જિનેશ્વરસૂરિની ઉક્ત પ્રમાલમ પરની ટીકામાં જ છે. શ્રીમદ્ભવાદીનો નયચક અને હરિભદ્રસૂરિની અનેકાંતજયપતાકા, શાસ્ત્રવાર્તાસમુચ્ચય આદિ ગ્રંથે સ્વપક્ષ પરપક્ષ ખંડનરૂપે રચેલા તૈયાર વિદ્યમાન હતા, તેથી જ સ્વપક્ષસિદ્ધિ સાક્ષાત્ શીઘ્રતાથી થઈ શકી. વળી હેમચંદ્રાચાર્યે પણ સર્વ ન્યાય ગ્રંથનાં દેહનરૂપ પ્રમાણમીમાંસા સટીકની રચના કરી અને વેતાંબરીય જૈન ન્યાયને ઉત્કર્ષ સાથે. તે દરમિયાન સિદ્ધરાજની જ સભામાં જેન આચાર્ય યુગલ આનંદસૂરિએ અને અમરચંદ્રસૂરિએ વ્યાઘશિશુ અને સિંહશિશુનાં બિરુદે વાદમાં પોતાનો લબ્ધલક્યતા અને ઉગ્રતાથી પ્રાપ્ત કર્યો. એ જ મહાવાદી યુગલના વ્યાપ્તિ લક્ષણનો ઉલ્લેખ ગંગેશપાધ્યાય પિતાના પ્રસિદ્ધ તત્ત્વચિંતામણિ ગ્રંથમાં સિંહવ્યાધ્રી લક્ષણને નામે કરે છે, એમ સદ્ગત ડૉ. સતીશચંદ્ર વિદ્યાભૂષણ પિતાના મધ્યકાલીન ન્યાયના ઇતિહાસમાં જણાવે છે. (જુઓ પૃ. ૪૮).
ન્યાયાવતાર પછી શતક વીત્યા બાદ પ્રમાણુનયતત્ત્વાલેક વાદિદેવસૂરિએ ર. એનાં ઉપર વાદિદેવસૂરિના શિષ્ય રત્નપ્રભસૂરિએ રત્નાકરાવતારિકા નામની લઘુ ટીકા અને વાદિદેવસૂરિની પ સ્યાદ્વાદરનાકર નામની કિવદંતી પ્રમાણે ૮૪૦૦૦ કલોક પ્રમાણુ બૃહત ટકા રચાઈ. જેન ગ્રંથાવલિમાં રત્નાકરાવતારિકા પર બે ટિપ્પણુ રાજશેખરસૂરિકૃત તથા જ્ઞાનભૂષણકૃત રચાયાનો ઉલ્લેખ છે, પણ બન્ને હજુ અમુદ્રિત છે. સ્યાદ્વાદરત્નાકરની પૂનાની આવૃત્તિમાં વચ્ચે વચ્ચે ત્રુટક ભાગ બાદ જતાં આશરે ૨૦૦૦૦ લોક પ્રમાણ ગ્રંથ ઉપલબ્ધ થાય છે. આ પ્રમાણુનયતત્ત્વાલક ગ્રંથ તે સમય સુધીની સમગ્ર ન્યાયચર્ચાના દેહનરૂપે જૈન દષ્ટિએ રચાય છે. એ ગ્રંથ તથા એની ટીકાઓમાં સમગ્ર વૈદિક, બૌદ્ધ તથા દિગંબર તેમ જ વેતાંબર સાહિત્યની છાયા છે. ખાસ કરીને જયન્ત ભટ્ટની ન્યાયમંજરી, બોદ્ધ - પ્રવેશ, ન્યાયબિંદુ, તત્ત્વસંગ્રહ આદિ ટીકાઓ સહિત, સમીમાંસા અષ્ટશતી અષ્ટસહસ્ત્રી સહિત, પરીક્ષામુખ પ્રમેયકમલમાર્તડ સહિત, સિદ્ધિવિનિશ્ચય, અને સમ્મતિની અભયદેવસૂરિ વાળી ટીકા, ઉક્ત મૂળ તથા ટીકા ગ્રંથમાં પ્રતિબિંબિત છે-એ જ ગુણ પ્રમાણનયતત્ત્વાલકની મહત્તા છે. જેન ન્યાયના સર્વે સંગ્રહરૂપે નવીન અભ્યાસકને સંક્ષેપમાં પણ સંપૂર્ણ તત્વજ્ઞાન આપવાના ઉદ્દેશથી ઉક્ત ગ્રંથ રચાય છે. દિગંબર પરીક્ષામુખસૂત્રની ઘણી રીતે આ ગ્રંથમાં પૂર્તિ છે. આ બધા ગુણોને લીધે જેનેના મધ્યકાલીન સમયને પૂર્ણરૂપે પ્રતિનિધિત્વવાળા એ ગ્રંથ છે અને બૈદ્ધન્યાયમાં જેટલું પ્રમાણસમુચ્ચયનું સ્થાન મહત્ત્વનું છે તેટલું જ જેનન્યાયમાં પ્રમાણુનયતત્ત્વાલકનું મહત્ત્વનું સ્થાન છે. વાદિ શ્રી દેવસૂરિનાં પાંડિત્યની આ ગ્રંથ પર અનુપમ છાપ છે. જૈનન્યાયમાં ત્યારપછી શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યના પ્રમાણમીમાંસા, મલ્લિણકૃત સ્યાદ્વાદમંજરી આદિ ગ્રંથે આવે છે. આમ સૈકાના નિચોડરૂપે તો ઉપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજીના જ ગ્રંથે આવે છે. વેતાંબરોએ ન્યાયમાં ઉત્કર્ષ સાથે, ત્યારપછી દિગંબર કેટલેક
ક ૧૫૨ ૪
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #928

વડોદરામાં શ્રી આત્માનંદ જન્મ શતાબ્દિ મહોત્સવ પ્રસંગે લેવાએલ ગ્રુપ.

Page #929

Page #930

શ્રી. મેહનલાલ ભગવાનદાસ ઝવેરી અંશે ન્યાયમાં પાછા પડયા અને દિગંબર વિદ્યાનંદની અષ્ટસહસ્ત્રી પર ઉત્તમ નવ્ય ન્યાયના પરિષ્કારવાળું વિવરણ લખવાનું માન વેતાંબર ઉપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજીને છે. વૈદિક ન્યાયમાં તે સમયમાં નવ્યન્યાય કુફાલ્યો અને માત્ર ન્યાયની ચર્ચા કરવાવાળા ગ્રંથે તથા સારરૂપ પ્રકરણ ગ્રંથે રચાયા. એ પ્રમાણે ત્રણે શાખા એના પરસ્પર સંઘર્ષણને પરિણામે ભારતીય ત્રિશાખિક ન્યાય ઉદ્દભવ પામ્યા.
ન્યાય સંબંધી આ દીર્ધ વિચારણાને અંતે એક વાત જે તરી આવે છે તે એ છે કે જેનોને ભૂતકાળ ઘણે ઉજજવલ હતો અને વર્તમાનકાળમાં ગ્ય પ્રયાસ થાય તે ભાવિ પણ ઉજજવલ બને. જેનોએ જે પંચવિધ જ્ઞાનને અતિ પવિત્ર અને પૂજનિક માન્યું છે તેથી અભિન્ન પ્રમાણને માન્યું છે. તેઓ જેવી રીતે જ્ઞાન પ્રત્યેનો આદર અને બહુમાન, પરાપૂર્વની પ્રણાલિકા પ્રમાણે પૂજન તથા પંચમીતપ વિગેરેથી વ્યક્ત કરે છે, તેમ વિશેષકાય. સાધક રીતે જ્ઞાનની અને બીજી રીતે કહો તો પ્રમાણશાસ્ત્રના અભ્યાસથી તે પ્રત્યે આદર અને બહુમાન વ્યક્ત કરે એજ ઈષ્ટ છે. જેનન્યાયનું અધ્યયન-અધ્યાપન હાલમાં જેમાં
ડે જ સ્થળે થાય છે, પરંતુ વર્તમાન યુગ જે એ સમજે કે જેના દર્શન વિવિધ દર્શનના મધ્યમાં જે અડગ રીતે ટકી શકયું છે તેનું મુખ્ય કારણ જેને ન્યાય અને તેનું મુખ્ય અંગ સ્યાદ્વાદ છે તે આ યુક્તિવાદના જમાનામાં તે જૈન જનતા જેન ન્યાયની પ્રાચીન અધ્યયનઅધ્યાપન પદ્ધતિનું પુનરાજજીવન કરીને જેન દર્શનમાં પુરાતન તેજ: પ્રદીપ્ત કરશે.
Turn rrrrrr TTTTTT
TWITTTTTT
યુદ્ધ દાવાનળે દાઝયા તપેલા પૃથિવીતલે અમી વર્ષાવતી શીળી કોની આ પગલી પડે !
કોના સુણુને સુર આંસુભીના ગળી જતી વિશ્વની ઘોર હિંસા ઊલેચવા પાપ યુગો-યુગોનાં શું ઉતારી મૂર્તિમતી અહિંસા. –ઉમાશંકરકૃત વિશ્વશાંતિ
ના
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૧૫૩ ૪

Page #931

સ્વામી
[ આ વિષય પર સ્વસ્થ સાક્ષર બંધુ શ્રી મનઃસુખલાલ કીરચંદ મહેતાએ લખેલા લેખ આચાર્ય શ્રી વિજયાનદસૂરિના સ્વર્ગવાસ પછી ચેાથા વર્ષમાં શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશના અષાડ સ. ૧૯૫૬ ના અંકમાં પ્રકટ થયા છે, તે આચાર્યશ્રીના સ્વામીવાત્સલ્ય પરના અભિપ્રાયનું સબળ સમર્થન કરે છે, એ વાત શ્રી જૈન ધર્માં પ્રકાશના શ્રાવણ સ. ૧૯૫૬ ના અંકમાં પૃ. ૭૩-૩૬ માં લ ચર્ચાપત્રી (હાલ સ્વસ્થ) રા. દુર્લભ કલ્યાણુ પારેખ મહુવાવાસી પેાતાના ચર્ચાપત્રમાં શ્રી આત્મારામજીના શબ્દો ટાંકી સિદ્ધ કરે છે. આથી તે જૂને લેખ અત્ર પુનઃ પ્રકટ કરવામાં આવે છે. વળી અત્યારના સમયમાં પણ તેનું મૂલ્ય જરા ય એધું નથી.—સંપાદક. ]
स्वधर्मं यः पुष्णाति नमस्तस्मै सर्वदा ।
જે સ્વધર્મ નું, આત્મધમતું પાષણ કરે છે, તેની ભક્તિ કરે છે, તેને સદા નમસ્કાર હે !

రాజనా
સ
સ્યાદ્વાદ અપરનામ અનેકાન્તમાગ જ સર્વત્ર જયવંત હાય તા તેમાં કંઇ નવાઇ નથી. નિરપેક્ષ એકાન્તવાદ લેતાં વસ્તુના સ્વરૂપનિરૂપણમાં વિશેષ આવે અને પરિણામે સર્વજ્ઞતામાં પણ ન્યૂનતા જણાય, એમ લાગતાં સર્વજ્ઞ વીતરાગેાએ સાપેક્ષ અનેકાન્તમાર્ગ ઉપદેશ્યેા છે; આમ આપણે ધરુચિવત થઇ, સ્યાદ્વાદની કઇંક એળખ કરી, સૂક્ષ્મ રીતે વિચારીએ તે સહજ જણાય છે. સર્વજ્ઞ વીતરાગ પરમાત્માપ્રણીત હેાતાં એ સ્યાદ્વાદ સત્ર વિજયવંત છે એમ કહેવુ લેશમાત્ર અસત્ય નથી. એ અનેકાન્તમાને અવલ મી. જિનવરેન્દ્રોએ ધર્મતત્ત્વના અનેક ભેદ કહ્યા છે, તેમાં મુખ્ય (૧) વ્યવહારધર્મ અને (ર) નિશ્ચયધર્મ એવા બે વિભાગ છે. વ્યવહારધર્મમાં દયા મુખ્ય છે. અહિંસા પરમો ધર્મ:-સર્વાંશે દયા એ જિનના બેાધ છે, અને એ દયામય વ્યવહારધર્મ નિશ્ચયધર્મનું બીજ છે. એ દયાના આઠ ભેદ છે, એ શાસ્ત્રાંતરથી જાણવા અવશ્યના છે.

QUENTTU TUT
આત્માને વિભાવમાંથી ખસેડી સ્વભાવમાં આણુવા, આત્માને આત્મસ્વભાવે આળખવા, સંસાર ઉપાધિમય છે,-એ મારા નથી, એ વિગેરે નિશ્ચય કરવા એ નિશ્ચયધ કહેવાય છે. એનુ વિશેષ સ્વરૂપ સત્શાસ્ત્રોથી જાવુ જોઇએ છે.
* ૧૫૪ *
શ્રી આત્મારામજી

Page #932

શ્રી. મનઃસુખલાલ કીરચંદ મહેતા
આ ઉપર્યુક્ત કેવલિ--પ્રણીત ધર્મ સમ્યક્ત્સ્વરુચિ જીવને યથાર્થ પરિણમે છે. એ સમ્યક્ત્વ મુક્તિપુરી-માગના દરવાજો છે; મુક્તિરૂપી પ્રાસાનું પ્રથમ પગથિયું છે; મુક્તિરૂપી સ્ત્રી પરણવાને વેશવાળ સમાન છે. એના પણ એ ભેદ છે: (૧) વ્યવહાર– સમ્યક્ત્વ અને ( ૨ ) નિશ્ચયસમ્યક્ત્વ.
સદેવ, સદ્ગુરુ, સદ્ધર્મને જાણી તેનુ ઓળખાણુ કરવું એને ‘વ્યવહારસમ્યકૂ કહે છે, ‘સદેવ' તે રાગ-દ્વેષાદિ અષ્ટાદશ દૂષણ રહિત શ્રી અરિહંત, વીતરાગ, પરમાત્મા, ‘ સદ્ગુરુ' તે નિષ્પરિગ્રહી, નિ:સ્પૃહી અને ‘સદ્ધર્મ” તે અર્જુન્તપ્રણીત દયામય વ્યવહારધર્મ અને આત્મત્વપ્રાપક નિશ્ચયધર્મ-એ ત્રણનુ યથાર્થ એળખાણ કરી તેની ઢ શ્રદ્ધા કરવી એ વ્યવહારસમ્યક્ નિશ્ચયસમ્યક્ત્વનું કારણ છે.
.
હું દેહાદિ સર્વથી ન્યારા છુ, સભ્યજ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર તથા અનત તર્પ અને વીય એ મારા ગુણા છે, હું એ-મય છું, બાકી દેહાર્દિ સર્વ મારાથી ભિન્ન છે તેને હું મારાં માની બેઠે છું, પણ વસ્તુત: મારાં નથી, એવા નિશ્ચય કરી જીવાજીવના ભેદ સમજવા, જડ ચૈતન્યના ભેદ જાણવા એ નિશ્ચયસમ્યક્ત્વ કહેવાય છે. આવા સમ્યક્ત્વ ઉપર રુચિ ધરનાર જ કેવલિ-પ્રણીત ધર્મને યથાર્થ જાણી શકે છે. એવાં સકિતવતનાં ફેટલાંક ભ્રષણા છે. જેમ તન-મનના અપૂર્વ સાંદર્ય થી યુક્ત સદ્ગુણી વિલાસિની ( સ્ત્રી ) ઉત્તમ વસ્ત્રાલંકારથી શૈાલે છે, તેમ એ ભૂષણેાથી સમિતિષ્ટિ જીવાનુ સમ્યક્ત્વ ઝળહળી રહે છે. આ ભૂષણા આઠ છેઃ-(૧) નિઃશંકતા, નિર્ભયપણું ( ૨ ) નિરાકાંક્ષા (૩) નિર્વિતિગિચ્છા ( ૪.) અમૂઢતા ( ૫ ) પરગુણુપ્રકાશન, પરણેાપગ્રહન ( ૬ ) સ્થિરિકરણતા ( ૭ ) સ્વામીવાત્સલ્ય ( ૮ ) પ્રભાવના-આ આઠ ગુણા વિસ્તારભયથી તથા વિષયાંતરદોષથી અત્ર વિસ્તારપૂર્વક સમજાવ્યા નધી. એ આઠમાં સ્વામીવાત્સલ્ય એ એક ભૂષણ છે અને આપણેા વિષય પણ સ્વામીવાત્સલ્યના જ છે.
એ સ્વામીવાત્સલ્ય એટલે શું ?-એ યથાર્થ જાણવુ જરૂરનુ છે. શ્રાવક-શ્રાવિકાના સમુદૃાયને એકત્ર ભાજન આપવુ એવા અર્થ હાલ લૌકિક સમજ પ્રમાણે ‘સ્વામીવાત્સલ્ય’ ચા ‘સ્વામીવચ્છળના થઇ રહ્યો છે. નાકારસી કે કોઇ ઠેકાણે ‘ગચ્છ' એવું ઉપનામ પણ એને મળી ચૂકયુ છે, પણ એવા એકાન્ત સાંકડા અર્થને જવા દઇ એ સમિકતના ભૂષણને વિસ્તારપૂર્વક યથાર્થ જાણવુ ઘટે છે.
સ્વામીવાત્સલ્યની વ્યાખ્યા કરીએ તે અતિ ઉદારવૃત્તિવાળા મહેાળા રૂપના અર્થ એમાંથી નીકળે છે. સ્વધર્મને પાળનાર, દયામય સર્વજ્ઞ-પ્રણીત ધર્મને આચરનાર અથવા આત્મધર્મમાં રાચનાર એ વસ્તુત: ‘સ્વામી’ભાઇ અથવા ‘સ્વધી ’ભાઇ કહેવાય છે, તેનુ ‘ વાત્સલ્ય” કરવું અર્થાત્ એના ઉપર હરેક પ્રકારે પ્રીતિ દાખવવી, તેની યથાશક્તિ ભક્તિ કરવી, તેના ધર્મસાધનમાં આડાં આવતાં વિન્નો દૂર કરવાં, વિદ્યાસાધને યથાશક્તિ પૂરાં
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૧૫૫ *

Page #933

સ્વામીવાત્સલ્ય
પાડવાં, સ્વધર્મી ભાઈનાં તથા પિતાનાં હિતાર્થ –ઉપગાથે ધર્મશાળાઓ બાંધવી–બંધાવવી–અનુમોદવી (ત્રિવિધ ), પુસ્તક ભંડાર કરવા-કરાવવા–ધાવવા–એ આદિ કરવું એને જ્ઞાનીઓ સ્વામીવાત્સય કહે છે. એ સ્વામીવાત્સલ્યના દ્રવ્ય અને ભાવ એવા બે ભેદ પાડી શકાય છે, અને તે પણ તન, મન અને ધન એમાંના એક, બે અથવા ત્રણેથી સાધી શકાય છે. કેઈ તનથી નિરોગી ન હોય તેમજ ધનવાન ન હોય તો તે મનથી સ્વધર્મ વત્સલની અનુમોદના કરી, પ્રમેદભાવના ભાવે છે. એને પણ સ્વધર્મભક્તિનું ફળ પ્રાપ્ત થાય છે. કેઈ ધનવાન ન હોય તે મનથી અનુમોદના ભાવી સ્વધમભાઈની ભક્તિમાં તનનું વીર્ય યથાશક્તિ ફેરવે છે. કોઈ એ ત્રણે વાનાંથી ભક્તિ કરી શકે છે.
હાલ વખત સ્વામીવાત્સલ્યને માત્ર સંઘ જમાડવો એવો જે સાંકડો અર્થ થઈ ગયે છે એ અજ્ઞાનજનિત છે. લૌકિકપરંપરાવશ ભાઈઓ દેખાદેખીથી અનુકરણ કર્યા કરે છે; બાકી સ્વામીવાત્સલ્ય એ સમકિતને દીપાવનાર એક ભૂષણ છે એવું જ્ઞાન થાય તે પછી એ ભૂષણ એક રૂપમાં કે બીજા રૂપમાં સ્થાયી રહે જ; અને એ જાણનાર સમકિતી પિતાના ધર્મભાઈનું હરકેઈ પ્રકારે વાસય કરે જ કરે; પણ ધર્મની અજ્ઞાનતા, તેથી થતી તેની અનાદરતા, અનાદરતા છતાં કુલપરંપરાના ચાલ્યા આવતા ઉપરછલા માની બેઠેલા ધર્મના અભિમાનને લઈને, તે પરંપરા પ્રમાણે ચાલી, દેખાદેખીથી કિંવા યશલેભથી, કિંવા રસેંદ્રિયના વિષયલુબ્ધપણાથી માત્ર જમણવારરૂપે સ્વામીભક્તિ કરવી, યતનારહિતપણે રાંધી પીરસી અસંખ્યાતા ત્રસ જીવની હાનિ કરવી, વિગય ( વિકૃતિવિકાર કરી ઈન્દ્રિયોને ક્ષેભ પમાડે એવા પદાર્થ ) આદિ દરકાર વિના જમાડવા, બીજી વધારે સારી રીતે સ્વામીવાત્સલ્ય થઈ શકે છે કે નહિ એવા વિવેક વિના હજારેનું દ્રવ્ય ખચી નાંખવું અને માત્ર ઉપર્યુક્ત રીતે સંઘ જમાડવાથી જ સંઘભક્તિ થઈ શકે છે, એમ કરવાથી જ ધર્મ પળાય છે, એથી જ સ્વધર્મ પોષાય છે એમ ધારવું તે માત્ર જૈન ભાઈઓની અજ્ઞાનતાની બહોળાશ સૂચવે છે.
સ્વધમી ભાઈઓ-બાઈઓના સમુદાયને પ્રીતિજન ન આપવું એ આ લેખને આશય નથી, કેમકે પ્રીતિભેજન સ્વધર્મભક્તિનું એક રૂપ છે અને એ સર્વથા યથાવિધિ કર્તવ્ય છે કેમકે સવિધિ કરવાથી ધર્મ પુષ્ટિ થાય છે. કહેવાનું એમ છે કે એકલા જમણવારમાં સ્વામીવાત્સલ્યનો સમાવેશ નથી થતું. જમણવાર તે સ્વામીવાત્સલતાનું તારતમ્ય યેગે ગણ રૂ૫ છે, બીજા પ્રધાન રૂપ બહુ છે, તેમજ યતના કે વિવેક રહિત કરેલ નવકારસહી પણ સ્વામીવાત્સલ્ય કહેવાશે નહિ. હાલ દષ્ટાન્ત તરીકે જુએ, શ્રી પાલીતાણા અમદાવાદ, મુંબઈ કે અન્ય સ્થળે જ્યાં મોટો સંઘસમુદાય એકત્ર થઈને ભેજન કરે છે ત્યાં રાંધવામાં કે જમવા આદિમાં એઠ કચરામાં યતના બીલકુલ જોવામાં આવતી નથી, અસંખ્યાતા ત્રસ જીવોની ત્યાં હાનિ થાય છે અને એ સ્વધર્મપોષણ અથે કરેલ સ્વધર્મ * ૧૫૬ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #934

ડૉ. મેહનલાલ હેમચંદ શાહ
M. B. H, S,
ડૉ. ચીમનલાલ નેમચંદ શ્રોફ
M, B, B, S, D, 0.

Page #935

Page #936

શ્રી. મનસુખલાલ કીરચંદ મહેતા
ભકિતથી સ્વધર્મપોષણ ન થતાં ઊલટું સ્વધર્મદૂષણ થાય છે—જે સર્વ સંઘને લાગે છે. તે એ સ્વધર્મવાત્સલ્ય કે અવાત્સલ્ય ? અમે અહીં એ પ્રીતિભોજનને નિષેધતા નથી પણ યતનારહિતપણાને તથા બેદરકારીપણાને દોષ કાઢીએ છીએ. એવા દેષ દૂર ન થાય ત્યાં લગી હાનિ સંભવે છે. લાભ મળે છે કે નહિ એ વિવાદાસ્પદ છે. કઈ પ્રશ્ન કરે કે એ દેષ તે જમનારને છે તેમાં જમાડનારને શું ? જમાડનાર તો ભક્તિભાવથી જમાડે છે. અહીં સમાધાન એ છે કે જમાડનાર ધર્મરુચિ ભાઈએ સ્વામીવાત્સલ્યના સાધનનાં વિવેકપૂર્વક ભેદ કરવા જોઈએ છે. તેણે સમજવું જોઈએ કે જમણથી જ સ્વામીભક્તિ થતી નથી. સ્વામીભક્તિનાં ઘણાં સાધનોમાંથી એ પણ એક સાધન છે, તો તેના ઘણા પ્રકાર માંથી કયા પ્રકારથી અધિકાધિક લાભ છે તે તેણે દેશ, કાળ આદિ જોઈને વિવેકથી વિચા. રવું ઘટે છે, તેમજ વૃતાદિ વિગયની સંભાળ રાખવી ઘટે છે. સ્વામીવચ્છળ ઇંદ્રિયને બહેકાવવા કિંવા રસેંદ્રિયને વશ થઈ અકરાંતીઆ થઈ ખાવા માટે નહિં અને તેથી ધર્મ હારવા માટે નહિં, પણ સમસ્વભાવીઓના એકત્ર ભેજનને પ્રસંગે એક બીજાના ગુણગ્રામ કરવા, એક બીજાની શુભ પ્રવૃત્તિનું અનુકરણ કરવા, વસ્તુત: અનાહારી આત્માની વિભાવજનિત આહાર-મૂછ ઉતારવા અને અન્ય પ્રીતિ દાખવવા કરવામાં આવે છે. આ પ્રમાણે જાણવું ઘટે છે, એમાં વિવેક રાખ ઘટે છે, યતના રાખવી ઘટે છે; નહિં તે જમનારને તે દોષ છે જ, પણ તેમાં ભક્તિ સમજનાર જમાડનારને પણ છે જ.
જમણવાર એ જ ધર્મભક્તિનું સાધન છે એમ સમજી ઘણા ભાઈઓ પર્યુષણાદિ પર્વના દિવસોમાં પારણું, અતરવારણાનાં જમણ કરવાના, તેને લાહો લેવાના વિચારમાં હોય છે. આ ખોટું છે એમ અત્ર કહેવું નથી, પણ એ લાહો ગણતમ છે. ખરું કર્તવ્ય જુદું છે. તેવા વખતમાં જ્યારે જ્યારે આત્મસાધન કરવાને તે અમૂલ્ય અવસર છે ત્યારે ઊલટું પર્યુષણના દિવસોમાં બહુ આરંભમાં રોકાવું એ ખરેખર મેહનું સામ્રાજ્ય સૂચવે છે. એ મેહ-વિડંબના અજાણને મારે છે (મેહરાજા કોને નથી નચાવતે ! જ્ઞાનીને જ નથી નચાવત, જ્ઞાનીથી એ ડરે છે; માટે ભાઈઓ ! જ્ઞાન સે, એની ભકિત કરે, જ્ઞાનીની ભક્તિ કરો ! ) પરમપુણ્ય-પવિત્ર પયુર્ષણ વ્યતીત થયે કઈ શ્રાવકને (3) સદ્દગુરુ પૂછે કે “કયું શ્રાવકજી ! પર્યુષણરાધના તો અચ્છી હઈ ? ” ત્યારે શ્રાવકજી ઉત્તર આપે–“ મહારાજ ! સત્તર આના કામ સુધરી ગયું. લાડુમાં શેરેશર થી પાયું હતું; ગ૭ સુધરી ગયો. ” જુઓ ! શ્રાવકજીને મન શેરેશર ઘીવાળા લચપચતા લાડુ જમાડવા એમાં જ પર્યુષણની આરાધના થઈ. આ શું બતાવે છે ? અજ્ઞાનતા ! અજ્ઞાનતા !! અજ્ઞાનતા !!! અહો અજ્ઞાન! તારું પ્રબળ જેર છે ! તું હવે કેડ મેલ અને અનુપમ જિનશાસનને ઝળકવા દે. આ ઉપરથી પારણાના જમણવાર(સ્વામીવાત્સલ્ય)ને અકર્તવ્ય સમજવું નહીં, કેમકે તે તો પર્યુષણને અંતે કર્તવ્ય છે, પરંતુ લાભ હાનિ જોયા વિના એકાંત જમણવારમાં જ સ્વધર્મભક્તિ માની બેસવી એ ખરેખર દુરાગ્રહ અને શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૧૫૭ જ

Page #937

સ્વામીવાત્સલ્ય અજ્ઞાનમૂલક છે, તેમ છતાં વિવેક અને યતનાપૂર્વક એ પ્રીતિભોજન થતું હોય તો તે સ્વામીવાત્સલ્ય છે.
પણ વસ્તુતઃ આધુનિક કાલની અપેક્ષાએ સ્વામીભક્તિનો લાભ લે હોય, સ્વધર્મઆત્મધર્મની પુષ્ટિ કરવી હોય, તો નામ માત્ર ગણાતા જેન ભાઈઓને ખરા જેન બનાવવા માટે જ્ઞાનદાન આપવું, જ્ઞાન સંપાદનાથે ઉદારતાથી વિવેકપૂર્વક પૈસા સંબંધી મદદ આપવી, ધર્મપષણનાં –ધર્મસાધનનાં વિદ્ગ ટાળવો, એ આદિ કર્તવ્ય છે; અને સમજુ ભાઈઓએ વિચાર કરી એ પ્રમાણે ચાલવું ઘટે છે. જ્ઞાન પ્રાપ્ત થતાં મિથ્યાત્વ દૂર ખસે છે. સદ્દદેવ, સદ્દગુરુ અને સદ્ધર્મની દઢ શ્રદ્ધા થાય છે અર્થાત્ સમ્યક્ત્વ પ્રાપ્ત થાય છે અને સ્વામીવાત્સલ્ય જેવું ભૂષણ એને દીપાવે છે. સ્વામીવાત્સલ્યનું શાસ્ત્રોક્ત ફળ સાંભળનારને તે ખાત્રી થશે જ કે, એવું ફળ કાંઈ સહજમાં મળી શકે નહી, માટે જે સ્વામીવાત્સલ્યથી આત્મધર્મનું પોષણ થાય, સમ્યક્ત્વ ઝળહળી રહે, મોક્ષમાર્ગ ખુલ્લો થાય, એવી સ્વધર્મભક્તિ, ભાઈ ! આપના હૃદયકમળમાં પ્રવેશ કરી ચિરસ્થાયી રહે ! શ્રી જૈનધર્મ પ્રકાશ, પુ. ૧૬, અં. ૪
ક્ષમાશ્રમણચરણસેવક, સં. ૧૫૬ના અષાડ શુ.૧૫. પૃ. ૫૯-૬૩ ( મનસુખ વિ. કીરચંદ મહેતા મેરી
I gave a begger from my little Store Of well-earned gold. He spent the shining ore. And came again and yet again still cold And hungry as before. I gave a thought and through that thought of nine He found himself, the man supreme divine. Fed, clothed and crowned with blessings manifold And now he begs no more.
Ella Wheeler Wilcox. ભાષાંતર–એક યાચક આવ્યો. મેં તેને મારા સદુપોજિત સુવર્ણના નાના ભંડારમાંથી દાન કર્યું. તે યાચકે તેને ખર્ચી નાંખ્યું અને ફરી વાર અને વળી પુનઃ પુનઃ શીતળ દંડ અને પૂર્વની પેઠે ભૂખ્યો ને ભૂખ્યો આવતો.
મેં તેને એક વિચાર-જ્ઞાનકણનું દાન કર્યું અને મારા તે વિચારધારા તેણે પોતાના આત્માને ઓળખી લીધું કે પોતે ઉત્તમ દિવ્યતાયુક્ત માનવી છે. પિતે અન્ન, વસ્ત્ર મેળવી લીધાં ને પુષ્કળ પ્રકારના આશીર્વાદથી મુકુટધારી થયે અને હવે તે બિલકુલ ભિક્ષા યાચતો નથી.
अन्नेन क्षणिका तृप्तिः ज्ञानेनामृतभोजनम् ।
* ૧૫૮ ૪
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #938

बार परंपरान પ્રતિનિધિત્વ
પંડિત શ્રી સુખલાલજી
[ પ્રજ્ઞાચક્ષુ રહસ્યલક્ષી પડિતવ` શ્રી સુખલાલથી કયા સુજ્ઞજન અપરિચિત હશે ? તેમણે જૈન તેમ જ જૈનેતર દ નેાનું સહાનુભૂતિપૂર્વક સૂક્ષ્મ તુલનાદૃષ્ટિથી અધ્યયન તેમ જ અધ્યાપન કર્યું છે. તેમની પશ્ચિંત ઐતિહાસિક અને સત્યાન્વેષી છે. સમગ્રતાથી ‘ સર્ચલાઇટ ’ ફેંકી વિષયનું અનેકાંતદૃષ્ટિથી તેાલન કરી સાદી છતાં મિતાક્ષરી અગંભીર ભાષામાં સમજાવવાની અજબ કળા પાતે ધરાવે છે. આ લેખમાં શ્વેતામ્બર ( વે॰ મૂર્તિપૂજક ) સંપ્રદાય શ્રી મહાવીર પ્રભુની અનેકાંતદૃષ્ટિને ખીજા જૈન સંપ્રદાય ( દિગંબર અને સ્થાનકવાસી ) કરતાં વધુ સાચવે છે એ વિવેકથી સાંપ્રદાયિક માહથી અસ્પર્શિત રહી સમજાવ્યું છે અને એક નવીન સત્ય રજુ કર્યું છે.—સપાદક, ]

શ્રીમદ્ વિજયાન ંદસૂરીશ્વરે સ્થાનકવાસીસંમત મુહપત્તિખંધન અને મૂર્ત્તિઉત્થાપન એ બન્નેના ત્યાગ કર્યો. હું પાતે પણ એમ માનું છું કે મુહપત્તિનું ઐકાન્તિક બંધન એ વસ્તુત: શાસ્ત્રસંમત તેમ જ વ્યવહાર્ય નથી. એ જ રીતે એમ પણ માનું છું કે આધ્યાત્મિક વિકાસક્રમમાં અધિકારીવિશેષ વાસ્તે મૂત્તિ-ઉપાસનાનું સમુચિત અને શાસ્ત્રીય સ્થાન છે. તેમ છતાં એ પ્રસિદ્ધ સૂરીશ્વરના સ્મારક અંકમાં એમના એ અંશની સ્મૃતિ નિમિત્તે આ લેખ લખી રહ્યો નથી, કારણ કે એક તે એ ચર્ચા હવે બહુ રસપ્રદ રહી નથી; તેમ જ જૈનેતર અને ઐતિહાસિક વાચકેાને એમાંથી કાંઇ વધારે જાણવા જેવું મળે એમ પણ આજે દેખાતુ નથી. તંથી ઉપરના મથાળા નીચે હું એક એવા મુદ્દાની સંક્ષેપમાં ચર્ચા કરવા ધારું છું કે જેની સાથે ઉક્ત સુરીશ્વરના સંબંધ પણ હતા અને જે મુદ્દો ઐતિહાસિક દષ્ટિએ ખાસ અગત્યના હાઇ સર્વસાધારણ વાચકેા વાસ્તે એક સરખા ઉપચાગી છે.
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૧૫૯ *

Page #939

વીરપરંપરાનુ અખંડ પ્રતિનિધિત્વ
ધાર્મિક ભાવના જ્યારે સાંપ્રદાયિક રૂપ ધારણ કરી લે છે ત્યારે તે બહુ આળી બની જાય છે, એમાં સત્યદર્શીન અને નિયતાના અંશ દખાઇ જાય છે, તેથી સાંપ્રદાયિક કે વસ્તુત: ધાર્મિક કાઇ એક મુદ્દાની ચર્ચા, ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ કરવા જતાં પશુ, કેટલાક વાચકેાના મનમાં સાંપ્રદાયિક ભાવની ગ'ધ આવવાના સંભવ છે, એ મારા ધ્યાન બહાર નથી. વળી આજકાલ પ્રતિષ્ઠિત થયેલી ઐતિહાસિક દ્રષ્ટિને નામે અગર તેની આડમાં સાંપ્રદાયિક ભાવનું પેાષણ કરવાની પ્રવૃત્તિ, વિદ્વાન કે વિચારક ગણાતા લેખકેમાં પણુ જ્યાં ત્યાં દેખાય છે, એ બધાં ભયસ્થાના છતાં હું પ્રસ્તુત ચર્ચામાં ઉતરું છું તે એક જ ખાત્રીથી અને એ કે જે અસાંપ્રદાયિક અગર સાંપ્રદાયિક ખરેખર વિચારકા હશે, જે સાહિત્ય અને ઇતિહાસના કદી સાંપ્રદાયિક ભાવથી રંગાયેલી નહિં જ ભાસે.
પંડિત સુખલાલજી અભ્યાસી હશે તેમને મારી આ ચર્ચા

જૈન પરંપરા જેને આ સ્થળે હું વીરપરંપરા કહું છું તેના અત્યારલગીમાં નાના મોટા ફાંટા-ઉપકાંટા ગમે તેટલા હાય પણ એ બધા સક્ષેપમાં શ્વેતાંબર, દિગ ંખર અને સ્થાનકવાસી–એ ત્રણ જ ફિરકામાં આવી જાય છે. ભગવાન મહાવીર પહેલાં પણ જૈન પરંપરાનું અસ્તિત્વ ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ સિદ્ધ છે. તે પરપરાને વીરપૂર્વ પરંપરાના નામથી એાળખીએ. ભગવાન મહાવીરે એ પૂ પરંપરાને જીવનમાં પચાવી, તેનું યેાગ્ય અને સમુચિત સ ંશાધન, પરિવર્તન, પરિવન કરી પેાતાની જીવન-સાધનાને પરિણામે એને જે રૂપ આપ્યું તે વીરપરંપરા. આ પરંપરાની ભવ્ય ઇમારત અનેક સદશા ઉપર ઊભી થયેલી છે અને તેને જ મળે તે અત્યારલગી એક યા બીજા રૂપમાં જીવિત છે, અહિં વિચારણીય મુદ્દો એ છે કે વીરપર પરાના પ્રથમથી અત્યારલગીમાં જેટલા ફાંટા ઇતિહાસમાં આપણી નજરે પડે છે અને અત્યારે જે કે જેટલા કાંટા આપણી સામે છે તે અધામાં વીરપર પરાનું પ્રતિનિધિત્વ આછું કે વધતું એક યા બીજા રૂપમાં હોવા છતાં તે બધા ફાંટામાંથી કયા ફાંટામાં કયા ફિરકામાં એનું પ્રતિનિધિત્વ વધારે અખંડપણે સચવાઈ રહ્યું છે ? વીરપર પરાના ત્રણે ક્રિકાઓના શાસ્ત્રોનું તુલનાત્મક તેમ જ ઐતિહાસિક મારું વાચન-ચિંતન અને એ ત્રણે ય ફ્રિકાના ઉપલબ્ધ આચાર-વિચારાનું મારું ચથામિત અવલેાકન મને એમ કહે છે કે વીરપર પરાનું અખંડ પ્રતિનિધિત્વ શ્વેતામ્બર પરપરામાં બાકીની એ પરપરા કરતાં વિશેષ પૂર્ણ પણે અને વિશેષ યથાર્થ પણે સચવાઇ
* ૧૬૦ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #940

પંડિત શ્રી સુખલાલજી
રહ્યું છે. મારા આ મંતવ્યની પુષ્ટિમાં હું અત્રે માત્ર ટૂંકમાં આચાર, ઉપાસના અને શાસ્ત્રએ ત્રણ અશા ઉપર વિચારકાનું ધ્યાન ખેંચીશ.
દિગંબર, શ્વેતામ્બર કે સ્થાનકવાસી કાઇ પણ ફ્રિકાની ધાર્મિક પ્રવૃત્તિ અને પ્રચારનેા ઇતિહાસ તપાસીશુ તે। આપણે એમ નહિ કહી શકીએ કે અમુક ફ્રકાએ વીરપરંપરાના પ્રાણુસ્વરૂપ અહિંસાના સિદ્ધાંતને માળા કર્યા છે કે તે સિદ્ધાંતના સમન અને પ્રચારમાં પાતાથી ખનતું કરવામાં જરા ય મચક આપી છે. આપણે એ સગૈારવ કબૂલ કરવું જોઇએ કે અહિંસાના સમર્થન અને તેના વ્યાવહારિક પ્રચારમાં ત્રણે ક્રિકાના અનુયાયીઓએ પેાતપેાતાની ઢબે એક જ સરખા ફાળા આપ્યા છે. તેથી અહિંસા સિદ્ધાન્તની ષ્ટિએ મારા ઉપર્યુક્ત મંતવ્યનું સમર્થન હું નથી કરતા, પણ એ જ અહિંસા તત્ત્વના પ્રાણ અને કલેવર–સ્વરૂપ અનેકાંત સિદ્ધાન્તની દૃષ્ટિએ મેં પ્રસ્તુત પ્રશ્નની છાણવીણ કરી છે. એ તા હરકાઇ અભ્યાસી જાણે છે કે ત્રણે ફ્રિકાના દરેક અનુગામી અનેકાંત કે સ્યાદ્વાદ વાસ્તે એક જ સરખું અભિમાન, મમત્વ કે આદર ધરાવે છે; તેમ છતાં પ્રસ્તુત પ્રશ્ન પરત્વે જોવાનુ પ્રાપ્ત એ થાય છે કે એ અનેકાંતષ્ટિ કયા ક્રિકાના આચારામાં, ઉપાસનામાં અગર શાસ્ત્રોમાં વધારે પૂર્ણ પણે સચવાયેલી છે અગર સચવાય છે. જયાં લગી વાદવિવાદ, દાર્શનિક ચર્ચાઓ, દાનિક ખંડન-મંડન અને કલ્પના-જાળને સંબંધ છે ત્યાં લગી તા અનેકાંતની ચર્ચા અને તેની પ્રતિષ્ઠા ત્રણે ફિકાઓમાં એક જ સરખી ઇષ્ટ અને માન્ય છે. દા. ત. જડ કે ચેતન, સ્થૂલ કે સૂક્ષ્મ કાઇ પણ વસ્તુના સ્વરૂપના પ્રશ્ન આવે તે ત્રણે ફ્રિકાના અભિન્ન અનુયાયીએ બીજા દાનિકા સામે પેાતાનું મંતવ્ય નિત્યાનિત્ય, ભેદાભેદ, એકાનેક આદિ રૂપે એક જ સરખી રીતે અનેકાંત-ષ્ટિએ સ્થાપવાના; અથવા જગત્કર્તાના પ્રશ્ન આવે કે કર્મ-પુનર્જન્મનેા પ્રશ્ન આવે તેા પણ ત્રણે ફ્રિકાના અભિન અનુગામી એક જ સરખી રીતે પેાતાની અનેકાંતષ્ટિ મૂકે. આ રીતે જૈનેતર દર્શના સાથેના વિચારપ્રદેશમાં વીરપરંપરાના દરેક અનુગામીનું કાર્ય અનેકાંતાષ્ટિ-સ્થાપના પૂરતું ભિન્ન નથી, અધુરું નથી કે આછું-વધતું પણ નથી. તેમ છતાં વીરપરંપરાના એ ત્રણે ફ્રિકાએમાં આચાર, ખાસ કરી મુનિ આચાર અને તેમાં ય મુનિ સંબંધી માત્ર વજ્રાચારની બાબતમાં અનેકાંતષ્ટિના ઉપયાગ કરી તપાસીશુ તે આપણને સ્પષ્ટ જણાશે કે કઇ પરંપરામાં વીરપરંપરાનું અખંડ પ્રતિનિધિત્વ સચવાઇ રહ્યું છે. ઉપાસના, ખાસ કરી મૂર્તિ-ઉપાસનાને લઇ અનેકાંતષ્ટિએ તપાસીશું તેા પણ આપણને સમજાશે કે કઇ પરપરામાં અનેકાંતષ્ટિના વારસા જાણે કે અજાણે વધારે અખડપણે સચવાઈ રહ્યો છે. છેવટે આપણે શાસ્ત્રોના ત્રણે ય ફિકાગત વારસાની દૃષ્ટિએ પણ પ્રસ્તુત પ્રશ્ન વિષે વિચારીશું.
(૧) આધ્યાત્મિક વિકાસની વિવિધ ભૂમિકાઓને સ્પર્શ કરતા જૈનત્વની સાધનાના સ્વતંત્ર વિચારથી તપાસતાં અગર ત્રણે ફિકાના ઉપલબ્ધ સમગ્ર સાહિત્યનુ એકદર તાલન શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૧૬૧ *

Page #941

વીરપર પરાનું અખંડ પ્રતિનિધિત્વ કરતાં એ તો સ્પષ્ટ દવા જેવું દેખાય છે કે મુનિર્વસ્ત્રાચાર સંબંધી સચેલ અને અચેલ બને ધર્મોમાંથી ભગવાન મહાવીર કે તેમના જેવા ઈતર મુનિઓના સમગ્ર જીવનમાં અગર તો તેમના જીવનના મહત્વના ભાગમાં અચેલ ધર્મનું સ્થાન હતું. આ દષ્ટિએ નગ્નત્વ કે અચેલ ધર્મ જે દિગંબર પરંપરાને મુખ્ય અંશ છે તે સાચે જ ભગવાન વીરના જીવનને અને તેમની પરંપરાનો પણ એક ઉપાદેય અંશ છે; પરંતુ પિતાના આધ્યાત્મિક સાધના-ક્ષેત્રમાં દરેક ઓછું-વધતું બળ ધરાવતા યથાર્થ સાધકને સમાવેશવાની વીરની ઉદાર દષ્ટિ અગર વ્યવહારુ અનેકાંતદષ્ટિને વિચાર કરીએ તો આપણને એ સ્પષ્ટ સમજાશે કે એ મહાવીર સર્વસાધક અધિકારી વાસ્તે એકાન્તિક નગ્નત્વને આગ્રહ રાખી ધર્મશાસનનો લેકગ્રાહ્ય પ્રચાર ઈચ્છી કે કરી ન જ શકે. તેમનું પોતાનું આધ્યાત્મિક બળ ને આદર્શ ગમે તેટલા પરાકાષ્ઠાએ પહોંચ્યા હોય છતાં તેમને જે પોતાનું ધર્મશાસન પ્રચારવું કે ચિરજીવિત રાખવું ઇષ્ટ હોય તો તેમણે પોતાની જાત પરત્વે ઉચ્ચતમ આદર્શ ને વ્યવહાર રાખીને પણ સહગામી કે અનુગામી બીજા સાધકે વાસ્તે (જે મૂળગુણમાં કે મૂલાચારમાં એકયમત્ય હોય તો) વસ્ત્ર, પાત્ર આદિ સ્થલ વસ્તુઓ વિષે મર્યાદિત છૂટ મૂકે જ છૂટકો; અગર મધ્યમ–માર્ગ નિયમન રાખે જ છૂટકે. મનુષ્ય સ્વભાવના, અનેકાન્તદષ્ટિના અને ધર્મપંથ–સમન્વયના અભ્યાસી વાતે એ તત્ત્વ સમજવું સહેલું છે. જે આ દષ્ટિ ઠીક હોય તો આપણે એમ કહી શકીએ કે ભગવાન વીરે પોતાના ધર્મશાસનમાં અચેલ ધર્મને પ્રથમ સ્થાન આપીને પણ સાથોસાથ સચેલ ધર્મને મર્યાદિત સ્થાન આપેલું. દિગંબર પરંપરા જ્યારે ખરા મુનિની શરત તરીકે નગ્નત્વનો એકાન્તિક દાવો કરે છે ત્યારે તે વીરના શાસનના એક અંશને અતિ આદર કરવા જતાં બીજા સચેલ ધર્મના અંશને અવગણી અનેકાંતદષ્ટિનો વ્યાઘાત કરે છે. તેથી ઊલટું વેતાંબર કે સ્થાનકવાસી પરંપરા સચેલ ધર્મમાં માનવા છતાં, તેનું સમર્થન અને અનુસરણ કરવા છતાં અચેલા ધર્મની અવગણના, અનાદર કે ઉપેક્ષા કરતી નથી; બલકે તે બન્ને પરંપરાઓ દિગંબરત્વના પ્રાણરૂપ અચેલ ધર્મનું પ્રધાનપણું સ્વીકારીને જ અધિકારી વિશેષ પરત્વે સચેલ ધર્મની પણ અગત્યતા જુએ અને સ્થાપે છે. આ ઉપરથી આપણે ત્રણે ફિરકાઓની દષ્ટિ તપાસીશું તે સ્પષ્ટ જણાશે કે વસ્ત્રાચારની બાબતમાં દિગંબર પરંપરા અનેકાંતદષ્ટિ સાચવી શકી નથી જ્યારે બાકીની બે પરંપરાઓએ વિચારણામાં પણ વસ્ત્રાચાર પરત્વે અનેકાંતદષ્ટિ સાચવી છે અને અત્યારે પણ તેઓ તે દષ્ટિને જ પોષે છે. ત્રણે ફિરકાના ઉપલબ્ધ સાહિત્યમાં ઐતિહાસિક દષ્ટિએ નિર્વિવાદપણે સૌથી વધારે પ્રાચીન મનાતા વેતાંબરીય અંગ સાહિત્યમાં અને તેમાં ય સાથી વધારે પ્રાચીનતાના અંશે ધરાવનાર આચારાંગ સૂત્રમાં આપણે અચેલ અને સચેત કાને ધર્મોનું વિધાન જોઈએ છીએ. આ બન્ને વિધામાં એક પ્રથમનું અને બીજું પછીનું છે એમ માનવાને કશે જ પુરા નથીતેથી ઊલટું અચેલ અને સચેલ ધર્મનાં બન્ને વિધાને મહાવીરકાલીન છે એમ માનવાને અનેક
# ૧૬૨ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #942

પંડિત શ્રી સુખલાલજી પુરાવાઓ છે. આચારાંગમાંના ઉપરથી વિરોધી દેખાતાં એ બને વિધાને એક બીજાની એટલાં નજીક છે તેમ જ એક બીજાનાં એવાં પૂરક છે અને તે બને વિધાને એક જ ઊંડી આધ્યાત્મિક ધૂનમાંથી એવી રીતે ફલિત થયેલાં છે કે તેમાંથી એકને લોપ કરવા જતાં બીજાને છેદ ઊડી જાય અને પરિણામે બને વિધાન મિથ્યા ઠરે; તેથી એ આચારાંગના પ્રાચીન એતિહાસિક ભાગની દષ્ટિએ તપાસતાં પણ હું નિર્વિવાદપણે એવા નિશ્ચય ઉપર ‘આવ્યો છું કે અચેલ–સચેલ ધર્મની બાબતમાં વીરપરંપરાનું પ્રતિનિધિત્વ જે પ્રમાણમાં વિશેષ યથાર્થ પણે અને વિશેષ અખંડપણે સચવાયું હોય તો તે દિગંબર ફિરકામાં નહિ પણ વેતાંબર અને સ્થાનકવાસી ફીરકામાં છે.
(૨) હવે આપણે ઉપાસનાની બાબત લઈ વીરપરંપરાના પ્રતિનિધિત્વનો પ્રસ્તુત પ્રશ્ન ચચીએ. એ કહેવાની ભાગ્યે જ જરૂર છે કે વીરપરંપરાના અનેક મહત્ત્વના અંશમાં મૂર્તિ-ઉપાસનાને પણ સ્થાન છે. આ ઉપાસનાની દષ્ટિએ સ્થાનકવાસી ફિરક તો વીરપરંપરા–બહિષ્કૃત જ છે, કારણ કે તે, આગમિક પરંપરા, યુક્તિવાદ, આધ્યાત્મિક યોગ્યતા અને અનેકાન્તદષ્ટિ એ બધાનો ઈન્કાર કરી એક યા બીજા કોઈ પણ પ્રકારની મૂર્તિઉપાસનામાં માનતો નથી. તેથી ઉપાસનાની બાબતમાં વેતાંબર અને દિગંબર બે ફિરકા વચ્ચે જ વિચારવાનું પ્રાપ્ત થાય છે. એમાં સંદેહ નથી કે દિગંબર પરંપરાસંમત નગ્ન મૂર્તિની ઉપાસના વીતરાગત્વની સગુણ ઉપાસના વાતે વધારે બંધબેસતી અને નિરાડંબર હે વધારે ઉપાદેય પણ થઈ શકે, પરંતુ આ બાબતમાં પણ દિગંબર પરંપરાનું માનસ, વિચારણા અને વ્યવહારની દષ્ટિએ એકાન્તિક જ છે. વેતાંબર પરંપરાના આચાર-વિચાર અને ચાલુ પુરાતન વ્યવહારને તપાસીશું તે આપણને જણાશે કે એણે વિચારમાં કે વ્યવહારમાં નગ્ન મૂર્તિને ઉપાસનામાંથી બહિષ્કાર કર્યો જ નથી. તેથી ઘણું જૂના વખતથી અત્યારલગીના વેતાંબરીય પંથની માલિકીનાં મંદિરો કે તીર્થોમાં નગ્ન મૂર્તિનું અસ્તિત્વ, તેનું પૂજન-અર્ચન નિર્વિરેધપણે ચાલતું આપણે જોઈએ છીએ. અલબત્ત, Aવેતાંબર પરંપરામાં સવસ્ત્ર અને સાલંકાર મૂર્તિનું સ્થાન છે અને જેમ જેમ બને ફિરકાઓ વચ્ચે અથડામણ વધતી ગઈ તેમ તેમ વેતાંબર પરંપરામાં ઉત્તરોત્તર વસ્ત્ર અને સાલંકાર મૂર્તિની જ પ્રતિષ્ઠા વધતી ચાલી છે; પણ મથુરામાંથી નીકળેલી “વેતાંબરીય આચાર્યના નામોથી અંકિત નગ્ન મૂર્તિઓ અને ત્યાર પછીના અનેક સિકાઓ દરમિયાન પણ ચાલુ રહેલી નગ્ન મૂર્તિની વેતામ્બરીય પ્રતિષ્ઠાનો વિચાર કરતાં એ ચોકખું લાગે છે કે વેતાંબર પરંપરા આધ્યાત્મિક ઉપાસનામાં નગ્ન મૂર્તિનું મૂલ્ય યથાવત્ આંકતી આવી છે. આથી ઊલટું દિગંબર પંથની માલિકીનું કોઈ પણ મંદિર કે તીર્થ લે તો. તેમાં નગ્ન મૂર્તિ સિવાય સાદાં અને દિગંબરત્વની વધારે નજીક હોય એવાં નિરાડંબર વસ્ત્રાંશ ધારણ કરનારી મૂર્તિને પણ એકાન્તિક બહિષ્કાર જ હશે. એ પરંપરાનાં શાસ્ત્રો શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૧૬૩ *

Page #943

વીરપરંપરાનું અખંડ પ્રતિનિધિત્વ પણ ઐકાન્તિકપણે નગ્ન મૂર્તિના જ સમર્થક હોઈ આખી દિગંબર પરંપરાનું માનસ પ્રથમથી અત્યાર લગી એક જ રીતે ઘડાયેલું છે કે જે મૂર્તિ નગ્ન ન હોય તે માનવી કે પૂજવી યોગ્ય નથી, જ્યારે પ્રથમથી જ વેતાંબર પરંપરાનો આ વિષેને વારસો ઉદાર રહેલો હોય એમ લાગે છે. તેથી એ જિનમૂર્તિની ઉપાસનાને અનૈકાન્તિક આગ્રહ દિગંબર પરંપરા જેટલે જ રાખવા છતાં મૂર્તિના સ્વરૂપ વિષે દિગંબર પરંપરાની પેઠે ઐકાંન્તિક બની નથી. (અલબત્ત છેલ્લી શતાબ્દિ કે શતાબ્દિમાં વેતામ્બર માનસ અને વ્યવહાર પણ પ્રત્યાઘાતી વૃત્તિ ધરાવતાં, અને છેક જ દિગબર મંતવ્ય કરતાં સામી બાજુએ જતાં અને પોતાની પૂર્વ પરંપરા ભૂલી જતાં દેખાય છે એ કબૂલ કરવું જોઈએ.) બુદ્ધિ અને તર્કથી કરતાં પણ એમ લાગે છે કે તદન નગ્ન અને નગ્નપ્રાય બન્ને પ્રકારની મૂર્તિઓ ઉપાસનાને અનુકૂળ છે, નહિ કે કઈ એક જ પ્રકારની. તેથી મૂર્તિ સ્વરૂપ વિષેની પરાપૂર્વથી ચાલી આવતી ક૯પનાને વિચાર કરતાં અને તેનો ઉપાસનાગત અનેકાન્તદષ્ટિ સાથે મેળ બેસાડતાં એમ સ્પષ્ટ લાગે છે કે એકાન્ત નગ્ન મૂર્તિનો આગ્રહ રાખવામાં વીરપરંપરાનું પ્રતિનિધિત્વ ખંડિત થઈ જાય છે, કારણ કે તે આગ્રહમાં વેતામ્બરીય કલપનાને સમુચિત પણ સમાવેશ થતો નથી, તેથી ઊલટું વેતાંબરીય નગ્ન અને નગ્નપ્રાય મૂર્તિની કલ્પનામાં દિગંબર પરંપરાની એકપક્ષીય માન્યતાને પણ રુચિ અને અધિકારભેદે પૂર્ણ સમાવેશ થઈ જાય છે.
(૩) પ્રસ્તુત પ્રશ્ન પર છેલ્લી બાબત શાસ્ત્રોની છે અને તે જ સૌથી વધારે અગત્યની છે. ત્રણે ફિરકાઓ પાસે પિતાનું શાસ્ત્ર–સાહિત્ય છે. સ્થાનકવાસી અને વેતાંબર–એ બે ફિરકાઓને કેટલુંક આગમિક સાહિત્ય તે સાધારણ છે, જ્યારે એ ઉભય ફિરકામાન્ય સાધારણ આગમિક સાહિત્યને દિગંબર ફિરકે માનતો જ નથી. તે એમ કહે છે કે અસલી આગમિક સાહિત્ય કમે ક્રમે લેપબદ્ધ થયા પહેલાં જ અનેક કારણથી નાશ પામ્યું. આમ કહી તે સ્થાનકવાસી–વેતાંબર ઉભયમાન્ય આગમિક સાહિત્યને બહિષ્કાર કરે છે અને તેના સ્થાનમાં તેની પિતાની પરંપરા પ્રમાણે ઇસ્વીસનના બીજા સિકાથી રચાયેલા મનાતા અમુક સાહિત્યને આગમિક માની તેને અવલંબે છે. અહિં પ્રશ્ન એ છે કે જે ઈસ્વીસનના પહેલા બીજાં સકાથી માંડી રચાયેલ ખાસ દિગંબર સાહિત્ય તે ફિરકાના આચાર્ય અને અનુયાયીઓએ જીવિત રાખ્યું તો તેમણે પોતે જ અસલી આગમ સાહિત્યને સાચવી કે બચાવી કેમ ન રાખ્યું ? અસલી આગમ સાહિત્યના સર્વથા વિનાશક કારણોએ તે ફિરકાના નવીન અને વિવિધ વિસ્તૃત સાહિત્યનો સર્વથા વિનાશ કેમ ન કર્યો ? એમ તે કહી જ નહિ શકાય કે દિગંબર ફિરકાએ જુદાં ખાસ રચેલ શાસ્ત્રોના સમય પહેલાં જ એ વિનાશક કારણે હતાં અને પછી એવાં ન રહ્યાં, કારણ કે એમ માનવા જતાં એવી કલ્પના કરવી પડે કે વીરપરંપરાના અસલી આગમિક સાહિત્યનો સર્વથા વિનાશ કરનારાં બળોએ સમાન ક્ષેત્ર અને સમાન કાળમાં હૈયાત બ્રાહ્મણ અને * ૧૬૪ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #944

પંડિત શ્રી સુખલાલજી બૌદ્ધ અસલી સાહિત્ય કે તે વખતે રચાતા સાહિત્ય ઉપર વિનાશક અસર ન કરી અને કરી હોય તે તે નામ માત્રની. આ કલપના માત્ર અસંગત જ નથી પણ અનૈતિહાસિક સુદ્ધાં છે. ભારતવર્ષના કેઈપણ ભાગમાં વર્તમાન કે રચાતા સાહિત્ય વિષે એવાં પક્ષપાતી વિનાશક બળો કયારેય ઉપસ્થિત થયાનો ઈતિહાસ પ્રાપ્ત નથી થતો કે એ બળોએ માત્ર જેને સાહિત્યનો સર્વથા વિચ્છેદ કર્યો હોય અને બ્રાહ્મણ તેમ જ બદ્ધ સાહિત્ય ઉપર દયા દાખવી હોય. આ અને આના જેવી બીજી કેટલીયે અસંગતિઓ આપણને એમ માનવા પ્રેરે છે કે વીરપરંપરાનું અસલી સાહિત્ય (ભલે તેના બંધારણમાં, ભાષાસ્વરૂપમાં અને વિષયચર્ચામાં કાંઈક ફેરફાર કે ઘટાડે–વધારો થયો હોય છતાં) વસ્તુત: નાશ ન પામતાં અખંડ રીતે હૈયાત જ રહ્યું છે. આ દષ્ટિએ જોતાં એ અસલી સાહિત્યનો વારસો દિગંબર ફિરકા પાસે નથી, પણ તાંબર અને સ્થાનકવાસી એ બે ફિરકા પાસે છે. સ્થાનકવાસી ફિરકો કેટલુંક અસલી આગમિક સાહિત્ય ધરાવે છે પણ તે ડાળ, શાખા, પાંદડાં અને ફૂલ કે ફળ વિનાના એક મૂળ કે થડ જેવું છે અને તે મૂળ કે થડ પણ તેની પાસે અખંડિત નથી. એ પણ ખરું છે કે વેતાંબર પરંપરા જે આગમિક સાહિત્યને વારસો ધરાવે છે તે પ્રમાણમાં દિગંબર પરંપરાના સાહિત્ય કરતાં વધારે અને ખાસ અસલી છે તેમ જ સ્થાનકવાસીના આગમિક સાહિત્ય કરતાં એ વિશેષ વિપુલ અને સમૃદ્ધ છે; છતાં તે અત્યારે જેટલું છે તેમાં જ બધું અસલી સાહિત્ય મૂળ રૂપમાં જ સમાઈ જાય છે એમ કહેવાનો આશય નથી. સ્થાનકવાસી ફિરકાએ અમુક જ આગમ માન્ય રાખી તે સિવાયનાને માન્ય ન રાખવાની પહેલી ભૂલ કરી, બીજી ભૂલ આગમિક સાહિત્યના અખંડિત વિકાસને અને વીરપરંપરાને પષતી નિયુક્તિ આદિ ચતુરંગીના અસ્વીકારમાં એણે કરી અને છેવટની અક્ષમ્ય ભૂલ એ ફિરકાના મુખ્યપણે ક્રિયાકાંડના સમર્થનમાંથી ફલિત થયેલ ચિંતન-મનનના નાશમાં આવી જાય છે. જે સૈકાઓ દરમિયાન ભારતવર્ષમાં આશ્ચર્યજનક દાર્શનિક ચિંતન-મનન અને તાર્કિક રચનાઓ ધધબંધ થતી હતી, જે જમાનામાં વેતાંબર અને દિગંબર વિદ્વાનો પણ એ અસરથી મુક્ત રહી ન શક્યા અને તેમણે થડે પણ સમર્થ ફાળો જૈન સાહિત્યને અર્ધો, તે જ જમાનામાં શરૂ થયેલ અને ચોમેર વિસ્તરેલ સ્થાનકવાસી ફિરકાએ દાર્શનિક ચિંતન-મનનની દિશામાં અને તાર્કિક કે બીજા કોઈ પણ સાહિત્યની રચનામાં પોતાનું નામ નથી નેંધાવ્યું એ વિચાર ખરેખર સ્થાનકવાસી ફિરકા માટે નીચું જોવડાવનાર છે. આ બધી દષ્ટિએ સ્થાનકવાસી ફિરકાને વીરપરંપરાનું અખંડ પ્રતિનિધિત્વ અગર તે અપેક્ષાકૃત વિશિષ્ટ પ્રતિનિધિત્વ ધરાવનાર કહી ન શકાય. તેથી હવે બાકીના બે ફિરકાઓ વિષે જ વિચારવાનું પ્રાપ્ત થાય છે.
આપણે ઉપર જોઈ ગયા કે દિગંબર ફિરકાએ અસલી આગમિક સાહિત્યને અવગણવામાં, તેનો બહિષ્કાર કરવામાં માત્ર વિદ્યાના કેટલાક અંશે ગુમાવવા પૂરતી જ ભૂલ શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૧૬૫ *

Page #945

વીર પરંપરાનું અખંડ પ્રતિનિધિત્વ નથી કરી પણ એ સાથે એણે વીરપરંપરાના ઘણા આચાર અને વિચારોનો વારસો પણ ગુમાવ્યો છે. આગમિક સાહિત્ય છોડવા સાથે એના હાથમાંથી પંચાંગીના પ્રવાહને સાચવવા, રચવા અને પોષવાને સોનેરી અવસર જ ચાલ્યા ગયે. એ તો એક અબાધ્ય સત્ય છે કે મધ્યકાળમાં કેટલીક શતાબ્દિએ દરમિયાન માનનીય દિગંબર ગંભીર વિદ્વાનોના હાથથી રચાએલ દાર્શનિક, તાર્કિક અને અન્ય પ્રકારનું વિવિધ સાહિત્ય એવું છે કે તે માત્ર હરકોઈ જેનને જ નહિ પણ હરકોઈ ભારતીય સાહિત્ય અને સંસ્કૃતિના અભ્યાસીને માન ઉત્પન્ન કરે તેવું છે. તેમ છતાં ઐતિહાસિક દષ્ટિએ એ કબૂલ કરવું જોઈએ કે જે દિગંબર પરંપરાએ આગમિક અને પંચાંગી સાહિત્ય સાચવી, તેનું સંવર્ધન અને વ્યાખ્યાન કે વિવરણ પિતાની જ ઢબે કર્યું હોત તો એ પરંપરાના ગંભીર વિદ્વાનોએ ભારતીય સાહિત્ય અને જૈન સાહિત્યને એક સંમાનવદ્ધક ભેટ આપી હોત. ખેર, આ ઉપરથી એકંદર મારો અભિપ્રાય કેવળ એતિહાસિક દષ્ટિએ પણ એ બંધાય છે કે શાસ્ત્રોની બાબતમાં વીર પરંપરાનું જે કાંઈ પણ અખંડ પ્રતિનિધિત્વ આજે જોવા મળતું હોય તો તે વેતાંબર પરંપરાને જ આભારી છે. હું જ્યારે દિગંબર પરંપરાની પુષ્ટિ અને તેના સમન્વયની દષ્ટિએ પણ વેતાંબરીય પંચાંગી સાહિત્ય જોઉં છું ત્યારે મને ચોકખું લાગે છે કે એ સાહિત્યમાં દિગંબર પરંપરાને પોષક થાય એવી અખૂટ સામગ્રી છે. અમુક મુદ્દા પરત્વે મતભેદ થતાં, તેને એકાન્તિક આગ્રહનું રૂપ અપાતાં જે હાનિ દિગંબર પરંપરાને ઉઠાવવી પડી છે તેનો ખ્યાલ એ પંચાંગી સાહિત્યને તટસ્થભાવે વાંચ્યા સિવાય આવી ન શકે. જો એ સાહિત્યમાંનાં અમુક વિધાન દિગંબર પરંપરાને બંધબેસતાં આવે તેમ ન હતું, તો તે પરંપરાના વિદ્વાનો, એ વિધાનો વિષે–એ સાહિત્યને છોડડ્યા સિવાય પણ, જેમ બ્રાહ્મણ અને ભાદ્ધ પરંપરામાં બન્યું છે અને જેમ એક જ તત્ત્વાર્થ ગ્રન્થને સ્વીકારી તેની જુદી જુદી વ્યાખ્યાઓમાં બન્યું છે તેમ–વિવિધ ઊહાપોહ કરી શકતા હતા અથવા તે ભાગને, સ્વામી દયાનંદે સ્મૃતિ, પુરાણ આદિમાંના અનિષ્ટ ભાગને પ્રક્ષિત કહ્યો છે તેમ પ્રક્ષિત કહી, બાકીના સમગ્ર પંચાંગી ભાગને સત્કારી, વીરપરંપરાનું પ્રતિનિધિત્વ મળરૂપમાં કાંઈક વિશેષ સાચવી શક્યા હોત. દિગંબર પરંપરાનું સમગ્ર માનસ જન્મથી જ એવું એકતરફી ઘડાયેલું દેખાય છે કે તેને જિજ્ઞાસા અને વિદ્યોપાસનાની દષ્ટિએ પણ પંચાંગી સાહિત્ય જેવા કે વિચારવાની વૃત્તિ થતી જ નથી; જયારે વેતાંબરીય માનસ પ્રથમથી જ ઉદાર રહ્યું છે. આના પુરાવાઓ આપણે સાહિત્યરચનામાં જોઈએ છીએ. એક પણ દિગંબર વિદ્વાન એ થે નથી જાણ્યું કે જેણે બ્રાહ્મણ-શ્રાદ્ધ ગ્રન્થ ઉપર લખવાની વાત તો બાજુએ રહી પણ કહેતાંબરીય આગમિક સાહિત્ય કે બીજા કોઈ દાર્શનિક તાર્કિક વેતાંબરીય સાહિત્ય ઉપર કાંઈ લખ્યું હોય, તેથી ઊલટું દિગંબર પરં. પરાનું પ્રબળ ખંડન કરનાર અને સાંપ્રદાયિક વેતાંબરીય આચાર્યો અને ગંભીર વિદ્વાને એવા થયા છે કે જેમણે દિગંબરીય ગ્રન્થ ઉપર આદર સાથે મહત્ત્વપૂર્ણ ટીકાઓ લખી છે, * ૧૬૬ *
| [ શ્રી આત્મારામજી

Page #946

પંડિત શ્રી સુખલાલજી
એટલું જ નહિ પણ પુસ્તક-સંગ્રહની દષ્ટિએ પણ દિગમ્બર પરંપરાનુ માનસ શ્વેતાંબર પરંપરાના માનસ કરતાં ભારે સંકીણું પ્રથમથી જ રહ્યુ છે. એના પુરાવાએ જૂના વખતથી અત્યારલગીના બન્ને કિકાઓના પુસ્તક-ભંડારાની યાદીમાં પદે પદે નજરે પડે છે. આ બધું હું કોઇ એક પરંપરાના અપકર્ષ કે બીજી પરંપરાના ઉત્કર્ષની દૃષ્ટિએ નથી લખતા કારણ કે મારા આ લખાણમાંથી જે પરંપરા પાતાના ઉત્કર્ષ ફલિત કરી બીજાના અપકર્ષમાં જ રાચવા માગે તે પરંપરાને પણ બીજી ખબતામાં સપ્રમાણુ અપકર્ષ બતાવી શકાય. મારું પ્રસ્તુત લેખન માત્ર સમત્વની દૃષ્ટિએ છે. એમાં ઊણપને ઊણપ માનવા જેટલું સ્થાન છે પણ કોઇ પ્રત્યે અવગણના કે લઘુત્વ-ષ્ટિ પાષવા સ્થાન નથી.
ચિરકાલથી પાષાયેલ ફિકાવાસિત માનસને બદલવાનું કામ નદીના પ્રવાહને બદલવા જેવું એક રીતે અઘરું છે તેમ છતાં એ અશક્ય નથી. વમાન સમયના વિદ્યા અને જિજ્ઞાસાનાં મળેા ઇષ્ટ દિશામાં પૂર જોશથી પ્રેરી રહ્યાં છે. જે કા` ભારે ભાગ આપ્યા પછી અગર ખàા વાળી ન શકાય એવી હાનિ ઊઠાવ્યા પછી કરવું જ પડે તે કામ પ્રથમથી ચેતી વખતસર કરવામાં આવે તે એમાં મનુષ્યત્વની શેાભા છે. હું એમ માનું છું કે એક પણ ક્ષણના વિલખ કર્યા સિવાય સ્થાનકવાસી ક્રિકાએ પાતાની ગત ભૂલા સુધારી આગળ વધવું જોઇએ અને હું એમ પણ માનું છું કે સમ તેમજ નિય શુદ્ધવિદ્યોપાસક દિગ ંબર વિદ્વાનાએ વારસાગત માનસ બદલી દિગબર જ કાયમ રહ્યા છતાં વીરપરંપરાને પ્રમાણમાં વિશેષ અને અખંડપણે વ્યક્ત કરનાર આગમિક તેમજ પંચાંગી સાહિત્યનુ અવલેાકન કરી તેને પોતાની પરપરાના સાહિત્ય સાથે મેળ બેસાડવા અગર તે દ્વારા પેાતાના સાહિત્યની વૃતિ કરવી. એમ ન કરતાં જેમ તેઓ અત્યારલગી એકદેશીય રહ્યા છે તેમ રહેશે તે તેમને વાસ્તે કોઇ વ્યાપક કે સાર્વજનિક ક્ષેત્રમાં વીરપરંપરાના પ્રતિનિધિ તરીકે ભાગ્યે જ સ્થાન રહેશે. એ દૃષ્ટિએ વિદ્વાને અને ઐતિહાસિકેામાં તેમની પ્રતિષ્ઠા ભાગ્યે જ બધાશે.
શ્રીમદ્ વિજયાનંદ સુરીશ્વરને કોઇ અ ંતઃસ્ફુરણા એવી થઇ કે તેમનુ જિજ્ઞાસુ માનસ સ્થાનકવાસી ક્રિકાના અલ્પમાત્ર આગમિક સાહિત્યમાં સંતુષ્ટ રહી ન શક્યું. તેએ ઇચ્છત તે સ્થાનકવાસી ક્રિકેા છેડી દિગંબર ક્રિકાને અપનાવી, તેમાં પણ તેટલી જ પ્રતિષ્ઠા મેળવી કાંઇક વધારે પ્રમાણમાં જિજ્ઞાસા સતાષી, વિદ્યોપાસનાદ્વારા વીરપર પરાનું સમર્થન કરી શકત; પણ મને એમ લાગે છે કે એ સૂરિના ભવ્ય અને નિર્ભય આત્મામાં કોઇ એવા ધ્વનિ ઊચ્ચો કે તેણે તેમને વીરપરંપરાનુ અપેક્ષાકૃત અખંડ પ્રતિનિધિત્વ ધરાવનાર ફ્રિકા તરફ જ ધકેલ્યા અને આપણે જોઇએ છીએ કે એમણે જિંદગીનાં ઘેાડાં વર્ષોમાં ખાસ કરી છેલ્લા ભાગનાં અમુક જ વર્ષોમાં આખું જૈન સાહિત્ય મથી નાખ્યું, તેમાંથી નવનીત તારવ્યું જે તેમના જ શબ્દોમાં વિદ્યમાન છે.
શતાબ્દિ ગ્રંથ

* ૧૬૭ *

Page #947

વીરપરપરાનું અખંડ પ્રતિનિધિત્વ વેતાંબર ફિરક આચાર, ઉપાસના અને શાસ્ત્રોની દષ્ટિએ બીજા બે ફિરકાઓ કરતાં વીરપરંપરાની વધારે નજીક છે એ વાતથી અગર વિજયાનંદ સૂરીશ્વરે સ્વીકારેલ વેતાંબરીય પરંપરાના ચડતાપણાના ખ્યાલથી જે કઈ સાંપ્રદાયિક વેતાંબર ગૃહસ્થ કે સાધુ કુલાઈ સહેજ પણ બીજા ફિરકાઓ તરફ તુછત્વ કે અવગણના પોષતી અભિમાનવૃત્તિ સેવશે તે તે સત્ય ચૂકશે, કારણ કે વેતાંબર માનસ, અપેક્ષાકૃત ગમે તેટલું ઉદાર રહ્યું હોય છતાં એની વિદ્યોપાસના પણ આજકાલની દષ્ટિએ બહુ જ એકદેશીય અને અસંતુષ્ટ છે; એ નથી તો ઉદાર અને વ્યાપકભાવે સમગ્ર બ્રાહ્મણ પરંપરા અવગાહતું, કે નથી સમગ્ર ૌદ્ધ પરંપરા અવગાહતું. વેતાંબર પરંપરાના ભૂતકાલીન ઈતિહાસ અને વર્તમાન જવાબદારીને વિચાર કરું છું ત્યારે તેના જેવી અને અલ્પસંતુષ્ટ માનસને પણ કાંઈક કહેવાનું મન થઈ જાય છે. હું અત્યારના ધુરિ ગણાતા વેતાંબર સમગ્ર આચાર્યો અને વિદ્વાનને નમ્રભાવે એટલું જ અંતમાં કહેવા ઈચ્છું છું કે શ્રીમાન આત્મારામજીએ પ્રારંભેલી અને અધૂરી મૂકેલી વિદ્યોપાસનાને વર્તમાન વિશેષ કીમતી સાધને અને સુલભ સગવડોદ્વારા લંબાવી અત્યારના ઉન્નતતર ધોરણને બંધ બેસે એવી રીતે વિકસાવે.
અમારા પ્રમાણમાં
ધર્મના વિશાળ વિષયના અભ્યાસમાં મને એવું સમજાયું છે કે આપણે ધર્મના શુદ્ધ રૂપને ભૂલી અશુદ્ધ અંશને વળગી પરસ્પર વિગ્રહ અને કલેશ કરીએ છીએ. ધર્મભાવના આપણી સાચી “ સૂઝ 'વાળી હોય તે આપણું ધર્મના બાહ્ય આચાર ગમે તેટલા દેશકાળ અને નિમિત્તોને લઈ જુદા હોય તે પણ આંતર વિચારવડે પરસ્પરના ધર્મની ભાવનાની કદર કરી શકીએ એટલું જ નહિ પણ અપધર્મમાં તણાતાં આપણે બચી શકીએ.
–નર્મદાશંકર દે. મહેતા
ઋવેદના સમયથી આજસુધીના હિન્દુધર્મના ઇતિહાસમાં સંતોની પરંપરા અવિચ્છિન્ન ચાલી આવે છે-જે ધર્મસંસ્થાની દિવાલમાં બારીનું કામ સારે છે : એ બારીઓ ઘરની હવા સ્વચ્છ રાખે છે તથા પ્રકાશ દાખલ કરે છે. દિવાલ અને છાપરા વિના વરસાદ અને વાવાઝોડાથી હેરાન થઈએ, અને બારીઓ વિના ઘરની હવા ગંધાઈ જાય. તે માટે ધાર્મિક જીવનમાં સંસ્થા અને આત્મબળ ઉભયને સ્થાન છે.
–આચાર્ય આનન્દશંકર
* ૧૬૮
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #948

स्थलिलीशान
कीमोटनसासवीर्यशा
---
--
--
--- ----
--
-
---
--
[ચંદ્રવિજયના ગુરુ નિત્યવિજયે સં. ૧૭૩૪ માં એક સ્વાધ્યાય રચી છે. જુઓ જેન ગૂર્જર કવિઓ ભાગ ૨ નં. ૩૭૩ ક પૃ. ૨૯૯ તેથી કર્તાને સમય તે ગણવાનો છે.
જૈન કવિઓકૃત બાર–માસાનું સાહિત્ય પુષ્કળ પ્રમાણમાં ઉપલબ્ધ છે. કેટલુંક મેં વડોદરાના મારા મિત્ર રા. મંજુલાલ મજુમદારને મોકલેલું તે તેની પાસે છે. તેઓ એક પુસ્તકરૂપે પ્રકટ કરવાનો મનોરથ સેવતા હતા, પણ હજી તે પાર પડ્યો નથી. આપણી જૈન ગ્રંથ પ્રકાશક સંસ્થાઓ આવા ભાષા-સાહિત્ય પર અલક્ષ સેવતી આવી છે તે હજુયે તે ભણી દૃષ્ટિ દેડાવશે ?-સંપાદક. ]
છે ૯૦ | સકલવાચકચકચક્રવતિ મહોપાધ્યાય શ્રી લાવયવિજયગણિ શિષ્ય
પંડિત શ્રી નિત્યવિજયગણિગુસભ્ય નમઃ
દેશી-ધનરા ઢેલાની આસે માસ જ આવિઉ રે, ઘર ઘર મંગલ ચાર, દિલરા માન્યા હું જોઉં સાજન વાટડી રે, ઊભી નિજ ઘરબાર, દિલરા માન્યા
ઘર આવે છે સુજાણુમે ઘર આવે;
મારા જીવન પ્રાણાધાર! મે ઘર આવે. ઘર આવોઆંકણું ચાંદો ઊગે નિમલો રે, શીતલ અમી ઝરંત, દિલ સાજનવિરહું તાહરે રે, તે પણ દુઃખ દીયંત, દિલ૦ ઘર૦ ૨ રંગ રસ ભરિ આપણે રમી રે, કીજે કીડા અપાર, દિલ૦
નેહી ન છેદીએ રે, જે હાઈ કડિ પ્રકાર, દિલ૦ ઘર૦ ૩ સાજન--સજ્જન. મો-મારું. શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૧૬૯ *

Page #949

શ્રી ચંદ્રવિજયકૃત યૂલિભદ્ર કોશાના બાર માસ તુઝ વિરહ મુઝને સહી રે, માસ વરસ સમ થાય, દિલ પ્રાણ ધરું કિમ તુઝ વિના રે ? તે કહે મુને ઉપાય, દિલ૦ ઘરજે દેહને મન માનિયા રે, તે તેને મન દેવ, દિલ૦ ચંદ્રવિજય કહે સાંભળો રે, સ્નેહની એવી ટેવ, દિલ૦ ઘર
: ૨ :
હાલ-વિછિઆની કાર્તિક માસ મનહરુ, સખી સુંદર દેહનો વાન રે; લાલ, આંગણે ટહુકી ટાઢડો, નારિ ચિત્ત મંતનું ધ્યાન રે. વાહે સાજન કોઈ કહે આવતો, તસ આપું સેવનથાટ રે, લાલ, વલી દેઉં લાખ વધામણી, તસ પાથરું સખરા પાટ રે. વા૦ ૭ આંકણી. સુણ પરદેશી પંથીઓ ! માહરો નાહ દીઠે કિહાં એ સાર રે; લાલ, મયગલની પરે માચત, રૂપે રતિપતિ આહાર રે. વાહ૦ ૮ શૂર સાહસિકશિરોમણિ, એ તો સુંદર રૂપ અપાર રે, લાલ, નેહ નિપુણ ગુણ આગર, માહરે જીવન પ્રાણધાર છે. વાહ૦ ૯ નારી તે પૂછે ધરિ નેહર્યું રે, પરદેશી પંથી અનેક રે; લાલ, ચંદ્રવિજય કહે નેહથી, નવિ બાલાએ ધરી ટેક રે. વાલ્હોત્ર ૧૦
: ૩ :
દેશ-સહિ રે સમાણીની. માગશર માસ મનોહર આયે, લેકાણે મન ભાયે રે,
માહરે પ્રીતમ ના. વાટ જેઉં માહરા વાલમની, ઉલટ ધરીય સવાયે રે. માહ૦ ૧૧ સાંજલિ સજન! વિનતિ માહરી, કાં મુઝ મૂકે નિરાસ રે ? તુઝ મુઝ અંતર ન હતો સ્વામી !, તુઝ રહેતાં મુઝ પ રે. માહરો૧૨ સુંદર નેહ ધરતા મુઝસ્યું, ક્ષણ એક અલગ ન થાતો રે; તે સજન પરદેશી હુએ, તેહને વિરહ ન સહુ તિલમાતો . મારો૧૩ તું સ્વામી ! મુઝ અંતર્યામી, ક્ષણ એક અલગે ન થાય રે;
તું પ્રાણનાથ પરમેશ્વર મારે, તમ વિણ ક્ષણ ન સુહાય છે. માહ૦ ૧૪ સંખરા-સારા. નાહ-નાથ. મયગલ-હાથી. રતિ પતિ-મદન. અણુહાર-અનુસાર-જેવો.આગ-આગરખાણ. તિલમાત-તિલમાત્ર–જરાપણ.
* ૧૭૦ *
[ શ્રી આત્મારામ

Page #950

શ્રી. મોહનલાલ દલીચંદ દેશાઈ વિનતિ તે કીજે પ્રભુતેહને, જેથી સીઝે કાજ રે; ચંદ્રવિજય કહે તેહને ન કિજિએ, જેહને મુખ નહી લાજ રે. મારો૧૫
ઢાલ-નણદલની પ્રીતમ! એ પ્રીતમ! પોષ માસ તે આવિયે, જે વિરહીને દુઃખકાર; વાલમ ! રાત જાએ કિમ પાસની, નારીને વિણ ભરતાર ? વાલમ! ૧૬ - વેગે પધારો હા મંદિરે, સારો વંછિત કાજ; વાલમ !
નિજ સ્નેહી ન મૂકીએ, સાહિબ ! ગરિબનિવાજ! વા. આંકણું. ૧૭ જીવન એ જીવન દેવે કાં વિરહી સરજીયાં? જે નહિ પુહચે આસ; વા વિરહ-વિયેગી માણસા, નિશદિન ઝરે નિરાસ. વાલમ ! વેગે. ૧૮ સાહિબ ! એ સાહિબ! મહિર આણું મનમાં ઘણી, સારે છેસંગે અંગ વાટ નેહ ધરી નિજ ઘર આવી, કરો અંગે ઉછરંગ. વાલમ ! વેગે. ૧૯ પ્રીતમ! એ પ્રીતમ ! પ્રારથીયાં પડે નહિ, જે જગે ઉત્તમ હોય; વાવ ચંદ્રવિજય પણ ઈમ કહે, તે સમ અવર ન કેય. વાલમ ! વેગે. ૨૦
ઢાલ–પ્રીત પૂરવલી પાલિઈ–એ દેશી મનોહર માહ માસ આવીયે, ના મુખ ભરતાર, સુગુણ નર. આંબા મર્યા અતિ ભલા, કેયલ કરે ટહુકાર. સુગુણ૦ ૨૧
પ્રીત પ્રગટપણે પાલિઇ, પાલિઇ ઉત્તમ નેહ, સુગુણ - પ્રારથીયાં પડે નહી, જે જગે ધરિઇ દેહ, સુગુણ૦ આંકણું. ૨૨ વિરહી ને ગહિલાતણી, સરખી જગ જોઈ સુગુણ કાજ અકાજ વિચારણા, તેહને મને નવિ કાઈ, સુગુણ પ્રીત ૨૩ હયડાની જે વારતા, તે અવર આગલ ન કહેવાય, સુગુણ મન-દુઃખ મનમાંહિ વીસમે, જેમ કુવાની છાંતિ, સુગુણ પ્રીત. ૨૪ મોટે બોલ જે બેલિનેં, નવિ પાલે ધરી નેહ, સુગુણ ચંદ્રવિજય કહે સાંભલે, માણસ ન કહિઈ તેહ, સુગુણ પ્રીત. ૨૫
રાગ-ફાગ આ છે ફાગુણ માસ મનેહર, સુંદર સુખકર જેહ, લેક રમે રંગે જેણે ઠામે, સુંદર ચિત્ત ધરી નેહ. ૨૬
મનહર ફાગુણ આવીઓ હો, જેહ ભેગી સુખકાર, મનહર૦ આંકણી. સી-સિદ્ધ થાય. ગરિબનિવાજ-ગરીબ પર દયાળુ. મહિર-દયા. પ્રારથીયાં-પ્રાર્થીઓ-પ્રાર્થના કરનારા ગહિલા-ઘેલા. શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૧૭૧ *

Page #951

શ્રી ચંદ્રવિજયકૃત સ્થૂલિભદ્ર કોશાના ખાર માસ
ધમય ધૂપમય માદલ વાજે, તથ તથ તાલ કે સાલ; ખેલા હૈા ખેલે નવ નવ ભાંતિ, ઉછળે અખિલ ગુલાલ. મનેા૦ ૨૭ અવલ કેસરીઆ કસુંબા પહિરી, હીર ચીર ખેલે ખાંતિ નવ નવ ભાતે, સુદંર પહેરી ઉર’ગ ધરે સમ લેગા, ક્રીડા કરઈ પશુ પ્રીતમ વિષ્ણુ મુઝ ન સુહાવે, ક્ષતિ ઉપર જેમ પ્રીતમ ! આવા ઘર માહુરે, પવિત્ર કરે મુઝ કાય; ચન્દ્રવિજય પણ શીખ ક્રેઇ
ઈમ
કહે, તુમ્હેં મનિ મહિર ન થાય. મનેા ૩૦
: ૭ :
હાલ
ચૈત્રે ચંપા મેરીએ, સલ ફૂલ્યા કાયલ કરે ૨ે ટહુકડા, ભમર કરે હા

ટકૂલ;
દુકૂલ, મના૦ ૨૮
ઉદાર;
ખાર. મના૦ ૨૯
સહકાર; ગુજાર.
સસનેહી ! સુણ્ણા વિનતિ, મારા હા પ્રાણ આધાર ! વિરહ-વિયેાગી માણસાં, કાં કીધાં કિરતાર ? સસનેહી ! આં૦ ૩૨ પ્રાણપાંહિ જે વાલહા, જે વિષ્ણુ ઘડિય ન જાય; તેહ તણે રે વિયેગડે રે, દેવ દેખાડે કાં કાય ? સસનેહી! ૩૩ જગમાં પંડિત ઇમ ભણે, સજન ન કરે। હા કાય; સાજનમાં સુખ જેટલાં, તે ફરીને દુ:ખ હાય. સસનેહી ! ૩૪ વહિલા આવે રે મંદિરે, કીજે ક્રીડા અપાર; ચંદ્રવિજય કહે
નારિને, સતે।ષે
ભરતાર. સસનેહી ! ૩૫
: ૮ :
ઢાલ-ઇડર આંબા આંબલી રે-એ દેશી
વૈશાખ માસ મનેાહરુ રે, ભાગી ભમર સુખકાર; નારિ સાથે રમે તેહસ્યુ કે, આપ આપણા ભરતાર. સુહુ કર ! આવા અહુ ઘરબાર,

૩૧
૩૬
એહ વાત છે સુખકાર. સુકર ! એ આંકણી. તુ સ્વામી ! સુણુ વિનતિ રે, તુમ્હેં મહિર ન થાય; ઉત્તમ લક્ષણ એ નહી હૈ, સ્નેહી કમ મૂકાય ? સુ૦ ૩૭
માદલ-મૃદંગ, તબલાં. અવલ-પહેલા નંબરના, ઉત્તમ. કસુંબા-સાલ. પટફૂલ-સુંદર કપડાં. ખાંતિખ`તથી.દુકૂળ-રેશમી સુંદર વસ્ત્ર, ક્ષતિ-ક્ષત એટલે ધા. પ્રાણપાંહિ-પ્રાણ કરતાં. સુલકર-શુભંકર-શુભ કરનાર,
* ૧૭૨ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #952

શ્રી. મેાહનલાલ દલીચંદ દેશાઇ
ઉત્તમ સદ્ગુણ સ`ગ્રહે રે, અલગેા મૂકે. ડસ; નીર મૂકે ખીર સંગ્રહે રે, જેમ ઉત્તમ રાજહંસ. મુઝસ્યુ તાહરે સ્વામીજી રે, ન હુતા અતર લગાર; હવે મૂકી અલગા રહે રે, તે તે અધમ આચાર. વારવાર હવે સ્યું કહું રે ? તુ સર્વ જાણે સ્વામિ ! ચંદ્રવિજય કહે સાંભલી ૐ, સારા નારનુ કાંમ,
: ૯ : ઢાલ—માર્જીની

વાલમજી!
જેઠ માસ જ આયેા પ્રીતમ નાયા સાંઇ ૨ વાલમજી, વહિલા હવે આવા વાર મ લાવા કાંઇ રે તું મારા સ્વામી અંતરજામી દીસે રે, તુઝ દીઠે માહરાં તન મન ચાલન હિંસે રે. વાલમજી ! સસનેહે સુખગેહી રે રુડા મેલે રે તાલે રે
મુખ
એક મનમાં કૂડા માડે તેહ સારસા નેહુ કરે તે તુમે તા સસનેહી ડંસ મુકી હવે આવા ૐ તે મનેાહર કાંમક્રીડા બહુ સુખ પાવે! રે તું મુઝ વિરહે કરી બીહતા સ્વામી! સાર રે અતિ ગનવેતાં ( ) અલગેગા તે મુઝ મૂકી ગયા સ્નેહ વિસારી કહાં રે
કરતા હાર રે
આવે ઇહાં રે
હવે સ્નેહ ધરીને વહિલા રંગ રસભર રમતાં જે થઇ સુખની વાત કે હવે સંભારતાં માલે સાતે ધાત રે પરદેશી પંથે જે ચાલ્યા તે આયા રે પશુ માહરા જીવન પ્રાણ આધાર ! તુ નાયા રે હવે વેગ પધારા આતમઠારે। મારો રે દન વાંછુ પ્રભુ તુઝને વાહલેા તાહરા રે હવે ચંદ્રવિજય પણ કહે સ્થૂલભદ્રને સાર રે કાશા ઇમ વિનવે આયે। ભુવન મઝાર રે સાં—સ્વામી. અંતરજામી–અંતર્યામી-સાક્ષીભૂત આત્મા. હિંસે-હર્ષિત થાય-આન‰. સુખગેહીસુખ જેના ઘરમાં છે તેવા. ભુવન-ઘર.
શતાબ્દિ થ]
સુ કર! ૩૮
સુહુ કર! ૩૯
સુ કર! ૪૦
૪૧
વાલમજી ! આંકણી
વાલમજી ! વાલમજી !
વાલમજી ! વાલમજી !
વાલમજી !
વાલમજી !
વાલમજી !

૪૨
વાલમજી !
વાલમજી !
વાલમજી !
વાલમજી !
વાલમજી ! ૪૪
વાલમજી !
વાલમજી !
વાલમજી !
વાલમજી ! ૪૫
૪૩
* ૧૭૩ *

Page #953

શ્રી ચંદ્રવિજયકૃત ધૂલિભદ્ર કોશાના બાર માસ
ઢાલ-પ્યારો પ્યાર કરતી-એ દેશી આવ્યા હે આસાઢ ઉદારા, જિહાં મેઘ કરે જલધારા; જિહાં મોર કરે કિંગારા, જે સુલલિત જનને મારા. હો લાલ. ૪૬
મેહન મન મન વસીએ-આંકણી તવ આયા યુલિભદ્ર અણગારા, કેશા મન હરખ અપાર; જે જાણે હો જાની ઉદારા, ગુઠા દૂધ સાકર જલધારા. હો લાલ. મેં ૪૭ કેશાઓં આપી ચિત્રશાલા, તિહાં રહ્યા ચેમાસ રસાલા; હવે કેશા હ વિનવે ઉદારા, સાંભલ તું વિનતિ પ્યારા ! હો લાલ. મેરા ૪૮ તું ભેગવિ મુઝસ્યું ભેગા, જેમ જાય સવે મુઝ ગા; જેમ હરખ હવે મિટે છેગા, સાબાસ દઈ મુઝ લગા. હે લાલ. મે૦ ૪૯ સુણે જીવન પ્રાણ આધારા !, ભેગવે ભેગ ઉદારા; એ કુત્સિત વસ્ત્ર ઉતારે, ચંદ્રવિજય કહે કે કેશા તારે. હે લાલ. મેરા ૫૦
.: ૧૧ :
ઢાલલીલાવતીની દેશી શ્રાવણ માસ જ આવીઓ લાલ, ટબટબ ટબકે નીર; જીવન પ્રાણ ! ઝબઝબ ઝબૂકે વીજલી હે લાલ, શીતલ સરસ સમીર. જીવન પ્રાણ ! ભેટ ૫૧ ભેગો ભેગ ભલા હવે હે લાલ, મૂકી કઠિન યુગ; જીવન પ્રાણ ! માને વિનતિ નારીની હો લાલ, ટાલ કામ-કુરેગ. જીવન પ્રાણ ! ભેટ પર અંતરજામી પામીઓ છે લાલ, ભેગવિ ભંગ ઉદાર; જીવન પ્રાણ! પ્રારથીયાં પડે નહી હો લાલ, ઉત્તમ એ આચાર. જીવન પ્રાણ ! - ૫૩ આ મંદિર આ માલિયાં હે લાલ, એહ સુરંગી સેજ; જીવન પ્રાણુ ! આ હું એહ તું પ્રીતમ હો લાલ, ભેગ ભેગ ધરી છે. જીવન પ્રાણ ! ભેટ ૫૪ હવે અંત આણે કિ? રે લાલ, ન કરિ તું તાણાપંચ; જીવન પ્રાણ ! ચંદ્રવિજય કહે સાંભળે છે લાલ, સ્નેહનો એહ સંચ. જીવન પ્રાણ ! ભ૦ ૫૫
કે ૧૨ :
ઉઢ કલારણું ભરિ ઘડે છે–એ દેશી માસ ભાદર અતિ મનહરુ હે, આ સજન! સુખકાર; જલધર વરસે નેહર્યું છે, વીજલી કરે ઝબકાર.
મનમોહન ! માહરા છે. વિનતિ માને ઉદાર;
વેલ ચઢી તરુવર ઘણી હે, જન મન હરખ અપાર. મનમોહન ! પ૭ કિંગારા–ટહૂકાર. સુલલિત-સુમનહર અણગારા-અણગાર–અનગાર-ગુડ વગરના-સાધુ. જાની-પ્રાણને વહાલો. વઠા-વર્ષા. ચિત્રશાલા-દિવાનખાનું Drawing room. હેજ-આનંદ. તાણ ખેંચતાણાવાણી. જલધર–વરસાદ, # ૧૭૪ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #954

શ્રી. મેહનલાલ દલીચંદ દેશાઈ. નીલાઈ ધરતી થઈ છે, ઊગ્યા હરી અંકુર, તટિની દ્રહ સવિ જલ ભર્યા છે, છાયા વાદલ શશિ સૂર. મનમોહન૫૮ કરસણું અન્ન નિપાવીયાં છે, ફલ પામ્યા સહુ તેહ અફલ મનોરથ મુઝ રહ્યો છે, તુઝસ્યું ધરતાં નેહ. મનમેહન૫ કાં હો વિડંબે નારીને ? હે, પ્રેમવતી ભરતાર; ચંદ્રવિજય કહે તેવસ્યું છે, વિરહ વિગ નિવાર. મનમેહનવ દેહ
ઉપસંહાર ઢાલ–તુંગિયા ગિર શિખર સહે–એ દેશી ઈમ નારિ કહ્યા પછી બોલે, થુલિભદ્ર અણગાર રે; શીલ નિજ મને પર તું સુંદરી !, એ સંસાર અસાર રે.
ઈમ કશા કામિનિ! સુણિ તું દેશના, સંધ્યારાગ સમ એહ રે; તન ધન યેવન અથિર જાણી, ધર્મસુ ધરિ નેહ રે. ઈમ૬૨ અલગી રહે ઉઠ હાથ મુઝથી, જે વંછે કલ્યાણ રે; વળી શીલવત તું દઢ પાલે, એહ કરી મુઝ વાણી રે. ઈમરા ૬૩ ઈણિ પર પ્રતિબંધિ કોશ્યા, ધન શ્રી થુલીભદ્ર સ્વામી રે; ચઉરાસી ચઉવીસી સુધી, રાખ્યું જેણે નામ રે. ઈમ, ૬૪ શ્રી તપાગચ્છ તખત સોહે, શ્રી વિજયદેવસૂરીદ રે; તસ સીસમાંહે પ્રધાન સુંદર, વાચક સવિ સુખકંદ રે. ઇમત્ર ૬૫ શ્રી લાવણ્યવિજય ઉવઝાય સેવક, શ્રી નિત્યવિજય બુધ શિષ્ય રે; કહે ચંદ્રવિજય નેહ ધરીને, સહુ મન અધિક જગીસ રે. ઈમ૦ ૬૬
કલશ ઈમ શુ સ્વામી શીશ નામી શ્રી થુલીભદ્રગણધરવ, અતિ લાભ જાણ સરસ વાણી ગાઈએ સવિ સુખકરો; તપગચ્છ રાજા શ્રી વિજયસેન(દેવ)સૂરિ શ્રી લાવણ્યવિજય ઉવઝાયવરે,
શ્રી નિત્યવિજય બુધ સેવક ચંદ્રવિજય જય જય કરે. ૬૭ ઇતિ શ્રી ભૂલીભદ્ર માસ બાર સંપૂર્ણ પઠનાર્થ ગુરુણ જડાવસરીજી એ કલ્યાણમસ્તુ છે ૫–૧૨ શ્રી મુક્તિ કમલ જેન મેહનજ્ઞાનમંદિર, વડેદરા પ્રત નં. ૨૩૩૧. (આ પ્રત કવિના સમયની લખાયેલી છે એ આદિમાં પિતાના ગુરુને કરેલા નમસ્કાર પરથી સમજાય છે.)
નીલાઈ-લીલી. હરીહરિતલીલા. તટિની-નદી. કહ-તલાવ. શશિચંદ્ર. સૂર-સૂર્ય, કરસણું– કર્ષણ-ખેતીએ. નિપાવીયા-ઉપજાવ્યાં. વિડબે-હેરાન કરે. પ્રતિબોધિ-બુઝવે. ચઉવીસી-૨૪ જિન જેટલા વખતમાં થાય તેટલો વખત. તખત-ઉંચું આસન.
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૧૭૫ %

Page #955

SCC
માને છે. માનંદ
फा मीटनखातीयंट शाई
[ મહાનંદ મુનિ લોકાગચ્છમાં થયા છે. તેણે અનેક સ્તવન સ્વાધ્યાય પદે રહ્યાં છે અને તેની રચનાઓ સં. ૧૮૯ થી ૧૮૪૯ સુધીની મળે છે. તેમાં પ્રભુની આરતિ આદિ કૃતિઓ જોતાં તે જે લોકાગચ્છના હતા તે ગ૭ મૂર્તિપૂજક હતો એમ જણાય છે. રૂપ-જીવની પરંપરામાં જગજીવન-ભીમસેન-મેટા ઋષિના શિષ્ય હતા. –સંપાદક. ]
JĪNĪN
સમરીએ શારદા નામ સાચું, એહ વિના જાણિઈ સર્વ કાચું; જ્ઞાન વિજ્ઞાન ને ધયાન આપે, મહેર લીલહેર અજ્ઞાન કાડૅ. ૧ ગુરુચરણ નમિ માસ બારે તે ગાઉં, નેમ રાજૂલને ચિત્ત ધ્યાઉં; જે પ્રભુ સત્ય સંપત્તિદાતા, એહ જિન ભૂષણ સહી જુગવાતાં. ૨
: ૧ નેનના હેતશું તે જણાવે, માસ બારે કહી પ્રીઉ મનાવે; માગશિર માસે તે મન ભાવે, રાજૂલ નેમને વેણ સુણાવે. ૩
ઢાલ કૃષ્ણના માસની. માસિર છે હિતકારી રે, પ્યારી જોવે છે રે વાટ; હજી લગે નેમ ન આવીયા, વાધિયા વિરહ ઉચાટ. હાસ્ય વિનોદના દેહરા, ભાવે નહી મુઝ અન્ન; ચિતમાંહિ લાગી ચટપટી, અટપટી બેલું વચન.
# ૧૭૬ જ
[ શ્રી આત્મારામજી.

Page #956

શ્રી. મોહનલાલ દલીચંદ દેશાઈ બાપહીઉ પીઉ પીઉ કરે, ગેડી ગાવે રે ગીત, નિશદિન સાંભરે નાહલ, વાહલો માહરે રે ચિત્ત. પીઉ વિના સુણે નારીને, એ દિન જાવે રે નઠ; સેજ સલુણા આવીયે, બોલીએ વયણ તે મીઠ.
દુહા ખેત્ર ફલ્યા ખગ આવી ધાયા, ગોપીએ વિનોદનાં ગીત ગાયાં, તેહ સુણી મેહના મેહ વ્યાપે, પીઉ વિના વિરહણ દિન કિમ કાપે? ૮
હાલ રસ કિસે એણુ પાસમાં, દેસ વિના જગનાહ! વિણ બોલ્યા કિમ દીજીઈ, વાહા! દિલને દાહ ? અવગુણને ગુણ ખે(કે), જે હવે ચતુરસુજાણ; તપ જપ મૂકિ વેગલ, આવ્યા જીવનપ્રાણ. પારખા મુખની વાતડી, રાતડી જાણિ જેહ, એક અવગુણ ચિત્ત રાખે, ભાખે ન તેહને છેહે. સાજન મુકી વેગલા, અતિ ભલે અવરસ્યું નેહ, ઈમ કરતાં વાલેસરૂ, ધરીઠું નહી ગુણગેહ.
તું ઉપગારી તું હી જ ઈસ, કહું કેતલે તુઝ વિસવાવિસ; મહેર કરી મેહના મંદિર પધારે, આ નારિના નેહના નેન ઠાર. ૧૩
હાલ માહે મને રથ માહરા, મનમાં રહ્યા રે હજાર; તે સુખ મનની વાતડી, કણ સુણે નિરધાર ? જેહને મન છે નેહલે, તે ભમે વિકલ શરીર; કેતકી વિન જિમ ભમરને, ભાવે ન ફૂલ કરીર. તાઢે રે ગાઢ પરભવ્યા, આહીં જ સૂને આવાસ; થર થર કંપે રે દેહડી, મુકયા રે જેહ નીરાસ.
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
# ૧૭૭ *

Page #957

મહાનંદ મુનિકૃત નેમ-રાજુલ બાર માસ સુંદર સહજ ગમે નહી, સૂતાં રે નિંદ ન આય; તેહિ વિના પ્રભુ! માહરે, ઇણપરિ દિન કિમ જાય? ૧૭
દુહા એમ ન કીજીઈ સુણ પ્રાણનાથ, પાલીએ પ્રીતડી તેં ગ્રહીએ હાથ; નયણને વાશ(સ) તે માસ ફાગ, સાં(શ્યા)મ! સંભારી એહ જ લાગ. ૧૮
૪ :
ઢાલ, ફાગુણના દિન કુટરા, આકરા લાગે રે મુઝ; વિરહ તપે તન માહરે, મન ભાવે નહી તુઝ. કે ખેલે લાલ ગુલાલસું, અબીર અરગજા ખ્યાલ; હું રહી એક દુભાગ, આવ્યા નિ(ન) નેમ મયાલ. કે જન પૂજે રે પદમણું, ભાંમની આપદ દૂર કે નૃત્ય નાચે રે નવનવા, પાયે પખાલે જે કુર. કે પ્રીલ સંગે રે રંગે રે, ઢંગે ખેલે બહુ ખ્યાલ. કે ગોપી ગજગતિ જેહવી, ઠારે અનંગ સાલ.
ચિહુ દિશ તરવર ચીતરા, નીતર્યા ચૈત્ર સુવાસ; જાઈ જૂઈ નવ માલતી, મોગરા મર જે ખાસ. દમણે ચંબલી રે ચંપકે, ષટપદ લાગી રે ચિત્ત, નેમતણી હું વાટડી, એણ રીતે જોઉં રે નિત. વિરહણી વિરહની વાતડી, રાતડી ગમી રે કેમ ? નીર વિના જિમ માછલી, નેમ વિના નિશ એમ. કે મનમેં ઘડી સાહિબા! ખિણ વરસાસો થાઈ; તે પિહરની સી વાતડી, માસ વરસ કિમ જાય ? મંદિર સૂને મહિલાતણું, મેહન! કિમ રહે મન? કેફિલ કલકુંજિત કરે, તિમ દહે વિરહિણી તન. નયણે રે નિંદ આવે નહી, અતિ તીખી ચંદ્રની રાત; ઝંખી રહી પ્રિઉ જીભડી, વાલ્હા-વિરહની વાત.
* ૧૭૮ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #958

શ્રી. મોહનલાલ દલીચંદ દેસાઈ
દુહા છે કે પ્રીયા પ્રીતશું વાય વીરે, કે દર્પણ મુખ દેખતાં જ રીઝે;
હવે સખી રાજૂલ ચિત્ત થાશે, ચૈત્રમાં નેમ એ દુઃખ કાપે. ૨૯
વિરહિણી–વેદના જગમાંહિ માટી, પ્રીઉ વિના નારી સંસાર ખોટી; ખીણ ખીણ નેમની વાટ જોતી, વૈશાખમેં વીસર્યું નાક-મોતી. ૩૦
હાલ
વૈશાખે વન પાકીયા, ભાવીયા દાડિમ કામ; રાજા દન રેલીયામણી, જાસું કદલી શું ઠામ. જે આવો હિત ધરી ચિત્તશું, તે પ્રિઉ સુ કાતલી લાખ અંબતણ જે પાકીયા, કેરી સાકર દ્રાખ. નારંગી નવરંગી ચુંગી, સોપારી જંબી( જી ); કરણી બીજેરી બીલકા, બદરી રક્ત દ્વારા ૨. કિ સુખ મનમેં રામતાં, રાતે બેઠાં હિમે સેંઝ. પોનિ સાહિબ સામલા ! કહિયે તુહુ હે જ.
દુહા મૂરખને વેણુક્યું સીખ દીજે, પિણ જગ-જાણને સ્યુ કહીજે; હવે નિષ્ફરએ જેઠે જ આવે, કલા કામની કેલ સુહાવેં. ૩૫
३६
૩૭
જેષ્ઠ તપે અતિ આકરે, સી કરી એવડી રે ધીજ ? આવો તો ઉષ્ણ નિવારીએ, સીત સંચારે પતિજ. પંથી પિણ પંથે આકર, નારિને મલિ રે અનેક; પાયે પડિ પ્રભુ! વિનવું, અણે નિશ્ચિત વિવેક. એક ઘડીની પ્રીતડી, કિમ મુકે ઉત્તમ જેહ ? છયેલ છબીલા હે રાજવી!, છટકી ન દીજે છે. ઉત્તમ એહ આચાર, જન્મ લગે વહે નેહ, ફાટે પણ ફીટે નહી, જેમ (૫)ટેલે રે રેહ.
૩૮
૩૯
- શતાબ્દિ ગ્રંથ

Page #959

મહાનંદ મુનિત નેમ-રાજુલ બાર માસ પશુઅ-પુકારથી ચાલિયે, પાલિ એક ન બોલ; કાજે તે આપણે રાગી, ત્યાગીય નિપુણ નિટેલ. નવ ભવ નેહ નિવારીઉ, નવી રહ્યો વલી નાહ, નવવન વ કામની, યામની લીધે ન લાહ.
દુહા
ભરિ ભરિ ઘેર નિશાસ મુકે, તિમ નયણથી જલધાર ન સુકે, કાયા કેમલ તેજ સીઝે, નિરદયી નાહલે હી ન રીઝે. ૪૨
૪૩
હાલ આકરી રીત છે આસાની, વિરહિણી વ્યાપી છે પીર; થાયે ઘટા ઘન મેઘની, અતિ મ્યાંમ વરસ્ય નીર. કામ-કલા–રસ કેલવી, કેકી કરે રે કિંગાર; ચિહુ દિશ વાદલ ચાલિયા, વી જ વ્યાં ઝબુ કાર. અરથી હાઈ રે ઉતાવ, દેખી પર્જન્ય ધાર; કામ વ્યાપે આ કામિની, શીતલ સાત વિકાર. સમઝે રે ચતુર સોનમાં, માતા ચિહુ દિશિ દંભમ (?) દન વશી હુ વિલવિલ (?), હાથે નહી મુઝ અંભ. કામ રે ચિત્તે કામની, રામને સીતા જૂ સીર; ચાતકને મનિ મેહુલે, પિપટીને મન કીર. ચકોરતણે મન ચંદ , તિરસ્યાં ભાવિ હે નીર; તિમ વિરહ ધરિ ઈર્ણ રીતે, જીવ ધરે નહી ધીર.
૪૮
દુહા મેહ અંધારતો નર ઠા, દેખતાં વિરહણી-હીચ ફાટે દિન વિજોગનાં શ્રાવણે નીઠ આખે, વિલવિલે રાજૂલ શ્રી જગનાથ પાખે. ૪
હાલ
શ્રાવણ શ્રવણે મેં શુ, દુખીયાં દાઝે દેહ, સરવડાં વરસી મયણના, મયણને દાખે રે છે.
૫૦
* ૧૮૦ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #960

શ્રી. મેહનલાલ દલીચંદ દેસાઈ
નયણે ધરીને જે નાહલે, એહલે આવે રે નાહ, પ્રીત પરમ સુખ પાવન, વન લીજે રે લાહ. પ્રીત ભલી પારેવની, વારૂ રાખે રે પ્રીત, હીએ હેજ હેત આણિયે, ટોલે વિરહ કું પ્રીત. એક એક વિના હસે નહી, જે હવે અતિ ઘણે દૂર મુઝ પ્રાણ વાલેસરૂ, આવ્યા નિ કેમ હજૂર?
દુહા
પ્રીતની રીત પારેવ પાર્લે, પ્રિયાસંગથી આપદા સર્વ ટાલે; ભાદ્ર સહીયા રે! નેમ પધારે, નાહ વિણ નારિને કેણ સંભારે? ૫૪
ઢાલ, ભાદ્રવડે રે ભરજોર શું, ઘેર વહે નદી–પૂર; સજલ સરોવર પૂરીયા, ચુરીયા દાલિદ્ર દૂર. દેશ(શી) ને નાગર લેકમાં, નીપના સહેજ અનંત, સુભક્ષ થયા પ્રભુ આવતાં, ભાવતાં સુખ તે સંત. પ્રીઉ વિના કિસા ભેજન?, પ્રીઉ વિના કિસા હેત? પ્રીઉ વિના કિસા બેલડા?, પ્રીઉ વિના કેસી સેઝ? પ્રીઉ વિના કિસા બોલાવાં?, પ્રોઉ વિના કિસી વાત? પ્રીઉ વિના કિસ્યાં મંદિર, પ્રીઉ વિના કિસી રાત
: ૧૧ :
દુહા
પ્રીક વિગથી નયણ વ્યાપે, ખિણ ખિણ દેહડી તેહ તાપે વિરહિણી વેદના બાંણ ભાગે, પિણ માનીએ આ રઈ દુઃખ ભાગે. ૫૯
હાલ
આ એ આસ હુંતી ઘણી, મનમેં આવશે તેમ નવ નવા ભૂષણ લેઈ, દેઈ ધરસે પ્રેમ. મેં જાણું પ્રભુ સાંમલે, આંમલે ટાલશે ઘેર; પૂરવ કર્મને જેગડે, બાંધું રે મોટું રે વેર.
શતાબ્દિ ગ્રંથ ].
* ૧૮૧ *

Page #961

* ૧૮૨

મહાનંદ મુનિકૃત તેમ–રાજુલ બાર માસ
મેાહની એ દીવાલી કતતણી પરિ
ભૂષણ દુષણુ વિરહ-દાવાનલ
સાસર જાવે રે ઘરણી રે મહિયલ
આંતર
સાથે
ચંદન
શુભરી
એ, ખલીઇ મનમથ કાંય ? તેહ જ, એ દુખ કેહવા ન જાઇ.
કાન્તિકે માતિ રે મદમાતી પ્રિઉ
પર ગમે, વિ ગમે સહીયર-સાથ; દાઝતાં, વાલમ ! દેજે રે હાથ. સુંદરી, હરખે પ્રીતમ હેજ; પદમણી, નિત નમે નિત સેઝ.
અરગજે, પરિમલ મહેંકે રે તન; સુંદરી, દેખતાં નવ રહે મન,
દુહા
નાવતાં નાલે આસ ભાગી, વાસ મનમથ જોવન જીપે,
વિરહણી દાવાનલ દેહુ લાગી; નેન નકવેશરેકીર દ્વીપે,
:૧૨:
ઢાલ
જાણું-જાણ્યુ.. જોગડે-જોગે. બાંધુ-બાંધ્યું,
કાંમની, દાંમનીને સાથી, રાતિ
અંગ;
સા
અંગ ન ખેલાવતી ગીત કે, ગાતી શૈલતી એક કરે કેલિ સારખ, કાં તુ તજે રે સુચંગ ? શિવણ મૃગાનયણી, સાવન વરણુ શરીર; કરમાંણી દેહડી, જિમ મૃગ વાગે રે તીર, જિમ પંથીજન જલ વિના, તાપે રે સૂકે રે કંઠ; તિમ મુઝ વાલિમ ! તુઝવિના, મયણુ સતાવે ઉલઠ, ઈમ ન કરે ૨ વાલ્હા!, વાહાશુ કિશા વાદ ? કાંમ રસે રસ ચાખા રે, રાખા દ્વાર વિષાદ. આવન્ત્યા શ્રવને(?) ૐ મદિરે, સુંદર મિલસ્યું રે દ્વાર; એહવા સદ્રેસા તેમને, રાજૂલ જીણાયારે સેર.
અણુહાર;
ગ ઉદાર.

દર
૬૩
૬૪
૫
૬૬
६७
૬૮
૬૯
७०
૭૧
७२
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #962

શ્રી. મોહનલાલ દલીચંદ દેસાઈ
દુહા વિરહની વેદના સબ ટાલી, દંપતિ તે અવિચલ પ્રીત પાલી; સંજોગ થયા ને વિજેગ ભાગા, અરીઅણ આપથી પાય લાગા. ૭૩
ઢાલ દીખ લીની સીખ દીની રે, પાંમી કેવલજ્ઞાન, ન પીઉ વિના પહિલા શિવમંદિરે, પિહિતી નિરમલ ધ્યાન. ૭૪ રાજ મતી ને ને મજી, પામ્યા જે અવિચલ વાસ, જન્મ-મરણ ભવ ટાલીયા, પાલીયા બોલ ઉલ્હાસ. ગ્યાંન દિવાયર સાયર સાથર, નેમ ને રાજૂલ દેય; સાયર બુધિ કે આગર, જાપ જપે સુખ હોય. બાલ બ્રહ્મચારી સદા, નેમ ને રાજૂલ નાર, કામ તે પૂરે સંકટ ચૂરે, નેમ મુનિ જયકાર. નેમ રાજૂલ મેં રે ગાઇયા, પાઈયા આનંદ આપ; પરમેસર પદ ગાયતાં, જિપીજે વિરૂઆં પાપ. લંકાગળ બુદ્ધિ શિરોમણી, તિલક મુનિ ગુરુ તાસ; દીવ બંદર મેં વિરચાયા, મહાનંદ મન ઉલાસ. ૭૯
-
દુહા
વેદ પંડવ નેં મન આણે, નેમ ચંદ સંવત એહ વખાણેક ઉદ્યોત અષ્ટમી માસ માહ, માર્તડ પૂરાંણ ઉમાહ. ૮૦
–ઈતિ શ્રી નેમરાજૂલ બાર માસે સંપૂર્ણ લિ. ૪૦ સંભૂરાંમ સં. ૧૮૫ર શ્રાવણ શુ. ૧૩ મુંબાઈ મધ્યે. A (અનેક સ્તવનાદિ સંગ્રહ એ નામ આપેલી પ્રત નં. ૨૪૬ માંથી શ્રી મુક્તિ કમલ શ્રી જૈન મેહન જ્ઞાનમંદિર-વડોદરા.)
શતાબ્દિ ગ્રંથ છે.
* ૧૮૩ *

Page #963

jitendી 4 ginedજીનો सत्यशी
[ આ પત્ર તા. ૩૦-૧૦-૩૫ ના એક જૈન સંસ્થાના આગેવાન સભ્યના પત્રના ઉત્તરરૂપે લખાયેલો અને લેખકના લખવા પ્રમાણે એમાંનો અમુક ભાગ એ છે કે જે પ્રસ્તુત (તેમના “વીરપરંપરાનું અખંડ પ્રતિનિધિત્વ’ નામના આ ગ્રંથમાં પ્રકટ થયેલ) લેખના અંતમાં પૂરવણીરૂપે આપી શકાય. આ તે પ્રાસંગિક, બાકી એ આખો પત્ર એ મુદ્દાસર છે કે તેમાંની વૈયક્તિક બાબતે કે નામ છોડી તે આખો છપાવવા જેવું છે. અમે તે લેખની અંતે આ મૂકવા તૈયાર હતા પરંતુ ઉક્ત લેખ છપાયો ત્યારે આ પત્ર ન મેળવી શકાયો તેથી તે જુદો આપવો પડ્યો છે. તેમાંથી વ્યક્તિગત વાત અને નામ કાઢી નાંખેલ છે. આમાં સ્પષ્ટ બતાવેલ છે કે જેનત્વની ખરી પ્રકૃતિ, તેમાં સર્વ જાતની ચર્ચા-મતભેદોને સ્થાન, મૂળગત અને ઉત્તરગત પ્રશ્નોની મીમાંસા, સમય જતાં સંજોગ-સ્થિતિ બદલાતાં મૂળગત મનાતા પ્રશ્રને મૂળગત રહેતા નથી, બુદ્ધિના પ્રશ્નોની ચર્ચા સંકુચિત ભૂમિકામાં રખાવી ન ઘટે, જૈનત્વની પ્રકૃતિની મૂળગત વસ્તુઓ બે નામે અહિંસા અને અનેકાંતનો સિદ્ધાંત છે, તેથી અન્ય વસ્તુઓને રાખવા જતાં જૈનત્વ સંકુચિત થશે અને બુદ્ધિમાનને સ્થાન નહિ રહે; અને છેવટે ઉપર્યુક્ત લેખના વિષયની પૂરવણીરૂપે જુદી જ દલીલથી એ જ સિદ્ધ કર્યું છે કે વેતાંબર પરંપરામાં જે ઉદારતા પોષાઈ છે તેવી અન્ય-દિગંબર અને સ્થાનકવાસીપરંપરાઓમાં પોષાઈ કે પોષાતી દેખાઈ નથી, તેથી તે ઉદારતાવડે ‘વેતાંબર૫રં૫રાએ જૈનત્વ પ્રકૃતિનો પરિચય કરાવ્યો છે. અમે આ આખા પત્રને અક્ષરશઃ મળતા છીએ-સંપાદક, ].
–
xxx મારી ઈચ્છા હતી અને તે પ્રમાણે મેં એક વિસ્તૃત જવાબ લખવાને ઉપક્રમ પણ કરેલું જેમાં જેનપરંપરા અને ઇતિહાસ તથા તાત્વિક પ્રમાણ હોય, છતાં આવી પડેલ બીજી પરિસ્થિતિ અને તેને કાર્યભાર જોતાં આજે એમ લાગ્યું કે બધું જ રહી જશે તેથી ટૂંકમાં માત્ર અભિપ્રાય પૂરતો જવાબ લખું છું.
તમે લખો છો-“આપ વિદ્યાલયમાં પ્રબ રસ લે છે, તે તે પ્રશ્ન પરત્વે આપને અભિપ્રાય છે તે કર્તવ્ય-સૂચવનને અંગે ગ્ય લાગે તો લખી જણાવશે.”—તેમ સાચે જ હું વિદ્યાલયમાં રસ લઉં છું. જ્યાં લગી એની સામાન્ય નીતિ અને પ્રવૃત્તિ ઉદાર તેમ જ વિશિષ્ટ છે ત્યાં લગી ગમે તેટલે દૂર અને તટસ્થ રહ્યા છતાં મારો એના પ્રત્યે પૂર્ણ આદર અને રસ રહેવાનો. હું ચોક્કસ પ્રથમથી જ માનું છું કે જેને સમાજને શિક્ષણ-સંસ્થાઓની * ૧૮૪ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #964

પંડિતશ્રી સુખલાલજીના સત્યદર્શી પત્ર
ખાસ જરૂર છે. એવી સસ્થાએ તેા બહુ એછી છે પણ જેટલી છે તેમાં ય મહાવીર વિદ્યાલયનું સ્થાન મહત્ત્વનું છે અને મહત્ત્વનું સિદ્ધ કરી શકવાની વિશેષ ચેાગ્યતા તે ધરાવે છે. એની ભૂમિકા અને આજુબાજુનું વાતાવરણુ બધુ જ પ્રગતિની સંભવિતતા ધરાવે છે તેથી અને શુદ્ધ શિક્ષણની દ્રષ્ટિથી પણુ જવાખ કે અભિપ્રાય આપવા એને હું ક બ્ય જ સમજું છું.
તમે લખા છે--“ આપણી સંસ્થા સમાજની છે અને આપણે સહાય માટે સમાજ પાસે વારંવાર જવુ પડે છે તે પણ લક્ષમાં રાખી અભિપ્રાય આપશે. ”-પણ જો મારે તાત્ત્વિક ખુલાસા કરવા હાય તા મદદ આપનારના મેાઢા કે કાથળી સામે જોઇ કેવી રીતે ખુલાસા કરવા ? કારણ જ્યાં સુધી હું સમજું છું ત્યાં સુધી એક અમુક વ તા એવા જ છે કે જે કાંઇ પણ મહાનું મળતાં વિદ્યાલય વિરુદ્ધ પ્રવૃત્તિ કરે જ અને કશું જ બહાનું ન મળે ત્યારે પણ એક કેાડી તેને ન આપે. એટલે તેને તે લક્ષમાં રાખીએ કે ન રાખીએ સમાન જ છે. ઊલટું તેને લક્ષમાં લેતાં સામાન્ય બુદ્ધિની પણ હત્યા કરવી પડે. હવે રહ્યો બીજો વર્ગ કે જે વિદ્યાલયના હિતેચ્છુ જ છે અગર હિતેચ્છુ બનવાના તેમાં સંભવ છે. તેને પણ લક્ષમાં લઇ આવા પ્રશ્નોના તાત્ત્વિક ચૂકાદો ન જ આપી શકાય; કારણ એ વર્ગ ગમે તેવા હિતેચ્છુ અને આદરપાત્ર હાય છતાં એ વર્ગની વિચારણા કાઇ અભ્યાસ કે ચિંતનથી ભાગ્યે જ ઘડાએલી હેાય છે. એ વર્ગ પણ જે દિશામાં પવન વહે તે જ દિશામાં ઓછું કે વધતુ ઢળતા દેખાય છે. એને સ્વતંત્ર અભ્યાસ કે સિદ્ધાંત જેવું ભાગ્યે જ દેખાય છે. હા, તેમાં ઘેાડાપણુ એવા ભાઇએ છે અગર મળવા સંભવ છે કે જે કેવળ તત્ત્વદૃષ્ટિએ વિચાર કરી શકે અથવા એવા વિચારનું સમજપૂર્વક મૂલ્ય આંકે, તેથી પ્રસ્તુત પ્રશ્નો પરત્વે કાંઇ પણ વિચાર મારે કે બીજા કેાઇએ દર્શાવવાને હાય તા તે વસ્તુસ્થિતિ અને જૈનત્વની પ્રકૃતિની દૃષ્ટિએ જ દર્શાવવા જોઇએ; નહિ તે આજે આપેલેા અભિપ્રાય વળી સમાજનું વલણ બદલાતાં બદલવા પડે અગર મદદ કરનાર કે ન કરનારના ભેદ કે પ્રમાણ પ્રમાણે એ અભિપ્રાય પણ જુદા જુદા બાંધવા પડે. વિવાદાસ્પદ પ્રશ્નાના ઉત્તરા તા તત્ત્વદષ્ટિએ જ સ્થિર થવા જોઇએ, નહિ તા ગાંધીજીની અસ્પૃશ્યતા નિવારણ વિષેની વિચારણા અનેક રૂપ ધારણ કરતાં છેવટે જૈન સમાજની એ જ વિષયની પ્રાચીન વિચારણાની પેઠે અનેક વિધે અને મદદનીશેની ક્ષણિક રુચિઓ વચ્ચે કયારનીએ વિલીન થઈ હોત. અભિપ્રાય અમુક જ સ્થિર થયા છતાં તેને અમલમાં મૂકવા કે નિહ ?. અગર પૂર્ણ અમલમાં મૂકવા કે અપૂર્ણ? હમણા મૂકવા કે પછી? એક અમુક રીતે અમલમાં મૂકવેા કે બીજી રીતે ? પણ, એ વસ્તુ અભિપ્રાય કરતાં જુદી છે અને તે સ ંસ્થાના સંચાલકે કે નિર્વાહકેાના બળાબળ ઉપર અવલંબિત છે. તેથી આ સ્થળે પ્રસ્તુત પ્રશ્નનાના કાંઇ પણ ખુલાસેા કરવામાં મારે આ કે તે કોઇ પણ વર્ગની રુચિ તરફ લક્ષ આપવાનું પ્રાસ જ થતુ નથી અને તમારે પણ અભિપ્રાય આંધવા પરત્વે લેાકરુચિ તરફ જોવું ન ઘટે. હા, અમુક ચૂકાદો થયા પછી પણ તમે અમલમાં મૂકે કે ન મૂકે એ તદ્ન જુદી વાત છે. શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૧૮૫ *

Page #965

પંડિતશ્રી સુખલાલજીને એક સત્યદર્શી પત્ર નબળું માનસ નિર્ણય વિરુદ્ધ પણ થડે કે ઘણે વખત પ્રવર્તવા પ્રેરે. એ જ સ્થાને સબળ માનસ નિર્ણય પ્રમાણે જ વર્તવા આગ્રહ કરાવે અને છેવટે બીજાને પણ પિતાની દિશામાં આકર્ષે એ જુદી વાત છે.
તમે લખો છો-“વિચારની ઉદારતા કિયામાર્ગને અંગે પાલવે પણ મૂળ બાબતોમાં મતભેદ થાય ત્યાં શું કરવું ઘટે તે સંબંધી આપને મત જરૂર જણાવશે.”
સર્વજ્ઞત્વ કે મોક્ષમાં અનંતત્વના પ્રશ્નને અંગે મતભેદ થાય તો તે મૂળગત ગણાય કે નહિ તે આપ વિચારશે.”
આ તમારા મનના બે ભાગ છે. એક એ કે અમુક વસ્તુ મૂળગત ગણાય કે નહિ અને બીજું એ કે જે મૂળગત હોય તો તે વિષેનો વાંધો કે મતભેદ ચલાવી શકાય કે નહિ ? આમાંથી પહેલા ભાગ ઉપર આવીએ. મૂળગત એટલે શું ? તેની શી વ્યાખ્યા ? એ વ્યાખ્યા હમેશાં એક જ સરખી રહી છે. રહી શકી છે અગર રહી શકે તેમ છે ? કે સમયે સમયે લેકચિ અને શિક્ષણ-વિકાસના પ્રમાણમાં તે વ્યાખ્યા બદલાતી ગઈ છે અગર બદલાવાનો અત્યારે ને હવે પછી સંભવ છે ? વર્તમાનમાં પણ શું સર્વસંમતિએ અમુક જ મૂળગત અને બીજું ઉત્તરગત એવો વિભાગ શકય છે ? આ અને આના જેવા પ્રશ્રનો ઊભા કરી મૂળગત શું અને શું નહિં ? તેની વ્યાખ્યા શી અને તે કેવી બાંધવી ઘટે? એને વિચાર કરશે તો તમને ચોકખું જણાશે કે આવી બાબતો અત્યારે સામાન્ય સમાજની દષ્ટિમાં ગમે તેટલી મહત્વની અને રૂઢ હોવા છતાં વસ્તુત: તે મિલિક નથી. ગઈકાલે દેડકાં ચીરવાને પ્રથન મૂળગત જેવો જણાતો અને આજે તે ગાણ થઈ કદાચ વિરોધીઓને પણ પચી ગયો. ગભેદ અને ક્રિયાદના પ્રનો જે હજી જગાએ જગાએ મૂળગત જ દેખાય છે અને ગઈકાલે તમને પણ દેખાતા તે આજે મુંબઈ-યુરોપીય વાતાવરણમાં રૂઢ લોકોને પણ મૂળગત નથી ભાસતા. તે પરત્વે હવે વિચારની ઉદારતા કેળવવાની વાત તદ્દન રૂટ લેકોમાં પણ થતી સાંભળી છે. સર્વજ્ઞત્વ વિષેની ભલે બીજી જ રીતે પણ એક વાર ભારે ચર્ચા જૈન પરંપરામાં ઉઠેલી. તેને મૂળગત ગણી તે વખતે પૂર્વપક્ષીને ભાંડનારના વંશજો પાછા એ જ પૂર્વપક્ષીના ગ્રંથને અત્યાર લગી માત્ર પ્રમાણ જ નહિ પણ પ્રમાણછ માની આદરતા આવ્યા છે. સાધારણ લોકો ચમકે અગર તેમને ચમકાવી શકાય એવી ચાલુ શાસ્ત્રપરંપરાથી વિરુદ્ધ દેખાતી ઘણી બાબતો ઉપાધ્યાયજીએ તેમના જ્ઞાનબિન્દુ વિગેરે ગ્રંથમાં ચચીં સ્થિર કરી છે. શ્રુતજ્ઞાન જુદું ન જ માનવું કે મન:પર્યાયજ્ઞાન પણ જુદું ન જ માનવું એ વાત તમારા કે મારા જેવો આજે લખે તો કદાચ ઝંડાધારીઓ ઊભા થાય, પણ જ્યારે ઉપાધ્યાયજી એ વસ્તુ સ્થાપે ત્યારે જેન તક અને ઉદાર વિચારસરણીનું ભૂષણ ગણું એને તર્કવાદમાં સ્થાન અપાય છે. ધર્માસ્તિકાય જેવાં દ્રવ્ય તર્કથી સાબીત ન કરી શકાય, એના વિના પણ જૈનતત્ત્વજ્ઞાનની રચના શક્ય છે * ૧૮૬ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #966

પંડિતશ્રી સુખલાલજીને એક સત્યદશી પત્ર એ પ્રશ્નન સિદ્ધસેને છો ત્યારે આજના દયાળુ મહાવ્રતધારીઓ હોત તો કદાચ તેમને ફાંસીએ નહિં તો કાળાપાણીએ એકલત અને આજે પણ તમારા કે મારા જેવા આ વિષે લખે તે શું પ્રશ્ન ઊભું ન થાય કે આ મૂળગત છે કે નહિ ? આવી તો અનેક ક્રિયા અને તત્ત્વજ્ઞાનની બાબત છે કે જે વિષે એક વાર ચર્ચા થતાં પ્રથમ મૂળગત વાંધો દેખાય અને પછી થાળે પડી બધું ગોઠવાઈ જાય. જેનત્વની પ્રકૃતિ અને તેના કમિક ઈતિહાસમાં મૂળગત અને ઉત્તરગત વચ્ચે સીમાડે બાંધવો એ ભારે અઘરું કામ છે. બન્ને પક્ષેમાં દલીલે છે. તમે એક બાજુ જેની વિચારસરણને અને જૈનત્વની પ્રકૃતિને જગત સમક્ષ સર્વશ્રેષ્ઠ ઉદાર માનવામનાવવા પ્રેરાવ, તેમાં રાજી થાવ, અને બીજી બાજુ કઈ પણ મુદ્દા પર કોઈ માણસ પ્રમાણિકપણે તપુર:સર પિતાને વિચારભેદ દર્શાવે ત્યારે તે પ્રશ્નનને મૂળગત કે અમુક રૂપનો કહી, તેને ઘટતી બધી શક્ય સજા કરી તેનું બુદ્ધિદ્વાર બંધ કરવામાં આવે એ શું જેને પ્રકૃતિનું લક્ષણ છે? જેને પ્રકૃતિ તો એમ કહે છે કે આગમ સાથે જ તર્કને છૂટ છે અને વળી તર્કને છૂટ છે એનો અર્થ જ એ છે કે કઈ તર્કથી કોઈ પણ વસ્તુનું પરીક્ષણ શરૂ કરે ત્યારે એને એના કરતાં ય વધારે શુદ્ધ અને વધારે સૂમ તર્કથી જવાબ આપે. અત્યારે તે હું જોઉં છું કે કોઈ જવાબ આપવાનો વિચાર જ નથી કરતું. એનો જવાબ માત્ર સામાને બનતે પ્રયત્ન ચૂપ કરી મિાન રાખવામાં છે. આ વસ્તુ જેન પ્રકૃતિથી તદ્દન વિરુદ્ધ છે. તેથી આવા અતીન્દ્રિય અને હંમેશા ચર્ચાસ્પદ બની શકે એવા વિષયોને મૂળગત માની તે પરત્વે મતભેદ સહન કરવામાં ન આવે અગર ચર્ચા થવા દેવામાં ન આવે તો જેન વિચારપરંપરાને વિકાસ જ અટકે અને જેમ મોટા મોટા પશ્ચિમીય વિદ્વાને અને આ દેશના પણ વિદ્વાન જૈન શાસ્ત્ર ઉપર શુતાને આરોપ મૂકે છે તેને સાચે પાડવા જેવું થાય. વેદિક દર્શનેમાં એક, ઈવર માનવાની ઘસીને ના પાડે છે, બીજું તેની સામે ઈશ્વર સ્થાપવા આકાશપાતાળ એક કરે છે. એક, સર્વજ્ઞત્વની સંપૂર્ણ શક્યતા સ્થાપે છે, બીજું તેની સાફ ના પાડે છે; એક, વેદને નિત્ય અને પૂર્ણ નિર્દોષ માને છે, બીજું, વેદને માનવા છતાં તેને નિત્ય માનવાની સાફ ના પાડે છે, વળી ત્રીજું તેને નિર્દોષ અને પ્રમાણ માનવા છતાં તેમાં ય પ્રક્ષિપ્ત ભાગ શોધી દોષ દૂર કરવા યત્ન કરે છે. આવી હજારો નાની–મોટી બાબતો વિશે મતભેદ અને તે ઉપર અત્યારે પણ બુદ્ધિને તૃપ્ત કરે એવી સતર્ક રસભરેલી ચર્ચામાં છે. તે થાય છે. જેન આચાર્યોએ પણ ઓછી-વધતો એને અભ્યાસ કર્યો છે, કરે છે અને તમે કબૂલ કરશે કે છતાં ય એ વૈદિક પરંપરાને જરા ય આંચ નથી આવી. ઊલટું
એ વિકાસમાંથી જ ગીતા અને બીજાં રત્નો જમ્યા છે. બદ્ધપરંપરાના પરસ્પર તદ્દન વિધી દેખાતા દાર્શનિક પ્રબળ મતભેદોએ અને તે ઉપરની ચર્ચાઓએ એટલું ગંભીર અને આકર્ષક સાહિત્ય ઉત્પન્ન કર્યું છે કે જેને જેનાર એક વાર તે બદ્ધ ન હોવા છતાં તેને કદી નમ્યા વિના ન રહે. ત્યારે પ્રશ્ન થાય છે કે જેના પરંપરા અને પ્રકૃતિમાં આવું કાંઈ સ્થાન છે કે નહિ ? હું અભ્યાસ અને ચિંતનથી પણ જોઈ શકું છું કે જૈનત્વની શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૧૮૭ *

Page #967

પંડિતશ્રી સુખલાલજીને એક સત્યદર્શી પત્ર પ્રકૃતિમાં એ બધાને પૂર્ણપણે સ્થાન છે. હા, અમુક સંજોગોને લીધે જેનપરંપરામાં એ વિકાસ નામ માત્રને થયો છે એ જુદી વાત. એ ખામી જૈન પરંપરાના અનુગામીઓની છે; જે ત્વની પ્રકૃતિની નહિ. તેથી હું આવા અતીન્દ્રિય પ્રજનને, જેમાં કોઈને સામે તર્ક અને બુદ્ધિપૂર્વક જવાબ આપવાની પ્રામાણિક છૂટ છે અને પૂર્વપક્ષી સિને જવાબ આપવા સંબોધે છે, મૂળગત ગણવા તૈયાર નથી. વળી તમે પોતે જ જ્યારે અત્યારના વૈજ્ઞાનિક યુગમાં ઉચ્ચ અભ્યાસ કરનારને તત્વાર્થના ત્રીજા-ચોથા અધ્યાયે નથી શીખવતા અગર તે ઉપર ભાર નથી આપતા ત્યારે તમે બધા અને શીખનારાઓ કઈ દિશામાં છો? એનો જરા શાંત પણે વિચાર કરો. દાદર કે માહિમની ગંદી ચાલીઓના અને વાસ્કેશ્વરના આકર્ષક બંગલાઓનાં વર્ણન જે કોલેજીયને રસપૂર્વક વાંચે તો તેમને તેથી વધારે ભયાનક ગંદા નરકનાં વર્ણન અને અભુત સ્વચ્છ અને સમૃદ્ધ સ્વર્ગ અને તેની અસરાઓનાં વર્ણને કેમ નથી લલચાવતા ? અગર તમે એ વર્ણનને સર્વજ્ઞપ્રણીત માનવા છતાં શીખવવા ઉપર ભાર કેમ નથી આપતા ? વાત એમ છે કે તમે જે કાંઈ વ્યવહારમાં આચરે છે તેને જ એક તત્ત્વજ્ઞ બુદ્ધિમાન પરીક્ષાની કસોટીએ મૂકે છે. જે બુદ્ધિ અને તર્કપૂર્વક લોકોને વિચાર કરતાં શીખવે તે ગુન્હેગાર કે જે મૂંગે મોઢે એ જ વસ્તુ આચરણમાં મૂકે તે ગુન્હેગાર ? વળી એક બીજી બાબત : હવે અમુક પ્રકનોને મૂળગત માન્યા એટલે એની યાદીમાં બીજા ઉમેરવાની ફરજ તમને વિરોધીઓ નહિ પાડે એની શી ખાત્રી ? એ યાદી છેવટે કેટલી થશે ? તમને જે શિક્ષકો મળે તે બધા તે લાંબી કે ટૂંકી યાદી પ્રમાણે તમારા પક્ષમાં જ રહેવાની પ્રતિજ્ઞા લઈને શિક્ષણના કામમાં જોડાવાના કે શી રીતે ? જે શિક્ષકે શિક્ષણ આપે તે ભલે વિચાર ગમે તે ધરાવે પણ તેણે ફક્ત કાંઈ લખવું નહિ એટલે જ નિયમ રાખશે શું ? કોલેજીયન વિદ્યાથીઓને સમર્થ રીતે તત્ત્વજ્ઞાનનું શિક્ષણ આપે એવા અધ્યાપકે ગમે તે મતભેદ ધરાવવા છતાં તે વિષે કદી જાહેરમાં લખે કે બેલે નહિ એવી સુંદર નીતિ માત્ર વિદ્યાલયમાં જ કલ્પી શકે છે કે કોલેજ, યુનિવર્સિટી અને બીજાં વિદ્યાપીઠમાં પણ ? જે વિદ્યાથીઓને કોઈ પણ પ્રશ્ન પરત્વે બધી જ સંભવિત બાજુ જાણવાની છૂટ હોય તેવા જમાના અને તેવાં ક્ષેત્રમાં માત્ર બસો ફુટ જેટલા ક્ષેત્રફળમાં અમુક પ્રશ્ન પરત્વે તમારે કે તમારા શિક્ષકે ચર્ચા ન કરવી, અગર કરવી તે તે વિષે જાહેરમાં ન લખવું એ પ્રતિબંધ શું વૈજ્ઞાનિક છે ? અને જે વૈજ્ઞાનિક ન હોય તો એને મૂળગતા પ્રશ્નપશી કહી શકાય ? તેથી હું કોઈ પણ બુદ્ધિના પ્રશ્નને ચર્ચાની સંકુચિત ભૂમિકામાં રાખવાની વિરુદ્ધ છું અને અમુકને મૂળગત માની તે પરત્વે ચર્ચા-જન્ય વિકાસ અટકાવવામાં જૈનત્વની હાનિ જોઉં છું. ત્યારે તમે પ્રશ્ન કરશે કે શું કાંઈ મૂળ અને ઉત્તર જેવું છે જ નહિ ? હું અભિપ્રાય એવો ધરાવું છું કે છે, અને તે અહિંસા અને અનેકાંતને સિદ્ધાંત. આ બે વસ્તુના વિચારાત્મક અને વ્યવહાર્ય સ્વરૂપમાં સંખ્યાબંધ સોપાન છે. હજી પણ મનુષ્ય જાતિની એકતાના અનુસંધાનની સાથે
* ૧૮૮ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #968

પંડિતશ્રી સુખલાલજીને એક સત્યદર્શી પત્ર એના વિચારણીય સ્વરૂપમાં પરિવર્તન કે વિકાસ થવાનો, પણ એ બે જ વસ્તુ જેનત્વની પ્રકૃતિને હંમેશા મૂળગતી રહી છે અને રહેશે બીજી વસ્તુઓને રાખવા જતાં જેનત્વ સંકુચિત થશે અને બુદ્ધિમાનેને સ્થાન નહિ રહે.
હવે પ્રશ્નના બીજા ભાગ ઉપર આવું છું. જે કે મૂળગત કે ઉત્તરગતના સીમાડા બાંધવા વિષે લખી જ ગયે, પણ મારા કે બીજાના વિચાર પ્રમાણે મૂળગત પ્રશ્ન પરત્વે મતભેદ જરૂર રહેવાને; છતાં એક વસ્તુ કહું છું તે એ છે કે કોઈ પણ બીજા વિચારકની દષ્ટિએ મૂળગત ગણો એવા પ્રશ્નો પરત્વે પણ મતભેદ ઊઠે ત્યારે પૂર્વપક્ષીને વિચાર કરવાની પૂર્ણ છૂટ હોવી જોઈએ. જેન પ્રકૃતિમાં જે ઉદારતા, ક્ષમા, વિવેક અને બુદ્ધિની વ્યાપતા હોય તો તે માત્ર કિયામાર્ગ પર જ મર્યાદિત રહી ન શકે. ખરી ઉદારતા, ખરી ક્ષમા અને ખરી બુદ્ધિની વ્યાપકતાની કસોટી તો કટોકટીના મતભેદ વખતે જ થાય છે, તેથી ગમે તેની દષ્ટિએ મૂળગતા લેખાતા પ્રશ્નો પરત્વે ગમે તેને પ્રામાણિક મતભેદ દર્શાવવાની જેમ પ્રકૃતિ પ્રમાણે છૂટ હેવી જ જોઈએ. એ બાબત વધે લે એ જવાબ આપવાની બુદ્ધિની દરિદ્રતા અને ઉદારતાની પરિમિતતા સૂચવે છે. કેઈ તાર્કિક એમ તો કહેતો જ નથી કે તમે જવાબ ન આપે. એ તો જવાબ માટે રાતદિવસ સૌને નેતરે છે. પ્રમાણિકપણે એ નિમંત્રણ ન સ્વીકારી, વિરોધી બાજુ બુદ્ધિપૂર્વક ન સ્થાપી વાંધાને હાઉ ઊભે કરો એ અનેકાંતની ઉદારતા ને અહિંસાની ગંભીરતાની હત્યા છે. આ સ્થળે પ્રસ્તુત વિષયમાં મારે મત જાણવાની સોને કુતૂહળ વૃત્તિ થાય. મને પણ એ લખતાં નથી સંકોચ કે નથી ભય; છતાં અત્યારે એ અપ્રસ્તુત છે અને તે વિષે ખૂબ લાંબું અર્થાત્ હેતુ-અહેતુવાદની ચર્ચાપૂર્વક લખવાનું હોઈ તે વિષે તટસ્થ જ રહું છું.
* * * હવે હું એક ઐતિહાસિક સત્ય ઉપર આવું છું. તે એ છે કે તાંબરીય સાહિત્ય અને વિચારપરંપરા એવી પ્રથમથી વ્યાપક રહી છે અને અખંડતા એણે સાચવી છે કે તેમાં દિગંબરીય સાહિત્ય અને સમગ્ર વિચારપરંપરા એક માત્ર અંશરૂપે ગોઠવાઈ જાય છે અને સ્થાનકવાસી સાહિત્ય અને વિચારપરંપરાને પાંચ સો વર્ષ નાનકડો ફણગે. પણ એમાં જ સમાઈ જાય છે. જે માત્ર સ્થાનકવાસી સાહિત્ય અને વિચારપરંપરા જ અસ્તિત્વમાં રહે અને વેતાંબર કે દિગંબરીય પરંપરા લુપ્ત થાય તો એ માત્ર બ્રાન્ડ અને અપૂર્ણ જ જેન બેખું બની રહે. માત્ર દિગંબરપરંપરા જ શેષ રહે અને કહેતાંબર ભૂંસાઈ જાય તો જૈન સમાજ અને સાહિત્યને સાચે ઇતિહાસ જ અનંતકાળમાં લેપાઈ જાય. પણ જે કે હું ઈચ્છતો નથી, એમ બને પણ નહિ; છતાં ક૯પનાથી માનો કે માત્ર વેતાંબર પરંપરા જ હૈયાત રહે તો શું થાય ? એનો જવાબ એ છે કે એથી જૈન સમાજ, જૈન સાહિત્ય કે જેને તત્ત્વજ્ઞાન અને આચારની અખંડ ઐતિહાસિક પરં. પરામાં કશી જ ઊણપ ન આવે. દિગંબર અને સ્થાનકવાસી એ બે પરંપરાઓ મૂળ
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૧૮૯ માં

Page #969

પંડિતશ્રી સુખલાલજીને એક સત્યદર્શી પત્ર પુસ્તકના પરિશિષ્ટ અને તે પણ કેટલેક અંશે અગત્યના છે એ ખરું; પણ આ ઈતિહાસ કહે છે કે વેતાંબરપરંપરાની ઉદારતા બાકીની પરંપરાઓના સાહિત્યમાં કે આચારમાં આવી જ નથી. આનાં સેંકડે ઉદાહરણ છે. આ સ્થળે આ સૂચન ફકત એટલા પૂરતું છે કે વેતાંબર પરંપરાના સંસ્કાર ધરાવનાર અને તેને ઈતિહાસ સમજનાર વાસ્તે ફિરકાભેદ જેવું કશું જ તત્ત્વ પોષવાને કારણ નથી. એક પણ દિગંબરીય આચાર્ય એવા નથી થયા (હું જાણત) કે તેમણે બે પાનાંના વેતાંબરીય સાહિત્ય ઉપર લખ્યું હોય. એવી એક પણ દિગંબરીય સંસ્થા નથી જ્યાં સ્થાનકવાસી કે વેતાંબર પંડિતને સ્થાન હોય. તેથી ઊલટું કટ્ટર વેતાંબર પક્ષપાતી ઉપાધ્યાયજીએ સુદ્ધાં દિગંબરીય સાહિત્યને પુષિત કર્યું છે અને અત્યારની પણ અનેક વેતાંબર અને સ્થાનક્વાસી સંસ્થાઓ તદ્દન સંકુચિત એવા દિગંબર પંડિતને રાખી પિોષી રહી છે. વધારે તો શું, “વેતાંબર ખમીર ધરાવતા અને કવેતાંબર ફંડથી ઊભા થયેલા પરમબ્રુતપ્રભાવક મંડળે વસ્તુત: દિગંબરીય સાહિત્યને જ છેલ્લાં લગભગ પચીસ વર્ષ થયાં પ્રકાશમાં આપ્યું છે એટલું જ નહિ પણ એ મંડળે પ્રગટ કરેલ એકે એક ગ્રંથ દિગંબર વિદ્વાનને હાથે જ સંપાદિત થયો છે. આ તે વેતાંબર સમાજનો દોષ કે ગુણ ?
મને લાગે છે કે એ ઉદારતા કેળવી વેતાંબર આચાર્યોએ અને ગૃહસ્થોએ વસ્તુત: જૈનત્વ પ્રકૃતિનો જ પરિચય આપ્યો છે અને દિગંબર પ્રકૃતિએ એમાં ભારે ભૂલ કરી છે, તેથી એ પરંપરાનું માનસ વેતાંબર જેટલું ઉદાર થયું જ નથી. જે આમ છે અને છે જ તે વાંધો નભાવી લેવાને સવાલ જ કયાં છે ?
હા, આમ છતાં સમયે સમયે વેતાંબર સમાજની અભ્યાસી અને વ્યાપારી પ્રકૃતિએ ઘણીવાર નિરર્થક ગાંડપણ પ્રગટ કર્યું છે. જ્યારે શ્રીમદ્ હતા ત્યારે તેમની ઉદારતા ઘણું વેતાંબર સાધુઓ અને ગૃહસ્થ સાંખી ન શક્યા, આજે પણ એમનું લખાણ વિવેકપૂર્વક વાંચ્યા સિવાય એમના વિષે મિથ્યા ભ્રમણાઓ ફેલાવનાર કયાં ઓછા છે ? પણ તમારે જાણવું જોઈએ કે એની પ્રાજ્ઞતા અને સર્વગ્રાહિણી ઉદારતા વેતાંબરીય ખમીરમાંથી જ પિષાઈ છે. વાસ્તે વિદ્યાલયે-ને રાખીને પોતાના ઈતિહાસની રક્ષા કરી છે અને સાથે લાભ પણ ઉઠાવ્યા છે.
- તમારી સમિતિ પોતાની નિર્બળતા કે સબળતા પ્રમાણે કોઈને રાખવા, ન રાખવા વિષે ગમે તે નિર્ણય બાંધે, એમને રજા પણ આપે એ સાથે મારો કશે જ સંબંધ નથી; પણ તમને એક સત્ય કહી દઉં કે તમારા વિદ્યાલયે એવા અધ્યાપકને મેળવી ભારે પ્રકર્ષ સાથે છે. જે વિદ્વાનો અને વિચારકે એ સચોટ તાર્કિક લેખકના તટસ્થ લખાણ વાંચશે તે તેમની સાથે મતભેદ ધરાવવા છતાં જે બુદ્ધિમાન હશે તો તેમના પ્રત્યે આદરશીલ થયા વિના કદી જ નહિં રહે. આવા એક વિચારક અધ્યાપકને રાખી વિદ્યાલયે જૈન
* ૧૯૦ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #970

પંડિતશ્રી સુખલાલજીને એક સત્યદર્શી પત્ર દર્શનની જ નહિ પણ ભારતીય દર્શનની સેવા કરી છે. તેમનાં લખાણો જે ગુજરાતીમાં હત અગર હવે થાય છે એ જૈન સમાજની નિષ્ક્રિય બુદ્ધિને સક્રિય બનાવવામાં ભારે ફાળે આપશે અને પરિણામે એક એ પણ અભ્યાસી સમર્થ વર્ગ તૈયાર થશે કે જે તેમનાં લખાણોની પણ સમીક્ષા કરશે.
વિદ્યાલયનું અને જેન સમાજનું સ્થિર હિત દેખાતું હોય તો એમ કરી શકે. એમ કરવાથી વિચારનું વહેણું કાંઈ બંધ રહેવાનું છે ? સિંહ તો પાંજરાથી મુક્ત હોય ત્યારે જ સિંહત્વ વધારે ખીલે છે. જે એમનામાં સિહત્વ નહિ હોય તો ભ્રમણ ટળશે. હશે તે ગમે ત્યાં દીપશે. મેં મારા જીવનમાં પણ એ લાલપીળા રંગ જોયા છે અને હજીએ જેઉં છું. વિચાર–સ્વાતંત્ર્ય ધરાવનાર સંકટને નહિ લેખે.
હવે ઉપસંહારમાં એ પણ કહી દઉં કે જે કે હવે મારો સમય વાનપ્રસ્થ ગ્ય જ છે, એક અતિ મહત્વની જવાબદારી ઘણું પ્રતિકૂળ સંગેમાં પણ ઈચ્છાપૂર્વક ઉપાડી છે, છતાં તમને સૂચવી દઉં છું કે વિદ્યાલયના હિત ખાતર મારી પ્રત્યક્ષ સેવાની જરૂર જણાય તે તે વખતે હું તેટલા જ રસથી મારું બધું સ્વાતંત્ર્ય સાચવીને ઉઠાવીશ. મેં જ્યાં
જ્યાં “તમે” કે “તમને” એમ લખ્યું છે ત્યાં માત્ર તમે જ વ્યક્તિરૂપે સામે નથી પણ મારે વિચાર જાણવા તત્પર બધા જ મારા વાપરેલ “તમે” શબ્દમાં આવી જાય છે. મેં લાંબું લખ્યું છે એમ જરૂર લાગશે પણ આટલું મને પ્રસંગ આવતાં આવશ્યક લાગ્યું જ તેથી મેં ચાલુ કાર્યની ક્ષતિ કરીને પણ સંક્ષિપ્ત લંબાણ કર્યું છે.
s
જેવી રીતે નીતિવેત્તા નીતિના કાનુનોને રૂક્ષ અને અફર બનાવવા પ્રયત્ન કરે છે, જેવી રીતે બુદ્ધિવાદી કલા ને સાહિત્ય ની બાહ્ય સપાટીને સ્પર્શે છે, તેવી રીતે આપણા ધાર્મિક : ધર્મનાં સત્યને સમજયા વિના બાહ્ય ક્રિયામાં જ ધર્મ સમાપ્ત થયો એમ સમજી લે છે.
કોઈ પણ વ્યાખ્યા, ક્રિયા કે શબ્દો રાજયનું સ્થાનક લઈ શકે નહિ, કારણ કે આ બધાં તો માત્ર પડછાયા છે, ને આજે આપણે પડછાયા પર કલહ કરીએ છીએ.
જ્યારે હિંદુધર્મ તેના ઉપદેશકને પરમમાં મોકલી શકતો તે દિવસે તેને સૂર્ય મધ્યાહે તપતો, પણ આજે હિંદુધર્મનું એક લક્ષણ કશા પણ પરિવર્તનનો વિરોધ છે. પરિવર્તાન પામતા અંગોને સાનુકૂળ થવામાં જ હિંદુધર્મની મહત્તા હતી એ વાત આપણે ભૂલી ગયા છીએ.
રૂઢિચુસ્ત પક્ષોએ નવા વિચારનો હંમેશાં સામનો કર્યો છે પણ શંકરાચાર્ય, રામાનુજ ને બુદ્ધ માં બળવાખોરોની સાથે રહેવું તે હંમેશાં સારી વસ્તુ છે. છે જે સંસ્કૃતિ માનવીને ઉન્નત જીવન જીવવાની તક આપે છે તે જ ખરી સંસ્કૃતિ છે.
પ્રે૨ સર રાધાકૃષ્ણન
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૧૯૧ જ

Page #971

તો નાથીનવીને
લંપાફमोएनलासलीयंहशा
| [ સં. ૧૭૧૪ ની ઉદયચંદકૃત માણિકકુમર ચેપઈમાંથી આ ઉતારેલું છે. માલવા, ગૂજરાત, લાટ-ભરુચ પ્રાંત, ઈડર, વડનગર, બેકડ-માવાડ ગૂજરાત વચ્ચેનો ૨, સોરઠ, કચ્છ, સિંધ, મારવાડ, દક્ષિણદેશ, મલયાગિરિ–મલબાર, બંગાળ, સિંહલદ્વીપ-લંકા, કામરુ–ગોડ વગેરેની નારીઓનું વર્ણન છે. પછી ગુજરાત દેશનું ટૂંક વર્ણન છે–સંપાદક. ].
દેશની વાત કહે વરણી રે, નારીતણ જે કરણ, વેસ આચાર વખાણે રે, જે જિહાંનાં જાણુઉ. ૪૭
દુહા જાણુ એક બે તિસ્પે, સાંજલિ સેઠ મહંત મિ દીઠા દેસ મોટિકા, તે કહું હું એકાંતિ. ૪૮
ચાલિ એક માલવાતણું જે નારી રે, રૂપ કલા ગુણ સારી; નિસનેહી તે જાતિ રે, ફારફેર નહી ઈણિ વાતિ. ૪૯
रामा मालवदेशजातिचतुरा पुष्पैः सुगंधा प्रिया, तन्वी तेजसरोजकोकिलरवा नाशा शुकानुत्तरा । कंबूग्रीववरा च भालतिलका वेणीभुजंगा परा, नित्यं हंति स कामवंतपुरुषं भ्रूकार्मुकैर्दृक्शरैः ।।
५०
* ૧૯૨ ૪
[ શ્રી આત્મારામજી.

.

Page #972

શતાબ્દિ ગ્રંથ ]

શ્રી. મોહનલાલ દલીચંદ દેશાઇ
ચાલિ
ગુજરડી ગુણવત ૢ, ફૂલ ફૂલ ભાગ મઢુત; મનમાન્યઇ આપે પ્રાંણુ રે, ધર તિ દ્વીઇ વખાણ્ય. काव्यं
कुवलयदलवर्णा चारुविस्तीर्णकर्णा,
चकित हरितनेत्रा पुष्पराजीव वक्त्रा । યુનીવનર ...
सुललितगतिरेषा गूर्जरी चारुवेषा ॥ ચાલિ
લખલખતી લાડ દેસી રે, મિથ્યાતણિ અભિનિવેસી; ભલું દેખી મુહ મચાડે રે, જૂ મારે ન લીખ ફેાડઇ. દુહા
મુહુ છુટી માઠું લવે; લાડતણી રમણી તિકા.
ચાલિ
ડિર દેસ નઈ દાંતે રે, ‘રાજ્ય’ ‘રાજ્ય’ કહી મુખિ મેલે રે,
દહે
મેાટી નારિ નર નાન્હડા, વડનગર નારી નાગરી,
ચાલિ
લાડ દેસી લખાડ, જમતાં જડે કમાડ,
આભસ્યા' ‘આભસ્યા' ઊચરતી હૈ, તાતિ પીઆરી મીઠી
૨,
બ્રુડતી ન કા જોડ; પ્રોઉ ન પુહચે કોડ.
૫૧
દહે।
એકડે દેસ અભણ ઘણા, ન લહે પીઆરી પીડ; રામા મસ્ત તે નર રાંકડા, લીધ ન મુકે ચીડ.
५२
ખલખચેન કે ખાંતે; રાતિદિવસ ડીંગડ ફાલે. ૫૫

૫૩
૫૪
દિન રાતિ રહે ફ઼િી; નિલજ નારિ એ મિં દીઠી. પછ
પ
૫૮
* ૧૯૩ *

Page #973

* ૧૯૪ *

દેશદેશની નારીઓનું પ્રાચીન વન
ચાલિ
પ્રીતિ ભલી પરિપાલે રે, પ્રિઉસ્યુ આપે પ્રાંણુ રે,
દહે।
સારડી સિરદાર, લેાચન લટકા ખદિર,
ચતુરાઇએ ગુણ અજૂઆલે; સારડી સુંદર સુજાણુ.
સિદ્ધી સિંધુની ખેાલી રે, એલે બંધ નહી ખીજો રે,
દૃહસ્યું દિલ ભેલવે; ખીજી કે આવે નહી.
ચાલિ
કુછ દેસી જ્યારેજી નારિ રે, ભેગ ત્રિપતિ નહીં લગાર; વિષ્ણુ અવસર અવગુણ ખેાલ્લઇ. ૬૧
પ્રીઉ
વઢિ મેલે ,
દુહા
ખાલે ઝાલે માકલી, ગંભીર નહી લવલેસ; +સકાર ન કો સુંદરી, કુષ્ઠિત કાસી વેસ. ચાલિ
સુભ અસુભ ન વેઇ ભેાલી; સાચી વાતિ મત ખીજ.
દહે
ખીજો મત ખરું ખેલતાં, પુન્ય પાપ પ્રીછે નહી,
ચાલિ
સિંધૂ ન કે। સકાર; કૂત્રિ ન કે વિકાર.
નવકાટ મારૂ સિરે, સુવનીત સીલિ સુવસેસિ; સુધ શીલ સુંદર આચાર રે, અયુક્ત ન એટલઇ કિવારિ. દહે
વારિ વજ્રને નારીતણે, વાસ કીઉ વિનાણિ; પ્રથક્ પ્રથક્ પચે નહી, તિણિ નીર ના નિહ્વાણિ†. ચાલિ
રંગે વેસ ધરે વિશેષે રે, દાતા ભુક્તાને ઉપગારી રે,
+ માલ નહીં, ચુકાય નહીં. “ કાસી--કષાય. “ નવાણુમાં.
મુખ ચરણ નર ન દેખે; એવી મદેસની નારી.
૫૯

૬૦
૨
૬૩
૬૪
૫
૬૬
૬૭
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #974

શતાબ્દિ ગ્રંથ
શ્રી. મેાહનલાલ દલીચંદ દેશાઇ
દહે
ગાઢા ગૂઢા ગીત રસ, ગુણુ રાચે `વિરચે નહી,

ચાલિ
દક્ષણી દાખિણવણી રે, હલદ્રને રગે રાચે
દહે।
કાચહ કાખલી કિર ધરે, પાંન ફૂલે પૂરી રહે,
ચાલિ
કર ચરણ ઊઘાડાં સીસ રે, ઘી ચાપડે ને તેલ ખાઇ રે,
સુઘડ ને સુકલીણ; વયણુ ન ભાખે દીણુ.
સઘળી
દીસે ઉંણી;
માન મૂકે દ્રાખીઇ કાચેર
મદન પૂતલી સમ દીસે રે, ભમરા કેડિ ન મૂકે રે,
સેલાં પરિણિ ચીર; સુરહાં તેલ સરીરિ.
દહે
જાતિ ન કે પ્રગટ તિહાં, કાંદી સહુઈ ખાઇ; ભાજી ભાખરી ભેાજને, પત્રાલે પ્રીસાઇ.
ચાલિ
ગડબડ ગાઇ નિશદીસ; તિહાં કહેા કુણ જાઈ ?
દેહ
સમા રે;
વિષયવાંછા ના નિવારે રે, સુંદર પંચ ભરતારી પનોતી રે, મલયાગિરિ માંન વદીતી.
જોશ
श्लोकः
बंगदेशे हि प्रमदा, चित्रिणी देहकोला | मिष्टान्न भोजनी ज्ञाता, मृदुवाणी प्रीभाषिणी ॥ ચાલિ
પણિ દેખી મન હીસે; મુનિનાં મન ન ચૂકે.

'
૬૯
७०
૭૧
૭૨
૭૩
७४
जले शुक्तिः स्थले हीरा, वने मत्ता च दंतिनः । गृहे पद्मिणी नारी, धन्यदेशो हि सिंहलः ॥
७६
૧ વિરચે–બગડે. ૨ કો મારે. ૩ કાંદા, ડુંગળી, ખાજ, ૪ મલબાર નાયર જાતિ.
૭૫
* ૧૯૫ *

Page #975

૧૯
દેશદેશની નારીઓનુ પ્રાચીન વન
ચાલિ

કામરૂ દેસિ કુહાડ રે, નર ના લેખે આણુઇ ચૈ,
ભાટ માટ કરણાટક કલીઆ રે, ભૂલી ભલી ધરતી દીઠી રે,
( ૮૦ થી ૮૪
પ્રીઉને
આંધે
ઝાડ;
અઈલ કરી નાથિ તાંણુઇ,
श्लोक:
गोडदेशेषु या रामा, चंचला हंसगामिनी । गीतनादरता नित्यं, विनयावनतकंधरा ॥ ચાલિ
અંગ તિલંગ અટકલી; સવારથિ સહૂ, મીઠી.
લખેલ નથી. )
७७
७८

૭૯
ગૂજર માંડલ મનેાહાર; ભેાગી ભમર નર વસે તાજા. ૮૫ કદહી અવગુણુ ન ખાલે; ફિર પાછી પસ્તાઇ.
દેસ સકલને સિગાર રે, આંબા રાઇણુ રૂ’ખ જિહાં જાઝા રે, સહુ સુહાતુ મેલે રે, કદાચિકુવચન મેલાઇ ૨, આપ કાજ ના વિષ્ણુસાડઇ રે, તે નયણે સરગ દેખાડઇ; વિધિ વિહાર (ન) ચૂકઇ રે, હઠ ભરાણી ઊડાડઇ ચૂકિ. વરણવતાં લાગઇ વાર રે, ગ્રંથ તણુ વાધઇ વિસ્તાર; સેઠજી જે ચિત જાણુઉ રે, તે દેસની વહુ ઘર આણુઉં. ૮૮
८७
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #976

-
સંપાદક
પંચોત્તરી
શ્રી મોહનલાલ દલીચંદ દેશ છે.
પ્રસિદ્ધ સાક્ષર વિશ્રી મેઘાણીએ લોકસાહિત્યને પ્રકાશી ગૂર્જર સાહિત્યની કિંમતી સેવા કરી છે. તેમના શબ્દોમાં કહીએ તો “ પ્રીતિના કેમલ ભાવ, લેકગમ્ય સરલ રૂપકોમાં દુહાઓએ સંઘરેલા છે અને એમાં પહાડી કવિતાને સંસ્કાર મહેકે છે. એ કવિતા અભણને પણ અંતરે ઉતરી જાય છે, કેમકે એનાં રૂપકે, ઉપમાઓ વગેરે બધાં જીવનની રોજીંદી દુનિયામાંથી જ ઘડેલાં છે. એકંદર દુહા સાહિત્યને ઝેક ગામડિયા જીવતરના મર્મોને લક્ષ્યવેધી વાકયોથી આંટવાનો છે. ” અહીં એક પ્રાચીન લેખકે એકત્રિત કરેલા સુભાષિતરૂપે ૭પ દુહાઓનો સંગ્રહ કરેલો તે મૂકેલ છે. આવા સુભાષિત દુહાઓ જૈન ગૂર્જર સાહિત્યમાં ઘણું વિશાલ પ્રમાણમાં ઉપલબ્ધ છે અને તેને સંગ્રહ જ્યારે પ્રકાશિત થશે ત્યારે તેથી ગૂર્જર સાહિત્યમાં એક સારી વૃધ્ધિ થશે.–સંપાદક.
૧
૨
| શ્રી વીતરાય નમઃ | ગ્યાન પદારથ પાયકે, જહાં તહાં ગાંઠ મ ખેલ; નહિ પાટણ નહિ પારખ, નહિ ગ્રાહક નહિ મોલ. નીચી દષ્ટિ ચાલતાં, ત્રિણ ગુણ ગાઢા થાય; કાંટે ટલે દયા પલે, પગપિણ નવિ ખરડાય. ડગ ડાગલા તણીય, આઉખ આદમ તણે ઘટ વડે ઘણીય, જસા નમાવે જગતમેં. દુઃખ આર્યો મત દુઃખ ધરે, સુખ આયે મત ફૂલ; દઈ દઈ કયા કરત હૈ, દઈ દઈ સુકબૂલ. સાયર બાપ કુ-બાપ તું, કિં કજો બમ્પણ? એકે યણ ન અપીયે, લંછણ ફિદ્દે જેણુ. ચંદા પુસ્ત કપુર તૂ, કિ કિજે પુતેણુ?
ઈકકે બિંદુ ન અપીયે, ખારજ ફિદ્દે જેણ. થતાખિ સંથ છે
૪
૫
૬
* ૧૭ :

Page #977

સુભાષિત દુહા પત્તરી ચંદ દેસા મેકલે, સાયર બમ્પ જુહાર, ચલ્યા કલંક ન ઉતરે મલંછણ તોખાર. ૭ હુમતીરાં જલ લે ચલે, તુમ પર શિખર કરંત, ખારાથી મીઠે કરું, તિણ ગુણ ભરીયો ગાજેત. કુમતીરાં જલ લે ચલે, તુમ પર શિખર કરંત; ખારાથી મીઠે કરું, તિણ ગુણ ભરીયો ગાજત. જિહિ ઉતંગ ચઢ ફિર પતન, સો ઉત્તુંગ નહી કૃપ; જિહ સુખમેં ફિર દુઃખ વસે, સો સુખ હી દુઃખરૂપ. ૧૦ નરકી અરૂ નલ નીરકી, ગતિ એક હિ કર જોય; જેત નીચે હુય ચલે, તેને ઉંચે હાય. ૧૧ નદી નરિંદાં રિષિ કુલાં, કામણિ કમલાહ એતાં અંત ન લીજીયે, જે ચાહે સલાહ. ૧૨ ત્યુ વર્ષે વરષા સમૈ, મેઘ અખંડિત ધાર; ત્યુ સદ્ગુરુ વાણી ખિરે, જગત જીવ હિતકાર. ૧૩ જેવી લહિર સમંદકી, તેતી મનકી મિજ; કબહુંક મન હુય એકલા, કબહું દોરત જ.
ર્યું ક્યું અધિક સનેહ, ત્યું ત્યુ દુઃખ ચઉષ્ણુણા, ઈનકે એષધ એહ, મૂલ સનેહ ન કિજિજ. જે દારિદ વિચકખણા, વત્તા ઈક્ક સુણિજ, હમ દેસંતર ચલિયા, તુમ ઘર ભલ્લા હજજ. ૧૬ પડિવનો ગરૂઓ તણે, પાલિજજૈ સુવિહોણ, તુમ દેસંતર ચલ્ફિયા, હમહી આગેવાણ ઉલટ કમલ સોરભ અતિ, અગણિત અલિ લપટાત; સુલટ કમલ સરંભ વિન, સંગી કમલ લજાત. સેઉ સંપતિકે વિડ, સીંચત હી કમલાય, જડ કાઢ્યાં ફલ નીપજે, ફલ કાઢ્યાં જડ જાય. ૧૯ કાંસા લુટે જે ધનવત, બાલ વિચારે પડ્ય દીકરિયાંને સપરિવારે તેમને દેવે દંડ્યો.
જ
૯૮ ૪
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #978

શ્રો. મેહનલાલ દલીચંદ દેસાઈ પત્થર ઉપર વરાસી, સારી રાત જ મેહ, ધરતી તૈ ગદબદ ભઈ, પત્થર તેહના તેહ. ૨૧ કર કંપવે સિર ધુણે, વુ કહા કહેઈ, હકારતાં યમ ભડાં, સંબંકાર કરેઈ. ૨૨ સજજન ! તુહ હૈ ચતુર નર, ધ્યાન ધરું નિદાસ; તુમ્હ હમ પે લિખ ભેજિ, ઉલટે અક્ષર બીસ. ૨૩ હો હો હાથ, કુસંગી કેતા મિલે, ચંદ ભયંગ સાથ, કાલ ન હવે કિસનીયા ! ૨૪ આંબો અમૃત સાર, (હવી દો નહી, મોટા ન વિણે માર, કેરી આપે કિસનીયા ! ૨૫ મીઠે કી હદ જીભ હૈ, બેકી હદ ગમે સુંધે કી જસ વાસના, ભૂખનકી હદ સમ ૨૬ એક ઘરી આધી ઘરી, તાહી હૈ કુન આધ; સાધાં સેતી ગઠડી, જીવ્યાંક ફલ લાવ. ૨૭ કાન્હ કરતા આજ કર, આજ કરતો અભ્ય; એક દિન આવૈગી નીંદડી, પડ્યા રહેગા સબ. ૨૮ વિદ્યા વનિતા વેલ નૃપ, નહિ જાને કુલ જાતિ, જાહીકે સંગે રહે, તાહી સે લપટાતિ. જલમેં વસે કમોદિની, ચંદો વસે આકાસ; જે જાહૂકે મન વસે, સો તાડૂકે પાસ. મઠે બેચેં બહુત ગુણ, જે કોઈ જાણે બોલ; વિણ દા માંહી બાહિરે, માણસ લીજે મોલિ. ૩૧ અહિ-મુખ પ સુ વિષ ભર્યો, કદલી કંદ કપૂર સીપ પ મોતી ભર્યો, સંગતિકે ફલ સૂર. ઓછી સંગતિ સ્થાનકી, દોનું વાતે દુઃખ; રૂઠો કાટે પાવકું, તું ચાટે મુખ. ૩૩ સંગતિ કીજૈ સાધુકી, હરે ઓરક વ્યાધિ;
ઓછી સંગતિ નીચકી, આડું પહર ઉપાધિ. ૩૪ શતાબ્દિ ગ્રંથ ].
* ૧૯ *

Page #979

૩૭
સુભાષિત દુહા પોત્તરી સંગતિ થઈ તે કયા ભયા, હિરદા ભયા કઠોર નવ નેજા પણ ચઢે, તે ન ભીજે કર. ૩૫ પાત પડતો દેખકે, વિકસી કુંપલિયાં; હમ વીતે તુહુ વીતત્સ્ય, ધીરી બપડિયાંહ. ૩૬ પાત પડતા યું કહે, “સુણ તરુવર! વનરાય, અબકે વિઠ્ઠરે કબ મિલે, દર પડેગે જાય.' તબહી તરુવર યુ કહે, “સુનહુ પાત! મુઝ બાત, ઈન ઘર આહી રીત હૈ, ઈક આવત ઈક જાત.” ૩૮ ભજન કો તાતેં ભી, ભજ ન એક વાર; દૂર ભજન જાતેં કહ્યો, સો તેં ભા ગમાર. ૩૯ ચરણ ધરત ચિંતા કરત, નહી સુહાવત સોર સુવરણકે સુંઢત ફિરે, કવિ વ્યભિચારી ચેર. એક નો સો દુ:ખ હરે, ચુપ કે હરે હજાર અણબે લાખજ લહે, કોઉ ન પામે પાર. કંત પવનજણ ચલિય, એ મુઝ મન્થય સૂલ; ભાષા-સમિતિ ન જાં નહી, જિનશાસનને મૂલ. તજ ન સકે મનકે વિભા, છતી તછ ક્યું જાત; તુલછી ધન વે માનવી, છતી દેત છટકાત. કંચન તજ હલ હૈ, ઔર ત્રિયાક નેહ, પરનિંદા ને ઈરષા, તજ દુરલભ એહ. રાજા જેગી અગનિ જલ, યાચક વરણ જેતા સુલટા સં સહુકે હવે, ઊલટા હવે એતા. ઉજલ પંખ ગરીબ ગતિ, નિરખ ધરત પગ ધ્યાન; હમ જાન્યો તુમ સાધુ હો, નિપટ કપટકી ખાન. પઢણા ગુણને ચાતુરી, એ તો વાત સહિલ કામ-દહન મન વસ કરન, ગગનચઢણ મુસકલ. ૪૭ કાગા કિસકા ધન હરે, કઈલ કિસકું દેય; જીહા તણે હિલોલડે, જગ આપણે કરે. ૪૮
* ૨૦૦ %
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #980

શ્રી. મોહનલાલ દલીચંદ દેસાઈ
વેશ્યા કિસકી ભારજ્યા, મંગન કિસકો મીત; દેય દેય જબ નાં દિયે, તબહી છડે પ્રીતિ. દિલ અંદર દરિયાવ, બંધી લાગે છે ફિરે, ટુમ્બી માર મંઝાવ, મંઝાઈ માણિક લહૈ. વિસઈ પસઈ સવેસ, મેકે થાય ધુતાઈ; મેં જાયે દરેસ, તે તે બાજનિચા ઈભુર. હાં નેહિ નિયાં પિય, ઈન વેસે આઉં ન વિસા તાતેં જેડા હોય, કાતીજે જે હથમેં. પર મને મંજૂસ ગુણ રયણ હૈ, ચુપ કર દીના તાલ; ગ્રાહક હુય તેં ખલિ, કુંચી વચન રસાલ. ૫૩ જીહા કર કોટડી, જે તીનું વસ હેત; સજજન! હીંડે મલપતા, દુજજન કહા કરંત ? ૫૪ તું એક ભખનકે સંગ કરે, સો તો પનક ભખ્ય; પત ન રહે વા પુરસકી, જતન કરો કઈ લખ્ય. ૫૫ ભરીયા તે છલકે નહી, છલકે તે આધા; માણસ એહી પારખ્યા, બોલ્યાં ને લાધા. પ૬ પણુઘટ જાતાં પણ ઘટે, પણ-ઘટ વાક નામ; જે કોઈ પણઘટ જાત હૈ, રહે ન તાકી માં. પાઘ ભાગ સૂરતિ પ્રકૃતિ, વાણું ચાલ વિવેક અક્ષર લિખે ન એકસા, દેખે દેસ અનેક. છલ બલ કલ વિદ્યા સુગુણ, ઉદ્યમ સાહસ ધીર; જાપે યહ હ આઠ ગુણ, તાકો ઘટત ન નીર. ઓટ ગહીજે ઈસકી, એરંકી ક્યા એટ; જિણ એટૅ નર ઉચ્ચરે, લગે ન જમકી ચોટ. ૬૦ કહે કિસીકે કછુ નહીં, જે અપનો મન સુદ્ધ; પ્રગટ હાઈ આપહી, ઈહ પાંણી ઈહ દૂધ. ૬૧ નિવહૈ નાં નીચકે, બહુત કાલ લગિ નેહઃ થિર હુઈ ઠહિરે નહી, રાજ ઉસકો તેહ. ૬૨
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૨૦૧ *

Page #981

સુભાષિત દુહા પંચોત્તરી એ કઠિન ગતિ કર્મકી, કિનહી લખી ન જાય; રાય હોત હૈ રંક, રંક હાય ફિર રાય. ૬૩ ઈક કંચન ઇક કામિની, દો જગમેં ફંદા ઈન જે ન્યારા રહે, તિણકા મેં બંદા. ૬૪ ઈક કંચન ઈક કામિની, દો લંબી તરવાર, જાતે થે પ્રભુ મિલનકી, બિચ હી રખે માર. પંડિત સેં ઝગડા ભલા, ભલા ન મૂરખ મેલ, નિજર દેખ્યા ઘી ભલા, ખાધા ભલા ન તેલ. પંડિતકી લાતાં ભલી, ભલી ન મૂરખ બાત; ઊણુ લાતે સુખ ઉપજે, ઊણ બાતે ઘર જાત. ૬૭ વાતે હાથી પાઈ, વાતે હાથિ પાઈ; વાતે લાગાં લાઈયે, વાતે લાગે લાય. ૬૮ જે અપણું સુ અપણા, પર અપણું ન જાણ; તુસ હુંતા સો ઉડ ગયા, કણ રહિયા નિરવણ. ૬૯ ધન તૌ તન સુ કિયા થા, પણ વિણ તન તૃણ માત, ધન આદર પામેં જસા, ધન જગ મોટી વાત. ૭૦ ગજજ તડક્ટ ભડકક કર, વયણ કિ મિસન્ન બાબઈ જલધર ભણે, બિગ લીયો તવ દિન્ન. ૭૧ દુર્જન તજે ન કુટિલતા, સજજન તજે ન હેત; કાજલ તજે ન શ્યામતા, મુક્તા તજે ન વેત. ૭૨ હરદી જરદી નાં તજે, ઘટ રસ તજે ન આમ; સીલવંત ગુજકું તજે, અવગુણ તજે અલામ. ૭૩ જલકી સોભા ક્લમ હૈ, દલકી સભા ફીલ; ધનકી સભા ધર્મ છે, તનકી સોભા સીલ. ૭૪ રાગ ન કીજે કન્ડડે, બાલ ન કીજૈ મિત્ત; ખિણ તત્તા ખિણ સીયલા, ખિણ વૈરી ખિણ મિત્ત. ૭૫ –ઈતિ સુભાષિત દેહા પચત્તરી સમાતા પત્ર ૩૫ થી ૩૯
ચોપડે પ્રત નં. ૨૪૭૨ શ્રી મુક્તિ. વડેદરા.
* ૨૦૨ *
[ શ્રી આત્મારામ

Page #982

rn nt l] ]] Hillf dj s પ્લાન મુળન વા
[ લેખક શાંત પ્રકૃતિવાળા ઇતિહાસરસિક મુનિ છે, શ્રી વિજયધસૂરિના શિષ્ય છે અને તેમણે આબૂ તીર્થ સંબંધી ગૂજરાતીમાં અને હિન્દીમાં પુસ્તક લખેલ છે તેમાં ઘણી માહિતી આપી છે. તેના શિલાલેખા તથા મૂળ ઐતિહાસિક પ્રમાણાનું બીજું પુસ્તક ‘અર્બુદ પ્રાચીન લેખસ’દેાહ' છપાય છે. ઐતિહાસિક સાધોમાં વહીવ’ચાએ જે કુળવંશાવળી રાખતા આવ્યા છે તે પણ કેટલીક પ્રાચીન બાબતેા પૂરી પાડનાર હોઇ એક ઐતિહાસિક સાધન છે, તે વાત પૂજ્યપાદ પ્રવર્તક શ્રી કાન્તિવિજયજી પાસેથી પ્રાંત થયેલ એક વશાવળી આપી, તેના સારાંશ સાથે ફ્રેંક વિવેચન કરી લેખકે સિદ્ધ કરી છે—સંપાદક. ]
આ વંશાવળી, કાઇ વહીવંચા( કુળગુરુ-કળગર )ની કઇ પ્રાચીન વહી ઉપરથી સંગૃહીત કરવામાં આવી હાય તેમ જણાય છે. જેમ શિલાલેખે, તામ્રપત્રા, સિક્કાઓ, પ્રાચીન ઐતિહાસિક ગ્રંથા અને ભાટ-ચારણાની કવિતાઓ વિગેરે ઇતિહાસનાં સાધને છે તેમ વહીવંચાઓની પ્રાચીન વહીએ પણ એક ખરેખરું ઇતિહાસનું સાધન છે. ભાટચારણ વિગેરે કવિએ અને ગ્રંથકારા કરતાં પણ આવી વંશાવળીએમાંથી જે ઇતિહાસ મળે તે ભલે થાડા હાય, પરંતુ તે વિશેષ વિશ્વાસપાત્ર માની શકાય; કારણ કે ભાટ-ચારણુ કે કવિએ જેના ઉપર સંતુષ્ટ હાય અથવા તેએ જેના આશ્રિત હાય તેની પ્રશંસા કરતા કરતા એટલા આગળ વધી જાય છે કે તેની મર્યાદા પણ રહેતી નથી; જ્યારે વહીવંચાએનુ તા માત્ર તેમના યજમાનેાની વંશપરપરામાં થતાં આવતાં માણસાનાં નામે જ લખીને સાચવી રાખવાનું કામ હોવાથી તેમજ લેખક-કળગર અને યજમાન કે જેના સંબધી હકીકત લખાઇ હાય છે તે મને લગભગ સમકાલીન જ હાવાથી આવી વહીએમાંથી છૂટાછવાયેા મળી આવતા ઇતિહાસ બિલકુલ સાચા હેાવાનું માની શકાય તેમ છે. વળી લેખક કે વાચકના દોષને બાદ કરતાં આવી વહીએની અંદર લખેલા સવતા કે મિતિએ પણ લગભગ ખરાખર સાચા હોય છે, કારણ કે તે બધું તે તે કાળમાં થયેલા વહીવંચાઓએ પ્રાય: પાતાની હયાતીમાં જ દેખેલુ કે થયેલુ હાય તે પ્રમાણે લખેલુ હોય છે. ગ્રંથકારો કે કવિઓની જેમ ઘણાં વર્ષો પહેલાં થઇ ગયેલી વાતાને વહીમાં લખવાના પ્રસંગ
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]

* ૨૦૩ *

Page #983

વિશાશ્રીમાળી જ્ઞાતિના એક પ્રાચીન કુળની વંશાવળી વહીવંચાઓને બહુ જ ઓછો આવે છે, માટે વહીવંચાઓની પ્રાચીન વહીઓને ઈતિહાસનું એક ખરેખરું અંગ માનવામાં કશો પણ વાંધો હોય તેમ હું માની શકતા નથી.
કે આવી વંશાવળીઓમાં કુટુંબપરંપરાનાં નામ સિવાય બીજે ઈતિહાસ એ છો મળે એ વાત ખરી, પરંતુ આમાં પણ દેશ, ગામ, રાજા, આચાર્યો, મુનિઓ વિગેરેનાં
નામ ઉપરાંત અમુક અમુક શ્રાવક-શ્રાવિકા ઓએ કરેલાં શુભ કાર્યો-જેવાં કે મંદિરો બંધાવ્યાં, જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યા, તીર્થોના સંધ કલ્યા, દીક્ષા લીધી વિગેરે બાબતોમાંથી કેટલીક બાબતો તો સંવત તથા મિતિ સાથે મળી આવે છે અને તે લગભગ વિશેષ વિશ્વાસપાત્ર હોય છે. તે સિવાય તે તે દેશકાળના રીત-રિવાજો, પુનર્લગ્ન કે આંતરજાતીય લગ્નો સંબંધી હકીકતો, યુદ્ધ, દેશ-ગામ ભાંગ્યા કે વસ્યાં સંબંધીની હકીકત તથા રાજકીય વિગતો પણ આવી વંશાવળીઓમાંથી મળી આવે છે. વાચકોને તેની ખાત્રી થાય તેટલા માટે એવી એક વંશાવળી નમૂના દાખલ
અહીં આપવાનું ઉચિત ધાર્યું છે. તે વંશાવળી મુનિશ્રી જયંતવિજયજી
આ પ્રમાણે છે:–
वंशावली
(મિસમાત્રમે ) ॥ अथ भारद्वाजगोत्रे संवत् ७९५ वर्षे प्रतिबोधितश्रीश्रीमालीज्ञातीयः श्रीशांतिनाथगोष्ठिकः श्रीभिन्नमालनगरे भारद्वाय(ज)....गोत्रे श्रेष्ठ(ष्ठी)तोडा तेहनो वास पूर्विलि पोलि भट्टनइ पाडि कोडि ५ नो व्यवहारीयो तेहनी गोत्रजा अंबाई नगरिनि परसरि गो....णीसरौवरि देव्यानां ठाम नेऊसहिस तेहमांहि ईशाणकुणदिशि चंपकवाडी तेहमांहि चैत्य चिहु पासइ आंबानां वृक्ष
* आ मळ वंशावळी श्रीमान् पूज्य प्रवर्तकजी महाराज श्रीकांतिविजयजी महाराज पासेना साहित्यसंग्रहमांथी तेओश्रीनी कृपाथी प्राप्त थई छे-लेखक.
૨૦૪ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #984

મુનિશ્રી જયંતવિજયજી तिहांनां स्थांनकि चतुर्भुजा गोत्रज स्वरूप-रूप्पमइ हादरि न हुइ तुं कुंकुनी लीटी पाटलिं ३ कीजइ, नैवेद्य लापसी पूडला खीचड़े ज्वारिनुं चैत्री आसोई ९ पुत्र जन्मइं पारणे त्रिमुंडणिं जमणीनुं कापडुं फईनइ सहर्षी १ पुत्र जन्मइ पुत्रीइं अर्द्धकर कीजइं।
___ श्रेष्ठ(ष्ठी) तोडा भा. सूरमदे पु. गुणा भा. रंगाई पु. हरदास भा. माहवी पु. भोला भा. गंगाई पु. गोवाल भा. म| पु. आसा भा. पुहती पु. वोंग भा. करमी पु. शिवा भा. पती पु. महिराज भा. कमाई पु. राजा भा. पूरी पु. गणपति भा. रही पु. झांझण भा. कपू पु. मणोर भा. हापी पु. कुंयरपाल भा. वाछी पु. पासा भा. प्रेमी पु. वस्ता भा. वनादे पु. कान्हा भा. सांपू पु. नाह्रा संवत् ११११ वर्षे श्रीभिनमालभनं मनुष्यनी कोडि मरणगई बंदि
( पायचीग्रामे ) पड्या श्रेष्ठ नाना नाठा कोलीहारामांहि पायचिनांमे वास्तव्य श्रेष्ठ नाना भा. पूगी पु. अमरा भा. आऊ पु. हरदे १ वरदे २ नरदे ३ नगा ४, हरदे भा. हांसलदे पु. गोपी १, पदमा २॥ गोपी भा. गुरादे पु. जोगा भा. हपू पु. नांदिल भा. नांदलदे पु. सारिंग १, महिण २, संघा
( पत्तननगरे ) ३, धपा ४ पत्तनि वास्तव्य सासरिं संवत् १२२५ वर्षे फोफलीयावाडि सारंग भा. नारिंगदे
( नरेलिग्रामे ) पु. सीधर १, जीवा २. सीधर भा. सरीयादे पु. उचली गांभू पासे नरेलि ग्रांमे वास्तव्य सासरई संवत् १२८५ वर्षे सीधर भा. सिरियादे पु. अना १ वन्ना २. अना भा. अनादे. पु. मूला १ श्रीआदिजिनबिंब चउवीसवटु भराव्यओ संवत् १३१६ वर्षे श्रीअंचलगच्छे श्रीअजितसिंहसूरीणामुपदेशेन प्रतिष्ठितं एक कुपगोत्रजाचैत्य मूलाकेन एवं कृतं मूला भा. मालणदे पु. वरधमांन १ जइत्ता २. वरधमांन भा. वयजलदे पु. करमण १ लाला २ एउ चली मोढेरइ
( मोढेराग्रामे ) वास्तव्यः तेणे मोढेरइ दाधेलीऊ महं कर्मा ते साढू तेणि सगपणि संवत् १३९५ वर्षे महं करमण भा. कर्मादे पु. महूया भा. सोहागदे पु. धना १ हीरा २ खीमा ३ चुथा ४. हीरा भा. हीरादे पु. संवत् १४४५ वर्षे बिंब चुवीसवद्ये(?) प्रतिष्ठामहोत्सव श्रीअंचलगच्छे श्रीमेरूतुंगसूरि चोमासि राख्या प्रतिष्ठित(ष्ठा) महोच्छव करावी मोढेरि. हीरा भा. हेमादे पु. भावड भा. पूनी पु. देवा १ पर्वत २ नंदा ३. देवा भा. सरीयादे पु. सूरा-लखमण भा. लखमादे पु. हर्षा १ जगा २, हर्षा भा. पूरी पु. नरपाल १ वरजांग २ फतना ३ रतना ४. नरपाल भा. लीलादे पु. नरबद भा. नांमलदे पु. वस्ता १. शता ] .
*२०५*

Page #985

વિશાશ્રીમાળી જ્ઞાતિના એક પ્રાચીન કુળની વંશાવળી वरजांग भा. सखी पु. राणा १ श्रीवंत २ भाणा ३ महिराज ४. फतना भा. माहणदे पु. वेणा भा. मरघादे पु. भीमा १ अमा २ लहूया ३. जगा भा. जिस्मादे पु. सीपा १ सामल २.
परबत भा. पेमलदे पु. रामा १ पदमा २ भादा ३. रामा भा. ढढू पु. नाथा १ नारद २ सोमा ३. नाथा भा. नागलदे पु. आणंद-नाकर भा. टांक पु. सधारण १ शिवसी २ गोपी ३.
नंदा भा. लाखू पु. रूपा १ आसा २. रूपा भा. कुंयरि पु. भचा १ अजू २ महिपा ३ कान्हा ४. भचा भा. नाथी पु. राघव भा. राजलदे पु. धना १ वर्धमान २ पोचा ३ पोपट ४.
अजू भा. अजादे पु. रूडा १ राजा २ नायक ३, रूडा भा. १ वयजलदे पु. मेघजी १ जगमाल २, द्वि. भा. माणिकदे पु. अभयराज.
नायक भा. नारिंगदे पु. देवराज १ संघराज २.
मं. नंदाक्ष्ये(ऽऽख्ये)न मल्लिनाथ बिंब भराव्यो ए आदि कुटुंबि बिंब ३ भराव्या श्रीअंचलगच्छे श्री विजयकेसरसूरीणामुपदेशेन प्रतिष्ठितं मं. नंदा द्वै. ( द्वि० ) भा. हीरू पु. साहू भा. सुहागदे पु. खीमा भा. देवलदे पु. वीसा १ देशल २ लाला ३. वीसा भा. टूबी पु. सहिसा भा. मरघाई पु. सिंघा १.
देशल भा. मकू पु. लखा भा. खीमाई पु. हरखा १ मेघा २ जगा ३ आणंद ४ कामा ५ पोमा ६ ( दीक्षा ) अर्जण ७. हरखा भा. गुरी पु. वर्द्धमान १ ठाकु(र) २.
अर्जण भा. अहिवदे पु. मांडण १. पूर्विं करमणभाई लाला भा. लाडमदे पु. हरदास भा. हांसलदे पु. रहीया-महूया
( वलहग्रामे ) (दीक्षा). महूया भा. मांनबाई पु. हीरा उचली गोलवाडी वलहरांमि वास्तव्य मं. हीरा भा. सखू तेहनि डीलिं सिद्धशीकोत्तरी भावतेह कारणिं पूछी कहिउं माहरइ गोत्रज जुहारं तेह कारणे पांजरि नाम लेई गोत्रज जुहारइ नणंदनइ सेर २ नीमा ३ पारणे त्रिमुंडणिं माणा ४ ना लाडू कुटंबमांहिलाहि फईनइ सहिर्षी १. मं. हीरा भा. सखु पु. चाचा भा. चांपलदे पु. पोमा १ मका २. पोमा भा. प्रेमलदे पु. श्रीवंत भा. सरीयादे पु. भोला भा. भावलदे पु. रीडा भा. सोभी पु. सिंघा १ समधर २ सिंघा भा. जयवंती पु. काला १ अर्जुन २ वन्ना ३. काला भा. मरघू पु. देवा १ भीमा २, देवा भा. नानू पु. दूदा भा. आनी पु. जसा १.
भीमा भा. भरमादे पु. जोधा भा. जिस्मादे पु.
* २०६*
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #986

મુનિશ્રી જયંતવિજયજી
अर्जुन भा. माणिकदे पु. नाकर भा. पुहती पु. सीहा १ पेथा २ नाईया ३ नगा ४ पांचा ५. सीहा भा. सरीयादे पु. देवराज १ शिवराज २.
( पत्तणिनगरे )
पूर्विं महुया चतुर्थ पुत्र चुथा भा. चांहणिदे पु. सोभा संग्रहणं कृतं नोरते वास्तव्यः सांप्रति पत्तनि वास्तव्यः संवत् १४४१ वर्षे लघुशाखी बभूवः सोभा भा. रंगाई पु. माहव १ ईभा २, ईभाभा. देमी पु. रंगा १ जागा २, रंगा भा. रंगादे पु. वरसंग जेमा भा. जिस्मा दे पु. सुंटा १ राईया २ (दीक्षा), सुंटा भा. करमादे पु. राजपाल १ विजपाल २ ब्रह्मदास ३. ( लहरी सलखणपुरपार्श्वे )
मं. जागा फडीयाना व्यापारथी फडीआ अडक. जागा भा. जिस्मादे पु. जोगा १. ( चाहणसामिग्रा मे )
पूर्वं वर्द्धिमान भाई जयता उचली चाहणसामिं वास्तव्यः सासरामांहि तव श्रीभट्टेवाश्री पार्श्वनाथचैत्यं कारापितं संवत् १३३५ वर्षे श्रीअंचलगच्छे अजितसिंहसूरीणामुपदेशेन प्रतिष्ठितं मं. जयता भा. जयवंती पु. हपा भा. देमाइ पु. मांडण भा. मालणदे पु. रहीया भा. रही -
(गूदणग्रामे )
यादे पु. वस्ता उचली गेगूदणि वास्तव्यः वस्ता भा. चलादे पु. वागू - रणसी भा. रमादे पु. मदा १ वाछा २ रामा ३. मदा भा. सलखू पु. नगा १ हापा २ तेजा ३. नगा भा. धनी पु. हापा भा. मानू पु. करमसी भा. तेजू पु. रीडा १ सिंघा २.
वाछा भा. भोली पु. होईया १ भीमा २ गलूया ३. भीमा भा. करमी पु. नायक १ माला २ हरखा ३ गोरा ४ सांमल ५ कुंरा ६. नायक भा. नायकदे पु. माला भा. मांनू पु. सीहा सरवण २ करमण ३. सीहा भा. टांक पु. जागा मेघा २. जागा भा. जीवादे पु.
सरवण भा. सहिजलदे पु. वीरम १ खोखा २ जूठा ३. वीरम भा. वनादे पु.
(मदासणग्रामे )
करमण भा. कामलदे पु. रीडा १ लखा २. रीडा भा. राजलदे पु. शवसी भा. सुखमादे पु. लखा भा. लखमादे पु. जगसी १ हरखा [ २ हरणा ] भा. माणेकदे पु. मेला १ माका २ जीवा ३ नाथा ४. मेला भा... . पु. अटोल १.
मांका भा. मालदे पु. श्रीवंत ९ वीणा २ धना ३ धरमसी ४ अजा ५. श्रीवंत भा. सरीयादे पु. पूंजा १ देवा २. पुंजा भा. रत्नादे पु. वीणा भा. वलादे पु. रांका १.
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]

* २०७ *

Page #987

વિશાશ્રીમાળી જ્ઞાતિના એક પ્રાચીન કુળની વંશાવળી गोरा भा....पु. सांमल भा. रमादे पु. कडूया भा. कपूरदे पु. श्रीचंद १ देवचंद २ हरिचंद ३, श्रीचंद भा. कोडिमदे पु. जयचंद १ मानजी २.
( रवालीयाअ ) देवचंद भा. अछबादे पु. लालजी १. पूर्वि सीधरभाइ जीवा पत्तनि मं. जीवा भा. जीवादे पु. जिणदत्त भा. पकू पु. वना
( डहिरवाली ) १ विजया २ ( दीक्षा ). वना उचली सासरइ जांबूथी डहिरवालि वास्तव्यः संवत् १२९५ वर्षे मं. वना भा. सखू पु. माधव भा. सांपू पु. नयणा १ नगा २ रंगा ३. नयणा भा. नारिंगदे पु.
( वयजलकग्रामे ) सारिंग वयजलके वास्तव्यः सारंग भा. सरीयादे पु. डोसा भा. नाकु पु. रंगा १ मेला २ रामा ३, रंगा भा. जोमी पु. वाछा श्रीपार्श्वनाथचैत्यं प्रतिष्ठितं श्रीअंचलगच्छे श्रीभुवनतुंगसूरीणामुपदेशेन मं. वाछा भा. माऊ पु. करमण १ लखमण ( चारित्रं ). मं. करमण भा. करमादे पु. मोका भा. पूगी पु. महिराज १ मांडण २. महिराज भा. माणिकदे पु. देवा १ नगा २. मं. देवा भा. देवलदे पु. मांना भा. मानू पु. जागा भा. देगी पु. धरणी भा. पूरी पु. पासा भा. अजी पु. शिवा १ पोचा २. शिवा भा. वलादे पु. जाणा १ भाणा २ भावड ३ नरसंघ ४ करमसी ५. सीपा भा. सरीयादे पु. मांका १.
( वढवांणिमांहि बलदाणु ) पूर्वि महिराज भाई मांडण भा. सोभी पु. वरधा १ काला २ नोला ३ लखा ४. वरधा भा. देगी पु. सांगा भा. सांगारदे पु. कान्हडदे उचली वडुद्रइ वास पछी बलदाणा वास्तव्य तत्र वसही कारापिता मूलनायक श्रीपार्श्वनाथबिंब कान्हडदे भा. कपूरदे पु. चांपा १ अमीया २. चांपा भा. प्रेमलदे पु. सहसा भा. सरीयादे पु. जीवा १ खीमा २. जीवा भा. ३ टूबी पु. भीमा १ शाणा २ भुजबल ३ जंसा ४ जाणा ५ जोधा ६. भीमा भा. भावलदे पु. श्रीवंत १ जयचंद २ रंगा ३.
( पूर्वि बलदाणेऽधुना नागनेशतिं ) । शांणा भा. समाई पु. शिवराज भा. अजादे पु. सांमल १ श्रीमल २ भला ३ भोजा ४. सांमल भा. सूरमदे पु. वाघा १ नागजी २ हेमराज ३. वाघा भा........पु................ ................आंबा १ सद्धराज २. आंबा भा........पु. नागजी भा. देवकी पु. सूरजी १.
हेमराज भा. गेलां पु. सहिजपाल १ खेता २.
* २०८ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #988

મુનિશ્રી યંતવિજયજી श्रीमल भा. २ सणगारदे पु. मेघा १ मेला २. मेघा भा. सवीरां पु. सिवगण १ श्रीपाल २. श्रीमल द्वै (द्वि०) भा. वीरमदे पु. वेला ३. वेला भा........पु. जेठा.
( खंभायत पासिं तारापुरिं ) पूर्व माधव पुत्र नगा भा. २ नागदे पु. गोगन १ गणपति २ संवत् १४४५ वर्षे श्रीशेजयतीर्थनी यात्रा कृता श्रीरंगरत्नसूरिनिं आचार्यपदस्थापना श्रीअंचलगच्छे गुजराती सोरठि चोरासी गच्छना यतीनिं वेस वुहराव्या । वाणोत्र मिलीनि एणिं कारणिं डहरवालीया प्रसिद्ध बिरुदः । गोगन भा. गुरादे पु. मंगल १ जिणदत्त २. मंगल भा. मयगलदे पु. खोजा १ कान्हा २. खोजा भा. सहिजलदे पु. गहगा १ गणपति २. गहगा भा. मनाई पु. कुंभा १ कुंरा २. कुंभा भा. कुंभादे पु. पोपट १ लाला २ वाला ३. पोपट भा. माई पु. विद्याधर भा. हर्षादे पु. वाच्छा १ सहसा २ ( दीक्षा ), वाछा भा. दाडिमदे पु. भोजा १ भीमा २ संतोखी ३. भोजा भा. धनी पु. शिवसीऽ.
पूर्वे सारींग भाई महिपा भा. फूलां पु. भाटा ते सिद्धराय जेसंगदे( व ) राज्यव्यापार सहसलिंग ऊपरि राय- आदेश चित्त करी तिहां पाषांण अणावि ते पांच गज ला(गा)डलां दीठ रखावइ वरतण माटे रायें गोभलेज गांम आप्यउ छइ चिडोत्तरमांहि मातर पासिं तिणिं गांमि पाषाण मोकलइ तिणिं गांमि तलाव १२ कूप १२ कराव्या. श्रीशेजय प्रासाद बिंबं प्रतिष्ठितं श्रीअंचलगच्छे पछि कालांतरे राजा रूठो दोषीए पाषांणनी राव कीधी। मं. भाटा
( मंडपदुर्गे ) मंडपदुर्गि वास्तव्यः भाटा भा. देमी पु. लुंभा भा. मांनी पु. माधव १ केशव २. माधव भा. मालणदे पु. गांगो १ गोरा २. गांगा भा. रूपी पु. जयवंत भा. जिस्मादे पु. भूभच १ भरमा २. भूभच भा. रजाई पु. नाका १ माका २. नाका भा. नयणदे पु. सोभा उचली
(वडोदरे) वडोदरे वासः खेतसीनइ पागटिं मं. सोभा भा. सरीयादे पु. कर्मा १ धर्मा २. कर्मा भा. करमादे पु. भीमड १ भावड २. भीमड भा. भीमादे पु. देवड भा. देमाई पु. राजड १ चांपा २. राजड भा. पदमाई पु. भावड १ भरमा २. भावड मा. रूपाई पु. ढाकरसी ए उचली
( तारापुरे ) खभायति पार्श्वे तारापुरि वास्तव्य पछी सीगी वाडइ ठाकरसी भा. मलाई पु. जेसंग १ बदा २. जेसंग भा. जिस्मादे पु. साभा भा. रूडी पु. श्रीपति भा. सुहवदे पु. हरखा १ कामा २ मांगा ३. मं. हर्खा भा. हर्खादे पु. रामा १ रूपा २ रांणा ३. रामा भा. શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* २०८ *

Page #989

વીશાશ્રીમાળી જ્ઞાતિના એક પ્રાચીન કુળની વંશાવળી
આ વંશાવળી, શ્રીભિન્નમાલ (ભીનમાળ ) નગરનિવાસી, શ્રીશ્રીમાલી ( વીશાશ્રીમાળી ) જ્ઞાતિના, ભારદ્વાજ ગાત્રીય શેઠ તેાડાના વંશની લગભગ ૫૦ પેઢીએની છે. આમાં ૩૩ પેટા શાખાએ પણ આપેલી છે અને તે વિ. સ. ૭૯૫ થી શરૂ થઈ આશરે વિ. સ. ૧૬૦૦ સુધીની એટલે લગભગ આઠ સેા વર્ષની છે. તેના પાછળના છેલ્લા ભાગ અધૂરા હાવાથી, તે આજકાલના કયા ગામના કયા ખાનદાન કુટુંબની છે ?-તે જાણી શકાયું નથી. જેટલે ભાગ મળ્યા છે તેના સારાંશ આ પ્રમાણે છે:-~~~
ભારદ્વાજ ગેાત્રવાળા તાડા નામના વ્યાપારીને ભીનમાલ નગરમાં વિ. સ. ૭૫ માં કાઇ પણ જૈનાચાયે પ્રતિખાધી જૈન બનાવીને શ્રીશ્રીમાલી ( વીશાશ્રીમાળી ) જ્ઞાતિમાં સ્થાપન કર્યો. તે શેડ તાડા, ભીનમાલ નગરમાંની પૂર્વલી ( પૂર્વ દિશાની ) પાળમાં આવેલા ભટ્ટના પાડામાં રહેતા હતા. ત્યાં તે શ્રીશાંતિનાથ ભગવાનના મંદિરના કાર્ય વાહક-વ્યવસ્થાપક અને પાંચ ક્રોડના આસામી મેાટે વેપારી હતા. તેની કુલદેવી અંબાજી છે. અહીં ભીનમાલ નગરના સીમાડામાં ગે.....ણી નામના સરોવરથી ઇશાન ખૂણામાં ચંપાવાડી છે. તેની અંદર અંબાજીનું ચૈત્ય-મ ંદિર છે. આ મંદિરની ચારે ખાજીમાં આંબાનાં વૃક્ષે છે. આ મંદિરમાં અંબાજીની ચાર ભુજાવાળી મૂર્ત્તિ છે. શ્રીઅંબાજીનાં કુલ નેવું હજાર સ્થાના કહ્યાં છે તેમાં આ પણ એક છે. આ સ્થાનકની અંબાજીનાં ગાત્રીજનું સ્વરૂપ ( ગાત્રીજ જુહારવાની-ગેાત્રીજ–જારણાંની વિધિ ) આ પ્રમાણે છે:—
અંબાજીની રૂપાની મૂર્ત્તિ, તે હાજર ન હોય તેા એક શુદ્ધ પાટલા ઉપર કંકુની ત્રણ લીટીએ કરવી, અને નૈવેદ્યમાં લાપશી, પૂડલા તથા જુવારીનુ−જારનું ખીચડું, હરેક ચૈત્ર તથા આસેા મહિનાની શુદિ ૯ ને દિવસે કરવુ. પુત્ર જન્મે તે પુત્રને પારણામાં પહેલી વાર સુવાડતી વખતે ત્રિમંડણી જમણીનુ (જમની-અટલસ વિગેરે કાઇ જાતનું) કાપડું એક તથા રૂપિયા એક ફાઇને આપવા. જો પુત્રી જન્મે તે પુત્રથી અરધા કર કરવા. મૂળ શાખા .
( ૧ ) શેઠ તેાડાની ભાર્યા સૂરમદે, પુત્ર ( ૨ ) ગુણા ભાર્યા રંગાઇ, પુત્ર ( ૩ ) હરદાસ ભાર્યા માહવી, પુત્ર (૪) ભાલા ભાર્યા ગંગાઇ, પુત્ર ( ૫ ) ગાવાલ ભાયું મર્ધા, પુત્ર ( ૬ ) આસા ભાર્યા પુહતી, પુત્ર ( ૭ ) વરજાંગ ભાર્યાં કરમી, પુત્ર ( ૮ ) શિવા ભાર્યા પતી, પુત્ર (૯ ) મહિરાજ ભાર્યા કમાઇ, પુત્ર ( ૧૦ ) રાજા ભાર્યા પુરી, પુત્ર ( ૧૧ ) ગણપતિ ભાર્યા રહી, પુત્ર (૧૨ ) આંઝણ ભા॰ કપૂ, પુ॰ ( ૧૩) મનેાર ભા॰હાપી, પુત્ર ( ૧૪ ) કુવરપાલ ભા॰ વાટી, પુ॰ ( ૧૫ ) પાસા ભા॰ પ્રેમી, પુ॰ ( ૧૬ ) વસ્તા ભા॰ વનાદે, પુ॰ (૧૭) કાન્હા ભા॰ સાંપૂ, પુ॰ ( ૧૮ ) નાન્હા. વિ. સ. ૧૧૧૧ માં શ્રી ભીનમાલ ભાંગ્યું. ક્રોડા મનુષ્યા મરણ પામ્યાં અને કેદ પકડાયાં. તે વખતે શેઠ નાન્હાએ ત્યાંથી નાશીને
* ૨૧૦
શ્રી આત્મારામજી
ભીનમાલ
નગર

Page #990

મુનિશ્રી જયંતવિજયજી
• કાલીહારા · માંના • પાયચી· ગામમાં જઇને વાસ કર્યો. તે શેઠ નાન્હા ભા॰ પૂગી, પુત્ર ( ૧૯ ) અમરા ભા॰ આઊ, પુ. ( ૨૦) હરદે ૧, વઢે ૨, નરદે ૩, નગા ૪. તેમાંના હરદે ભા॰ હાંસલદે, પુ૦ (૨૧) ગેાપી ૧, પદમા ૨. તેમાંના ગેાપી ભા॰ ગુરાંદે, પુ॰ ( ૨૨ ) જોગા ભા॰ હુંપૂ, પુ॰ ( ૨૩ ) નાંદિલ ભા. નાંદલદે, પુ॰ ( ૨૪ ) સારંગ ૧, મહિપા ૨, સહ્યા ૩, ધપા ૪. પાટણનગર તેમાંના સારગે . પાતાના સાસરે-પાટણ શહેરમાં જઇને ત્યાં ફેલીયા વાડામાં વિ. સં. ૧૨૨૫ માં વાસ કર્યો. તે શેઠ સારંગ ભા॰ નારગઢે, પુ॰ (૨૫) શ્રીધર ૧, જીવા ૨. તેમાંના શ્રીધરે ત્યાંથી ઉચાળા ભરી પેાતાના સાસરે ગાંભૂ પાસેના નરેલી ગામમાં જઇને વિ. સં. ૧૨૮૫ માં વાસ કર્યા. તે નરેલી ગામ શેઠ શ્રીધર ભા॰ સિરિયાદે, પુ॰ (૨૬) અના ૧, વના ૨. તેમાંના અના ભા॰ અનાદે, પુ॰ ( ૨૭ ) મૂલા. આ શેઠ મૂલાએ શ્રી આદિનાથ ભગવાનનું બિંબ તથા જિનચેાવીશીના પટ્ટ કરાવીને તેની વિ. સ. ૧૩૧૬ માં અચલગચ્છીય શ્રી અજિતસિંહસૂરિજીના ઉપદેશથી પ્રતિષ્ઠા કરાવી, તથા તેણે એક કુવા અને એક કુલદેવી-અંબાજીનું ચૈત્ય કરાવ્યુ. તે શેઠ મૂલાની ભા॰ માલણુદ્દે, પુ॰ ( ૨૮ ) વર્ધમાન ૧, જતા ૨. તેમાંના વમાન ભાર્યા વેજલદે, પુ॰ (૨૯) કરમણુ ૧, માઢેરા ગામ લાલા ૨. તેમાંના કરમણે અહીંથી ઉચાળા ભરીને, ગામ માઢેરાના દાધેલીક મંત્રી કર્મો સાઢુ થાય તે સગપણથી મઢેરામાં+ આવીને સ. ૧૩૯૫ માં વાસ કર્યો. તે મંત્રી કરમણ ભા॰ કર્માંદે, પુ॰ ( ૩૦ ) મહૂયા ભા॰ સાહદે, પુ૦ (૩૧ ) ધના ૧, હીરા ૨, ખીમા ૩, ચેાથા ૪. તેમાંના શેઠ હીરાએ શ્રી અ‘ચલ
ગરછીય શ્રીમેરુતુ ગરિજી ને વિનતિ કરીને વિ. સ. ૧૪૪૫ નું ચામાસુ રાખ્યા અને તેમના ઉપદેશથી જિનબિંબ તથા જિનચાવીશીના પટ્ટ કરાવીને મહાત્સવપૂર્વક તેની માઢેરા ગામમાં પ્રતિષ્ઠા કરાવી હતી. તે શેઠ હીરા ભા॰ હીરાદે-હેમાદે, પુ॰ (૩૨ )
* ગાંભુ—ભાયણીથી ૯ ગાઉ, રાંતેજથી ર ગાઉ, ચાણસ્માથી ૬ ગાઉ અને પાટણથી ૧૨ ગાઉ દૂર આવેલું છે. ગાંભૂ પ્રાચીન ગામ છે. વિ. સં. ૮૦૨ માં પાટણ વસ્તુ' તે પહેલાં ગાંભૂ વિદ્યમાન હતું. અહીં અત્યારે શ્રાવકાનાં વાશ ધર અને એક જિનમદિર છે,
પાયચી ગામ
૧ આચાય પદ સ. ૧૩૧૪ સ્વ૦ સ. ૧૩૩૯. સપાદક.
+ મોઢેરા-ભાયણીથી ૧૨ ગાઉ, ગાંમૂથી ૩ ગાઉ, ચાણસ્માથી ૬ ગાઉ અને પાટણથી ૧૨ ગાઉ દૂર આવેલું છે. મોઢેરા, ગાંભૃથી પણ પ્રાચીન હૈ।વાનું જણાય છે. મેઢેરામાં હાલ શ્રાવકનાં એકવીશ ધર અને એક જિનમદિર વિદ્યમાન છે. ગામની બહાર એક પ્રાચીન જિનમંદિરનું ભવ્ય ખંડિયેર તે ગામની પૂર્વની જાહેાજલાલીને અત્યારે પણ દેખાડી રહ્યું છે.
; }
સાહિત્યપ્રેમી મુનિરાજશ્રી ન્યાયવિજયજીને લખેલા “ મહાતીર્થ મઢેરા '' નામને વિસ્તૃત લેખ શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ નામના માસિકના ૮-૯ અંકમાં છપાઇ ગયેલ છે. મોઢેરા સબંધી વિશેષ હકીકત જાણવા ઈચ્છનારે ત્યાંથી જોઇ લેવી.
૨ આચાર્ય પદ સ. ૧૪૨૬ સ્વ૰સ. ૧૪૭૧, સંપાદક.
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]

* ૨૧૧ *

Page #991

વીશાશ્રીમાળી જ્ઞાતિના એક પ્રાચીન કુલની વંશાવળા
ભાવડ ભા॰ પૂની, પુ૦ ( ૩૩ ) દેવા ૧, પરબત ૨, નંદા ૩. તેમાંના દેવા ભા॰ સરીયાદે, પુ॰ ( ૩૪ ) સૂરા-લખમણ ભા॰ લખમાદે, પુ॰ (૩૫) હુો ૧, જગા ૨. તેમાંના હો ભા॰ પુરી, પુ॰ ( ૩૬ ) નરપાલ ૧, વરજા ંગ ૨, ક્તના ૩, રતના ૪. તેમાંના નરપાલ ભા॰ લીલાદે, પુ॰ ( ૩૭ ) નરખદ ભા॰ નામલદે, પુ॰ ( ૩૮ ) વસ્તા ૧.
લ. (૩૬ ૪ ) નરપાલના ભાઈ વરજાંગની ભાર્યા સખી, પુ॰ ( ૩૭ ) રાણા ૧, શ્રીવત ૨, ભાણા ૩, મહિરાજ ૪.
૫. (૩૬ ૪) નરપાલના ત્રીજા ભાઇ કૃતનાની ભા॰ માહણદે, પુ૦ (૩૭) વેણા ભા॰ મરઘાદે, પુ॰ (૩૮) ભીમા ૧, અમા ૨, લહૂ ૩.
૬. ( ૩૫ ૪ )&ોના ભાઇ જગાની ભા. જિસ્માદે, પુ॰ ( ૩૬ ) સીપા ૧, સામલ ૨. ૩. ( ૩૩ ૪ ) દેવાના ભાઈ પરબતની ભા॰ પેમલદે, પુ॰ (૩૪) રામા ૧, પદમા ૨, ભાદા ૩. તેમાંના રામા ભા॰ ર્દૂ, પુ॰ (૩૫ ) નાથા ૧, નારદ ૨, સામા ૩. તેમાંના નાથા ભા॰ નાગલદે, પુ॰ (૩૬) આણુદ-નાકર ભા॰ ટાંક, પુ॰ ( ૩૭ ) સધારણ ૧, શિવસી ૨, ગેાપી ૩.
૨. ( ૩૩ ૪ ) શેઠ દેવાના ત્રીજો ભાઇ શેઠ નંદા તેની પ્રથમ ભાર્યો લાખ, પુ॰ (૩૪) રૂપા ૧, આશા ૨. તેમાંના રૂપા ભા॰ કુંવરી, પુ૦ (૩૫ ) ભચા વળાદ ગામ ૧, અ ૨, મહિપા ૯, કાન્હા ૪. તેમાંના ભચા ભા॰ નાથી, પુ॰ ( ૩૬ ) રાઘવ ભા॰ રાજલદે, પુ॰ ( ૩૭ ) ધના ૧, વર્ધમાન ૨, પેચા ૩, પેાપટ ૪.
છે. (૩૫ ૪) ભચાના ભાઇ અજૂની ભા॰ અજાદે, પુ॰ (૩૬) રૂડા ૧, રાજા ૨, નાયક ૩. તેમાંના રૂડાની પ્રથમ ભાર્યા વેજલદે, પુ॰ ( ૩૭ ) મેઘજી ૧, જગમાલ ૨. બીજી ભાર્યા માણિકદે, પુ॰ ( ૩૭ ) અભયરાજ.
ઞ. (૩૬ ૪) રૂડાનેા ત્રીજો ભાઈ નાયક તેની ભાર્યા નારિંગદે, પુ॰ ( ૩૭ ) દેવરાજ ૧, સંધરાજ ૨.
જ્ઞ. ઉપર્યુક્ત (૩૬ ) મ`ત્રી નદાએ શ્રી મલ્લિનાથ ભ॰ની મૂર્ત્તિ ૧ અને તેના વંશજોએ જિનબિંબ ૨ મળીને કુલ ત્રણ જિનબિંબે કરાવીને તે શ્રી અચલગચ્છીય શ્રી વિજયકેસરસૂરિના ઉપદેશથી પ્રતિષ્ઠા વળાદ ગામમાં કરાવી. એ જ મત્રી નદાની બીજી સ્ત્રી હીરૂ, પુ॰ (૩૪) સાહૂ ભા॰ સુહાગદે, પુ॰ (૩૫) ખીમા ભા॰ દેવલદે, પુ॰ ( ૩૬ ) વીશા ૧, દેશલ ૨, લાલા ૩. તેમાંના વીશા ભા॰ દૂખી, પુ॰ ( ૩૭ ) સહિંસા ભા॰ મરઘાઇ, પુ૦ ( ૩૮ ) સિંઘા ૧.
૪. (૩૬ જ્ઞ વીશાના ભાઇ દેશલની ભા॰ મ‰, પુ॰ ( ૩૭ ) લખા ભા॰ ખીમાઇ, પુ॰ (૩૮ ) હરખા ૧, મેઘા ૨, જગા ૩, આણુ ૪, કામા ૫, ૫મા ૬ (પામાએ દીક્ષા લીધી. ), અર્જુન ૭. આમાંના હરખા ભા॰ ગુરી, પુ॰ ( ૩૯ ) વર્ધમાન ૧, ઠાકુર ૨. ૩ વિજયકેસર —જયંકેસરીરિ આચાર્ય પદ સ. ૧૪૯૪ ૧૦ સ. ૧૫૦૧, સંપાદક.
૨૧૨ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #992

મુનિશ્રી જયંતવિજયજી
૪.(૩૮ ૪) હરખનો સાતમો ભાઈ અને તેની ભા. અહિ વદે, ૫૦ (૩૯) માંડણ ૧.
૪. (૨૯ ) મંત્રી કરમણના ભાઈ લાલાની પત્ની લાડમદે, પુર (૩૦) હરદાસ ભાવ હાંસલદે, ૫૦ (૩૧) રહીયા-મહૂયા (મહૂયાએ પાછળથી દીક્ષા લીધી હતી.) ભાવ માનબાઈ, પુ. (૩૨) હીરા. આ શેઠ હીરાએ ઉચાળા ભરીને ગોલવાડમાંના
વલહ” ગામમાં નિવાસ કર્યો. તે મંત્રી હીરા ભાવ સખ. આ સમૂના વલહ ગામ શરીરમાં સિદ્ધશિકોતરીને વલગાડ થવાથી તેને પૂછતાં તેણે ત્રીજ
જુહારવાનું કહેવાથી, માં જરિ નામ લઈને (?) ત્રીજ જુહાર્યા. તેમાં નણંદને બે શેર માતર (સુખડી) અને અટલસનું કાપડું, ફઈને એક રૂપિયે તથા ચાર માણાના લાડુ કુટુંબમાં વહેંચ્યા. તે મંત્રી હીરા ભાવ સખ, પુર (૩૩) ચાચા ભાવ ચાંપલદે, ૫૦ (૩૪) પિમાં ૧, મકા ૨. તેમાંના પિમાં ભા. પ્રેમલદે, ૫૦ (૩૫) શ્રીવંત ભાવ સરીયાદે, પુર (૩૬) ભેલા ભાટ ભાવલદે, પુર (૩૭) રીડા ભાટ ભી
(૩૮) સિઘા ૧, સમધર ૨. તેમાંના સિંઘા ભાઇ જયવંતી, પુત્ર (૩૯) કાળા ૧, અજુન ૨, વના છે. તેમાંના કાળા ભાવ મરઘું, પુત્ર (૪૦) દેવા ૧, ભીમા ૨. તેમાંના દેવા ભાવ નાન, પુત્ર (૪૧) દૂદા ભાવ આની, પુ૦ (૪૨) જસા ૧.
રુ. (૪૦ ૪) દેવાના ભાઈ ભીમાની ભાવ ભરમાદે, પુત્ર (૪૧) ધા ભાવ જિસ્માદ, પુરા (૪૨)
ઢ. (૩૯ ૪) કાળાના ભાઈ અર્જુનની ભાળ માણિકદે, પુ. (૪૦) નાકર ભાવ yહતી, પુ(૪૧) સીહા ૧, પેથા ૨, નાઈયા ૩, નગા ૪, પાંચા છે. તેમાંના સીધા ભાડ સરીયાદે, પુ૦ (૪૨) દેવરાજ ૧, શિવરાજ ૨. . (૩૧ ) શેઠ ધનાને ચતુર્થ ભાઈ ચોથો તેની પત્ની ચાહિણદે, પુ. (૩૨)
શોભા તે પહેલાં “નોરતા” ગામમાં રહેતો હતો. પછી પાટણમાં પાટણનગર રહેવા આવેલ. તેણે પુનર્લગ્ન (વિધવા-લગ્ન) કર્યું હતું, તેથી તે વિ.
- સં. ૧૪૪૧ માં લઘુશાખી અર્થાત્ દશાશ્રીમાળી થયે. તે શોભા ભા. રંગાઈ, પુ(૩૩) માહવા ૧, ઈભા ૨. તેમાંના ઈભા ભાવ દેમી, પુ(૩૪) રંગ ૧, જાગ ૨ તેમાંના રંગ ભાવ રંગાદે, પુ(૩૫) વરસિંગ-જેમા ભાવ જિસ્માદે, પુર (૩૬) સંટા ૧, રાઇયા ૨. તેમાંના રાઇયાએ દીક્ષા લીધી અને સુંટા ભાઇ કરમાદે, પુત્ર (૩૭) રાજપાલ ૧, વિજપાલ ૨, બ્રહ્મદાસ ૩. સલખણપુ- ૪ (૩૪ બ ) રંગાનો ભાઈ જાગા, ફડીયાનો વેપાર કરવાથી તેની “ફડીયા” રની પાસ અટક થઈ. ફઇ જાગા ભાઇ જિસ્માદે, ૫૦ (૩૫) જેગા ૧ , લહરીગામ
. (૨૮ ) વર્ધમાનના ભાઈ જયતાએ નરેલી ગામમાંથી ઉચાળા ભરીને પિતાના શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૨૧૩ *

Page #993

વીશાશ્રીમાળી જ્ઞાતિના એક પ્રાચીન કુળની વ‘શાવળી
સાસરાના સગપણથી ચાહણસામિ ( ચાણસ્મા) ગામમાં નિવાસ કર્યાં. ત્યાં તેણે શ્રી ભટ્ટવા પાર્શ્વનાથ ભગવાનનુ મંદિર બંધાવ્યું અને અચલગચ્છીય શ્રીમાન્ અજિતસિ`હસૂરિના ઉપદેશથી વિ. સ. ૧૩૩૫માં તેની પ્રતિષ્ઠા કરાવી. તે મંત્રી જયતા ભાર્યા જયવતી, પુ॰ ( ૨૯ ) હુપા ભા॰ દેમાઇ, પુ૦ (૩૦) માંડણ ભા॰ માલણદે, પુ॰ ( ૩૧ ) રહીયા ભા॰ રહીયાદે, પુ॰ ( ૩૨ ) વસ્તા. તેણે ચાણસ્માથી ઉચાળા ભરીને ગેગૂદણ ગામમાં નિવાસ કર્યો તે વસ્તા ભા॰ વલાદે પુ૦ (૩૩) વાગ−રણસી ભા॰ રમાદે, પુ॰ ( ૩૪ ) મદા ૧, વાછા ૨, રામા ૩. તેમાંના મઠ્ઠા ભા॰ સલ", પુ૦ (૩૫ ) નગા ૧, હાપા ૨, તેજા ૩. તેમાંના નગા ભા॰ ધની પુ૦ (૩૬). રૂ. (૩૫ થ) નગાના ભાઇ હાપાની ભા॰ માનૂ, પુ॰ ( ૩૬ ) કરમસી ભા॰ તેન્દ્ર, પુ॰ ( ૩૭ ) રીડા ૧, સિંઘા ૨.
ચાણસ્મા ગામ
ગેદણુ
ગામ
૬. (૩૪ થ ) મઢાના ભાઇ વાછાની ભા॰ ભેાલી, પુ॰ (૩૫) હાઇયા ૧, ભીમા ૨, ગયા ૩. એમાંના ભીમા ભા॰ કરમી, પુ॰ ( ૩૬ ) નાયક ૧, માલા ૨, હરખા ૩, ગેારા ૪, શામલ ૫, કુંવરા ૬. તેમાંના નાયક ભા॰ નાયકદે, પુ॰ ( ૩૭ ).
7. ( ૩૬ ૪ ) નાયકના ભાઈ માલા ભા૦ માંનૂ, પુ॰ (૩૭) સિહા ૧, સરવણ ૨, કરમણ ૩. તેમાંના સિ'હા ભા॰ ટાંક, પુ૦ (૩૮ ) જાગા ૧, મેઘા ૨. આમાંના જાગા ભાય જીવાદે, પુ॰ (૩૯)
૪. ( ૩૭ 7 ) સિ’હાનાભાઇ સરવણની ભા॰ સહજલદે, પુ॰ (૩૮) વીરમ ૧, ખાખા ૨, જૂઠા ૩. તેમાંના વીરમ ભાર્યા વનાદે, પુ॰ (૩૯ )૦
F. ( ૩૭ 7 ) સિ`હાના ત્રીજા ભાઇ કરમણની ભાર્યા કામલદે, પુ॰ ( ૩૮ ) રીડા ૧, લખા ૨. એમાંના રીડા ભા॰ રાજલદે, પુ॰ ( ૩૯ ) શવસી ભા॰ સુખમાદે, પુ॰ ( ૪ ) લખા ભા॰ લખમાદે પુ॰ (૪૧) જગસી ૧, હરખા ૨. તેમાંના હરખા ભા॰ માણિકદે, પુ॰ ( ૪૨ ) મેલા ૧, માકા ૨, જીવા ૩, નાથા. તેમાંના મેલા ભા............પુ અટાલ ૧.
૬. (૪૨ જ ) મેલાના ભાઇ માકાની ભાયે માલદે, પુ॰ ( ૪૩ ) શ્રીવત ૧, વીણા ૨, ધના ૩, ધરમસી ૪, અજા ૫. તેમાંના શ્રીવત ભા॰ સરીયાદે, પુ॰ (૪૪ ) પુજા ૧, દેવા ૨. તેમાંના પુંજા ભા॰ રત્નાદે, પુ॰ (૪૫) વીણા ભા૦ વલાદે, પુ॰ (૪૬ ) રાંકા ૧. મ. (૩૬ ૧ ) નાયકના ચેાથા ભાઇ ગેારાની ભાર્યા........પુ॰ ( ૩૭ ) શામલ ભા॰ રમાદે, પુ॰ ( ૩૮ ) કડ્યા ભાર્યા કપૂરદે, પુ॰ ( ૩૯ ) શ્રીચંદ ૧, દેવચ ંદ ર, હરિચંદ ૩. તેમાંના શ્રીચંદભા॰ કેડિમદે, પુ॰ (૪૦ ) જયચંદ ૧, માનજી ૨.
મ. ( ૩૯ ૬ ) શ્રીચંદના ભાઇ દેવચંદની ભા॰ અછખાદે, પુ॰ (૪૦) લાલજી ૧. *પાટથી ૬ ગાઉ દૂર ચાણસ્મા નામનું ગામ અત્યારે વિદ્યમાન છે. એ જ પહેલાં “ ચાહણસામી નામથી એળખાતુ' હશે એમ લાગે છે. ચાણસ્મામાં હાલ શ્રાવકોનાં ઘર ત્રણરો છે અને એ જિનમદિરા છે, * ૨૧૪ *
[ શ્રી આત્મારામજી
મહામણ ગામ

Page #994

મુનિશ્રી જયંતવિજયજી
ય. ( ૨૫ ૪ ) શ્રીધરના ભાઇ જીવા પાટણથી રવાલીયામાં રહેવા આવ્યા. તે મ ંત્રી જીવા ભા॰ જીવાદે, પુ॰ (૨૬) જિનદત્ત ભા॰ પટ્ટ, પુ॰ ( ૨૭ ) વના ૧, વિજયા ર. તેમાંના વિજયાએ દીક્ષા લીધી અને વનાએ અહીંથી ઉચાળા ભરીને પેાતાના સાસરાના સગપણથી જા ંબુની હિરવાલિ ગામમાં વિ. સ. ૧૨૯૫ માં નિવાસ કર્યો. તે મંત્રી વના ભા॰ સખ્, પુ॰ ( ૨૮ ) માધવ ભા॰ સાંપૂ, પુ॰ ( ૨૯ ) નયણા ૧, નગા ૨, રંગા ૩. તેમાંના નયણા ભા॰ નારંગદે, પુ॰ ( ૩ ) સારંગ. તેણે અહીંથી ઉચાળે ભરીનેવયજલક( વેજલપુર ? )માં વાસ કર્યો. તે સારંગ ભા॰ સરીયાદે, પુ॰ ( ૩૧ ) ડાસા ભા॰ નાકૂ, પુ॰ (૩૨ ) રંગા ૧, મેલા ૨, રામા ૩. આમાંના રંગા ભા૦ જોમી, પુ॰ ( ૩૩ ) વાછા. આ શેઠ વાછાએ અહીં અચલગચ્છીય શ્રી ભુવનતુ ગસૂરિના ઉપદેશથી શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનનુ મંદિર બંધાવીને તેની પ્રતિષ્ઠા કરાવી. તે મત્રી વાછા ભા॰ માઉં પુ॰ ( ૩૪ ) કરમણુ ૧, લખમણુ ૨. તેમાંના લખમણે ચારિત્ર અંગીકાર કર્યું. મંત્રી કરમણ ભા કરમાદે પુ૦ (૩૫) મેાકા ભા॰ પૂગી, પુ॰ ( ૩૬ ) મહિરાજ ૧, માંડણ ૨. એમાંના મહિરાજ ભા॰ માણિકદે, પુ॰ (૩૭ ) દેવા ૧, નગા ર. એમાંના મંત્રી દેવા ભા॰ દેવલદે પુ॰ ( ૩૮ ) માના ભા॰ માંન્, પુ॰ ( ૩૯ ) જાગા ભા॰ દેગી, પુ( ૪૦ ) ધરણી ભા॰ પૂરી, પુ॰ (૪૧) પાસા ભા॰ અજી, પુ. ( ૪૨ ) શિવા ૧, પાચા ૨. એમાંના શિવાની પ્રથમ ભા॰ વલાદે, પુ॰ (૪૩ ) જાણા ૧, ભાણા ૨, ભાવડ ૩, નરિસંહુ ૪, કરમસી પ,
૬. ( ૪૨ ૬ ) શિવાની ખીજી ભાર્યો સરીયાદે પુ॰ ( ૪૩ ) માંકા.
ગામ
૪. ( ૩૬ ૨ ) મહિરાજના ભાઇ માંડણુની ભા॰ શૈાભી, પુ॰ (૩૭) વરધા ૧, કાલા ૨, નાલા ૩, લખા ૪. તેમાંના વરધા ભા॰ દેગી, પુ૦ (૩૮) સાંગા ભા॰ સાંગારદે, બલદાણા પુ૦ (૩૯ ) કાન્હડદે. તેણે ઉચાળા ભરીને પહેલાં વડાદરામાં અને પછી વઢવાણ પાસેના બલદાણા ગામમાં નિવાસ કર્યા, અને ત્યાં એક જિનાલય બંધાવીને તેમાં મૂળનાયક શ્રીપાર્શ્વનાથ ભગવાનની મૂર્ત્તિ ભરાવી, તે કાન્હ ડદેની ભા॰ કપૂરદે, પુ॰ (૪૦) ચાંપા ૧, અમીયા ૨. તેમાંના ચાંપા ભા॰ પ્રેમલદે, પુ॰ (૪૧) સહસા ભા॰ સરીયાદે, પુ॰ ( ૪૨ ) જીવા ૧, ખીમા ૨. આમાંના જીવાની ત્રણ ભાર્યોમાંથી ટૂખી, પુ॰ (૪૩ ) ભીમા ૧, શાણા ૨, ભુજખલ ૩, જસા ૪, જાણા ૫, જોધા ૬. તેમાંના ભીમા ભા॰ ભાવલદે, પુ॰ (૪૪) શ્રીવંત ૧, જયચ ંદ ૨, રંગા ૩.
૧. ( ૪૩ ૪ ) ભીમાના ભાઇ શાણાની ભાર્યા સમાઇ, પુ॰ (૪૪) શિવરાજ ભા॰ પહેલાં અલ અજાદે, પુ॰ (૪૫ ) શામલ ૧, શ્રીમલ ૨, ભલા ૩, ભેજા જ. તેમાંના દાણામાં, શામલ ભા॰ સૂરમદે, પુ॰ (૪૬) વાઘા ૧, નાગજી ૨, હેમરાજ ૩. ત્યારપછી આમાંના વાઘા ભા ........ પુ॰ (૪૭)... .આંબા ૧, સિદ્ધરાજ નાગનેશમાં ૨. તેમાંના આંબા ભા............પુ॰ નાગજી ભાર્યા દેવકી, પુ॰ સૂરજી ૧. ૪ ભુવનતુ’ગસૂરિઆ આચાય' ધર્મ પ્રભસૂરિ (સં. ૧૭પ૯ થી સં. ૧૩૯૩)ના વખતમાં હયાત હતા.-સંપાદક. શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૨૧૫
રવાલીયા
ગામ
ડહરવાલિ
ગામ
વેજલપુર
ગામ

Page #995

વિશાશ્રીમાળી જ્ઞાતિના એક પ્રાચીન કુળની વંશાવળી રા. (૪૬ ૩) વાઘાના ત્રીજા ભાઈ હેમરાજની ભાવ ગેલાં, પુત્ર (૪૭) સેજપાલ ૧, ખેતા ૨.
ક. (૪૫ ૨) શામલના ભાઈ શ્રીમલની પ્રથમ ભાઇ શણગાર દે, પુ. (૪૬) મેઘા ૧, મેલા ૨. એમાંના મેઘા ભાવે વીરાં, પુત્ર (૪૭) શિવગણ ૧, શ્રીપાલ ૨.
. (૪૫ ) શ્રીમલની બીજી ભાર્યા વીરમદે, પુરા (૪૬) વેલા વિગેરે ૩. તેમાંના વેલા ભા...................૫૦ (૪૭) જેઠા. - :: ૮. (૨૯) નયણાના ભાઈ નગાની ભાળ નાગલદે, પુ(૩૦) ગોગન ૧, ગણપતિ
૨. તેમણે વિ. સં. ૧૪૪૫ માં શ્રી શત્રુંજય તીર્થની યાત્રા કરી, મહોખંભાત પા. સવ કરીને અંચલગચ્છમાં શ્રી રંગરત્નસૂરિને આચાર્યપદે સ્થપાવ્યા સેના તારા અને તેમણે પોતાના વાતર( ગુમાસ્તાઓ )ને ગામેગામ મોકલીને પુર ગામમાં ગુજરાત તથા સોરઠ દેશમાંના ચોરાશી ગચ્છના સાધુઓને વેશ
| ( કપડા-કાંબલ-પાત્રો વિગેરે) વહોરાવ્યાં. એ કારણથી તેઓનું નામ “ડહરવાલીયા” એવું બિરુદ પ્રસિદ્ધ થયું. તે ગોગનની ભાવ ગુરાંદે, પુo (૩૧) મંગલ ૧, જિનદત્ત ૨. તેમાંના મંગલની ભાવ મયગલદે, પુછ (૩ર) ખેજા ૧, કાન્ડા ૨. એમાંના ખોજા ભાઇ સહિજલદે, પુછ (૩૩) ગહગ ૧, ગણપતિ ૨. આમાંના ગહગા ભાવ મનાઈ, પુ. (૩૪) કુંભા ૧, કુંવરા ૨. તેમાંના કુંભા ભાઇ કુંભારે, (૩૫) પોપટ ૧, લાલા ૨, વાલા ૩. તેમાંના પોપટની ભાવ માઈ, પુ. (૩૬) વિદ્યાધર ભાવ હર્નાદે, પુત્ર (૩૭) વાછા ૧, સહસા ૨. એમાંના સહસાએ દીક્ષા લીધી અને વાછા ભાઇ દાડિમ, પુ. (૩૮) ભેજા ૧, ભીમાં ૨, સંતોષી ૩, એમાંના ભેજા ભાઇ ધની, પુત્ર (૩૯) શિવસી.
સ. (૨૪ ) સારંગને ભાઈ મહિપાની ભા) કુલાં, પુ(૨૫) ભાટા. આ શેઠ ભાટાને, ગુજરાતના મહારાજા સિદ્ધરાજ જયસિંહ, સહસ્ત્રલિંગ તળાવ બંધાવવાનું કામ ચાલતું હતું તે વખતે તે કામ ઉપર અધિકારી તરીકે નિમ્યો હતો, અને તેના બદલામાં પગાર તરીકે તેને ચડતર દેશમાં માતર ગામની પાસેનું
ભલેજ ' નામનું ગામ ભેટ આપ્યું હતું. મંત્રી ભાટા, સહસ્ત્રલિંગ તળાવ માટે આવતાં પત્થરનાં દરેક ગાડલાં ગાડાં)માંથી પાંચ પાંચ ગજ પત્થર પોતાના કામ માટે લઈને પિતાને ગામ “ગભલેજવિગેરે ઠેકાણે મોકલી આપતો હતો. આ પત્થરથી મંત્રી ભાટાએ પિતાના “ગેલેજબાર તલાવો તથા બાર કુવા બંધાવ્યા. તેમજ શ્રી શત્રુંજય ગિરિરાજ ઉપર જિનમંદિર બંધાવીને અંચલગચ્છીય આચાના ઉપદેશથી તેમાં જિનબિંબની પ્રતિષ્ઠા કરાવી. કાળાન્તરે કઈ ચાડીયાએ પત્થરે
ઉપાડી જવાની રાવ-ફરિયાદ રાજા પાસે કરી, તેથી રાજા રુટમાન થયો. માંડવગઢ એટલે મંત્રી ભાટા ત્યાંથી નાશીને માંડવગઢમાં રહેવા ગયે. તે મંત્રી ભાટા
નગર ભાવ દેમી, પુત્ર (૨૬) લુંભા ભામાંની, પુત્ર (ર૭) માધવ ૧, કેશવ ૨. + ૨૧૬ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #996

મુનિશ્રી જયંતવિજયજી તેમાંના માધવ ભાવે માલણદે, પુ. (૨૮) ગાંગા ૧, ગોરા ૨. આમાંના ગાંગાની ભાવ રૂપી, ૫૦ (૨૯) જયવંત ભાવ જિસ્માદે, પુરા (૩૦) ભૂભચ ૧, ભરમાં ૨. આમાંના ભૂભચ ભાવ રજાઈ, પુ. (૩૧) નાકા ૧, માકા ૨. એમાંના નાકા ભાવ નયણાદે, પુત્ર
(૩૨) ભા. આ શોભાએ માંડવગઢથી ઉચાળા ભરીને વડોદરામાં વડોદરા ખેતીના પાડામાં નિવાસ કર્યો. તે શેઠ શોભા ભાવ સરીયાદે, પુત્ર ગામ (૩૩) કર્મા ૧, ધર્મા ૨. કર્મા ભાવ કરમાદે, પુ(૩૪) ભીમડ ૧,
ભાવડ ૨. ભીમડ ભાટ ભીમદે, પુ. (૩૫) દેવડ ભા. દેમાઈ, પુ. (૩૬) રાજડ ૧, ચાંપા ૨. રાજડ ભા. પદમાઈ, પુ. (૩૭) ભાવડ ૧, ભરમા. ભાવડ ભાવ
રૂપાઈ, પુ. (૩૮) ઠાકરશી. આ ઠાકરશીએ વડેદરાથી ઉચાળા ભરીને તારાપુર ખંભાત પાસેના તારાપુર ગામમાં સંઘવીવાડામાં નિવાસ કર્યો તે ગામ ઠાકરશીની ભાઇ મલાઈ, પુ. (૩૯) જેશિંગ ૧, બદા ૨. જેશિંગ ભાવ
જિસ્માદે, પુ(૪૦) સાભા ભાવ રૂડી, ૫૦ (૪૧) શ્રીપતિ ભા૦ સુહવદે, પુત્ર (૪૨) હરખા ૧, કામા ૨, માંગા ૩. આમાંના મંત્રી હરખા ભાઇ હરખાદે, પુત્ર (૪૩) રામાં ૧, રૂ૫ ૨, રાણી 3. એમના શોમાં ભા........................
આ વંશાવળી અહીંથી આગળનો ભાગ મળી શકી નથી. તેથી આપવામાં આવ્યો નથી. આ વંશાવળી વાંચવાથી વાચકોને થોડેઘણે અંશે પણ “વહીવંચાઓની પ્રાચીન વહીઓ, એ ઈતિહાસનું એક ખાસ અંગ છે ” એમ ખાત્રી થશે, એવી આશા રાખવા સાથે આ લેખ અહીં સમાપ્ત કરવામાં આવે છે. દતિ રામુ.
* સાંકેતિક શબ્દો તથા ચિહ્નોને ખુલાસો નીચે પ્રમાણે છે.
૧ મૂળ શાખા ઉપર સંજ્ઞા માટે “' અક્ષર આપીને તે મૂળશાખામાંથી ફાટેલી જુદી જુદી શાખાઓના પ્રારંભમાં ૩ થી લઈને ક્ષ સુધીના અક્ષરો આપ્યા છે. મતલબ કે સંજ્ઞાવાળી મૂળ શાખામાંથી બીજી ૩૩ શાખાઓ નીકળેલી છે.
૨ પેટાશાખાની નિશાનીની સંજ્ઞાના અક્ષરની પાસે કૌસમાં આવેલ નંબરની જોડે સંજ્ઞાને જે અક્ષર કૌંસમાં જ આપેલ છે, તે અક્ષરની સંજ્ઞાવાળી શાખામાં તે નંબર તપાસવાથી તે નામને માણસ મળી આવશે. અને તે માણસથી અથવા તેના ભાઈથી આ શાખા જુદી પડી છે, એમ સ્પષ્ટ જણાઈ આવશે. જેમકે;-. ( ૩૩ ૪ ) શેઠ દેવાને ત્રીજો ભાઈ નંદા અહીં = સંજ્ઞાવાળી આ પેટા શાખા સમજવી અને ૪ સંજ્ઞાવાળી મૂળ શાખાની ૩૩ મા નંબરની પેઢી જોવાથી તેમાં શેઠ દેવા અને તેના ભાઈ નંદાનાં નામો જરૂર મળી આવશે. વિ.સં =વિક્રમ સંવત
સંવ=વિક્રમ સંવત. ભાવ ભાર્યા, પત્ની. કૈટ (દ્ધિ. ) દ્વિતીય-બીજી પુ=પુત્ર.
આ વંશાવળીમાં આવેલાં આચાર્યોનાં તથા ગામોનાં નામોમાંથી કેટલાંકના પરિચય માટે ફુટનોટો આપવાનો ચોક્કસ વિચાર હતું, પરંતુ વિહારના કારણે કંઈ પણ સામગ્રી પાસે નહીં હોવાથી બે ત્રણ ગામે સિવાય બીજા માટે કંઈ પણ પરિચય આપી શકાય નથી. શતાબ્દિ ગ્રંથ ] .
* ૨૧૭ *

Page #997

शा.मगननादपपतरामनी
[ શેઠ મગનલાલ દલપતરામ ઉપર હૅ૦ હૈનલે જે પત્ર લખ્યા તે અંગ્રેજીમાં Dr. Hoernle's letters એ મથાળા નીચે આ ગ્રંથમાં જુદા આપેલ છે, તે શેઠને ટૂંક પરિચય તેમના પુત્ર પાસેથી મેળવી અત્ર આપેલ છે; કારણ કે તેઓ શ્રીમદ્દ આત્મારામજી પ્રત્યે અતિ પૂજ્યભાવ રાખનાર, તેમના આદેશને અમલમાં મૂકનાર એક સુધારક આગેવાન હતા.–સંપાદક. ]
તેઓ અમદાવાદના વીસા ઓસવાળ જ્ઞાતિના હતા. જન્મ સંવત ૧૯૦૧, પિતાનું નામ દલપતરામ, માતાનું નામ દિવાળી. બાપ-દાદાને ધંધે ઝવેરાતને હતો. તેઓ સોળ વર્ષની વયના થયા ત્યાં સુધી તેમની માતુશ્રીના પિતાને ત્યાં–મોસાળ રહેતા હતા. અંગ્રેજીનો અભ્યાસ ત્રણ વર્ષ સુધી કર્યો હતો. તે પછી કુટુંબની આર્થિક સ્થિતિ સાધારણ હોવાથી અભ્યાસ છોડી દઈ ધંધામાં જોડાવું પડયું, પરંતુ તે વખતના શિક્ષકો સારા અને ઉત્સાહી હોવાથી ટૂંકા અભ્યાસથી પણ તેઓ અંગ્રેજીમાં સારી રીતે લખી-વાંચી શકતા. ગણિત તેમનો ખાસ વિષય હતો. પોતાને વાંચનને શોખ હોવાથી સારા લેખકોનાં પુસ્તકો વાંચી અંગ્રેજી જ્ઞાન સારું વધાર્યું હતું.
સંવત ૧૯૧૮ માં નગરશેઠ પ્રેમાભાઈ હીમાભાઈને ત્યાં કેરટ દરબાર, તેમજ વહીવટનું કામકાજ કરવા તેઓ રહ્યા હતા. ત્યાં પિતાની કુશળતાથી તેઓ શેઠ સાહેબને ઘણું ઉપયોગી થઈ પડ્યા અને ઘણુ ગુંચવણભરેલાં કાર્યો પિતાની હોંશિયારીથી પાર પાડી શેઠ સાહેબની સારી મહેરબાની મેળવી. આ સંબંધ સંવત્ ૧૯૨૬ સુધી ચાલ્યા. ત્યારપછી સંવત્ ૧૯૪૦ સુધી પિતાને ખાનગી ધંધો કરતા હતા. તેમને મિલ લાઈનને સારે અનુભવ હોવાથી સંવત્ ૧૯૪૧માં શેઠ મોતીલાલ રવિચંદની મિલમાં રૂા ૧૫૦ ના પગારથી સેક્રેટરી નીમાયા. ત્યાં બે વર્ષ રહ્યા પછી મુંબઈમાં ધી પ્રેસીડેન્સી મિલ કંપની લીમીટેડમાં ભાગીદાર તરીકે એજન્સીમાં દાખલ થયા. સંવત્ ૧૯૫૬ સુધી ત્યાં રહી સારા પૈસા પેદા કર્યા. પછીથી સંવત્ ૧૯૬૨ માં તેમના મરણુપર્યતને સમય ધર્મકાર્યમાં અને નિવૃત્તિમાં ગા. * ૨૧૮ *
[ શ્રી આત્મારામ

Page #998

શ્રી. મગનલાલ દલપતરામને સંક્ષિપ્ત પરિચય તેમનામાં ખાસ ગુણ સત્યપ્રિયતા અને કુટુંબ પ્રત્યે પ્રેમ હતાં. Truth at any cost –ગમે તે ભેગે સત્ય એ તેમને મુદ્રાલેખ હતો અને તે તેમણે પોતાના જીવનમાં સંપૂર્ણ રીતે ઉતાર્યો હતો. આને લીધે તે વખતના દરેક શેડીઆઓ સાથે તેમને ઘણું સારે સંબંધ હતા. મહૂમ શેઠ રણછોડલાલ છોટાલાલ સી. આઈ. ઈ. એ પિતાની શહાપુર મિલના એડીટર તરીકે લગભગ ૨૦ વર્ષ સુધી તેમની નીમણુક ચાલુ રાખી હતી. તે વખતના હયાત શેઠીઆઓ નગરશેઠ પ્રેમાભાઈ હીમાભાઈ, શેઠ મનસુખભાઈ ભગુભાઈ: શેઠ ચીમનભાઈ નગીનદાસ, શેઠ સારાભાઈ મગનભાઈ કરમચંદ, શેઠ વીરચંદ દીપચંદ વગેરે અગ્રેસરે સાથે સારા સંબંધ હતો. સાચાબોલા તથા અનુભવી માણસ હોવાથી તેમની સલાહ હંમેશાં પૂછાતી. તેમની ધર્મશ્રદ્ધા,
સાહેબની સૂચના મુજબ ગુરુભક્તિ ઉત્કૃષ્ટ હતી.
શકાઓ દૂર કરી હતી. પિતે જે છે એમ કહેવામાં
આથી તેઓ વધુ પ્રસિદ્ધિમાં તેઓ અભિમાન લેતા. સ
આવ્યા. સંવત્ ૧૯૪૩-૪૪ ગત આચાર્ય મહારાજ શ્રી
માં કલકત્તાના અરેબીકના શ્રી શ્રી ૧૦૦૮ શ્રીમદ્વિજ
પ્રેફેસરડેાકટર હેનલ સાથે યાનંદસૂરીશ્વરજી (આત્મા
પત્રવ્યવહાર થયે. તે પ્રોફેરામજી) મહારાજ સાથે
સર “ઉવાસગદશાંગ” નો એમને ઘણો ગાઢ સંબંધ
અંગ્રેજીમાં તરજુમો કરતા હતો, અને એટલે સમય
હતા. તે વખતે તેમને થતી મહારાજ સાહેબ અમદા
શંકાઓનું સમાધાન કરી વાદમાં રહ્યા તેટલે વખત
મહારાજ સાહેબે પ્રોફેસર દરરોજ ૨-૩ કલાક મહા
ઉપર ઘણું જ સારી છાપ રાજ સાહેબ પાસે ધર્મ
પાડી. ત્યારથી પાંચ-છ વર્ષ ચર્ચામાં ગાળતા. પાશ્ચિ- સ્થ૦ 8 મેગનલાલ દલપતરામ સુધી ધર્મચર્ચાનો પત્રવ્યવમાત્ય લેકમાં જૈન ધર્મને
અમદાવાદ
હાર ચાલ્યા. આથી રાજવિશેષ ફેલાવો થાય એવી મહારાજ સાહેબની | દરબારમાં તથા અન્ય વિદ્વાનોમાં મહારાજ તીવ્ર ઈચ્છા હતી, તેથી શા. મગનલાલે તે સાહેબનું નામ વિશેષ પ્રસિદ્ધિમાં આવ્યું. વખતના સારા સારા અંગ્રેજ વિદ્વાને સાથે સંવત ૧૯૪૯ માં ચિકા(અમેરીકા) પત્રવ્યવહાર કરી જેન ધર્મના સિદ્ધાન્ત | માં મોટી ધર્મસભા મળી, જેમાં છ જુદા સમજવામાં તથા તેને તરજુ કરવામાં જે જુદા ધર્મોના પ્રતિનિધિઓ ગયા હતા, તેમાં કંઈ ભૂલ થતી તે બતાવી, તથા મહારાજ | જવાનું મહારાજ સાહેબને પણ આમંત્રણ શતાબ્દિ મંથ ]
* ૨૧૯ +

Page #999

શ્રી. મગનલાલ દલપતરામને સંક્ષિપ્ત પરિચય આવ્યું. તેઓ સંવેગી સાધુ હોવાથી ત્યાં જવા અશક્ત હોવાથી રા. રા. વીરચંદ રાઘવજી ગાંધીને તેમના પ્રતિનિધિ તરીકે મેકલવા મહારાજ સાહેબને દઢ વિચાર થયો. આ વખતે મુંબઈને સંઘ વિરુદ્ધ પડ્યો અને કોઈપણ રીતે રા. વીરચંદ ગાંધીને ન જ જવા દેવા એવા મમતમાં આવી ગયો. આ વખતે શા. મગનલાલ દલપતરામે ઘણો પ્રયાસ કરી, દરેક શેઠીઆઓને મળી, સમજાવી, સારી રકમની મદદ મેળવી હતી અને ગુરુભક્તિની સચોટ છાપ પાડી હતી, અને પોતે પણ પોતાના ગજા કરતાં વધુ સારી એવી રકમ ભરી મહારાજ સાહેબની ઈચ્છા પાર પાડી હતી. આ રીતે ભાઈ વીરચંદ ગાંધીને ચિકાગો ધર્મસભામાં મોકલી આપ્યા હતા.
જ્યારે ભાઈ વીરચંદ પાછા આવ્યા ત્યારે લેકે શ્રી. વીરચંદને સંઘબહાર મૂકવાની વાતો કરતા હતા તે વખતે, જાહેર હિંમત બતાવી, તેમની સાથે ખાવા-પીવાને સંબંધ રાખી, તેમજ ભાયખલામાં બસો પરણાઓનું જમણ કરી, ભાઈ વીરચંદ સાથે સંપૂર્ણ વહેવાર ચાલુ કરી, શા મગનલાલે વિરોધ પક્ષવાળાઓને બોલતા બંધ કરી દીધા હતા.
ખાનગી જીવનમાં પણ મહારાજ સાહેબની આજ્ઞાનું તેઓ સંપૂર્ણ રીતે પાલન કરતા. તે વખતે અમદાવાદમાં મિલો ઘણી ઓછી હતી અને શા. મગનલાલની આબરુ, ઈજ્જત, આવડત સારી હોવાથી તેમના મિત્રો તેમજ સંબંધીઓએ એક મિલ કરવા ઘણે આગ્રહ કર્યો હતો, પણ મિલ કરવામાં પંદર કર્માદાનનો મહાદેષ આવે છે તેથી તેમણે બધાને સાફ ના કહી. ગુરુનાં વચન પર શ્રદ્ધા હોવાથી મેટે આર્થિક લાભ તેમણે જતો કર્યો.
મરણ નજીક આવેલું છતાં છેવટ સુધી ધર્મમાં ચુસ્ત રહ્યા હતા. ધર્મને બાધ આવે તેવી કેઈપણ દવા પિતાને નહિ આપવાને પોતાના પુત્રોને ફરમાવ્યું હતું. તેમના મૃત્યુના ૨-૩ કલાક પહેલાં તેમના એક પરધમી મિત્ર તબિયતની ખબર કાઢવા આવ્યા. તેમની મહુંમ પર ઘણું શ્રદ્ધા અને લાગણી હતી. ત્રીસથી વધુ વર્ષનો સંબંધ હતો. મહું જે કંઈ કહે તે તેઓ માનતા. તેમને પોતાની પાસે બોલાવીને મહેમે વિનંતિ કરી કે તેમના માનની ખાતર એક કંદમૂળનો કાયમને માટે ત્યાગ કરો. આ શબ્દો તે મિત્રે તરત વધાવી લીધા અને કંદમૂળત્યાગની પ્રતિજ્ઞા લીધી. આવા અનેક દાખલા તેમના જીવનમાં બન્યા હતા. પુત્રો, પુત્રી, પિત્રો વગેરે બહોળ વિસ્તાર મૂકી સંવત્ ૧૯૬૨ માં તેઓ દેવલોક પામ્યા. તેમના વિસ્તારમાં તેમના પત્ર રા. રમણીકલાલ કેશવલાલ ઝવેરી હાલ મુંબઈની હાઈકોર્ટના સોલિસિટર તરીકે મેસર્સ ઝવેરી કંપનીના નામથી રા. મેહનલાલ ભગવાનદાસ ઝવેરી સાથે ભાગમાં બંધ કરે છે.
* ૨૨૦ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #1000

બલ્બ ક
EI
શ્રી યશોવિજયજી
[ પ્રાતઃસ્મરણીય પૂજ્યપાદ મહાપાધ્યાય શ્રીમદ્ યશવિજયજી વિક્રમની ૧૭ મી સદીના અ ંતે અને ૧૮ મી સદીના પૂર્વામાં એક મહાન વિભૂતિ થયેલ છે. તે દરમ્યાન આચાય શ્રી હીરવિજયસૂરિની પટ્ટપર પરામાં વિજયદેવસૂરિના સ્વર્ગવાસ પછી અને તેમના પહેલાં યુવરાજ આચાર્ય શ્રી વિજયસિંહસૂરિને સ્વવાસ થઈ ગયેલ હાવાથી વિજયપ્રભ નામના આચાર્ય ગચ્છનાયક તરીકે હતા. તે બહુશ્રુત કે વિદ્વાન નહાતા. તેમની સાથે મતભેદ રહેતા. સાધુસમુદાયની સ્થિતિ છિન્નભિન્ન થઈ હતી. વિજયદેવસૂરિના સમયમાં જ ખીન્ન આચાર્ય વિજયતિલકસૂરિ સ્થપાયા ને તેમના વિજયા દર સ'. ૧૭૧૧ સુધી હયાત હતા અને દેવરિગચ્છ ને આણુંદસૂરિગચ્છ એમ એ ગુચ્છભેદ થયા હતા. બીજી અનેક ઘટના બની હતી. તેવા સમયમાં શ્રીમાન યશેાવિજયજી અને અન્ય સંવેગી સાધુએએ મળીને સાધુસમુદાય માટે મર્યાદાપટ્ટક કર્યા હતેા તે મને વીજાપુરના શ્રી બુદ્ધિસાગરસૂરિસ્થાપિત જૈન જ્ઞાનમંદિરમાંથી હમણાં પ્રાપ્ત થવાથી અને તે અત્યારસુધી અપ્રકટ રહેલ હાવાથી અત્ર પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવે છે—સંપાદક, ]
20000
९० ॥ श्री वीतरागाय नमः ॥
સંવેગી સાધુસમુદાયયેાગ્ય વ્યવહાર–મર્યાદાના ખેલ લિખિયે છીઇ:-યથા— ૧ પદસ્થ આચાર્ય, ઉપાધ્યાય વિના નાણે અંગપૂજા ન કરવી.
બંધાવવા નહિ.
૨ પદ્મસ્થ વિના સેાનેરી રૂપેરી સાજનાં ઝરમર ચંદુ ૩ જેણે પ્રતિમાધ્યેા હોય તેણે શિષ્ય તેહને દેવે પદસ્થને પૂછીને.
૪ કાઈ શિષ્ય ગુરુથી દમણેા થઈ પર સંઘાડામાંહે જાય તિવારે તેહના ગુરુની આજ્ઞા વિના તેણે ન સંગ્રહવા અને વડેલહુ વ્યવહાર વાંદવા પણ નહિ અને ગુરુના અવર્ણવાદી પ્રત્યેનીકતા કરીને જાય તિવારે વેષ લેઇને કાઢી મુકવા.
૫ આચારિયા ચેગ વિના વ્યવહારી ગીતાર્થે આહારપાણી આણ્યા ન લેવા, રાગાદિ કારણે જયણા.
૬ સામાન્ય યતિએ અધિક વસ્તુનુ પુંઠીયું ન રાખવું, પદસ્થે પણ યથાયેાગ્યપણે કારણ જાણિ ૪ માસ ઉપરાંતે ન રાખવુ, પદિને ષ્ટિ પડિલેહણ કરવી.
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]

૨૨૧

Page #1001

સાધુમર્યાદાપટ્ટક છ માસક૫ પાલટો તે જિહાં ગોચરી વસતિ Úડિલ ભૂમિકા પલટાઈ તિમ પાલવે,
રેગાદિક કારણે જયણ. ૮ હાજા પટેલની પિવે નવા ફતાની પિલ* મધ્યે કારણ વિના ચોમાસું ન રહેવું, બીજે
સ્થાનક પણ ત્રસ જીવાદિ વિશેષ હોય તિહાં ન રહેવું. ૯ તથા એક સામાચારીએ એક માંડલીના એક પરિણતિને ઘેરે ઉપરાઉપરી ન જવું. ૧૦ તથા સામાન્ય યતિએ સ્ત્રિયાદિકને ઘરે જઈ ભણાવવું નહી, આલાપસંલાપ ન કર,
જે અક્ષરાદિક પૂછે તે ઉપાશ્રય મળે કહે. ૧૧ તથા સામાન્ય યતિએ ૧૦૦૦ કલેકથી અધિક લખાવવું નહીં, તે પિણ લેખકને ઘરે
જાવું આવવું નહી, પુસ્તક વેચાતા લેવા આશ્રી પણ કયવિક્રય ગૃહસ્થ હાથ કરવા
કરાવવો પણ સ્વયં સંયતે ન કરો. ૧૨ તથા વા વર્ષ ૬૦ દીક્ષા પર્યાય વર્ષ ૨૦ તથા ૧૨ વય વિના એકલે જાવું આવવું, ઢિયાદિકને
ભણાવવું નિષેધ, રોગાદિ કારણે જયણ. ઉપાશ્રય મધ્યે આવ્યાને બોલાવવાની જયણા. ૧૩ તથા થાપના ઘર કલ્પીત હોય તિહાં નિત્ય આહાર અર્થે ન જાવું. ૧૪ તથા પરિણાતી (પરજ્ઞાતિનો) સંઘવી થઈ સચિત્તપરિહરિ પ્રમુખ છગરી પાલતે
ન હોય તે સાથે યાત્રાએ ન જાવું, કારણે જયણ. ૧૫ સ્થલ ભંડારનું પુસ્તક પરગામે લઈ ન જાવું, કારણે લેઈ જાય તો જ ગૃહસ્થને પૂછીને
લઈ જાવું, વર્ષ ૨ મધે પહચાડવું. ૧૬ સામાન્ય યતિએ સ્ત્રીને આલેયણ ન દેવી. ૧૭ તથા વડલડાઈ વ્યાવરન વિધિ સાચવવો અને જે કદાચિત્ વ્યાનાદિક ૨૬ ને વડેરાને
કયોની જયણ. ૧૮ પરણાતિ(પરજ્ઞાતિ)માં સમગ્ર ઘર થયા વિના સાધારણાદિ ન લેવું, પર–સમવાયી
ગુણાનુરાગે આવે છે તે સમવાયની સ્થિતિમર્યાદા દાનાદિક છંડાવવું નહિ. ૧૯ તથા જે આવીને કિયાવ્યવહારમાં ભલાઈ તેહને નિ:પરિગ્રહીપણું અને ગાદિ ક્રિયા
સકલ વિધિ મોટા મર્યાદાપટ્ટક પ્રમાણ સાચવતો જાણીએ તે એક માંડેલેં આહારાદિ વિધિ
સાચવે, અન્યથા તેહને આહારાદિ દેવે પણ તે પાસે અણાવે નહિ. ૨૦ જિવાર લગે ( જ્યાંસુધી) ગચ્છનાયકનો દિબંધાદિ કરીએ તેણે સંબંધ ટાન્ય ન હોય તિવાર લગે (ત્યાંસુધી ) તે ગચ્છનાયક મીત્યે સંજાય માંડલી અને શમ્યા અને પાખિ ખામણાદિક વ્યવહાર સાચવવો અને ક્ષેત્રાદિ શયણસ્ય વયવહાર ગોચરી પ્રમુખ આદ્ર નક્ષત્ર પહેલાં જવાઈ ઇત્યાદિ વ્યવહાર સાથું આદેશ સાચવવો અને ગચ્છનાયક ગામ મધ્યે
છતે પ્રભાતે વ્યાખ્યાન ન માંડવું, કારણે પાછલે પ્રહરે માંડે તે ના નહિં. ૨૧ અને ગચ્છનાયકે ગઈસંબંધ ટાલ્યા પછી માંડલી વ્યવહાર નહિ મિલે ફેદાવંદાન
* આ બંને પોળ અમદાવાદમાં વિદ્યમાન * ૨૨૨ *
[ શ્રી આત્મારામ

Page #1002

શ્રી. મેહનલાલ દલીચંદ દેસાઈ (ફેંટાવંદન ) વ્યવહાર કરવો, લેકસમક્ષ અવર્ણવાદ ન કહે, પૂછે તેને કહેવું છે
અહોને ભિન્ન કર્યા છે તે માટે અલગા રહીએ છે. ૨૨ તથા પાત્ર બેઠાં આહારદિકાર્યો તથા અકુદિપણે થંડિલાદિકાર્યો તથા અગાઢ કારણે
એકલાં જાવું પણ અન્યથા એકલાં જાવું નહિ. ૨૩ તથા સામાન્ય યતિએ વાટે વોલાવ (વેળાવો) ન લે, વિશેષ કારણે જયણું
ગૃહસ્થાદિક સાથે આવીને લીએ તે ના નથી. ૨૪ તથા સંવછરી પડીકપેઈ સંવછરી દાંને સ્વસમવાયી પરસમવાયી ટાળવે નહી અને
તીર્થકરની ભક્તિની સ્વગચ્છી પરગચ્છી ન જે, ગુણાનુરાગ બંધનઈ અગીકાર કરે. ૨૫ તથા દેવદ્રવ્ય, જ્ઞાનદ્રવ્ય, સાધારણ દ્રવ્યની વિશુદ્ધતા જાણીએ તેનું સાંહમીવચ્છલ
લેવું કારાવવું જ્ઞાતિ વિવાહાદિક તો જિનધર્મની શોભા દિસે તિમ વર્તવું. ગૃહસ્થને
એ રીતે પણ તિહાં સાધુએ જાણું અંધલ સામેલ કરી પક્ષપાત ન કર. ૨૬ અને કઈ યતિએ ગૃહસ્થને છેદે પ્રવતીને ગછગછનાયકથી વિપરીત પણે કરી પોતાના
પક્ષપાત ન કરવા અને ગુણાનુરાગે રાગી યથા ગૃહસ્થ તે પણ પિતાનો ધર્મ રહે તે તેને
જણાવવું પણ તેની વૃત્તિ ભાજે એમ બુગ્રાહિત ન કરવા ૨૭ તથા રાત્રે ધર્મ જાગરિકાની થાતી હોય તિહાં યતિએ ન રહેવું, ગૃહાંતરે શ્રાવક ધર્મ
જાગે તો સાંભલે, ઊદેરી જાવું નહિ અને દિવસે શ્રાવિકા ગીતગાનાદિ કરે તો સાંભલે, અને રાત્રે શ્રાવક ધર્મજાગરિકા કરે તો સાંભળે અને માકપાદિ ગૃહે પાલટ પદચ્ચેદિકને પણ અવિકાર ધર્મજાગરિકા ગૃહાંતરે કરે પણ એક વસતિમાં ન કરે અને કઈ
વિશેષ કા લાભાલાભ દેખીને તે ના નહિ. ૨૮ સામાચારી ગુરુપરંપરાગત શ્રાવકને ઉપધાન વહ્યા વિના માંડલીમથે આદેશ વિશેષ પર્વે
ન દે, સાતમીવછલાદિ વિશેષ યોગે ના નહી, ૨૯ સાધ્વી ન કરવી, કદાચિત્ સ્વયંબંધિની હોય તો ૪૦ વર્ષ પછી દેવાની જયણુ અને પર
ગચ્છી આવે તે વડેરાને પૂછીને રાખવી. ૩૦ ગીતાર્થ (થયા) વિના વ્યાખ્યાન ન કરવું. જઘન્યથી સમવાયાંગ સૂત્ર ગમા મેલવી જાણે,
સંસ્કૃત ભાષા નિપુણ, શ્રદ્ધાવંત, શુદ્ધ પ્રરૂપક, ભાષા કુશીલ નહિ, સુશીલ ગચ્છનાયકનો દિગબંધી તે ગીતાર્થ વ્યાખ્યાન કરવાનો અધિકારી. એકલી શ્રાવિકાની પર્ષદા આગલે
વ્યાખ્યાન ન કરવું, ગાદિક કારણે જયણ. ૩૧ વિશેષ કારણ વિના પહેલી ૬ ઘડી દિન પાછલી ૪ ઘડી મધ્યે આહાર ન કરવો, વસતિ
બાહિર ન નીકળવું, કારણવિશેષે વડાને પૂછીને જાવાની જયણા. ૩૨ માંડલી વિના વિગયાદિ સરસ આહાર ન કરે, પારણાદિકને કામે શીતલ ભક્તા
દિકની જયણ. ૩૩ ષવી એ વિગય ન લેવી, વિશેષ તપાદિકની જયણા. શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
૨૨૩ ૪

Page #1003

સાધુમર્યાદા-પદક ૩૪ વસતિ પોતાની નિશ્રાએ ન કરવી અને બીજાને ઉતરવાને એક સમાચારીનાને બાધ ન
કરે, પાત્રાદિ ધર્મોપકરણ નવદીક્ષિત મનેરથે વેચાતાં લીએ પણ પિતાની નિશ્રાએ ન લેવાં. ૩૫ શિષ્યાદિક લેતાં ધનાદિકની સહાય કરવી તે દીક્ષા લીધા પછી તે ગુણવંત થયે જાણું
તેહના સંબંધો શ્રાવકને શાસનશોભા માટે ધર્મરુચિ પ્રાણું તે સહાય કરે પણ યતિએ તેની ઉદીરણા ન કરવી અને પહેલાં સાહાય દ્રવ્યનું કરાવીને દીક્ષા ન દેવી; નવદીક્ષિત શિષ્યને ગૃહસ્થ ગૃહસ્થિણી સાથે આલાપસંલાપ ન કર, ગૃહસ્થ ગૃહે ભણવા-ભણુ
વવાદિકે જાવાને પ્રસંગ ન કરવા દે. ૩૬ વસ્ત્ર-પાત્રાદિકને ખપ હાય તિવારે (ત્યારે) જે પ્રવર્તક હોય તેને કહેવું, વડલડાઈ
વસ્ત્ર કરાવવી ક૯૫ક ૧, કાંબલી ૧, ચેલપટ ૧, સંથારીયું ઉત્તરપટ્ટો ૧, લુંછણે ૧, મુહપત્તિ ૨ અને પાત્રોનાં ઉપગરણ પાત્રા સામાન્ય યતિને ઢાકણું સહિત ૫ તથા ૭ પટ્ટ( પદ )સ્થને વિશેષ કામેં અધિકની જયણ. પાત્રો પણ કાલાં રેગાન વિના રાખવાં.
પદસ્થને આહારનું તથા પાણું પીવાન ચેતને સફેદ વણે રાખો. ૩૭ તથા નવદીક્ષિત શિષ્યને વિશેષ જ્ઞાન તપ વેયાવચાદિ કલા ગુણ નીપના વિના સંસારીયા | મધ્યે વિહાર ન કરે. ૩૮ તથા અવધાદિક દ્રવ્ય એકના ગૃહથી લેઈ સ્વનિશ્રાએ ગૃહાંતરે ન મુક. ૩૯ તથા કુણું (કેઈએ ) સ્વસમાચારીના ગીતાર્થ તથા સ્વપરિણતિ સમુદાય મુકીને અપર- મત ગચ્છના યતિ પાસે ભણવા ન જાવું. ૪૦ સાત ક્ષેત્રમાંને નામે દ્રવ્ય જે શ્રાવકે કર્યા હોય તિહાંથી લઈ અપર શ્રાવક પિતાને | મેલાપી હોય તિહાંને ઘેર યતિએ ઉદીરણા કરી મુકાવવો નહિ, ગૃહસ્થ મલી મૂકે તે
વારુતીર્થાદિકને ઠામે વિશેષ કારણે જયણા. ૪૧ તથા વિદ્યમાન ગચ્છનાયકે સંબંધ રાલ્યો હોય તો પણ અપગચ્છનાયકને ન આશ્રયા
હાય તિહાંલગે ( ત્યાંસુધી ) ગચ્છ તથા ગીતાર્થની નિશ્રા ન મુકવી, દિલ્બધ તેહને રાખવે અને જે અપરગચ્છનાયક કરે તે પણ પોતાના ગુરવાદિકના અનુગ હોય તે પરંપરાનો ગચ્છનાયક પંચ સંમત સૂરિમંત્રના પીઠ સંસ્થાપનયુક્ત કરીને તેહ નિશ્રા પણ વજેવી. ૪૨ તથા એક સામાચારીના ગીતાર્થ એક વસતિ મળે હોય તો વડલડાઈએ પીઉં આપવું
પણ ગૃહસ્થને પક્ષપાતે કલેશ ઉદીવો નહી, તેહની આજ્ઞાથી વ્યાખ્યાનાદિકનો વ્યવહાર સાચવો.
ઈત્યાદિક મર્યાદાપટ્ટક સર્વસંગી સમુદાયે પાલવા-પલાવવા વિશેષ બેલ શ્રી જગચંદ્રસૂરિકૃત મોટા પટ્ટાથી જાણવા, તદનુસાર શ્રી આણંદવિમલસૂરિપ્રસાદિકૃત ૫૭ બેલ, ભ૦ શ્રીહીરવિજયસૂરિપ્રસાદીકૃત ૩૬ બેલ, ભ૦ શ્રી વિજયદાનસૂરિપ્રસાદીકૃત ૩૫ બોલ એવું ભલી રીતે મર્યાદા પાલવી. અત્ર પં. જયસમગણુમાં, પં૦ જસવિજયગણ ગo, સત્યવિજય ગ૦, દ્ધિવિમલ ૦, મણીચંદ્ર ૪૦, વીરવિજય.
* ૨૨૪ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #1004

મહામંત્રી તેજપાળ અને તેમની
પત્ની અનુપમાં દેવી,
મહામંત્રી વસ્તુપાલ અને તેમની
અને સ્ત્રીઓ..
મહામંત્રીશ્વર શ્રી વિમળશાહ.

Page #1005

Page #1006

(4\\
-ড্রীলােত্ত্বিা গৃহ্-
জিম্রা। ભાવ ને
દિવં તેજી
ત્રમોહનલાલ દલjદ દેવાઈ BALL.B.
Advocare.
[ મૂળ બિકાનેરવાસી નાહટા કુટુંબના કલકત્તા વગેરે સ્થળે વ્યાપાર ખેડતા સાહિત્યરસિક શ્રીયુત અગરચન્દ નાહટા અને ભંવરલાલ નાહટા કે જેમણે “યુગપ્રધાન શ્રી જિનચંદ્રસૂરિ' એ નામને જીવનચરિત ગ્રંથ પરિશ્રમપૂર્વક બને તેટલો સપ્રમાણ લખીને હમણાં પ્રકાશિત કર્યો છે તેમના તરફથી “ઉપાધ્યાય શ્રી સિદ્ધિચંદ્રમણિવિરચિત મહોપાધ્યાય શ્રી ભાનુચન્દ્ર ગ્રંણ પ્રભાવક પુરુષચરિત મહાકાવ્ય”ની પ્રત બિકાનેર પુસ્તક ભંડારમાંથી મેળવી અને મારી વિનંતિથી પૂરી પાડી છે તે માટે તેમનો ઉપકાર માનું છું. તે પ્રત ચરિત્રનાયક ભાનુચંદ્ર ગણિ શિષ્ય દેવચન્દ્ર ગણિ પંડિત વિવેકચન્દ્ર ગણિ શિષ્ય મુનિ ગુણચંદ્ર લખી. છે. આ ચરિત સિદ્ધિચંદ્ર કે જેણે પ્રાયઃ વૃત્તિકાર-ટીકાકાર તરીકે ઘણા ગ્રંથો પર વૃત્તિઓ રચી છે તેની સ્વતંત્ર કૃતિ છે. આ ગ્રન્થ સંસ્કૃત ભાષામાં કાવ્યબદ્ધ છે. ભાષા મોટા મોટા ( high sounding ) શબ્દોથી પૂરિત છે અને તે કર્તાનું પાંડિત્ય બતાવે છે. તેમાં અકબર અને જહાંગીર બાદશાહના દરબારમાં ર૩ વર્ષ રહીને જે ઘટના બની તેનું મુખ્યત્વે વર્ણન છે. કયાં અને કેને ત્યાં જન્મ ? કયારે અને કયાં દીક્ષા? વગેરે હકીકત લેશ માત્ર આવતી નથી. ઋષભદાસના હીરસૂરિરાસમાંથી જણાય છે કે ભાનચંદ્ર તે મૂળ સિદ્ધપુરના વણિક રામજી અને રમાડેના પુત્ર ભાણજી. તેના વડિલ ભાઇન નામ રંગ. બંને ભાઈઓએ સાથે દીક્ષા લીધી. આ વડિલ ભાઈનું દીક્ષા-નામ રંગચંદ્ર હતું એમ આ ચરિત પરથી જણાય છે. સિદ્ધિચંદ્ર પણ એક ઈભ્યપુત્ર-વણિકપુત્ર હતા ને ગુજરાતમાં દીક્ષિત થયા હતા. આ રીતે ભાનચંદ્ર ને સિદ્ધિચંદ્ર તળ ગુજરાતના હતા. એ ગૂજરાતીઓએ મહાન વિદ્વત્તા અને પ્રતિભા બતાવી મોગલ બાદશાહના દરબારમાં ભારે સન્માન અને લાગવગ મેળવ્યાં હતાં અને શાસનપ્રભાવનાનાં કાર્યો-શત્રુંજય પર લેવાતા કરને રદ કરાવવા વગેરે-કર્યા, એ મહત્ત્વની વાત છે. – સંપાદક. ]
અકબરના દરબારના વિદ્વાનો-સંતો-ઓલિયા વગેરેના પાંચ ભાગ આઈને અકબરીમાં પાડેલ છે તેમાં પ્રથમ વર્ગમાં પિતાના સીતારાના પ્રકાશમાં બાહ્ય તેમજ આંતરિક વસ્તુએના ગુપ્ત ભેદો-રહસ્ય જઈ શકનારા અને પિતાની સમજ તથા દષ્ટિ–વિશાળતાથી શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૨૨૫ ૪

Page #1007

શાસન-પ્રભાવક ગુરુ-શિષ્ય ભાનુચંદ્ર અને સિદ્ધિચંદ્ર વિચારના પ્રદેશે જાણી શકનારાનો મૂક્યો છે ને તેમાં જેનોમાંથી માત્ર તપાગચ્છના પ્રસિદ્ધ આચાર્યશ્રી હીરવિજયસૂરિને અન્ય જૈનેતરો સાથે મૂકેલ છે, જ્યારે પાંચમો વર્ગ નકલ (પુરાવા) પર આધાર રાખતા વિજ્ઞાનને સમજનારાઓને છે તેમાં જેનેમાંથી માત્ર બે જ વ્યક્તિ નામે વિજયસેનસૂરિ અને ભાનચંદ્ર(ભાણચંદ)ને અન્ય સાથે મૂકેલ છે. આ ભાનુચંદ્ર એક સમર્થ પ્રભાવશાળી વ્યક્તિ હતા અને તેના શિષ્ય નામે સિદ્ધિચંદ્ર પણ મહાવિદ્વાન્ હતા. બંને ઉપાધ્યાય પદવીથી વિભૂષિત હતા. એ બે ગુરુ-શિષ્ય સાથે રહી મેગલ સમ્રાટુ અકબર અને જહાંગીરના દરબારમાં ભારે પ્રભાવ પાડ્યો હતો. તે બંનેના જીવન, લેખનકાર્ય વગેરે સંબંધી કંઈ વિસ્તારથી જણાવવાને આ લેખનો પ્રયાસ છે. ટૂંકમાં જાણવા માટે જુઓ મારો “જૈન સાહિત્યનો સંક્ષિપ્ત ઈતિહાસ પૃ. ૫૪૯-પર, ૫૫૪, ૫૫૮, ૧૯૫-૬.
સદભાગ્યે ઉક્ત સિદ્ધિચંદ્રકૃત ઉક્ત સ્વગુરુ શ્રી ભાનુચંદ્રનું જીવનચરિત સંસ્કૃત મહાકાવ્ય તરીકે કાવ્યબદ્ધ મળી આવ્યું છે અને તે પણ ભાનચંદ્રના શિષ્ય દેવચંદ્રના શિષ્ય વિવેકચંદ્રના શિષ્ય ગુણચંદ્રના હસ્તાક્ષરે લખેલી પ્રતમાં, તેથી ઘણું વિશ્વસનીય અને અપ્રકટ હકીકતો ઉપલબ્ધ થઈ શકી છે. પ્રત અતિ શુદ્ધ તો નથી પણ પ્રાય: અશુદ્ધ છે, છતાં પરિશ્રમ લઈ, બને તેટલી કાળજી રાખી તેનો સાર અત્રે આપવામાં આવે છે.
પ્રથમ ત્રષભદેવ, શાન્તિનાથ, નેમિનાથ, પાર્શ્વનાથ અને વર્ધમાન પ્રભુની સ્તુતિ કરી જેનું પિતે વર્ણન કરી શકે તેમ નથી એવા સ્વગુરુ ભાનુચંદ્ર વાચકનું વર્ણન પ્રગલભતાથી કાવ્યમાં આપવાનું સાહસ કરે છે. તે ભાનુચંદ્ર કેવા હતા તે પ્રથમ જ ૯ થી ૧૨ નંબરના શાર્દૂલ છંદમાં જણાવે છે –
यः सर्वार्थसहस्सहस्रमहसः शुद्धा सहस्राभिधाः, शाहि श्रीमदकब्बरक्षितिपतेरध्यापयामासिवान् । यस्मै सोऽपि समस्तजन्तुहननव्याषेध शत्रुजयक्षोणिभृत्करमोचनप्रभृतिकृत् प्रादात्स्फुरमानकम् ॥ ९ ॥ खेनावृत्ति वसंतराजविवृती वृत्तिश्च कादम्बरी, श्रीसारस्वतवृत्तयश्च विवृतिः काव्यप्रकाशस्य च । नाम श्रेणिविवेकपूर्वकविलासग्रन्थवृत्ती तथेत्यादिन्यो रचयांचकार रुचिरग्रन्थाश्च निर्ग्रन्थराट् ॥ १० ॥ सर्वे निर्विषयीकृता यतिजनाः श्रीमजिहांगीरभूभर्ना गूर्जरमण्डले स्वस्वविधे सत्कृत्य यः स्थापितः । श्रीमद्वाचकसिद्धिचंद्रगणियुग्युक्तं युगान्ते मरुत्,
कैलाशान्वितमेरुतो परमगं कं कं न चाकम्पयत् ? ॥ ११ ॥ * ૨૨૬ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #1008

શ્રી. મોહનલાલ દલીચંદ દેસાઈ
स श्रीवाचकभानुचंद्रमुनिपः प्राप्तप्रतिष्ठोऽभवत् . शाहि श्रीमदकब्बरनरवरं सम्बोध्य सो भाग्यभूः । तस्माच्चाहतशासनस्य महिमा त्यर्थं यथा पप्रथे,
तवृत्तान्तलवः सवर्णनिकरैरुत्कर्णमाकर्ण्यताम् ॥ १२ ॥ –જેણે સર્વાર્થ સાધક એવા સૂર્યનાં સહસ્ત્ર નામ શુદ્ધ રીતે પાતશાહ શ્રી અકબરને પઢાવ્યા, જેને તે અકબર બાદશાહે જ સર્વ જીવના વધના નિષેધનું, શત્રુંજય ગિરિ પર કર માફ કરવા આદિનું ફરમાન આપ્યું,
જે નિત્થરાજે બેનાવૃત્તિ (?), વસંતરાજ શકુન પર વૃત્તિર, કાદંબરી પર વૃત્તિ, સારસ્વત વ્યાકરણ પર વૃત્તિ, કાવ્યપ્રકાશ પર વૃત્તિ, વિવેકવિલાસ ગ્રંથ પર વૃત્તિ આદિ અનેક રુચિર ગ્રંથ રચ્યા અને જહાંગીર બાદશાહે સર્વ યતિઓને દેશબહાર કર્યા ત્યારે જેણે સત્કૃત્યથી સ્થાપિત કરી, વાચક સિદ્ધિચંદ્રને સાથે રાખી મહાન પવનની પેઠે કંપાવ્યા (3)
તે વાચક ભાનુચંદ્ર કે જેણે અકબર બાદશાહને સંબોધી પ્રતિષ્ઠા પ્રાપ્ત કરી હતી અને આત(જૈન શાસનને મહિમા વિસ્તાર્યો હતો તેને લેશમાત્ર વૃત્તાંત થોડા અક્ષરોમાં કહું છું તે સાંભળો.
પછી કાલિન્દી( યમુના) તટે આવેલ ઉગ્રસેનપુર(આગ્રા)નું (૧૩-૩૮), અકબ્બરનું (૩૯-૬૫), તેના મિત્ર શેખ અબુલફજલનું (૬૬-૭૭) વૃત્તાંત આવે છે. તે શેખને દંડનાયક બનાવી સેના સાથે પોતાના પુત્ર મુરાદ સામે મેકલ્યા, તે મુરાદ મરણ પામ્યું એટલે શેખને “દલથંભન”ની પદવી આપી એમ શેખના તે વર્ણનમાં જણાવ્યું છે.
૧ મેનાવૃત્તિ-ખ એટલે આકાશ, “ઇન” એટલે સ્વામી એટલે સૂર્ય પર વૃત્તિ, તે સૂર્યસહસ્ત્ર નામમાલા હાય યા સૂર્યનાં નામ પર વૃત્તિ હોય. ઉક્ત સૂર્યસહસ્ત્ર નામની પ્રત મળે છે. અપ્રસિદ્ધ છે.
૨ એટલે વસંતરાજકૃત શકુન શાસ્ત્ર પર ટીકા કે જે સં. ૧૯૪૦ માં શિલાછાપમાં મુંબઈના જગદીશ્વર શિલાયંત્રમાં જયપુરના જ્યોતિર્ધર જટાશંકરસુત શ્રીધરે છપાવી. શિરોહીમાં અખયરાજ (બીજે કે જે સુલતાનસિંહ પછી રાજસિંહ પછી ગાદીએ આવ્ય, મૃત્યુ સં. ૧૭૩૦. વિશેષ માટે જુઓ શિરોહી વI તિહાસ પૃ. ૨૪૯-૨૬૨.)ના રાજ્યમાં રચી ને સિદ્ધિચંદ્ર શેધી.
૩ પ્રસિદ્ધ (નિર્ણયસાગર પ્રેસ મુંબઈ). તેના પૂર્વાદ્ધની ટીકા, જ્યારે ઉત્તરાર્ધની ટીકા સિદ્ધિચંદ્ર કરેલી છે. ૪-૫ અપ્રસિદ્ધ અને અનુપલબ્ધ. ૬ સં. ૧૬૭૧ માં રચેલી, ને સં. ૧૬૭૮ માં લખાયેલી પ્ર. કાંતિવિજયજીના ભંડારમાં છે.
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૨૨૭ %

Page #1009

શાસન-પ્રભાવક ગુરુ-શિષ્ય ભાનચંદ્ર અને સિદ્ધિચંદ્ર
એક વાર અકબરે ગુજરાતથી આવનારા સામતોને પૂછયું કે ગુજરાતમાં તપસ્વી, નિઃસ્પૃહ, દાન્ત, સેમ્યમૂર્તિ, જિતેનિદ્રય એવી વ્યક્તિ કદી સાંભળી કે જોઈ છે? શ્રી હીરસૂરિજી તેવા છે એમ સંભળાય છે એવો ઉત્તર મળતાં ગુજરાતના સૂબા સાહિબખાન ઉપર ફરમાન મોકલ્યું કે તેમને આગ્રે મેકલવા. સૂબાએ રાજદંગ(અમદાવાદ) શ્રાવકોને પૂછતાં હીરસૂરિ ગંધાર બંદર છે એમ જાણું ત્યાંથી તેડાવ્યા. આશ્ચાય અહ
મૂદાવાદ આવ્યા. સાહિબખાન સાથે સુહાષ્ટિ કરી. વાહનાદિ વસ્તુઓ લેવાની ખૂબ વિનતિ સૂબાએ કરી પણ આચાર્યો જેન નિ:સ્પૃહ સાધુ હોઈ કંઈપણ ગ્રહણ કર્યું નહિ. ઉપાશ્રયે આવી પ્રસ્થાન કરી કમે ફત્તેપુર (સકી) આવ્યા. અનેક વાદ્યના નિર્દોષવડે શ્રી સંઘે અને સ્થાનસિંહ પ્રમુખ સર્વેએ સન્માન કર્યું અને મુદ્રાવડે તેમની અંગપૂજા કરી. તે જ દિને અબુલફજલદ્રારા અકબર પાદશાહ સાથે મેળાપ થયે. દયામૂલ ધર્મ સાંભળી શિકારને શોખીન બાદશાહ કમળ ચિત્તનો થયે અને આચાર્યના દર્શનથી સંતુષ્ટ થઈ, હાથ જોડી કહ્યું: “આપ નિ:સ્પૃહને બીજું શું દાન ઉચિત થાય ? અમારા મહેલમાં જેન પુસ્તકભંડાર છે તેને ગ્રહણ કરી અનુગ્રહ કરે.” આટલું બોલતાં તે ચિત્કશ (જ્ઞાનભંડાર ) લઈ આવી તેના અધિકારીએ અર્પણ કર્યો. પછી બાદશાહ પુનઃ બોલ્યા:
આપને અમારી પાસેથી જે કંઈ લેવાનું ઈષ્ટ હોય તે અનુગ્રહ કરી લ્યો” ત્યારે સૂરિએ પર્યુષણ પર્વના આઠ દિનેમાં સર્વ જતુની અહિંસા પળાવવાની યાચના કરી, એટલે બાદશાહે તે દિવસો તથા ચાર પોતાના તરફથી અન્ય એમ બાર દિવસે તે માટે કરી આપ્યા. આમ બાદશાહ સાથેના મેળાપથી લાભ થયો. તે દેશમાં વર્ષો ગાળી, ત્યાં શાન્તિચંદ્ર ઉપાધ્યાયને મૂકી ગુજરાત પ્રત્યે હીરસૂરિએ પ્રયાણ કર્યું, અને રસ્તે સર્વ ગામને પ્રતિબોધ આપતા પિતે ગુર્જરભૂમિમાં આવ્યા. સૂરિના ગમન પછી બાદશાહ લાભપુર (લાહોર ) આવ્યો.
બીજે સર્ગ–અહીં લુમ્યાકોના મત(લંકામત-હાલના સ્થાનકવાસી મત)માં રહાર્ષિ નામના એક બુદ્ધિશાલી સાધુ થયા. તેમણે સિદ્ધાન્તાનો અભ્યાસ કરી ચિત્તચક્ષુથી જિનપ્રતિમા જોઈ ને તેથી તે મતમાંથી નીકળવા ઇચ્છા કરી. પછી તેમણે પોતાના શિષ્યો સહિત તપાપક્ષનો આશ્રય લીધે. તેમના શિષ્યમાં મુખ્ય સકલચંદ્ર નામના વાચક (ઉપાધ્યાય) થયા તેમણે “સત્તરભેદી પૂજા” ની પ્રવર્તન કરી કે જે પૂજા અત્યાર સુધી દરેક શહેર અને ગામમાં ગવાય છે. તેમના અનેક શિષ્ય થયા કે જેમાં સૂરચન્દ્ર
૧ સાહિબખાન-(શહાબુદિન અહમદખાન) મૂળ માલવાને સૂઓ કે જેને સને ૧૫૭૭ ના અંતે ગુજરાતને સૂબો નીમવામાં આવેલ. તે સને ૧૫૮૩ સુધી ગુજરાતને સબ રહ્યો.
૨ હાર્ષિ-કાદંબરી ટીકામાં દાનર્ષિ છપાયું છે, પણ આ ચરિતમાં હાર્ષિ જણાવેલું છે.
૩ સકલચંદ્ર તેની ગૂજરાતી કૃતિઓ માટે જુઓ મારો ગ્રંથ “જૈન ગૂર્જર કવિઓ' ભાગ ૧, પૃ. ૨૭૫. તેની “ સત્તરભેદી પૂજા’ વિધવિધ રાગમય છે અને સંગીતકુશલ પાસે હજુ પણ ગવાતી પ્રચલિત છે. * ૨૨૮ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #1010

શ્રી. મેહનલાલ દલીચંદ દેસાઈ અને શાન્તિચંદ્ર એ નામના મુખ્ય હતા સૂરચંદ્ર સૂર્ય જેવા બુદ્ધિશાળી હતા અને તેમની પ્રતિભા એવી હતી કે જાણે તેઓ કૃષ્ણભારતી હોય નહિ; તેથી વાદમાં અનેક વાદીને જીતતા. તેમના મુખ્ય શિષ્ય ભાનચંદ્ર નામના થયા અને ગુરુ પાસેથી અનેક વિદ્યા શિખ્યા. તેમના પર પ્રીતિથી પ્રેરિત થઈ હીરસૂરિએ પોતે “પ્રાજ્ઞ” (પંડિત) પદ આપ્યું. તે ભાનુચંદ્ર અનેક શ્રીમંતના પુત્રને દીક્ષા આપી. નામ પ્રમાણે તેમનામાં ગુણે હતા. હરસૂરિએ તે પંડિતથી શાસનોન્નતિ થશે એમ ધારીને તેમને અકબર બાદશાહ પાસે મોકલ્યા. તેઓ ગુરુવચન પ્રમાણ કરી લાભપુર ( લાહોર) પહોંચ્યા. શેખમિત્ર (અબુલફજલ દ્વારા બાદશાહને મળ્યા કે જે ભાનુચંદ્રથી અતિ મુગ્ધ થશે. તેના પ્રનું ભાનુચંદ્ર સમાધાન કર્યું. બાદશાહે દ્વારપાલને બોલાવી જણાવ્યું કે એમને મારી પાસે આવતાં કદી રોકવા નહિ. હમેશાં તેઓ બાદશાહ પાસે જતા. શેખને ષદર્શનસમુચ્ચય શીખવાની ઈચ્છા થઈ, બાદશાહે પણ તે પોતાને શીખવું છે એમ જણાવ્યું એટલે ભાનચંદ્ર શીખવતા ને શેખ હમેશાં લખી લેતા. આથી તેઓ વચ્ચે પ્રીતિ જામી. હવે પોતાને સ્વસ્થાનથી પ્રસ્થાન કરવું પડશે એ વાત શાંતિચંદ્રથી જાણી શેખે બાદશાહને કહેતાં તેણે જેમ ઈષ્ટ લાગે તેમ કરે અને મારી પાસે જે આવેલા તે સર્વનું રક્ષણ થવું જોઈએ એમ જણાવ્યું. શેખે શાંતિચંદ્રને બોલાવી કહ્યું કે બાદશાહે પ્રસ્થાન કરવાની રજા આપી છે ને ભાનચંદ્રને રક્ષણ આપ્યું છે તેથી શાંતિચંદ્ર શેખની અનુજ્ઞા લઈ પ્રસ્થાન કર્યું ને તેઓ કેમે કરી ગુર્જરદેશ આવ્યા. પછી ભાનુચંદ્રનાં અનેક સુકૃત્યે શેખની સહાયથી થવા લાગ્યાં. સૂર્યનાં સહસ્ત્ર નામે જોઈતાં હતાં તે બ્રાહ્મણ પાસેથી મળ્યાં નહિ. કોઈ વિદ્વાને તે પૂરાં પાડ્યાં તે જોઈ બાદશાહે આનંદિત થઈ કહ્યું “મારી પાસે તેને ભણવા માગું છું.” એ ભણાવનાર તો ઇંદ્રિયજય કરનાર બ્રહ્મચારાં જ અધિકારી છે એમ કહેવામાં આવતાં બાદશાહે ભાનુચંદ્રને કહ્યું કે આપ જ તેવા ગુણ ધરાવનાર હોઈ મારી પાસે હંમેશાં પ્રાત:કાલે ભણે. આથી ભાનુચંદ્ર હંમેશા સવારે જઈ અકબર પાસે ‘સૂર્યસહસ્ત્રનામ ભણતા. આમ થતાં તેમની કીર્તિ ઘણી વિસ્તાર પામી. (૧૦૯)
- એક વખત ભાનુચંદ્રજીએ દીનોના ઉદ્ધાર કરવાની ઈચ્છાવાળા થઈ બાદશાહને જણાવ્યું કે અછાહિકા દિને દીધેલું દાન શતગણું થાય છે. આ સાંભળી બાદશાહે કહ્યું: દુ:ખી ને સ્વર્ણાદિ દાન પિતે આપવાનું યોગ્ય ધારે છે.” પછી સ્નાન કરી, વેત વસ્ત્ર સજીને સભામાં બેસી દીન-દુઃખી ને સુવર્ણમુદ્રા-છ હજારનું દાન કર્યું. આમાંથી મુનિ
૧ શાંતિચંદ્ર-કૃપારસકોશ” કે જે મુનિશ્રી જિનવિજયજી સંપાદિત બહાર પડી ગયો છે ને જેમાં અકબરનાં અહિંસા માટે કરેલાં સુકૃત્યનું વર્ણન છે તેના કર્તા; ભાનુચંદ્રના કાકા ગુરુ. જુઓ મારો “જેન સાહિત્યનો સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ” પૃ. ૫૫૩.
- ૨ આ કારણે સિદ્ધિચંદ્ર પિતાના દરેક પુસ્તક-ટીકા અંતે ભાનુચંદ્રનાં વિશેષણોમાં, પ્રથમ વિશેષણ ‘ઘાતરશાદ થી અવર કાઢો છો સૂર્યાસ્ત્રનામ સ્થાપવા' આપેલ છે.
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૨૨૯ *

Page #1011

શાસન-પ્રભાવક ગુરુ-શિષ્ય ભાનુચંદ્ર અને સિદ્ધિચંદ્ર શ્રી લેવાની વિજ્ઞપ્તિ કરી પણ તેમણે લીધી નહિ, કારણ કે તેઓ નિ:સ્પૃહ મુનિ હોઈ તેની ઇચ્છા ધરાવે જ નહિ.
તે જ વખતે અજીજ કેકાની વિજ્ઞપ્તિ આવી કે લડાઈમાં જામને જીતીને તેના બધા માણસને પકડેલ છે. આ સાંભળી શાહ રાજી થયે અને ગુરુને સત્કાર આપે ને પૂર્ણપાત્ર ત્યે એમ કહ્યું. ગુરુએ કહ્યું “મારા પર અનુગ્રહ કરી સારાષ્ટ્ર-દેશના બંદીવાને છેડી મૂકો.” આ પ્રાર્થના પર વિચાર કરી બાદશાહે કહ્યું “(તે બંદીવાનેને છોડી મૂકવાની) આપની પ્રાર્થનાનો ભંગ ન થાઓ. તેને છોડી મૂકવા એ તો નજીવી વાત છે, પણ આપની પ્રાર્થનાથી સર્વ સારાષ્ટ્ર આપને આપી દેવામાં આવે છે.” તે જ વખતે બંદીવાનેને છોડી મૂકવાનું ફરમાન લખાવી તેમાં પોતાની મહોર મારી ગૂર્જર મંડલમાં મોકલાયું.
લાહોરમાં પૂર્વ ઉપાશ્રય નહોતો તેથી તે માટે ચિન્તા થતાં ગુરુએ શાહને વાત કરી કે આ મોટા શહેરમાં દૂર સ્થાનેથી મારે આવવું પડે છે, વળી તે સ્થાન મને અનુકૂળ નથી. શાહે કહ્યું: “મારાં અનેક મહેલો છે, ભવ્ય સ્થાને છે તેમાંથી તમને યોગ્ય લાગે તે .” તેમણે જણાવ્યું કે “તેમાંનું એક પણ અનુકૂલ નથી; મુનિસ્થાન માટે અનુકૂલ જમીન આપ.” શહેર વચ્ચે સારી જમીન આપીને તે પર સંઘે સસ્ફટિક પત્થરવાળા શિખરવાળ ઉપાશ્રય બંધાવ્યું. તેની મધ્યમાં શાંતિનાથજીનું ચૈત્ય બંધાવ્યું ને તેને સુવર્ણના કલશ મૂકાવ્યા. (૧૩૯).
એક વખત મૂલ નક્ષત્રમાં બાદશાહના મેટા પુત્રને ( સલીમને ) ત્યાં પુત્રી જન્મી, તે કંઈક પિતાને કષ્ટનું સૂચક છે એમ શિષ્ટોએ જણાવ્યું. બાદશાહે ગુરુને આ વિદ્રને શે પ્રતિકાર એમ પૂછતાં તેમણે જણાવ્યું કે જિનમંદિરમાં અષ્ટોત્તરશત સ્નાત્ર કરવામાં આવે તો વિદન જાય. બાદશાહે કહ્યું: “તરતજ તે આપના ઉપાશ્રયે કરે-હું પોતે શેખજી (સલીમ–મેટે પુત્ર-પછીથી થયેલ જહાંગીર ) સાથે આવીશ.” પછી તે કરવાને આદેશ સ્થાનસિંહને અપા. મહામેટા આડંબરથી તે મહત્સવ કરવામાં આવ્યા. તે વખતે ગુરુના ગુણથી ખેંચાઈ અસંખ્ય જનોની મેદની થઈ. અહીં બાદશાહે તે વખતે ખરતરગચ્છના મુખ્ય શ્રાવક અને રાજમાન્ય કર્મચંદ્રને પણ મોકલ્યા. પાયદલ સામત રાજાઓ સહિત
૧ અજીજ કોકા-મિરઝા અઝીઝ કોકલીશ-મિરજા અજીઝ કોકા-કે જેને ખાને આઝમ ( મોટા આઝમ)-આઝમખાન કહેતા, તેણે સન ૧૫૮૮ થી ૧૫૯૨ સુધી અમદાવાદના સૂબા તરીકે કામ કર્યું હતું. જુઓ મિરાતે અહમદી.
૨ જામજામ સંતો-સતરશાલજી (શત્રુશલ્યજી).
૩ ઉત્સવમાં મિત્રો જે બલથી વસ્ત્ર માળા આદિથી પૂર્ણપાત્ર લે છે તે પૂર્ણપાત્ર એવો એક બ્લેક આપી આ પ્રતમાં બતાવ્યું છે.
* ૨૩૦ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #1012

શ્રી મોહનલાલ દલીચંદ દેશાઈ. બાદશાહે પણ હાજરી આપી. થાનસિંહાદિએ પછી સ્નાત્રવિધિ કરી, શેખજી સહિત બાદશાહ જિનાચે ઊભા રહ્યા અને ગુરુએ પોતે ભક્તામર મહાસ્તોત્ર સંભળાવ્યું. ગર્ભગૃહમાંથી શાહ રંગમંડપમાં આવ્યો. શાહ અને સલીમ બંને ગુરુ પાસે ઊભા રહ્યા. સ્નાત્ર કરી સ્થાનસિહ હાથી અને ઘોડાની શાહ પાસે ભેટ ધરી. તેરસે સુવર્ણ મુદ્રાની મોતીની માળા મંત્રી કર્મચંદ્ર શાહની વડા પુત્ર( સલીમ )ને ભેટ ધરી. તેમ બીજા શ્રાવકોએ જુદી જુદી જાતની ભેટ ધરી. પછી બાદશાહે સુવર્ણપાત્રનું સ્નાત્ર-જલ પ્રીતિપૂર્વક બંને નેત્ર પર લગાડી અંતઃપુરમાં મોકલી આપ્યું. શાહ ને યુવરાજની સુખશ્રેણ વધી. (૧૯૬૮)
એક વખતે ગુરુ રાજસભામાં બાદશાહને શિખવતા હતા. બાદશાહે હર્ષિત થઈ એવી કઈ મુખ્ય પદવી તમારા સંપ્રદાયમાં છે એ પ્રશ્ન કર્યો. મોટામાં મોટી આચાર્યની અને તે પછીની ઉપાધ્યાયની છે એમ ઉત્તર અપાયે ત્યારે મેં તમને આચાર્યની પદવી આપી એમ થાઓ એમ બાદશાહે કહેતાં, ભાનુચંદ્રજીએ જણાવ્યું કે આચાર્યની પદવી તે હીરસૂરિની છે અને તે માટે તેઓ જ ગ્ય છે. આથી બાદશાહને તેમનું નિઃસ્પૃહત્વ અલૈકિક છે એમ સમજાયું.
અન્યદા શેખે ( અબુલફજલે ) બાદશાહને ભાનુચંદ્રજીને ઉપાધ્યાય પદ આપવું યોગ્ય છે એમ કહ્યું. ઉપાશ્રયમાં જઈ એ વાત સર્વ શ્રાવકને બોલાવી કહી. બધા આનંદ પામ્યા, તેમાંથી ઉચિતબુદ્ધિ એવા એક આગેવાને શેખજીને કહ્યું કે અમારામાં એવી પરંપરાગત રીતિ છે કે પદપ્રદાન વગેરે ગુરુને આધીન છે, તેથી બાદશાહની આજ્ઞા લઈને અમારા ગુરુને લખવું ઘટે. એટલે શેખજીએ બાદશાહનું ફરમાન લખી રાજધન્યપુર(રાધનપુર)માં ગુરુ આચાર્ય હીરસૂરિ)ને મોકલ્યું. આ ફરમાનને પ્રમાણ ગણી હીરસૂરિએ પિતે પ્રતિષ્ઠિત કરેલ વાસક્ષેપ મોકલી લેખદ્રારા પછી ઉપાધ્યાય પદ ભાનુચંદ્રને આપ્યું.
૧ આ વાતનું તત્કાલીન પ્રમાણુ કર્મચંદ્ર મંત્રી પ્રબંધમાં ઢાલ ૮ માં મળે છે--
મૂલ નક્ષત્રિ જાઈ સુતા, શ્રી શેખૂનઈ જાણિ રે સાહિ હુકમ શાંતિક કયઉં, હેમ રજત કુંભ આણિ રે તિહાં મંગલેવઈ આવીયઉ, શ્રી સલેમ સુરતાન રે ભેટિ સહસ દસ રૂધ્યની, દેખિ ભયઉ હયરાન રે શાંતિક જલ લેઈ કરઈ, અંતેઉરનઈ સંગિ રે
શ્રી જી નયનિ લગાવીયઉં, મંત્રિ રહઈ રલી રંગિ રે. વળી આના સમર્થનમાં જુઓ હીરસૂરિ રાસ પૃ. ૧૮૩ કડી ૩૮ થી ૪૫. તેમાં “શેખજી ” ને બદલે “શેખૂછ” જોઈએ કે જે સલીમનું બીજું નામ છે. ( આનંદ કાવ્ય મહોદધિ )
૨ આના સમર્થનમાં જુઓ હીરસૂરિ રાસ પૃ. ૧૮૩ કડી ૪૬ થી ૪૮ અને પૃ. ૧૮૪ કડી ૧ થી ૩. શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૨૩૧ *

Page #1013

શાસન-પ્રભાવક ગુરુ-શિષ્ય ભાનચંદ્ર અને સિદ્ધિચંદ્ર આ રીતે પંડિત હાર્ષિ ગણિ પ્રકૃતિની પટ્ટપરંપરાનો પ્રાદુર્ભાવ, બાદશાહ સાથે મેળાપ, સૂર્યસહસ્ત્ર નામનું તેને અધ્યાપન, અષ્ટોત્તરશત સ્નાત્રનું વિધાન, ઉપાશ્રયનું નિર્માપણ ને ત્યાં વાસ, ઉપાધ્યાયપદનું દાન આદિનું વર્ણન કરતો બીજો પ્રકાશ સમાસ થ. (૧૮૭ )
- ત્રીજો પ્રકાશ–હવે સિદ્ધાદ્રિ( શત્રુંજય )ના કરથી કેમ મુક્તિ થઈ તે વાત કહેવાય છે. એક વખત સવારમાં અકબર શાહ રાજસભા ભરી બેઠે હતો તે વખતે કે કાશમીરથી આવેલ દ્વારે ઊભે હતો તેને ન રોકતાં અંદર આવવા બાદશાહે હુકમ કર્યો. તેણે કાશ્મીર દેશનું સન્દર્ય આદિનાં વખાણ કર્યા, તેથી તે જોવાની ઉત્સુકતા થઈ. શેખ આદિએ ઉત્સાહિત કરતાં બાદશાહે ત્યાં જવા માટે પ્રસ્થાન કરવાની તૈયારી કરી. મોટા રસાલા સાથે તે નીકળ્યો. તેના આગ્રહથી ગુરુએ પણ પ્રસ્થાન કર્યું. કમે ભમ્મરના કાંઠે શ્રેમાકુલ સેન્ટ જોઈ ત્યાં કેટલાક દિવસ શાહે વિસામો લીધો. આ વખતે વિમલાદ્રિ ( શત્રુંજય ) મહાતીર્થને પોતાનું કરવા ખતરો તત્પર હતા અને તે માટે છાના પ્રયત્ન કરતા હતા. ગુરુએ આ જાણી શેખને વિજ્ઞપ્તિ કરી કે અમારું આ પુંડરીક નામનું તીર્થ લેવા ઈચ્છે છે.
ત્યાં તો બાદશાહ ત્યાંથી ચાલી નીકળ્યો. ગુરુ પણ ચાલ્યા. જ્યાં વિસામો લે ત્યાં થોભતા. રત્નપંજાલ, પીર પંજાલ આદિ પર્વતોને ઉલ્લંઘી આખરે શ્રીનગર પહોંચ્યા. રવિવાર આવ્યા એટલે સવારે સૂર્ય નામનું અધ્યાપન કર્યા પછી ગુરુએ બાદશાહને વિજ્ઞપ્તિ કરી સિરાષ્ટ્રમાં શત્રુંજય તીર્થ છે ત્યાં યાત્રા કરવાનું મન હીરસૂરિ રાખે છે. ત્યાંના અધ્યક્ષ દરેક મનુષ્ય પાસેથી કર લે છે તો તેમાંથી મુક્તિ કરવાની કૃપા કરીને આનંદ આપો.” શાહે આજમખાનના જયેષ્ઠ પુત્રને કહ્યું કે હીરસૂરિ શત્રુંજયની યાત્રા કરવા આવે ત્યારે કઈ પણ શ્રાવકને કર લે નહિ, આ બાબતના ખબરને પત્ર લખી ભાનચંદ્રજીને આપી દે. આ પ્રમાણે પત્ર અપાતાં ભાનચંદ્ર હીરસૂરિને મોકલી આપે. હવે ખરતરોથી આ સહન ન થયું. તેમણે દીનસ્વરે તે તીર્થ તેમને આપવાની શાહને વિજ્ઞપ્તિ કરી ત્યારે શેખે કહ્યું “શા માટે આવું અગ્ય બોલો છો ?” “ ઘણે કર આવવાથી રાજને માટે લાભ છે. ” એવું સાંભળી બાદશાહે ફરમાવ્યું કે યાત્રાથે જનાર મુનિઓ પાસેથી કર ન લે. ( એટલે તે સિવાયના પાસેથી લેવો એમ ઠર્યું.) ભાનુચંદ્રને આથી તે તીર્થ પિતાનું કરી લેવાની તમન્ના લાગી ને શેખને તે માટે વિશેષે કહ્યા કર્યું. (૪૮)
હવે ત્યાં સમુદ્ર જેવું જેનલંકા નામનું પચાશ ગાઉના ઘેરાવાવાળું તલાવ હતું. ગુરુ ત્યાં ગયા. બાદશાહ એક દિવસ ત્યાં આવી ચડ્યો. ત્યાં શીતલતા વ્યાપી ગઈ હતી. પડ્યો ખીલ્યાં હતાં. હિમ પડતો હતો. બાદશાહ પોતાના સુન્દર આવાસમાં જઈ ફલોને
૧ અકબર કાશ્મીરમાં સને ૧૫૮૯ માં પહેલી વાર ગયે; પુનઃ એક વાર ગો (ઈ. સ. ૧૫૯૭)લાહિડીકૃત સમ્રાટું અકબર.
* ૨૩૨ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #1014

શ્રી. મેહનલાલ દલીચંદ દેસાઈ આસ્વાદ કરતો હતો. તેણે ગુરુને અતિ-શિલ્યથી પ્લાન જોઈ બોલાવ્યા. તેમણે સૂર્ય સહસ્ત્ર નામનું અધ્યાપન કર્યું ને પછી જણાવ્યું કે બધાની ઈચ્છા તૃપ્ત કરે છે, પણ મારી એક ઈચ્છા અતૃપ્ત રહે છે. શાહે તે શી છે તે જણાવવા કહેતાં ભાનચંદ્ર નિવેદન કર્યું ભિક્ષા માત્ર પર જીવનારા, સાવદ્ય વેગને તજનારા અમોને કંઈ પણ અર્થ જોઈતો નથી, પરંતુ તીર્થને કર છેડી દ્યો.” શાહે કહ્યું તેથી ઘણું દ્રવ્યપ્રાપ્તિ છે. ગુરુએ કહ્યું બધો કર મળીને થઈ થઈને કેટલું દ્રવ્ય પ્રાપ્ત થાય ? ( નહિવત ) શાહે શેખને હકમ કર્યો કે તીર્થ પરના કરની મુક્તિનો પત્ર કરી આપો. શેખે લખે. ગુરુએ તે હીરસૂરિના નામનો લખાવ્યો. પછી બાદશાહે પિતાની મહોર મારી ગુરુને આપ્યો. ગુરુએ શાહના હુકમથી તેના જ માણસો મારફત આચાર્યને તે મેકલી આપ્યો. આ ફરમાન પ્રાપ્ત થતાં હીરસૂરિએ સંઘ સાથે અનેક દેશ પસાર કરી તીર્થયાત્રા કરી. ત્યારથી સિદ્ધાદ્રિ( શત્રુંજય )ના કરની મુક્તિ યાત્રાથે જનારા બધા ય જેને માટે પ્રવર્તે છે. (૭૧)
હવે બાદશાહે તે તળાવથી પ્રયાણ કર્યું. કાશમીર કેદારને જોઈ ધીમે ધીમે હિતાસ નામના કિલ્લામાં આવ્યું. સર્વત્ર આજ્ઞા પ્રવર્તાવી, પછી અવિચ્છિન્ન પ્રયાણ કરી ક્રમે બાદશાહ લાભપુર ( લાહોર ) આવ્યો. તે અકબર બાદશાહ સમસ્ત શત્રુને પરાસ્ત કરનાર રાજાનો રાજા સમ્રાટું છે, ધરતીને એક છત્ર લાવનાર છે અને બર્બર વંશમાં હંસ છે. (૭૬)
આ રીતે અકબરનું કાશ્મીર દેશમાં ગમન, વિવિધ આશ્ચર્યનું વિલેકન, શત્રુંજયાદિ સમસ્ત તીર્થના કરમાંથી મુક્તિ આદિ વર્ણનવાળો ત્રીજો પ્રકાશ સમાપ્ત થયે. (આના સમર્થનમાં જુઓ હીરસૂરિ રાસ પૃ. ૧૮૨ કડી ૨૭ થી ૩૫ )
ચોથે પ્રકાશ—એકદા બાદશાહે દુર્જનશલ્ય નામના અગ્ર શ્રાવકને બોલાવી પૂછયું કે હીરસૂરિના પટ્ટે કેને સ્થાપિત કર્યા છે ? તેણે વિજયસેનસૂરિનું નામ આપી તેનાં વખાણ કર્યા, એટલે આનંદ પામી તેમને બોલાવવા શાહે ફરમાન લખી ભાનુચંદ્ર પર કહ્યું કે તે વિજયસેનસૂરિ પર મોકલે અને જણાવે કે લાહાર આવે. આ ફરમાન મળતાં તે સૂરિ શિષ્ય સહિત નીકળી દરેક ગામે દેશના આપતા લાહોર આવી પહોંચ્યા. સુરત્રાણ(સુલતાન–અકબર બાદશાહ)ની આજ્ઞાથી શેખ અને સૈન્ય સાથે ભાનુચંદ્ર વાચક સૂરિની સામે જઈ તેમને લઈ આવ્યા. સૂરિ શાહને મળ્યા ને પછી ઉપાશ્રયે
૧ દુર્જનશલ્ય-દુર્જનસાલ-આ પ્રસિદ્ધ શ્રાવક સંબંધમાં કૃષ્ણદાસ નામના કવિએ સં. ૧૬૫૧ માં લાહેરમાં “ દુર્જનસાલ બાવની ' નામની કૃતિ હિંદીમાં બાવન છીપામાં રચી છે. જુઓ મારો ગ્રંથ “જૈન ગૂર્જર કવિઓ ભાગ ૧, પૃ. ૩૦૦. તેમાં જણાવ્યા પ્રમાણે તેણે સંઘ કાઢી સૌરીપુરની યાત્રા કરી, જિનપ્રાસાદનો ઉદ્ધાર અને પ્રતિષ્ઠા કરાવી હતી ને લાહેરમાં એક મંદિર કરાવ્યું હતું.
૨ સં. ૧૬૪૯ જેઠ સુદ ૧૨.
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૨૩૩ ૪

Page #1015

શાસન-પ્રભાવક ગુરુ-શિષ્ય ભાનુચંદ્ર અને સિદ્ધિચંદ્ર ગયા. ત્યારપછી વાચક ભાનુચંદ્રદ્રારા શાહને ત્યાં તેમના મુખ્ય શિષ્ય નંદિવિજય મન્યા. તેની અવધાનકલા જોઈને વિસ્મિત થઈ “ખુલ્ફહમ ” (સુમતિ-સારી બુદ્ધિવાળા) એ બિરુદ તેને આપ્યું. આથી અસહિષ્ણુ થઈ બ્રાહ્મણોએ રામદાસ મહારાજ દ્વારા શાહને જણાવ્યું કે આ વેદબાહા લોકે છે, પરમાત્માના ઉપાસક નથી ને ખુદ બાદશાહને પણ પ્રણિપાત કરતા નથી. આ સાંભળી સુલતાને ક્રોધિત થઈ સૂરિને બોલાવ્યા. સૂરિએ જણાવ્યું કે બધું તેઓ પદ્ધથી બોલે છે. તે વખતે ભટ્ટાચાર્યું એવું કહ્યું કે તેમનાં શાસ્ત્રોમાં આ સૂરિ કહે છે તેવું નથી. શાહે શેખને કહ્યું કે આને અને ભટ્ટાચાર્ય કહેલને નિર્ણય તમારે કરવો. શેખે તેમને બધાને એક સ્થાને બોલાવી પૃચ્છા કરી. જગત્કર્તા તરીકે શિવ માન્ય છે કે નહિ? તેને જવાબ ભટ્ટાચાર્ય સમક્ષ સૂરિએ આપે. કર્માધીન જગતુ છે. સર્વજ્ઞ સિદ્ધ પુનઃ શરીર ધારણ કરતા નથી. સાંખ્ય આદિનો ઈશ્વરવાદ વગેરે સમજાવ્યા. શેખે બાદશાહને જણાવ્યું કે સ્વશાસ્ત્રમાં જે પ્રમાણે કહેલું છે તે પ્રમાણે તે સૂરિ જણાવે છે. સૂરિની જીત થઈ. જેને લોકોમાં આનંદ વર્તાઈ રહ્યો, સૂરિની કીર્તિ ફેલાઈ. (૪૭)
એક વખતે સૂરિને બોલાવી અકબરે કહ્યું કે પૂર્વે હીરસૂરિએ મારા વચનને પ્રમાણભૂલ કરી ભાનુ ચંદ્રને ઉપાધ્યાય પદ આપ્યું તે જ પ્રમાણે મારું માની આપ તે ઉપાધ્યાયપદની નંદિનો ઉત્સવ યથાવિધિ કરે. તે વાત સ્વીકારી સૂરિએ ઉપાશ્રયમાં સર્વ આગેવાન શ્રાવક
સ્થાનસિંહાદિને બોલાવી નંદિ ઉત્સવ કર્યો અને ભાનુચંદ્રને બૃહદ્ વર્ધમાન વિદ્યા આપી. શેખે આ વખતે ૧૦૮ અશ્વોનું દાન યાચકોને કર્યું. લોકોએ રૂમમુદ્રા સહિત શ્રીફલની પ્રભાવના કરી, શેઠીઆઓએ સુવર્ણધારા વર્ષોવી. બાદશાહે ગાય, ભેંસ આદિ જીવોના વધનો પ્રતિબંધ કરતું ફરમાન આપ્યું. સૂરિ આજ્ઞા લઈ નંદવિજય સાથે પછી ગુર્જરમંડલે ગયા. (૬૭)
અહીં હરસૂરિએ વિચાર્યું કે લાભપુર( લાહોર )માં શિવેને પૂરો લાભ મળતો નથી તેથી તેમને દીક્ષા દઈ તેમાંના બે સહોદર નામે ભાવચંદ્ર અને સિદ્ધિચંદ્ર એ નામના શિષ્યોને મોકલ્યા. તે બંનેમાં મોટો વૈયાવૃત્ય આદિ કરવામાં પ્રશસ્ય હતો ને નાનો કામદેવ જે સંદર્યવાન હતો. (૭૪)
એક વખતે કૌતુકથી આવેલ સિદ્ધિચંદ્રને બાદશાહે જોતાં તેમણે સાક્ષાત્ કામદેવ હોય નહિ એમ થયું; સેંદર્યવાનું અને સાથે વ્રતધારી. તેને માટે ભાનુ ચંદ્રને પૂછ્યું કે આ કોણ છે ? ઉત્તર મળે “મારો શિષ્ય છે, વૈરાગ્યથી વ્રત-દીક્ષા લઈ હમણાં જ ગુર્જરત્રા (ગુજરાત )માંથી મારી પાસે આવેલ છે. પ્રકૃતિથી વિનયી અને વતી તેમજ અષ્ટાવધાની છે.” શાહે સભા સમક્ષ આઠ અવધાન કરવાનું કહેતાં તે કર્યો એટલે સિદ્ધિચંદ્રને
૧ જુઓ હીરસૂરિ રાસ પૃ. ૧૮૯ થી ૧૯૮; વિજય પ્રશસ્તિ વગેરે. * ૨૩૪ *
[ શ્રી આત્મારામજી

•

Page #1016

શ્રી. મેાહનલાલ દલીચંદ દેશાઇ
ખુમ ’ ( સુમતિ )નુ નામ આપ્યુ, અને કહ્યુ કે ‘તારે મારા પુત્રા સાથે અહી જ હમેશાં રહેવુ.” તેને શાહ પાતે કદી ખેાલાવતા, કઢી તે પેાતે સ્વયં જતા અને અંત:સભામાં જઇ શિખવતા. મહાભાષ્યાદિ, વ્યાકરણા, નૈષધાદિ કાવ્યા, ચિંતામણી પ્રમુખ તર્કશાસ્ત્ર, કાવ્યપ્રકાશ પ્રમુખ અલંકાર, છ ંદઃશાસ્ત્ર, નાટક વગેરે સહેલાઇથી સર્વ શાસ્ત્રો ઘેાડા વખતમાં શીખવ્યાં અને શાહુથી પ્રેરિત થઇ પારસી પણ શીખવતા. ( ૯૧ )
'
એ દરમ્યાન શાહની આજ્ઞા લઇ નિિવજય હીરસૂરિ પાસે ગૂ રમડળમાં ગયા. ત્યાં હીરસૂરિ સ્વર્ગવાસ પામ્યા. આ સાંભળી બાદશાહ બહુ ખેદ પામ્યા. અશ્રુપૂર્ણ આંખે વાચકશ્રીને કયે ગામે તે દેવ થયા એમ પૂછતાં ઉત્તર મળ્યો કે સારાષ્ટ્ર દેશના દ્વીપ (દીવ) અંદર પાસેના ઉના નામના શહેરમાં નિર્વાણ પામતાં તેમના દેહને અગ્નિસંસ્કાર તે ગામની વાડીમાં કરવામાં આવ્યા, ને ત્યાં અકાલે આંબા ફલ્યા એ આશ્ચર્ય થયુ તે ત્યાં તેમને સ્તૂપ કરવા જમીન આપવી ઘટે. શાહે તે વાત માન્ય રાખી દશ વીઘા જમીનવાળું ક્ષેત્ર ( ખેતર ) પત્ર લખી આપ્યુ. આ પત્ર ભાનુદ્રે પેાતાના ભાઇ રંગચંદ્ર સાથે મેાકલ્યું'. એ પત્ર મળ્યા પછી તે ગામમાં સ્તૂપ કરવામાં આવ્યેા.
હવે કાશ્મીર દેશના પુષ્પાદિ જોવાની ઇચ્છાથી ખાદશાહ પુન: શ્રીનગર પ્રત્યે ઉપડ્યો અને ભાનુચંદ્ર ને સિદ્ધિચદ્રને સાથે આવવા જણાવ્યુ. સિદ્ધિચંદ્ર બાદશાહના બેટાએ સાથે પારસી ગ્રંથનું પઠન કરતા, શાહ પાસે પ્રાત:કાળે સંભળાવતા, એ સેવાથી તેની પ્રસિદ્ધિ વિશેષ થઈ. રત્નપજાલ, પીરપજાલ, આદિ પર્વત કે જે હિમથી ઢંકાયેલા હતા તેને ઓળંગી કાશ્મીર પહોંચી ત્યાં ઘેાડા માસ રહી પાછા ફરી શાહ લાભપુર (લાહાર) આવ્યા (૧૦૮)
શાહને મૃગયાના બહુ શેખ હતા. એક વખત તેણે એક મૃગને તેના શીંગડાના અગ્રભાગમાં ઘાયલ કર્યાં એટલે તે મૂર્છા ખાઇ પડ્યો. આથી આઘાત થયા. પચાસ દિવસ અતિ પીડા અનુભવી. પેાતાની પાસે શેખ અને ભાનુચદ્રને રાખ્યા. પેાતે નિરોગી થતાં પુણ્યકાર્યાર્થ પાંચ સેા ગાયા દાન અર્થે ઉપાશ્રયમાં મેકલી કે જે બ્રાહ્મણામાં વહેંચી અપાઇ.
અન્યદા બાદશાહ ઉગ્રસેનપુર( આગ્રા) ગયા અને સાથે ભાનુચદ્ર ને સિદ્ધિચંદ્ર લેતા ગયા. શાહની સાથે તેના પુત્રને પઠન કરાવાતું હતું. સિદ્ધિચદ્ર પર શાહુના અતિ સ્નેહ થયા અને તેના પાત્ર પશુ ખેાળામાં રમતા થયા. અહીં આગ્રામાં શ્રાવકાએ ચિંતામણીનું ચૈત્ય બંધાવવાનું શરૂ કર્યું હતું. અન્ય દનીએના ઉંધા સમજાવવાથી શાહે તે બંધાતું અટકાવ્યું: સિદ્ધિચન્દ્રે સ્વશક્તિથી શાહને સમજાવી તે ચૈત્ય પુન: બંધાવવાની સાનુકૂળતા કરી આપી. (૧૧૮ )
.:
૧ સ. ૧૬૫૨ ભાદરવા સુદ ૧૧ ગુરુ. ઉનામાં.
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]

* 234 *

Page #1017

શાસન-પ્રભાવક ગુરુ-શિષ્ય ભાનચંદ્ર અને સિદ્ધિચંદ્ર આ બાજુ સૈારાષ્ટ્રમાં વિમલાચલ (શત્રુંજય) તીર્થમાં મૂલ ચૈત્યની અંદર બીજું ચૈત્ય સ્વગર્વથી કરતા ખરતર (ગચ્છના) શ્રાવકો સાથે તપાગચ૭ના શ્રાવકોને ભારે કલહ થયા. ઉપાધ્યાયજીએ શાહ પાસે હવે પછી નવું ચૈત્ય ન કરવું એવું ફરમાન કઢાવ્યું. (૧૨)
બાદશાહ દાક્ષિણાત્ય (દક્ષિણના ) રાજાને જીતવા નીકળે ને વિખ્યાત દુર્ગ એવા ગોપાચલ (ગ્વાલીઅર ) આવી પહોંચે. તેમાં પર્વતને કોરીને કેઈ જેન રાજાઓએ કરાવેલા લાખે જિનબિઓ હયાત છે. તેના અંગે કોઈ દુરાત્માઓએ વિકૃત કરેલાં જઈ બાદશાહ ખેદ પાપે ને વાચકશ્રીને કહ્યું કે બુદ્ધિમાન્ આ બિઓને સરખાં કરી આપે તો માગે તેટલું દ્રવ્ય મારા ખજાનામાંથી આપીશ.” વાચકે વિસંવાદ પ્રલાપ ન થાય માટે કોઈ શ્રાવક તે કાર્ય પિતાના દ્રવ્યથી કરાવે એ ગ્ય લેખાય તેથી એક શ્રાવકને બતાવ્યું. તે શ્રાવકે સ્વદ્રવ્યથી તે બિઓને પુનરુદ્ધાર કરાવ્યો. પછી તે પ્રદેશ જીતી બાદશાહ બહનપુર (બુરહાનપુર) આવ્યા અને ત્યાં આસેર નામના દુર્ગ(અસીરગઢ)ને જીતી સૈન્યને શહેરમાં મોકલી પોતે ત્યાં જ રહ્યો. વાચકશ્રી શાહને તથા તેના પિત્રોને પઠન કરાવતા તેની પાસે સિદ્ધિચંદ્ર સહિત રહ્યા. બાદશાહે દક્ષિણના પોને જીતી લીધા. (૧૩૩)
અન્યદા ત્યાંના સંઘના કહેવાથી ગુરુએ બાદશાહને ધર્મસંવાદ સાથે કહ્યું કે બુરહાનપુરમાં ઘણાં રખ્ય મહેલ જેવાં ઘરો છે, બધાં દર્શનનાં દેવાલયો છે પણ જેનેનું એક પણ નથી. શાહે પૂછ્યું “એમ કેમ?” ત્યારે કહેવામાં આવ્યું કે અનાથી એમ બન્યું. પૂર્વે એક હતું તે તેઓએ પડાવી નાંખ્યું. બાદશાહે શહેરને જૈન પ્રાસાદથી ભૂષિત કરવાની ઈચ્છાથી પિતાના અધિકારીઓ અને શ્રાવકોને બેલાવી તે કરવા માટે આદેશ કર્યો. એટલે શ્રીમાલ કુલના ઉત્તમ શ્રાવક નામે જયરાજે કંસારપાટકમાં (કંસારાપાડામાં) પ્રતિય (ઉપાશ્રય) બંધાવ્યો અને ત્યાં રિખુ નામના સંઘપતિએ તેની બાજુમાં ભીડભંજન પાર્શ્વનાથને પ્રાસાદ બંધાવ્યો બાદશાહના માન્ય શ્રાવક દુર્જનશલ્ય પાછળ ગિરિશિખર જેટલું ઉંચું ચિત્ય કરાવ્યું. શય(નેમનાથ)નું બિંબ આમેરથી મંગાવી વાચકશ્રીએ મૂલનાયક તરીકે તેમાં સ્થાપિત કર્યું. શ્રાવકની ભક્તિ વધી અને ચિત્ય ગે નામથી પ્રખ્યાત થયું ને ઉપાશ્રય પણ છે. આ રીતે વાચકના ઉપદેશથી શ્રેય થયાં. અત્યારે તે ગુરુના યશરૂપે તે પ્રાસાદ ને ઉપાશ્રય તે શહેરમાં વિદ્યમાન છે. (૧૪૭)
- હવે બાદશાહ ત્યાંથી ઉપડ્યો. વાચકશ્રી શરીરના અસ્વારને લઈ ત્યાં રહ્યા ને બાદશાહ સિદ્ધિચંદ્રને સાથે લઈ આગ્રા પહોંચ્યો. સિદ્ધિચંદ્ર ત્યાં રહી શાસનોન્નતિ કરતા રહ્યા. (૧૫૧)
અહીં એમ બન્યું કે અજીજ કેકાના પુત્ર નામે ખુરમે વિમલાદ્રિ(શત્રુંજય)ની તળેટીમાં રહેલા એક ચિત્યને પડાવી નાંખ્યું, ને ઉપરના મૂલચૈત્યમાં લાકડાં સર્વ બાજુએ ભરી બાળી નાંખવા તે માગતો હતો, એવા શ્રી વિજયસેનસૂરિને પત્ર લઈને એક જણે
૧ જુઓ હીરસૂરિ રાસ પૃ. ૧૮૪, કડી ૪ થી ૭.
* ૨૩૬ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #1018

શ્રી. મોહનલાલ દલીચંદ દેસાઈ સિદ્ધિચંદ્રને આપ્યો. તેણે બાદશાહને વિજ્ઞપ્તિ કરી ને તેની પાસેથી ( ઉક્ત કાર્યના નિષેધને ) પત્ર લીધે ને તે મોકલાવ્યું. આમ સિદ્ધિચંદ્ર શત્રુંજયગિરિના મૂલ ચૈત્યના ઉપદ્રવનું નિવારણ કર્યું. (૧૫૭)
અન્યદા ભાનુચંદ્ર વાચકના સ્નેહ-સૌજન્ય યાદ આવતાં તેમને બોલાવવા બાદશાહે લેખ મોકલ્યો કે આપને હું બહુ યાદ કરું છું માટે એકદમ અત્રે પધારવું અને પૂર્વવત્ મારા પાત્રને અધ્યાપન આદિથી અમને આનંદ આપે. બીજી બાજુ સૂરિ (વિજયસેન)ને પત્ર આવ્યો કે પૂર્વે બાદશાહે નવીન પ્રાસાદ બંધાવવાને પ્રત્યાદેશ (નિષેધ) કરેલ હોવાથી, નવું ચિત્ય થઈ શકતું નથી તેથી જેમ શત્રુંજયમાં ચૈત્ય નિર્માણ થાય તેમ કાર્ય થવું જોઈએ, નહિ તે મુખ્ય તીર્થને ઉછેર જીર્ણ ચિત્યને પડી જવાથી અને નવાં ન બંધાવાથી અવશ્ય થશે. સિદ્ધિચંદ્ર બાદશાહને વિજ્ઞાપના કરી એ બાબતને પત્ર મહેનત લઈ લખાવી મેકલી આપે ત્યારથી અનેક ચે થવા મંડ્યાં અને તેની કીર્તિ વધી. (૧૬૭)
હવે શાહના જ્યેષ્ઠ પુત્ર શાહ સલેમના તંત્ર નીચે ગૂર્જર દેશ આવ્યો ને ત્યાં સામન્તો અકબર બાદશાહનાં ફરમાનોને માનતા નહોતા તેથી અમારિ પ્રભૂતિ શ્રેય:કૃત્યમાં વિદન આવતું હતું. આ ખબર જાણ અવસર લઈ સિદ્ધિચંદ્ર સલેમ પાસે જઈ સંસ્તવથી વિજ્ઞપ્તિ કરી કે ગુર્જરમાં જીજીઆ કર લેવાય છે, અમારિ પળાતી નથી, આમ શાહના સામંતે કરે છે તે દુસહ છે; એટલે સલીમે તેની નિવૃત્તિનો પત્ર તેમના પર લખી આપ્યો. ત્યારથી સર્વત્ર કર લેવાનું બંધ થવાથી સર્વ લોકો નિરુપદ્રવ થયા. (૧૭૩) - પછી અકબર બાદશાહ પંચત્વ પામ્યા અને તેની ગાદી પર પ્રધાનેએ સલેમશાહને અભિષેક કર્યો. પછી તે જહાંગીરનું વર્ણન આવે છે. (૧૭૫ થી ૮૧.)
હવે સિદ્ધિચંદ્ર સહિત વાચકશ્રી નૃપને વિજ્ઞપ્તિ કરતા, ત્રેવશ વર્ષને અંતે વિહાર કરતા અને ગામે ગામે સત્કાર પામતા કામે કરી અહમ્મદાવાદ આવ્યા. ત્યાંથી સુરિશ્રીને (વિજયસેનસૂરિને) ત્રંબાવતીમાં (ખંભાતમાં ) વાંદી તેમની આજ્ઞાથી પછી અહમ્મદાવાદ આવી ત્યાં પોતે ચોમાસું કર્યું. ત્યાર પછી તે દેશના સ્વામી નામે વિક્રમાકે ઉપાશ્રયમાં સિદ્ધિચંદ્ર સહિત આવી સાદર જિનપ્રભુની પૂજા કરાવી–ભણાવી અને સર્વત્ર અમારિપડતું વજડાવ્યો. પછી ગુરુનિદેશથી મહીશાનપુર(મહેસાણા)માં રહી પત્તન (પાટણ) આવ્યા. અહીં શ્રી વિજયદેવસૂરિની ઉન્નતિથી મત્સર પામી અન્ય ગચ્છના ઘણા આચાર્યો સહિત તે સૂરિ સાથે વાદ કરવાની ઈચ્છાવાળા ખરતર પિતાના ટેળા સહિત દ્રગે ગોપુરે વાદાથે ઉપસ્થિત થયા હતા. અન્ય ગચ્છીયે તે આચાર્યને બોલાવ્યા. પછી તેમણે તેઓ સાથે વાદ કરવા સિદ્ધિચંદ્ર શક્તિમાન છે એમ ધારી તેને સાથે લઈ વિદ્વા
૧ સં. ૧૬૬ર કાર્તિક સુદ ૧૪ મંગળવાર શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૨૩૭ *

Page #1019

શાસન-પ્રભાવક ગુરુ-શિષ્ય ભાનુચંદ્ર અને સિદ્ધિચંદ્ર નોના વૃંદ સહિત ગયા અને ઉદ્ધત પ્રતિવાદીઓ સાથે વાદ કરવાનું સિદ્ધિચંદ્રને ફરમાવ્યું. તેણે તર્ક યુક્તિથી તે બધાને જીત્યા અને ચપ કરી દીધા. તે સર્વે ચાલી ગયા. આચાર્ય જયશ્રી પ્રાપ્ત કરી ઉપાશ્રયે પધાર્યા. (૧૫) - ત્યારપછી કેટલાક દિવસે ત્યાં લાલી નામની શ્રાવિકાએ બિબ પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ શરૂ કર્યો. અનેક ગામથી સંઘો આ જવા આવવાથી પત્તન (પાટણ) વિસ્તીર્ણ છતાં સંકીર્ણ (સાંકડું) પડયું. જલયાત્રા વખતે અકસ્માતું ત્યાંના રાજા (સૂબા) સાદુલ્લાએ કોઈના ભંભેરવાથી તેના નિષેધનો હકમ આપે તેથી હાહાકાર થયે-રંગમાં ભંગ પડ્યો. લેકો ગયા, તેનું અપમાન કર્યું. આચાર્યો વાચક(ભાનુચંદ્ર)ને કહ્યું કે આપે તેની પાસે જઈ આ નિષેધ દૂર કરવો ઘટે. તે વખતે સિદ્ધિચંદ્રે કહ્યું: “મારા ગુરુને શ્રમ આપવાની જરૂર નથી. હું તે કામ કરીશ.” આચાર્યે કહ્યું: “બહુ સારું.” પછી સિદ્ધિચંદ્ર તે સૂબાને ત્યાં ગયા. તેણે આવવાનું કારણ પૂછતાં ઉત્તરમાં તેમણે જણાવ્યું કે શ્રેયના કાર્યમાં આવું વિદન આપ શ્રીમદે શામાટે કર્યું? એથી અમારી પ્રીતિને છેદ થયો છે.” સૂબાએ
આપનું શું પ્રિય કરી શકું ?” એમ પૂછ્યું ત્યારે સિદ્ધિચંદ્દે જણાવ્યું “પહેલાં ઉપાશ્રયે આવી મારા ગુરુને ખુશ કરીને જલયાત્રા મહોત્સવે શ્રીફળ લેવું.” આ પ્રમાણે તેણે કર્યું ને સર્વનો મનોરથ ફળ્યો. મિથ્યાદશીઓએ ઉપજાવેલું વિન ટળ્યું. વટપદ્ર (વડોદરા) તથા ગંધારમાં જયેષસ્થિતિ કરી વાચકશ્રી પાટણમાં ચાતુર્માસ કરવા રહ્યા હતા. (૨૦૦૯) - હવે તે પછી રાજનગરે (અમદાવાદમાં) શાહનું (જહાંગીરનું) ફરમાન આવ્યું કે મારી પાસે ભાનુચંદ્રને સિદ્ધિચંદ્ર સહિત મોકલવા. તેઓ પત્તન(પાટણ)માં હતા એમ જાણું રાજનગરના સૂબાએ (કુલી ખાને ?) અંગરક્ષક નામે માધવદાસને મોકલી સકારપૂર્વક બેલાવ્યા. આથી અહમદાબાદ આવી સૂબાને મળી વાચકશ્રી સ્વશિષ્ય સિદ્ધિચંદ્રને લઈને ચાલ્યા. રસ્તામાં મેદિનીદંગ (મેડતા) આવ્યું અને ત્યાં ફલવદ્ધિ (ફધિ) પાર્શ્વનાથને વંદન કર્યું. તે તીર્થ આચાર્ય( શાખા)ના ખરતરેએ પિતાનું કરવાને તે દેશના અધ્યક્ષને સાધી વિગ્રહ કરવાનું શરૂ કર્યું હતું. ભાનુચંદ્ર પાંચ છ દિવસ ત્યાં રહી પિતાની શક્તિથી તે તીથ પોતાનું કરી આગળ ચાલ્યા. કેમે આગ્રા પહોંચ્યા. ભાનુચંદ્ર અને સિદ્ધિચંદ્ર આવી બહાર રહેલા છે એવું રામદાસ પાસેથી સાંભળી બાદશાહે તેમને બોલાવી સત્કાર કર્યો. મારી પાસે હમેશાં આવવું એમ તે બા. એક વખત ઉપાધ્યાય પ્રમુખને ધન્ય છે અને સિદ્ધિચંદ્ર ગુણશાળી છે–તેણે હમેશાં મારી પાસે આવવું, એમ જણાવ્યું. શાહ દેશના સાંભળી હર્ષરોમાંચિત થતો. આમ કરતાં કરતાં કેટલેક કાળ વહી ગયો. ચારે બાજુ તેમના ગુણની કીર્તિ વધી અને તેઓ પ્રત્યે પ્રેમ ઘણે વધ્યો. આ પ્રેમ કોઈપણું રાજ્યધુરા ચલાવનાર દૂર કરાવવા શક્તિમાન થયે નહિ. (રર૭) પછી ચંદ્રોદયનું વર્ણન આવે છે. (૨૩૪. ) * ૨૨૮ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #1020

શ્રી. મેહનલાલ દલીચંદ દેસાઈ સિદ્ધિચંદ્ર વ્યાખ્યાન કરતા હતા તેમાં વચ્ચે જહાંગીર બાદશાહ કંઇક અંતરમાં વિચારી બોલ્યા “ પરબ્રહ્મમાં લીન રહેલા એવા તમારા જન્મથી કેટલાં વર્ષો ગયાં ? ” તેમણે કહ્યું: “પચીસ ” એટલે શાહે આ( શરીર )ને કોકિલાના આલાપવાળાં પુણ્યરૂપી વનમાં ઊગેલ સહકાર વૃક્ષરૂપે કલ્પીને કહ્યું કે આપ સુંદર તારુણ્યવાળા છે તે તરુણી કરવાને લાયક આ શરીરને વિષયના સુખ તજી આત્મ–તપમાં કેમ અર્પણ કર્યું છે?” એટલે સિદ્ધિચક્રે જણાવ્યું “ અમે મુનિ છીએ, નવવયમાં જે દીક્ષા લીધી છે તેને હાસ્યજનક સપુરુષ કરતા નથી, તારુણ્ય કે જરા કે તપ, ગમે તે અવસ્થામાં મૃત્યુ શરીરીને માટે અવશ્ય છે, જરા-વૃદ્ધપણામાં શક્તિ હોતી નથી અને શક્તિ વગર તપ થતું નથી. અનાદિસિદ્ધ કર્મનો ક્ષય કરવા ખડ્ઝધારા જેવું તપ ધીર પુરુષો આદરે છે. અગ્નિ પેઠે તપ તમનું શમન કરે છે. ત્યારે
कृतकादम्बरीपानविधूर्णितविलोचनः ।
भूयः प्रत्याह भूपस्तान भीष्मगंभीरया गिरा ।। –મદિરાના કરેલા પાનથી જેની આંખો ચકર ચકર ફરે છે એ ભૂપ–બાદશાહ વારંવાર તેમને ભીષ્મ અને ગંભીર વાણીવડે કહેતો હવે –
જ્યારે જુવાની વધતી જતી હોય અને જુવાની તે કામદેવનું ઘર છે ત્યારે ચિત્તને કેવી રીતે સ્થિર રાખી શકાય ? ”
સિદ્ધિચંદ્ર ઉત્તરમાં “ જેમ હાથીને અંકુશથી તેમ મનને જ્ઞાનથી વશ-સ્થિર કરી શકાય છે. ” એમ જણાવ્યું.
બાદશાહ–તમારું કહેવું તેવા જ્ઞાન વિના સમ્યગ રીતે જાણવું શક્ય નથી.
સિદ્ધિચંદ્ર–અહીં તેવા જ્ઞાનની અપેક્ષા નથી. દેવોને પૃથ્વીના ભેગો પ્રત્યે વિમુ- ' ખતા છે તેમ અમારું મન વિષયોથી પરામુખ છે. પરબ્રહ્મમાં લીન હોય તે શમી હોય છે. તપસ્વીનાં મન વિરક્ત રહે છે, તેઓ નિ:સ્પૃહી હોય છે.
આ સાંભળી બાદશાહ આનંદમગ્ન રોમાંચિત થયો. તેની પટ્ટરાણી નરમલ્લ (નૂરજહાં) પાસે હતી. તેનું સુંદર વર્ણન આવે છે ( ૨૫૦-૨૬૮ ) તે આ વખતે બોલી “તારુણ્યમાં મનની સ્થિરતા હોય નહિ-રહેવી અસંભવિત છે.”
સિદ્ધિચંદ્ર–પ્રભુ કારણે મહેલ વગેરે ઘણું છોડી જાય છે. તારુણ્યમાં વિષય ન થ એ પુણ્યને પ્રભાવ છે. મનની સ્થિરતા જુવાની કે ઘડપણ પર આધાર રાખતી નથી.
બાદશાહ–જેમણે ભેગ ભોગવ્યા હોય તેને જ માટે યોગ ( ગ ) છે. એમ ભોગ ભેગવી ત્યાગી થનારને પછી વિષયમાં રસ રહેતો નથી અને તેથી ખરેખરા તપસ્વી તેઓ બની શકે છે. તેમ કર્યા વગર જે તપસ્વી થાય છે તે વનચર જેવા થાય છે,
શતાબ્દિ મંચ ]
* ૨૩૯ *

Page #1021

શાસન-પ્રભાવક ગુરુ-શિષ્ય ભાનચંદ્ર અને સિદ્ધિચંદ્ર પણ તત્ત્વથી તત્ત્વવિદ થતા નથી. માણસ વસ્તુને ખૂબ ભગવે ત્યારે તેને તેમાં અરુચિ આવે છે, નહિ તો નથી આવતી. અદણ તેમજ અભુક્ત વસ્તુ પ્રત્યે મન સત્વર દોડે છે.
સિદ્ધિચંદ્ર---આપનાં વાક્યમાં વિપર્યાય છે. કૃતયુગાદિમાં વસ્તુ ભેગવીને યોગીઓ થયા, જ્યારે કલિયુગમાં યોગીએ પ્રાય: ભેગી થયા. કૃતયુગમાં વૃદ્ધાવસ્થા પહેલાં વાનપ્રસ્થ થતા, કલિયુગમાં વાળ પડી ગયા પછી વિષયપીડિત બને છે. હાલ નાની ઉમરના વ્રતનિર્વાહ કરનારા જેવામાં આવે છે, જ્યારે મોટા વ્રત લઈ અતિક્રમ કરે છે.
જહાંગીર–મેં બધું સાંભળ્યું. તારું વચન યુક્તિવાળું છે. મુનિમાર્ગને અનુસરો એ હમણું તારું કામ નથી. તારું શરીર સુગંધ આપે છે. માલતીની કળીને અગ્નિમાં નાંખવી યોગ્ય નથી. કાચના કુંભ ઉપર મુગરને માર હોય નહિ. આ શિરીષપુષ્પાગ્ર જેવા સુકુમાર દેહને કેશલોચન આદિ દુઃખ આપવાં ઈષ્ટ નથી. સર્વ આશ્રમમાં ગૃહસ્થાશ્રમ મોટો છે તો તેનું પ્રવર્તન કરવું, કારણ કે બીજાં આશ્રમને તેના પર આધાર છે; તો મારા પુત્રની પેઠે તું મારી પાસે કોઈ મૃગાક્ષીના લગ્ન કરતો ઊભું રહે, અને મારા કહેવાથી સ્ત્રીનું ગ્રહણ કર કે જેથી પુત્રાદિ સંપત્તિ પ્રાપ્ત કરી જન્મ સફલ થાય. આવું રૂપ, આવું સત્ત્વ, આ વિદ્યાપરિશ્રમ તારામાં સર્વ શભા કરનાર છે તો પગે ચાલવાન સાધુમાર્ગ શા કામનો ? જગત્કત્તોએ સર્વ આપણા ભેગ માટે કરેલ છે. તેમ કરવાથી અમે સુખી થયા છીએ તો તે ઈશ્વરક્ત માર્ગનું અતિક્રમણ કરવું યોગ્ય નથી. - સિદ્ધિચંદ્ર–આપે ફરમાવેલ સત્ય પ્રિય થાય તે સંસારીને માટે છે. વિરક્ત હોય તેનું ચિત્ત તેથી ક્ષેભ ન પામે. એકાંતવાદને સ્યાદવાદી માનતા નથી.
જહાંગીર–સુખ ભેગવ, તું સમજુ થઈ કેમ મૂંઝવણમાં પડે છે ? - સિદ્ધિચંદ્ર–કાયરપુરુષ તે સ્વીકારે, ધર્મ ધીર તો પ્રાણાન્ત થાય તે પોતાના માર્ગથી વિપરીત ન કરે. થોડા અતિચારથી ધર્મની અસારતા થાય છે. પાપ કરી પ્રાયશ્ચિત્ત કરવું તે કરતાં તે મૂળથી તજવું વધારે સારું છે. કાદવમાં પડી પ્રક્ષાલન કરવું તેના કરતાં કાદવને સ્પર્શ ન કરે બહેતર છે. પૂર્વના ઘણા ભવોથી સ્ત્રી આદિનું સુખ લીધું. હવે ધર્માચરણ માટે તે જોઈતું નથી.
सर्वेभ्योऽपि प्रियाः प्राणास्तेऽपि यान्त्वधुना पि हि ।
___न पुनः स्वीकृतं धर्म खण्डयाम्यल्पमप्यहम् ॥३१३ ॥ –સર્વ કરતાં પ્રિય એવા પ્રાણ છે તે પણ ભલે હમણાં ચાલ્યા જાય પણ સ્વીકારેલા ધર્મનું અ૯૫ પણ ખંડન હું કરીશ નહિ. * ૨૪૦
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #1022

શ્રી. મોહનલાલ દલીચંદ દેસાઈ જહાંગી–તું પ્રાણ હોઈ તારો કદાગ્રહ ધિક્કારને પાત્ર છે. તું તારા પિતાને શત્રુ થાય છે ને અનર્થ કરે છે.
આમ કહેવા છતાં સિદ્ધિચંદ્ર મંત્રાદિથી સ્વધર્મમાં નિર્ભરપણે દઢ રહી તેનું વચન માનવા પિતે તૈયાર નથી એમ જણાવ્યું એટલે જહાંગીર ક્રોધિત થઈ બેલ્યો.
'रे रे मामवजानासि न मे जानासि विक्रमं । रुष्टः साक्षात्कृतान्तोऽस्मि तुष्टः कल्पद्रुमः पुनः ॥ ३१६ ॥
कदाग्रह विषद्रोस्तत्फलमाप्नुहि संप्रति ।' –અરે તું મને અવગણે છે? તું મારું પરાક્રમ જાણતો નથી. રૂક્યો હું સાક્ષાત્ કાળ-યમ છું, તુક્યો હું કલ્પવૃક્ષ છું. (તારા) કદાગ્રહરૂપી વિષવૃક્ષનું ફલ તું હમણાં જ પ્રાપ્ત કર.”
આમ કહી જહાંગીરે કરાલ કાલ જેવા સર્પની માફક આજ્ઞા કરી અને ભયંકર મદેન્મત્ત હાથી મંગાવ્યું અને ફરી જણાવ્યું –
गार्हस्थ्यमुररीकृत्य भुझ्व भोगान् पुरंधिभिः। . देशाधिपत्यं मन्यस्व गृहाणाश्वगजान पुनः ॥ ३२६ ।। इमां शेषामिवाशेषां मदाज्ञां कुरु मुर्द्धनि ।
न चेत्त्वामधुना नेता कृतान्तातिथितामहम् ॥ ३२७ ॥ –ગૃહસ્થપણું સ્વીકારી સ્ત્રીઓ સાથે ભેગ ભેગવ, કઈ દેશનું અધિકારી પાછું તેમજ અશ્વ, હાથી (પાંચ હજારી અધિકારીપણું) સ્વીકાર. આ મારી છેલ્લી આજ્ઞા છે તે માથે ચડાવ, નહિ તો તને હમણું જ મોતનો મહેમાન બનાવું છું.
સિદ્ધિચક્રે જણાવ્યું કે આ દુઃખ દુસહ છે પણ તે ધર્મહતુવડે અમોને ગુણરૂપે જ થશે.
જહાંગીરે “તું મૂઢ છે તે તે મૂઢતાનું પરિણામ હમણાં જ જે.” એમ કહી કોપથી પ્રચંડ હાથીને પ્રેર્યો. સિદ્ધિચંદ્ર તે છતાં અશુભિત રહ્યા. તે જોઈને વિસ્મય પામી આજ્ઞા કરી કે તેનો વનમાં વાસ કરાવે. એ સ્વીકારી અકંપ તેઓ ચાલી નીકળ્યા. બાદશાહે સર્વત્ર ફરમાન લખી મેકવ્યું.
'मद्देशवर्तिभिश्चान्यैर्वने स्थेयं मुमुक्षुभिः । निःस्पृहाणां यतीनां यत् स्थितिस्तत्रैव युज्यते ॥ ३३४ ॥'
૧ આ હકીકતના સમર્થનમાં જુઓ હીરસૂરિ રાસ પૃ. ૧૮૫ કડી ૧ થી ૮.
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
* ૨૪૧ જ

Page #1023

શાસન-પ્રભાવક ગુરુશિષ્ય ભાનુચંદ્ર અને સિદ્ધિચંદ્ર
—મારા દેશમાં રહેનાર અન્ય મુમુક્ષુઓએ વનમાં રહેવું અને નિ:સ્પૃહ યતિઓની જયાં સ્થિતિ છે ત્યાં જ તેમણે રહેવુ.
બાદશાહે વાચકશ્રી ભાનુચદ્રને તેા પેાતાની પાસે જ સત્કારથી રાખ્યા. સિદ્ધિચંદ્ર માલપુર॰ ગયા ને ત્યાંના સંધની વિનતિથી અને તેના અધ્યક્ષના આગ્રહથી ચામાસુ તેમણે ત્યાં નિરુપદ્રવ રીતે કર્યું. ( ૩૩૭ )
એક દિવસે સુલતાન જહાંગીરે વાચકશ્રીને ખેદાપન્ન જોઇ તેમને પેાતાની પાસે ખેલાવી ખેદ્યનુ કારણ પૂછ્યું. તેમણે જણાવ્યું કે · પરમા`થી આપની પાસે રહેવાથી ખેદ નથી તેમજ નિ:સ્પૃહ ને વિરાગીને અન્ય શે! ખેદ હાય ? ફક્ત મારા શિષ્ય દૂર રહેલ છે તેના વિયેાગ સામ્પ્રતકાળે મને ખટકે છે. ’
આ સાંભળી શાહને પૂવાત સાંભરી આવી. તેની સ્વધર્મ દઢતાના ખ્યાલ આવ્યા. માહવશ થઇ મેં તેના દનની અવગણના કરી તેથી ધિક્કાર છે. પછી સિદ્ધિચંદ્રને ખેાલાવવાનું ક્માન તેણે લખ્યું. તે લઇ વાચકશ્નો તે પુરથી નીકળ્યા. ક્રમે કરી મેાટા મહાત્સવપૂર્વક આગ્રામાં પ્રવેશ કર્યો. તેમની કીર્ત્તિ પ્રસરી. સિદ્ધિચંદ્ર શુભ દિને આવી મળ્યા અને તેમની પ્રશંસા પણ વાચકે કરી કે તારા જેવા કાઇ સત્ત્વશાલી નથી, તેા તને ધન્ય છે. તે ધર્મમાં વિપરિણામ ન કર્યું.
ત્યારપછી નિવેદી બાદશાહને સિદ્ધિચન્દ્રે કહ્યું ‘ઉપકાર કર્યા. મારું પૂર્વ જન્મનું દુષ્કર્મ હતુ તેથી બધું થયું પણ હવે તે ટળી ગયું. તે ક્ષતવ્ય છે. ’ બાદશાહ હર્ષાશ્રુથી ખેલ્યા: ૮ સા સારું થાઓ. ’ પછી તેણે તુરત જ જણાવ્યું ‘ જે મુનિએ મારા હુકમથી દેશમહાર કરવામાં આવ્યા હતા તે સર્વે ફરી મારા દેશમાં આવે. ’પછી તે મામતને પત્ર લખી આપ્યા અને દરેક ગામ અને શહેરમાં મેાકહ્યા અને સાધુએ પૂર્વવત્ શ્રાવકોએ કરેલા ઉત્સવા સહિત આવી રહેવા લાગ્યા. ( ૩૫૮ )
આ રીતે ચેાથે પ્રકાશ કે જેમાં જહાંગીરે પ્રસન્ન થઈ આપેલ કામિની સહિત પાંચ હજાર ઘેાડાના અધિપતિપણાના અસ્વીકાર, તેથી વનગમન, પછી પુન: શાહે આપેલ બહુમાનથી ખેલાવવાથી પુન: આગમન, ભાનુચદ્ર ગણદ્વારા શાહને મળવુ, શાહે દેશ અહાર કરેલ સમસ્ત સાધુનેનું પુન: સર્વત્ર સુખાવસ્થાન સર્વત્ર ક્રમાન આપવુ વગેરે વર્ણન છે તે સમાપ્ત થયેા.
હવે ખીજી કંઈ વિશેષ સામગ્રી ઉપલબ્ધ થઇ છે તે જોઇએ:
૧ જયપુર રાજ્યમાં અજમેરથી પૂર્વમાં લગભગ પચાસ માઇલ પર આવેલુ છે. ઋષભદાસ હીરસૂરિના રાસમાં જણાવે છે કે માલપુરમાં ભાનુદ્રે વીજામતિને વાદમાં જીત્યા હતા. તેમના ઉપદેશથી એક વિશાલ જિનમદિર બન્યું હતુ. ને તે પર સુવÇમય કળશ ચઢાવરાવી પ્રતિષ્ઠા કરી હતી.
*૨૪૨ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #1024

શ્રી. માહનલાલ દલીચંદ દેશાઇ
ભાનુચદ્રષ્કૃત ગ્રંથાના ઉલ્લેખ પૂર્વે થઇ ગયા છે. તે ઉપરાંત ભાનુંદ્ર નામમાલા મળે છે તે તેમણે ભાવચંદ્ર આદિ શિષ્યાને માટે રચી છે, તેમાં કયાંક કયાંક ગૂજરાતી ભાષાનુ મિશ્રણ છે. તેમાં છ કાંડ (દેવાધિદેવ, દેવ, મનુષ્ય, તિર્યક્, નારક ને સામાન્યકાંડ ) છે તે તેની પ્રત સ. ૧૯૯૮ માં શ્યામપુરીમાં લખેલી ૧૧૩ પત્રની અમદાવાદ ભંડારમાં છે; ને રત્નપાલ કથાનક ( ઉદકદાન ઉપર ) રચેલ છે તેની પ્રત સ. ૧૬૬૨માં માલપુરમાં લખેલી ઉદયપુરના વિવેકવિજય યતિના ભંડારમાં છે.
સિદ્ધિચંદ્રના ગ્રંથાઃ—કાબરી ઉત્તર ભાગની ટીકા ( પ્ર. નિયસાગર પ્રેસ ), ભક્તામર સ્તેાત્ર પર વૃત્તિ ( પ્ર. ભીમશી માણેક ), શૈાભન સ્તુતિ પર ટીકા ( પ્ર. આગમાદય સમિતિ ગ્રંથાંક ૫૧), આ સિવાય ધાતુમ જરી, વાસવદત્તા પર વૃત્તિ, અનેકાનામમાલા સંગ્રહ પર વૃત્તિ, ( પ્ર. કાંતિવિજયના છાણીના ભંડારમાં), વૃદ્ધપ્રસ્તાવેાક્તિ રત્નાકર ( કે જેમાંથી અનેક શ્લેાકેા પેાતાની ભક્તામર સ્તેાત્રની ટીકામાં અવતાર્યાં છે) તથા ભાનુચંદ્ર ચિરત્ર ( કે જેને સાર આ લેખમાં આપ્યા છે) તે સર્વે અપ્રકાશિત છે. ( જીએ મારા ‘ જૈન સાહિત્યના સ ંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ ' પારા. ૮૭૯ ). આ અપ્રકાશિત ગ્રંથાની પ્રતા મારા જોવામાં આવી નહેાતી, પરંતુ ગત મે માસમાં વીજાપુરના જ્ઞાનભંડારો જોતાં સિદ્ધિચંદ્ર પાતે તે વીજાપુર પાસેના સધપુર ગામમાં હતા ત્યારે લખાયેલ પેાતાના રચેલાં ચાર પુસ્તકાની પ્રતા જોવામાં આવી તેથી આનઢ થયા. તેનાં નામ જિનશતક પર ટીકા ( રચ્યા સ. ૧૭૧૪ અને લિ. સ. ૧૭૧૪ ) નામે ચદ્રચદ્રિકા ટીકા પત્ર ૩૪, વાસવદત્તા ખ્યાનરૂપ ચંપૂ પર ટીકા (લિ. સ. ૧૭૨૨ ) પત્ર ૬૪, પ્રાકૃત સુભાષિત સંગ્રહ પત્ર ૨૫ અને કાવ્યપ્રકાશ ખંડન ( લિ. સ. ૧૭૨૨ ) પત્ર ૬૨. આથી નવાં અજાણ્યાં ત્રણ પુસ્તકા નામે પ્રાકૃત સુભાષિત સ ંગ્રહ, જિનશતક ટીકા અને કાવ્યપ્રકાશ ખડન સિદ્ધિચન્દ્રે રચ્યા છે, એ જણાયું ને સ. ૧૭૨૨ સુધી ભાનુચદ્રજી હયાત હતા એવુ તે પૈકી છેલા એની આદ્ય પ્રસ્તાવના પરથી જણાય છે:-~~~
શતાબ્દિ થ]

शत्रुंजयक्षोणिधरप्रचंडः दंडाविमुक्तिस्फुटधर्मकर्म्म ।
यशो यदीयं कुमुदेन्दु जित्रमद्यापि जागर्त्ति जगत्रयेऽपि ॥ વાસવદત્તા ટીકા આદ્ય ક્ષેાક ૮.
जीयात् श्रीमदुदारवाचकस भालंकारहारोपमो, लोके संप्रति हेमसूरसदृशः श्रीभानुचंद्र श्विरं । श्री संजयतीर्थशुल्क निवहः प्रत्याजनोद्यद्यशा, शाहि श्रीमदकब्बरार्पित ' महोपाध्याय ' दृप्यत्पद : ॥
કાવ્યપ્રકાશ ખંડન આદ્ય શ્લાક ર.

* ૨૪૩ *

Page #1025

શાસન-પ્રભાવક ગુરુ-શિષ્ય ભાનુચંદ્ર અને સિદ્ધિચંદ્ર - સિદ્ધચંદ્ર પોતાને માટે ટૂંકમાં ઉક્ત વાસવદત્તા ટીકાના આદ્ય લોક ૯, ૧૦ માં જે જણાવે છે તે જાણવા જેવું હોઈ અત્રે તે શ્લેક ટાંકું છું –
तत्पट्टपाथोनिधिवृद्धिचंद्रः श्रीसिद्धिचंद्राभिधवाचकेंद्रः । बाल्येऽपि य वीक्ष्य मनोज्ञरूपमकब्बरः पुत्रपदं प्रपेदे ॥ पुनर्जिहांगीरनरेंद्रचंद्रः प्रदीयमानानपि कामिनी यः।
हठेन नोरीकृतवान् युवापि प्रत्यक्षमेतत् खलु चित्रमत्र ।। આ ઉપરાંત કાદંબરીને ગુજરાતી સાર પિતે લખે છે કે જેની પ્રત પાલણપુરના ભંડારમાં છે.
શિષ્યમંડળ–શ્રી ભાનચંદ્ર ઉપાધ્યાયનું શિષ્યમંડળ બહોળું હતું. તેમને “ચેલા એંસી તણ સંપદા, હવા તેર પંન્યાસ રે; શ્રી ઉદયચંદ્ર પ્રમુખ વળી, એક એકમેં ખાસ રે.” એમ કષભદાસ કવિ હીરસૂરિ રાસ (પૃ. ૧૮૫) પર જણાવે છે. તેમાં સિદ્ધિચંદ્ર “અવલ ચેલો” હતો, એ પણ જણાવ્યું છે. આ ૮૦ શિષ્ય કે જેમાં ૧૩ પન્યાસ (પંડિત) હતા તે સર્વના નામ મળી શકયાં નથી, પરંતુ શોધખોળ કરતાં નીચેનું પ્રાપ્ત થાય છે –
ઉદયચંદ્રગણિ–તેના શિષ્ય રૂપચંદ્ર સં. ૧૬૮૫ માં દંડક પર (સંસ્કૃત) અવરિ રચી.
દેવચંદ્રગણિ–તેમણે પણ શોભન સ્તુતિ પર સંસ્કૃત ટીકા રચી છે (પ્ર. આગમદય સમિતિ ગ્રંથાંક પ૧). ગુજરાતમાં નવતત્વ ચેપઈ, શત્રુંજય તીર્થ પરિપાટી (સં. ૧૬લ્પ), પૃથ્વીચંદ્રકુમાર રાસ રચેલ છે. (જુઓ મારે “ જેન ગુર્જર કવિઓ ભાગ ૧, પૃ. ૫૭૯ ) આ છેલલા ગ્રંથની પ્રત ઉક્ત મારે ગ્રંથ છપાયે ત્યારે મને જોવા મળી ન હતી, પરંતુ પછી મળતાં તેની પ્રશસ્તિમાં તેની આ સાલ તેમાં છપાયા પ્રમાણે સં. ૧૬૮૬ નથી પણ સં. ૧૬૯૬ છે:–
સાવલીનગરિ રહી ચોમાસિ, સંવત સોલ છનનું ઈ ઉલાસિ; ફાગણ સુદિ એકાદશિ ધારિ, વાર કહું તે હવઈ વિચારિ. સાગર સુત ભગની પતિ પુત્ર, વિયરી સુત વાહન ભખ્ય શત્રુ; તેહની ગતિ જિહાં તેહનું રત્ન, તેહવાર જાણ કવિરત્ત. પુષ્ય નક્ષત્રિ કીધા રાસ, શીલવંતને હું છું દાસ; તપગપતિ ગુરુ ગોયમ સમાન, વિજયદેવસૂરિ યુગહપ્રધાન. તાસ પાટિ પ્રગટયો જિમ ભાણુ, વિજયસિંહસૂરિ ગુણનો જાણ;
વાચક ભાનચંદને સીસ, દેવચંદ પ્રણમેં નિશદીસ. * ૨૪ *
[ શ્રી આત્મારામજી
૧૭૪

Page #1026

શ્રી. મેહનલાલ દલીચંદ દેસાઈ આ દેવચંદ્રના શિષ્ય વિવેકચંદ્ર તેના શિષ્ય તેજચંદ્ર-જિનચંદ્રના શિષ્ય જીવનચંદ્ર સં. ૧૭૫૩ માં જ્ઞાનસાગરકૃત સિદ્ધચક રાસની પ્રત લખી (“જૈન ગૂર્જર કવિઓ” ભાગ ૧, પૃ. ૭૫). આમાંના વિવેકચંદ્ર પિતાને ભાનચંદ્રના શિષ્ય જણાવી સં. ૧૭૦૯ માં ત. વિજયસિંહસૂરિની પાદુકા પ્રતિષ્ઠિત કરી છે. (જુઓ લેખાંક પ૧૪, પ્રાચીન જૈન લેખ સંગ્રહ પૃ. ૩૧૮–૯).
હીરચંદ્રગણિ–સં. ૧૬૯૪ માં સીહીના સંઘ સાથે આબુની યાત્રા કરી તેવો લેખ અપ્રકટ આબૂ પ્રાચીન જૈન લેખ સંદેહમાં નં. ૮૨ ને છે. તેમાં હીરચંદ્રના ગુરુભાઈ કુશલચંદ્રગણિ અને અમરચંદ્રગણિ જણાવેલ છે, અને પરિવારમાં મુનિ દીપ્તિચંદ્ર, રામચંદ્ર, નિચંદ્ર જણાવેલ છે. આ હીરચંદ્રના શિષ્ય રવિચંદ્ર ખંભાતમાં સં. ૧૭૨૨ માં ઉપાસક દશાંગની પ્રતિ લખી (આ. ક. પાલીતાણા.)
આ પૈકી જિનચંદ્રના શિષ્ય જિતચંદ્ર–લબ્ધિચંદ્ર-દેવચંદ્ર-ભવાનીચંદ્રના ગુરુભાઈ સેમચંદે ટંકારીયામાં હંસરત્નકૃત શત્રુંજય-મહાસારની પ્રત સં. ૧૮૩૩ માં લખી (પુરાતત્વ મંદિર, અમદાવાદ.).
રહદ્ધિચંદ્રગણિ–તેમણે મૃગાંકચરિત્ર ( પ્ર, આત્માનંદ સભા ) વિજયદેવસૂરિના સમયમાં રચ્યું કે જે તેમના ગુરુભાઈ ઉદયચંદ્ર સંધિત કર્યું.
સેમચંદ્રગણિ –તેમણે વિવેકવિલાસની પ્રતિ સં. ૧૬૮૫ માં લખી (પી. ૪ પૃ. ૧૧૫) . ભાવચંદ્રગણિ–તે સિદ્ધિચંદ્રના સહેદર હતા. તેના શિષ્ય કનચંદ્રગણિ—કપૂરચંદ્રમયાચંદ્ર--ભક્તિચંદ્ર-ઉદયચંદ્ર-ઉત્તમચંદ્ર-શિવચંદ્ર રાધનપુરમાં સં. ૧૮૭૪ માં તારંગામંડન અજિતનાથ સ્તવન લખ્યું. (ભરુચ ભંડાર)
ભાનચંદ્ર ચરિતામાં મુખ્યત્વે મેગલ દરબારમાં રહી કરેલ કાર્યોની હકીકત આવે છે, તેમાં તેમની પૂર્વાવસ્થા અને અંતિમાવસ્થા–સ્વર્ગવાસ આદિની વાત આવતી નથી. આખું ચરિત ઘણું એતિહાસિક બીનાઓ પૂરી પાડે છે ને હીરભાગ્ય કાવ્ય, વિજય-પ્રશસ્તિ કાવ્ય, હીરસૂરિ રાસ, વિજયતિલકસૂરિ રાસ આદિ ઐતિહાસિક સામગ્રીમાં એક વિશેષ ઉપયોગી સાધન પૂરું પાડે છે.
હાસંબ્દિ મંચ ]
* ૨૪૫ ૨

Page #1027

पारपादान
[ HIGHલક
G
R
Us S T
HA.TU.B. Add
Advocate
૧ ત્રણ પ્રતો
પજજુન્ન કહાપજજુન્ન ચરિયું એટલે પ્રદ્યુમ્ન કથા-પ્રદ્યુમ્ન ચરિત્ર એ નામનું અપભ્રંશ ભાષામાં સુન્દર કાવ્ય સાંપડયું છે. તેના રચનારનું નામ સિંહ કવિ અપનામાં સિદ્ધ કવિ છે. આની એક અપૂર્ણ પ્રત સ્વ. શ્રી મણિલાલ બકોરભાઈ વ્યાસને ગ્રંથસંગ્રહ સને ૧૯૨૬ ના એપ્રિલમાં મુંબઈના શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલયમાં ભરાયેલી આઠમી સાહિત્ય પરિષદના પ્રદર્શનમાં મૂકાયેલ હતું તેમાંથી મેં શેધી કાઢી, તેની અંતિમ પ્રશસ્તિ ખંડિતવ્યસ્ત દશામાં હતી તે લખી લીધી હતી. તે પ્રત સં. ૧૫૩૨ ના આશ્વિન સુકુલ અષ્ટમી શુક્રવારે રામસેણિ ( રામસૈન્ય ) ગઢ-મહાદુર્ગમાં ખલચી સુરતાણ ( ખીલજી સુલતાન ) ગયા ( સુદીન ) રાજ્યમાં તેના વાસી વિપ્ર પંડિત લીધરના પુત્ર પંડિત અંબદેવના પુત્ર...એ લખેલી હતી. પછી મહુવામાં સને ૧૯૩૧ ના અકટોબરમાં જતાં ત્યાંની હસ્તપ્રતોની શોધ કરતાં મુનિ ગુલાબનો પુસ્તક સંગ્રહ શ્રી યશવૃદ્ધિ જૈન બાલાશ્રમમાં હતો તેમાંથી સુભાગ્યે આ કાવ્યની પ્રત સાંપડશે. તે ૧૨૧ પત્રની છે અને સંવત ૧૫૭૯-શાકે ૧૪૪૪ માં કાર્તિક વદ બીજ સોમવારે તોડા નામના ગામમાં સૂર્યસેણિ રાજાના રાજ્યમાં લખાયેલી છે. આ બીજી પ્રતમાં ઉપરની પહેલી પ્રતની છેવટે જે સંસ્કૃત અને અપભ્રંશ ભાષામાં કવિની પ્રશસ્તિ છે તે દુર્ભાગ્યે લિપિબદ્ધ કરવામાં આવી નથી, તેથી પહેલી પ્રતની ખંડિત પ્રશસ્તિ ખંડિતજ રહી છે. રવ૦ મ. બ. વ્યાસને સંગ્રહ સાહિત્યપ્રિય સુરતવાસી ઝવેરી જીવણલાલ સાકરચંદે ખરીદેલ છે તે તેમાં આ કાવ્યની ઉક્ત પ્રત હવા સંભવ છે. સુરતમાંથી કેાઈ કાઢી મોકલાવે તેમ નથી એટલે તે આ લેખ લખતી વખતે ઉપલબ્ધ નથી, જ્યારે બીજી પ્રત મારી સામે મોજૂદ છે. આ લેખ લગભગ લખાઈ ગયા પછી મુંબઈના શ્રી ઐલક પન્નાલાલ દિ. જૈન સરસ્વતી ભવનમાં સાક્ષર શ્રી નાથુરામ પ્રેમીધારા તપાસ કરાવતાં ૧૦૪ પત્રની અશુદ્ધ પણ સુંદર અક્ષરમાં તાજી એટલે “ સં. ૧૯૮૯ વર્ષે ચૈત્ર શુકલા પંચમી
૧ રામસેણ-રામસૈન્ય એક તાંબર તીર્થ પણ છે. તે સંબંધી વાંચે સાહિત્યરસિક ઇતિહાસન મુનિશ્રી કલ્યાણવિજયજીને લેખ નામે “જૈનતીર્થ ભીમપલ્લી અને રામસૈન્ય” જેનયુગ માસિક ભાદ્રપદથી કાર્તક સં. ૧૯૮૫-૮૬ ના અંક.
ર માંડવગઢ-માંડુને ખીલજી ગયાસુદ્દીન કે જેણે સં. ૧૫ર ૫ થી ૧૫૫૬ સુધી રાજ્ય કર્યું. જુઓ ટિ. પૃ.૪૫૯ ૫. ૪૮૧ મારો જેન સાહિત્યને સંક્ષિપ્ત ઈતિહાસ.' ૨૪૬ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #1028

શ્રી. માહનલાલ દલીચંદ દેશાઇ
સેામવાસરે લિખિત છાસ્તૂરામ જૈન જૈસવાલ પાલમગ્રામનિવાસી સૂબા દેહલી ' એ પ્રમાણેની નં. ૩૦૭૭ જ ૧૫૭ કની પ્રાપ્ત થઈ તેમાં છેવટે ‘કૃતિ પ્રદ્યુમ્નરિત્ર સિદ્ધ તથા સિંજ્યું: નૃત સમાપ્તમ્ । ’ એમ લખ્યું છે તે પરથી કવિનાં નામ સિદ્ધ અને સિંહ તે હતાં એમ સ્પષ્ટ જણાય છે, આમાં પણ દુર્ભાગ્યે ઉપરની પહેલી પ્રતની છેલ્લી પ્રશસ્તિ નથી.
૨ મગળાચર્ણ
કવિ પ્રથમ સધિમાં મંગલાચરણ, ચરિત્રનાયક પ્રદ્યુમ્ન જેમના તીર્થાધિપત્યમાં થયા છે તે બાવીશમા તીર્થંકર શ્રી નેમિનાથની સ્તુતિરૂપે આ પ્રમાણે કરે છે:--
લમ-રૂમ-ગમ-બિયદો, તિદુબળ-તિરુદ્દો, વિવહિય-જમ્પ- દો थुइ करमि ससत्तिए, अइणिरुभत्तिए, हरिकुलगयण ससंकहो ||
—ક્ષમા, દમ, યમના ભંડાર, ત્રિભુવનના તિલક, કર્મરૂપી કલંકને દૂર કર્યુ છે જેણે એવા, હરિકુલ-હરિવંશરૂપી ગગનમાં ચંદ્ર( નેમિનાથ )ની સ્તુતિ સ્વતિથી અને અતિ વિશેષ ભક્તિથ કરું છું. [ તે તેમિ જિનેશ્વરને પ્રણમીને તેમનાં વિશેષણ આપે છે. ]
पणवेपणु मिजिणेसरहो, भव्वयण-कमल-सरणेसर हो મવત૪-૩Çજળ--વાળદ્દો, સુમસર-પસર-વિનિવારનો જન્મદ-વિવવવ-વહુંનળો, મચ-વળ-તપનો મુવળત્તય-પડિય-સાલઠ્ઠો, ઇમેચ-ઝીવ-સાસળદ્દો વેિવ-નિમોર્—ભિરંનળો, શિવ-સિf-પુર્વાષિ-મળાંનળદો પર્-સમય-મળિય-ય-સચમદ્દો, દમ-મ-નુંચ«ચત્તચમો महिसेसि दसिय सुप्पहहो, मरगयमणिगणकरसुप्पहहो માળાવમાળ-સમમાવળો, બળવન્ય-મંલિય-માત્રળઢો અચવંતો સંતદ્દો પાવળદ્દો, સસય-મુ-સંવચ-પાવળહો । घत्ता - भुवणत्तयसारहो णिज्जियमारहो अवहेरिय- घरदंदह)
उज्जलगिरि - सिद्धहो णाणसमिद्धहो दयवेल्लिहि कलकंदहो
॥ ? |
—તમિ જિનેશ્વરને પ્રણામ કરીને–( તે જિનેશ્ર્વર ક્રવા છે ?) જે ભવ્યજનરૂપી કમલ પંક્તિને સૂર્યરૂપ છે, ભવરૂપી વૃક્ષને મૂલમાંથી ઉખેડનાર હાથીરૂપ છે, કામદેવના પ્રસારને રેશકનાર છે, આઠ કર્મારૂપી વૃક્ષને તાડનાર છે, મદરૂપી વાદળને દૂર કરનાર છે, ત્રણે ભુવનમાં શાસન જેણે પ્રકટ કર્યું છે, છએ · પ્રકારના જીવના આશ્વાસનરૂપ હૈં, નિરપેક્ષ, નિર્માહ અને નિરંજન છે, શિવલક્ષ્મીરૂપ સ્ત્રીનુ મનર્જન કરનાર છે, પરમતમાં કથેલાનયાને સમન્વય કરનાર, જેના ચરણકમલમાં શતમખ એવા ઇંદ્ર નમેલા છે એવા, મરકત ણુના સમૂહના કિરણથી વિશેષ પ્રભાવતા, માન-અપમાનમાં . સમ ભાવનાવાળા, સદાદિત ભવનવાસી ઇંદ્રોવડે નમસ્કૃત, ભગવત, સંત, પાવન કરનાર, શાશ્વત સુખ
શતાબ્દિ પ્રચ..
* ૨૪૭ *

Page #1029

કુમારપાલના સમયનું એક અપભ્રંશ કાવ્ય સંપદને પ્રાપ્ત કરાવનાર, ભુવનત્રયના સાર, કામદેવને જીતનાર, ગૃહસ્થાશ્રમના મહની અવગણના કરનાર, ઉજજવલ (ગિરનાર) પર સિદ્ધિ પામનાર, શાને કરી સમૃદ્ધ અને દયારૂપી વેલીના કંદરૂપ છે.
આ મંગલાચરણનું કાવ્ય એ એક કાવ્યચમત્કૃતિને નમૂનો છે. એવા નમૂના પ્રસિદ્ધ પુષ્પદંત કવિ પોતાના મહાપુરાણ અને યશોધર ચરિતમાં પૂરાં પાડે છે–દા. ત.
सुपरिक्खिय रक्खियभूयतणुं, पंचसयधणुण्णयदिव्वतणु पयडियसासयपयणयरवहं, परसमयभणियदुण्णयरवहं ॥
મંગલાચરણ-મહાપુરાણ આ કવિએ પુષ્પદન્તના ઉત કાવ્યો જોયાં–અભ્યાસ્યાં હોવાં જોઈએ એ નક્કી લાગે છે. ( ૧ ) પુષ્પદન્તનો સમય સં. ૧૦૨૨ આસપાસ છે તેથી તે આપણા કવિને પુરવર્તે છે. (૨) ઉપરના મહાપુરાણના ટાંકેલ મંગલાચરણમાં પરસમયમનિટુoળયરવટું એ સામાસિક શબ્દ જે જ સામાસિક શબ્દ આપણા કવિને ઉપર્યુકત મંગલાચરણમાં વરસમયમળિયા અમદદો છે. વળી તેની સામે આપણા કવિએ વાપરેલ રમ-ક્રમનુચત્ર–કચચમ એ સામાસિક શબ્દ પુષ્પદન્ત પિતાની યશોધર ચરિતન મંગલાચરણમાં વાપરેલ વરનgયત્ર-ચકચમની આબાદ નકલ છે.
- પુષ્પદને પિતાના પૂર્વવત્ત કવિઓ વગેરેનો ઉલ્લેખ કર્યો છે તે પ્રમાણે આપણા કવિએ પિતાની પહેલાના કેઈ પણ કવિનો ઉલ્લેખ કર્યો નથી; કર્યો હત તો પુષ્પદન્તનો અવશ્ય કરત. ૩ સરસ્વતી પ્રત્યે વયાચના
गय-दुरिय-रिणं तइ-लोय-इणं भवभयहरणं णिज्जियकरणं, सुहफलतरुहं वंदिवि अरुहं पुणु सत्थमई कलहंसगई, वरवण्णपया मणिधरिविसया पयपाणिसुहा तोसियविवुहा, सग्गंगिणिया बहुभंगिणिया पुवाहरणा सुविसुद्धमणा । सुयवरवरणी णयगुणणयणी कइयणजणणी, तंदुविहणणी मेहाजणणी सुयसयकरणी घर-पुर-पवरे गामे णयरे णिवविउससहे सुयझाणवहे सरसइ सुसरा महु होउ वरा ।
इम वज्जरइ छुडु सिद्धकई हयचोरभए णिसिभरिविगए पहरद्धिट्ठिए चिंतंतु हिए ॥ घत्ता ॥ जा सुत्तउ अच्छइ ता तहि पिच्छइ णारि एक्कु मणहारिणिया ।
सिय-वत्थ णियत्थिय कंजयहत्थिय अक्खसुत्तसुयधारिणिया ॥२॥
—એ જિનેશ્વર કે જેમણે દુરિતરૂપી કરજ ફેડી નાંખ્યું છે, જે ત્રણ લોકના સ્વામી છે, જે ભવરૂપી ભયના હરનાર, ઇંદ્રિયના જીતનાર છે, જે સુખરૂપી ફલના વૃક્ષ છે, એ અહંતને વંદીને પુનઃ સરસ્વતીની સ્તુતિ કરું છું. તે શાસ્ત્રમયી, કલહંસગતિ, વર વર્ણપદા છે, તેમજ સ્ફટિક, મણિ જેવા તેના વિષય છે, જેના પગ અને હાથ શુભ છે, જેથી પંડિત તુષ્ટ રહે છે, જે સ્વર્ગાગિની છે, * ૨૪૮ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #1030

શ્રી. મેહનલાલ દલીચંદ દેસાઈ બહુ ભંગિવાળી છે, જેનાં આભૂષણે પૂર્વો છે અને જે સુવિશુદ્ધ મનવાળી છે, જેનાં વચનો ઉત્તમ મૃત છે, નય જેની આંખો અને ગુણ છે, તંદ્રાને નાશ કરનારી, બુદ્ધિની ઉત્પાદક, સેંકડો સુખ આપનારી છે, ઘર, નગરની પાળ, ગામ, નગરમાં નૃપ વિદ્વાનોની સભામાં શ્રતધ્યાનને વહનારી છે. એ સુસ્વરવાળી સરસ્વતી મને વર-પ્રસન્ન થાઓ. આમ સિદ્ધકવિ જે વખતે ચોરનો ભય નાશ પામ્યો છે અને રાત્રિનો ભાર ચાલી ગયો છે તે વખતે અર્ધ પ્રહર બાકી હતો ત્યારે (મોટે મળસ્કે ) હૃદયમાં ચિંતવે છે. જયારે તે સૂતો છે ત્યારે તે એક મનહારિણી સ્ત્રીને જુએ છે. તેણે વેત વસ્ત્ર પહેર્યા છે, હાથમાં કમલ રહેલું છે, અક્ષસૂત્ર અને શ્રુત-પુસ્તકને ધારણ કરેલાં છે. ૪ સરસ્વતી પ્રસન્ન થઈ
सा चवेइ सिविणंति तक्खणे । ' काइ सिद्ध चितवहि णियमणे ।' तं सुणेवि कइ सिद्ध जंपए । 'माए मज्झु णिरु हियउ कंपए । कव्वबुद्धि चिंतंतु लज्ज उ । तक्कछंद-लक्खण-विवजिउ । णवि समासु णवि विहत्ति कारउ । संधि-सुत्त-गंथह असारउ । कव्वु कोवि ण कयावि दिट्ठउ । महु णिघंटु केणवि ण सिट्ठउ । तेण वहिणि चिंतंतु अच्छमि । खुज्जुहो वि तालह लुयंछमि ।। अंधुहो वि णवणट्ट पेच्छिरो । गेय सुणणि बहिरो वि इंछिरो।'
तं सुणे वि जाजइ महासई । णिसुणि सिद्ध जंपइ सरासई ॥ धत्ता-आलसु संकेल्लहि हियउ म मेल्लहि, मज्झु वयणु एउ दिड्दु धरहि । - દુર મુનિવર મિ વિયે, વુ તુદુ જf ૩
–તક્ષણે સ્વપ્નમાં તેણુ વદે છેઃ “હે સિદ્ધ! તારા મનમાં શું ચિંતવે છે?” આ સાંભળી કવિ સિદ્ધ બેલે છે: “માતા ! મારું હૃદય અતિશય કરે છે. કાવ્યબુદ્ધિનો વિચાર કરતાં લજજા આવે છે, (કારણ કેતર્ક, છંદ, વ્યાકરણથી રહિત છું, સમાસ, વિભક્તિ અને કારક નથી (આવડતાં) તેમ સંધિ, સૂત્ર, ગ્રંથ મને અસાર છે એટલે તે વગર હું છું, કોઈ પણ કાવ્ય મેં કદાપિ જોયું નથી, * આ સરસ્વતીની સ્તુતિ એક સંસ્કૃત લેકથી ૧૧ મી સંધિ પછી કર્તાએ કરી છે –
या साश्वेतविभूषणांगरुचिरा श्वेतांशुकैः शोभिता. या पद्मासनसंस्थिता शुभतमा ज्ञानप्रमोदप्रदा । या वृंदारकवृंदवंदितपदा विद्वज्जनानां प्रिया,
सा मे काव्यकथाप्रथाश्रितवतो वाणी प्रसन्ना भवेत् ॥ –જે વેત વિભૂષણ અંગે ધરીને સુંદર છે, વેત વસ્ત્રોથી શોભિત છે, પાસને બેઠેલી, ઉત્તમોત્તમ અને જ્ઞાનનો આનંદ આપનારી છે, દેવસમૂહથી જેનાં ચરણ વંદિત થયાં છે. વિજજનેની જે વહાલી છે તે સરસ્વતી કાવ્યકથાની પ્રથાને આશ્રય કરનાર એવા મને પ્રસન્ન થાઓ.
શતાબ્દિ મંથ ] .
* ૨૪૯ *

Page #1031

કુમારપાલના સમયનું એક અપભ્રંશ કાવ્ય
મને નિધ ટુ-કાશ કાઇએ શીખવ્યા નથી, અંધ હોઇ નવાં નવાં નૃત્યો જોવા ઇચ્છું છું, બહેરા છતાં ગીતા સાંભળવા ચાહું છું, તે! હે મહાસત ! મારું આ સાંભળ.' સિદ્ધનુ આ સાંભળી સરસ્વતી કહે છે: ‘ આળસને સંકલી લે, હૃદયને તજી ન દે–ધૈ ધર, આ મારુ વચન દઢપણે ધાર `કે હું મુનિવરના વેશમાં વિશેષપણે જે કહીશ તે કાઇ કાવ્ય તું કરજે.'
આમ કવિ પોતે સરસ્વતીનાં સાક્ષાત્ દર્શન સ્વપ્નમાં કરી તેને વર પ્રાપ્ત કરે છે. ૫ કવિના ગુરુ
ता मलधारिदेउ मुणिपुंगमु । णं पञ्चक्खु धम्मु उवसमु दमु । माहउचंदु आसि सुपसिद्धउ । जो खम - दम - जम - णियम समिद्धउ । तासु सीसु तव - तेय - दिवायरु । वय-तव-नियम - सील - रयणायरु | तक्क - लहरि - झंकोलिय - परम उ । वर- वायरण - पवर - पसरिय-पउ । जासु भुंवण दूरंतरु वंकिवि । ठिउ पच्छण्णु मयणु आसंकिवि । अमयचंदु णामेण भडारउ । सो विहरंतु पत्तु वुहसारउ । सरि-सर-णंदण--वण-संछणउ । मढ - विहार - जिणभण्वण-रवण्णउ । भणवाडउ णा पट्टणु । अरिणरणाह- सेण - दलवट्टणु जो भुंइ अरिणखयकालहो । रणधोरियहो सुयहो बल्लाहो । जासु भिच्चु दुज्जण-मणसलणु । खत्तिउ गुहिलउत्तु जहिं भुल्ल । तर्हि संपत्तु मुणीसरु जावहिं । भव्वु लोउ आनंदिउ तावहिं ॥ घत्ता । नियगुण अपसंसिवि मुणिहि णमंसिवि जो लोएहिं अदुगंछियउ । णय - विजय --समिद्धइ पुणु कइ सिद्धइ सो जइवरु आउँछियउ
11 2 11
—ત્યારે મલધારી દેવ પદવીવાલા મુનિપુંગવ માધવચંદ્ર સુપ્રસિદ્ધ હતા કે જે પ્રત્યક્ષ ધર્મો, ઉપશમ અને દમની મૂર્તિરૂપ હતા, અને ક્ષમ, ક્રમ, યમ, નિયમથી સમૃદ્ધ હતા. તેમના શિષ્ય તપતેજથી સૂ नेत्रा, व्रत, तय, नियम, शीसना समुद्र मेवा, ३यी बडेरथी भेगे परमतने उगाया छे, उत्तम
* આ વાતની પુષ્ટિ ૧૩ મી સંધિ પછી એક સંસ્કૃત શાર્દૂલમાં કર્તાએ કરી છે કેઃ~~
छंदोऽलंकृतिलक्षणं न पठितं नाऽश्रावि तर्कागमो, जातं हंत न कर्णगोचरचरं साहित्यनामाऽपि च । सिंहः सत्कविप्रणीः समभवत् प्राप्य प्रसादं परं, वाग्देव्याः सुकवित्वजातयशसा मान्यो मनस्विप्रियः ॥
---છંદ, અલંકાર, વ્યાકરણુ ભણ્યા નથી, તર્કશાસ્ત્ર સાંભળ્યું નથી, તેમ સાહિત્યનું નામ પણ કગાચર થયુ' નથી ( છતાં ) વાગ્યેવી-સરસ્વતીને ઉત્તમ પ્રસાદ પામીને સિંહ સકવિએમાં અગ્રણી, સુકવિપણે પ્રસિદ્ધ થયેલાએમાં માન્ય, શાણાઓને પ્રિય થયા.
२५० *

[ શ્રી આત્મારામજી

Page #1032

શ્રી. મોહનલાલ દલીચંદ દેસાઈ
વ્યાકરણથી જેના શબ્દો પ્રસરેલા છે, જેના ભુવનમાં મદન દૂરંતરે વાંકે રહી આશંકાવાળા થઈ પ્રચ્છન્ન રહ્યો છે એટલે જેના માર્ગમાં કામદેવ આવી શકતા નથી એવા અમૃતચંદ્ર નામના ભટ્ટારક, અને વિદ્વાનોમાં શ્રેષ્ઠ વિહરતા વિહરતા આવી પહોંચ્યા.
નદી, સરોવર, નંદનવનથી આચ્છાદિત, મઠ, વિહાર, જિનમંદિરથી રમણીય એવું બંભણવાડે નામનું પટ્ટણ-શહેર છે કે જે શત્રુરાજાના સૈન્ય-સમૂહને નષ્ટ કરનારું છે, જેને અરાજનો ( શત્રુજનનો )
શ્ય કરનારા કાળ જેવો અને રણધારી(રણધીર)નો પુત્ર બલ્લાલ ભોગવે છે. તેના બૃત્ય-માંડલિક દુર્જનોના મનને શલ્યરૂ૫ એવો ગોહિલપુત્ર-ગુહિલેત ( ગેહિલવંશીય ) ક્ષત્રી નામે ભુલ્લણ છે. (આવા સમર્થ રાજા બલ્લાલના માંડલિક ભુલ્લના રાજ્યમાં બંભણવાડામાં) જ્યારે તે મુનીશ્વર પધાર્યા ત્યારે ભવ્યલોક આનંદ પામ્યા.
પિતાના ગુણની પ્રશંસા કર્યા વગર, જે મુનિ કે જેની લકદ્વારા દુગંછા થતી નથી તેને નમસ્કાર કરીને નય-વિનયથી સમૃદ્ધ એવા કવિ સિદધે તે યતિવયન-અમૃતચંદ્રનો સત્કાર કર્યો.* (નીચેની વાણીવડે )
“અહો વો મેસ૨ ૩ જુદાળા તા-જામ-સી–-નિદાળ | सुविणंतरु जो मइ कल्लि दिछ । सो हउ मणि मण्णमि अइ विसिठु। तुम्हागमणे जाणियउ अज्जु ।' ता मुणिणा जंपिउ अइमणोज्जु । ‘णाणाविह-कोऊहलइ भरिउ । तु हु तुरिउ करइ पज्जुण्ण-चरिउ ।' ता सिद्ध भणइ ' महु गरुव संक । दुजणह ण छुट्टइ रविमयंक । तहि पुण अम्हारिसु कवण मत्त । ण मुणइ जि कयाइ कइत्तवत्त । કુરિસ્ટરિક શુદિ–ારૂ–ાવળ–ત્રી / પર–છિ–fજાજિ-નખતી ! સુવા–ર–પૂરિ-સાપ | કુગીર્દૂ-ટુ-ફુન્નrag |
जे वयणि चउम्मुह किण्हचित्त । दसणि ण रुह अवयरिय-मत्ति ॥ घत्ता । दुजण गुण झंपिरु दोस पयंपिरु सुयणसहावें सच्छमई।
पच्छण्ण मझत्थहं करमि पसत्थहं गुणदोसहं जं णिउणमई ॥ ५ ॥ આ અમૃતચંદ્ર માટે વિશેષમાં છેવટની પ્રશસ્તિમાં કર્તાએ જણાવ્યું છે કે –
T-વાદ્ય-વાય-૩૫-ઇકુ, કુઢિનો પશ્વરવુધમ્ | सो जयउ महामुणि अमियचंदु, जो भव्वनिवहकइरवह चंदु ।
मलधारिदेव-पय-पोम-भसल, जंगम सरसइ सव्वत्थकुसलु । । –જે પરવાદીઓના વાદે કરવામાં ક્ષમ-શક્તિમાન છે, અને જે ભુતકેવલીના ધર્મની રક્ષા કરવામાં યોગ્ય છે, જે ભવ્યના સમુહરૂપી કમલને ચંદ્ર સમાન છે જે માલધારિદેવના ચરણકમલમાં રમત ભ્રમરરૂપ છે, જે જંગમ સરસ્વતી સમ સર્વ અર્થમાં કુશલ છે તે મહામુનિ અમૃતચંદ્રને જય હે ! શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
- ૨૫૧ *

Page #1033

કુમારપાલના સમયનુ એક અપભ્રંશ કાવ્ય
—મહા અહેા પરમેશ્વર ! બુધામાં પ્રધાન ! તપ-નિયમ-શીલ-સંયમના નિધાન ! સ્વપ્નાંતરે જે મે કાલે દીઠું તે હું મનમાં અતિ વિશિષ્ટ માનુ છું; પના આગમનથી તે મે જાણી લીધું. ત્યારે તે મુનિ અતિ મનેાજ્ઞ-સુંદર ખેાલ્યાઃ તું વરત નાના પ્રકારના કૈાતુહલથી ભરેલું એવું પ્રદ્યુમ્નરિત રચ.' ત્યારે સિદ્ધ કહે છેઃ મને મેટી શંકા છે. દુતાથી સૂર્ય-ચંદ્ર પણ છૂટી શકતા નથી તે। પછી અમે કે જે કદાપિ કવિત્વની વાત જાણતા નથી, એવા અમારા જેવા કાણુ માત્ર ? દુના સર્પ જેવા છે, તેઓની આંખા કુટિલ છે, તેમની ગતિ, ગમનલીલા પણ કુટિલ–વાંકી છે, પશ્ત્રિોને જોવાની અને ખજાને ડસવાની ટેવવાળા છે, તેમને આત્મા સદાય દુર્વાંચનરૂપી ઝેરથી પૂરિત હોય છે, તેમની જીભ ખરાબ છે, દુષ્ટ-દુર્જન સર્પ છે. ( આ વિશેષણા દુન અને સર્પ એ બંનેને લાગુ પડે છે ( વળી દુતા ) વચનમાં ચાર મેઢાવાળા અને ચિત્તમાં કાળા, દેખવામાં રદ્ર અને મતિમાં ભ્રષ્ટ હાય છે. ( હા ! ) દુતા ( અન્યના ) ગુરુને ઢાંકે છે, દબાવે છે તે દોષને જણાવે છે, જ્યારે સુજને સ્વભાવે સ્વચ્છ મતિવાળા હેાય છે. હું પ્રચ્છન્નપણે મધ્યસ્થ રહીને નિપુણતિ જેમ કરે તેમ ગુણ
દોષને પ્રશસ્ત કરીશ.
૬ વિના માતાપિતા અને કથાના ઉપક્રમ
पुण पंपाइय-देवण - णंदणु, भवियणजणमणणयणानंदणु । बुह्यण-जणपथ-पंकयछप्पर, भणइ सिध्धु पणमिय परमप्पड़ । विलगिरिहि जिहय भवकंदहो, समवसरणु सिरि वीर जिनिंदहो । णरवर खयरामरसमवाए, गणहरु पुच्छिउ सेणियराऐं । मयरद्धयहो त्रिणिज्जिय मारहो, कहहि चरिउ पज्जुण्णकुमार हो
तं णि सुणेविणु भणइ गणीस, णिसुइण सेणिउ मगहणरेसरु ||
—પુન: ૧૫ પાય માતા અને દેવણ પિતાના પુત્ર, વિજનેનાં મન અને નયનને આનંદ આપનાર, મુધજનાનાં ચરણુકમલે માં ભ્રમર એવા સિદ્ધ (કવિ) પરમાત્માને પ્રણમીતે કહે છે. વિપુલગિરિ પર જેમણે ભત્રકદને નાશ કર્યાં છે એવા શ્રી વીર નેિત્ર સમવસર્યાં ત્યારે ઘણા માણસા, ખેચર અને અમરથી સંયુક્ત એવા શ્રેણિકરાયે ગગુધરને પૂછ્યુ · મકરધ્વજ અને કામદેવને ત્યેા છે એવા પ્રદ્યુમ્નકુમારનું ચરિત કહેા. ' તે સાંભળી ગણધર કહે છે અને મગધનરેશ્વર શ્રેણિક સાંભળે છે, ૭ કથા અને આત્મપ્રશંસા
આ પછી કથા શરૂ થાય છે. તેનું ગ્રંથપ્રમાણ ૩૫૦૦ છે. તે ૧૫ સધિમાં વહેંચાયેલ છે. તેને વયક્રિયધમથામમોલા-જેમાં ધમ, અર્થ, કામ અને મેાક્ષ પ્રકટ થયાં છે એવી દરેક સંધિને અંતે પોતે જણાવે છે. ૩, ૪, ૬, ૭, ૮ સુધીનાં નામ અનુક્રમે પન્નુન્નમારાવદ્રળ, અગ્નિ
૧ મહુવાની પ્રતના હાંસીઆમાં પ્પા તે માતા ને દેવણ તે પિતા એમ જણાવ્યું છે, પણ રહષ્ણુને પેતે પુત્ર હતા એમ અન્યત્ર ઘણે સ્થળે પોતે જણાવ્યું છે તેથી દેવણ તે રહણનું બીજું નામ હશે.
*૨૫૨*
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #1034

શ્રી. મોહનલાલ દલીચંદ દેશાઈ भूयमरुभूयसम्मवणणं, महुकइडिह-कहंतरं, कणयपहावहरणं, पज्जुन्नविजालाभवण्णणं, कुमारविजालाभ माताभिलाषवण्णणं, अने १० भाया 33 १५ भी सुवानी संधिमा नाम मनु भाणुकण्ण-माणभंगो, सञ्चहामादेवी-माणभंगो, पज्जुण-वासुएव-संगामो, पज्जुण्णवासुएव-बलभद्द-मेलावउ, रूविणि- कण्णाहरणं, भने पज्जुण-संबु-भाणु-अणिरुद्ध-णिव्वाणगमनं आयां छ. કેટલીક સંધિને અંતે એક એક સંસ્કૃત લોક મૂકી પિતાનાં વખાણ કર્યા છે.
यत्काव्यं चतुराननाऽब्जनिरतं सत्पद्यदानत्वकं, स्वैरं भ्राम्यति भूमिभागमखिलं कुर्वन् वलक्षं क्षणात् । तेनेदं प्रकृतं चरित्रमसमं सिद्धेन नाम्ना परं
प्रद्युम्नस्य सुतस्य कर्णसुखदं श्रीपूर्वदेवद्विषः ।। –જેનું સારાં પદ્યવાળું ચતુરાના મુખે ચઢેલું ( અથવા ચતુર્મુખ સ્વંભૂ કવિના–હરિવંશ પુરાણ કાવ્યરૂપી-કમલમાંથી નીકળેલું) કાવ્ય અખિલ પૃથ્વીને એકદમ વેત કરતું સ્વેચ્છાએ ભમે છે એટલે કે જેના કાવ્યની સર્વત્ર વિખ્યાતિ થઇ છે તે અપરનામ સિધે આ શ્રીકૃષ્ણના પુત્ર પ્રદ્યુમ્નનું કર્ણને આનંદ આપનારું આ પ્રસ્તુત મેટું ચરિત્ર ( બનાવ્યું )
[ આ પરથી અને નીચે મૂકેલ દશમી સંધિ પછીના લેક પરથી જણાય છે કે આ કવિએ આ કાવ્યની પહેલાં વિષ્ણુ સંબંધી બીજું નાનું સુપ્રસિદ્ધ કાવ્ય બનાવ્યું હતું. ] નવમી સંધિને અંતે
सारासारविचारचारुधिषणः सद्धीमतामग्रणीजर्जातः सत्कविरत्र सर्वविदुषां वैदुष्यसंपादकः । येनेदं चरितं प्रगल्भमनसा शांतः-प्रमोदप्रदं,
प्रद्युम्नस्य कृतं कृतीकृतवतां जीयात् स सिंह क्षितौ ॥ -સારાસાર વિચાર કરવામાં સુંદર બુદ્ધિવાળ, ઊંચા વિદ્વાનોમાં અગ્રણી, સર્વ વિદ્વાનોની વિદ્વત્તા સંપાદક એવો જે સત્કવિ થયો, અને જેણે શાંતરસનું આનંદપ્રદ એવું આ પ્રદ્યુમ્નનું ચરિત પ્રગલ્મ મનવડે રચ્યું તે કૃતાર્થમાં કૃતાર્થ એવો સિહ પૃથ્વી પર જીવન્ત રહો. દશમી સંધિને અંતે—
विष्णोः स्तोकचरित्रसूक्तिवशतः कीर्तिः कवेः सांप्रतं, श्रीसिंहस्य भुवस्तले सुभगवत्संभ्रम्यतेऽहर्निशं । ग्रामाऽराममटंबपत्तनवनक्ष्माभूक्षमाभृत्सरिः, निःशेष सममेव शुक्लम सकृत् श्रीकुर्वतीदं जगत् ॥
શતાબ્દિ ગ્રંથ ]
*२५3*

Page #1035

કુમારપાલના સમયનું એક અપભ્રંશ કાવ્ય –વિષ્ણુ (કૃષ્ણ)ના નાના ચરિત્રની સૂક્તિને લીધે શ્રી સિંહની કીર્તિ સાંપ્રતકાલે અહર્નિશ સુભગપણે ભુવનતલે ભમે છે. તે કાતિએ ગામ, આરામ, મટુંબ, તેમજ પાન, વન, પર્વત, નદીમાં ભટકીને સમસ્ત જગતને અનેક વખત સરખી રીતે શુકલ કરી નાંખ્યું. ચૌદમી સંધિને અંતે—
साहाय्यं समवाप्य नात्र सुकवेः प्रद्युम्नकाव्यस्य यः, कर्ताऽभूद् भवभेदनकचतुरः श्रीसिंहनामा शमी । साम्यं तस्य कवित्वगर्वसहितः को नाम जातोऽवनौ ?
श्रीमज्जैनमतप्रणीतसुपथे सार्थः प्रवृत्तेः क्षमः ॥ –કોઈ સુકવિની સહાય મેળવ્યા વગર પ્રદ્યુમ્ન કાવ્યને જે કર્તા તે ભવના ભેદ ઉકેલવામાં એકલે ચતુર એવો શમવાન શ્રી સિંહનામનો થયો. તેની બરાબરી કરે એવો કવિત્વના ગર્વવાળે અને શ્રીમદ્દ જૈનમતમાં પ્રણીત કરેલા સુમાર્ગમાં સાર્થક પ્રવૃત્તિ કરનાર એ કો થયો છે ? ( કોઈ નહિ) અંતિમ ખંડિત પ્રશસ્તિ નીચે પ્રમાણે છે –
कृतं कल्मषवृक्षस्य शास्त्रं शस्त्रं सुधीमता । सिंहेन सिंहभूतेन पात्रासामजभंजनं (?) ॥ १ ॥ काम्यस्य काम्यं कमनीयवृत्तवृत्तं कृतं कीर्त्तिमता कवीनां । भव्येन सिंहेन कवित्वभाजां, लाभाय......सदैव कीर्तिः ॥ २ ॥ सव्वण्हु सव्वदंसी भव..................रस्समारो सव्वाणं भव्वयाणं सवणमणहरो सव्वलोयाण सामी । सव्वे सुवच्छरु.........
.........सव्वयालं जओसो । जं देवं देवदेवं अइसयसहिदं अंगदाराति हतं सिद्धं सिद्धी हत्थकालमलर............. ।
......................विवुहरमणं खिज देदीयमाणं वाएसीए पवित्तं विजय...तं विरय हि सुइरं णाणलाहं वदंत ।। घत्ता । जइइ हीणाहिउ, काइंमि साहिउ, अमुणिय सत्थ-परंपरइ ।
..................वाएसरि भव्वायरइं ॥ ३ ॥ दुवइ-जा णिरु सत्तहंग-जिणवयण-विनिग्गय दुह-विणासणी ।
होउ प्रसन्न....उज्जुण सुहपरि इयरण-कुमइ-णासणी ॥ छ ।
* २५४ *
[ श्री मात्भाराभर

Page #1036

શ્રી. મેહનલાલ દલીચંદ દેસાઈ
આ પછી ઘર વાદ્યથી-લુહજુ સુધીની ત્રણ પંકિત અમૃતચંદ્ર મુનિ માટે છે તે અગાઉ પૃ. ૨૫૧ ની ‘કુટનોટમાં આપી છે. ૮ કવિના પિતા-માતા
પછી કવિ સ્વપિતા સંબંધી જણાવે છે. જો કે અગાઉ સ્વ-પિતાનું નામ દેવણ આપેલું છે, તે પણ પોતે અનેક સંધિઓની અંતે “ યુદ વ શીદ વિરબાઈ –એટલે “ બુધ પંડિત રહણના સુત કવિ સિંહવિરચિત ' અમુક સંધિ સમાપ્ત એમ જણાવે છે તેથી રહણ પંડિતની પિતે પુત્ર છે એ સ્પષ્ટ છે, અને વિશેષમાં ઉક્ત પ્રશસ્તિમાં એમ કહે છે કે –
तह पय-रउ णिरु उवम मइयमाणु, गुजर-कुल-नह-उज्जोय-भाणु ।
जो उहयपवरवाणीविलासु, एहविह विउसहो रल्हणासु ।।
તેના (અમૃતચંદ્ર મુનિના) પદની રજ, નિરૂપમમતિવાળા ગૂર્જર કુલરૂપી આકાશમાં ઉદ્યોતિત સૂર્ય જેવા, ઉભય ઉત્તમવાણું(સંસ્કૃત અને પ્રાકૃત ના વિલાસી એવા પ્રકારના વિદ્વાન રહણ હતા. (એટલે દેવણ એ રહણનું બીજું નામ જણાય છે. )
___ तहो पणइणि जिणमइ सुद्धसील, सम्मत्तवंति णं धम्मलील ।
कइ सीह ताहि गभंतरंमि, संभविउ कमलु जिह सुरसरंमि ॥ તેની સ્ત્રી જિનધર્મમાં બુદ્ધિવાળી, શુદ્ધ શીલવાળી, સમ્યકૃત્વવાળી ધર્મલીલાવાળી હતી, તેના ગર્ભની અંદર જેમ ગંગામાં કમલ સંભવે તેમ કવિ સિંહ ઉત્પન્ન થયે. ( જેણીનું નામ પંપાઇય હતું એમ અગાઉ કહેવાઈ ગયું છે. ) ૯ કવિના ભાઇઓ પિતાને ત્રણ ભાઈઓ પણ હતા તે પણ પછી તુરતમાં જણાવે છે.
जणवच्छलु सज्जण-जणिय-हरिसु, सुइवंतु तिवि हवइ राय-सरिसु ! उप्पण्णु सहोयरु तासु अवरु, नामेण सुहंकर गुणहं पवरु ।
साहारण लघु वउ तासु जाउ, धम्माणुरत्तु अइ दिव्वकाउ । –લેકવત્સલ, સજજનને હર્ષ ઉપજાવનાર, કૃતવંત, ( “ તિવિહવઈ ” એ સમજાતું નથી, તેમાં એક ભાઈનું વિશેષ નામ સંભવે છે. ), રાજ સરીખે તેને બીજે ગુણવાનું સહોદર–ભાઈ નામે શુભંકર થયે, તેનાથી લધુવેયને સાધારણ (નામે) થશે કે જે ધર્મમાં અનુરક્ત અને દિવ્ય શરીરવાળો હતો. આ પછીની છેવટની ખંડિત પ્રશરિત શેધકને ઉપયોગી થશે તેથી અત્રે આપી છે.
तहो अणु वरुमह एउ दिसु सारु, सविणोउ विणंकुस न सरुधारु ।
___ जावच्छंहिं चत्तारि वि सुभाय, पर उवयारिय जणजणियराय । હતાબ્દિ પ્રય ]
* ૨૫૫ ૪

Page #1037

કુમારપાલના સમયનું એક અપભ્રંશ કાવ્ય
एकं हिं दिणि गुरुणा भ...,...छा णिसुणहि छप्पय कइराय हच्छ । भो बाल-सरासइ गुणसमीह, किं अविणोए दिग गमहिं सीह !। चउविह-पुरिसत्थ-रसोह भरिउ, णिव्वाहहि जइ पज्जुण्णचरिउ । कइ सिद्ध हो ति रयंत हो विणासु, संपन्न कम्मवसेण णासु ।
महु वयणु करहि किं तुव मणेण,.........वच्छा य समेण । पत्ता। किं तेण पहू...धणई, जं विहलिय इंणउ ववण ।। कव्वेण तेण किं कइयण हो, जं न छइ...वइ
गुरुणा पुणो...चित्ते । गुणिणों गुंणं लहेविणु, जइ लो तुं दूसणं थवइ । १ को वारइ सविसेस खु.......... सद्भावं ॥ २ संभव इव हुय विग्धं मुण वाण स ज माग्ग लग्ग
...तुरंतो वि ॥ ३ 'सुह.........चिरं धीरे वितं जए बत्ता। परकजं परकव्वं, विहडंतं जेहिं उद्धारय ।। ४ ... निम्मवियं नंदतु ससिदिणमणी जाम ॥ ५ को लेखइ सत्थम दुह ......सुहयरं । सुयणं सुद्धसहावं करमउल रइ वि पच्छामि ॥ ६ जं किंपि हीण अहियं विउसा सोहंतु तं पि.........
थिहत्तणे णद्धइयं, समंतु सव्वेवि मह गुरुणो ॥ ७ ઉપરનું બરાબર સમજાતું નથી પણ તેમાંથી એટલું તે સમજાય છે કે ગુરુએ કવિને એક દિને કહ્યું હે બાલ સરસ્વતિ ! ગુણસંપન્ન સિં હ ! કેમ વ્યર્થ દિન નિગમે છે ? ચાર પુરુષાર્થના રસથી ભરેલું પ્રદ્યુમ્ન ચરિત બનાવ.” એટલે તેણે તે કાવ્ય બનાવ્યું. ૧૦ કવિ પિતે
કવિ પોતે ચાર ભાષામાં પ્રવીણ હતો અને પોતાના પિતા રહણનું કુલ ગૂર્જર હતું એ બારમી સંધિ પૂર્ણ કરી મૂકેલા લેકમાં છે –
जातः श्रीजिनधर्मकर्मनिरतः शास्त्रार्थसर्वप्रियो, भाषाभिःप्रवणश्चतुर्भिरभवच्छ्रीसिंह नामा कविः । पुत्रो रल्हणपंडितस्य मतिमान् श्रीगूर्जरागोमिह दृष्टिज्ञानचरित्रभूषिततनुवंशे विशालेऽवनौ ॥
[ શ્રી આત્મારામ
*२५६

Page #1038

શ્રી. મેાહનલાલ દલીચાંદ દેશાઇ
—શ્રી જિતધર્મ અને કર્મમાં લીન, શાસ્ત્રામાં જે સ`ને પ્રિય છે. એવા શ્રી સિંહ નામને કવિ ચાર ભાષા( સંસ્કૃત, પ્રાકૃત, અપભ્રંશ, દેશી )માં પ્રવીણ થયા. તે રણ પતિને મતિમાન પુત્ર હતા અને જગત્માં વિશાલવશ નામે ગુર્જર કુલમાં તે દર્શન, જ્ઞાન અને ચરિત્રથી ભૂષિત હતા. ૧૧ કિવતા સમય
આ પ્રથને રચનાસંવત્ આપ્યા નથી તેથી કવિએ ઉલ્લેખેલ રાજા બલ્લાલ આદિને સમય નક્કી કરવા તેના સમકાલીન તરીકે કવિને સમય નિશ્ચિત થઈ શકે,
એક બહ્લાલ નામને માલવાને રાજા હતા તેવા સં. ૧૨૮૭ ની આબૂ પરની ગૂ ર્ મહામાત્ય શ્રી તેજપાલે કરાવેલી લૂણસિંહવસહિકા-ભ્રૂણવસતિના શિલાલેખના ૩૫ મા શ્લોકમાં ઉટટોગ્ય છે रोदः कंदरवर्त्तिकीर्त्तिलहरी लिप्तामृतांशुते-
प्रद्युम्न शोधव इत्यासीत्तनूजस्ततः ।
यश्वौलुक्यकुमारपालनृपतिः प्रत्यर्थितामागतं,
मत्वा सत्वरमेव मालवपति व (व) ल्लालंमालब्धवान् ॥
ભાવાર્થ: આખૂના પરમારવંશના રામદેવને ) યશોધવલ નામને પ્રતાપી પુત્ર થયા, ચાલુકયનૃપતિ કુમારપાલના શત્રુ માલવપતિ બલ્લાલને ચઢી આવેલા જાણી તુરત તેની સામે થયા અને તેને મારી નાંખ્યા.
એ જ પ્રમાણે, આબૂ પાસે અચલેશ્વરના મંદિરના લેખમાં ૧૫ મા બ્લેકમાં યશોધવલે ગુર રાજાના શત્રુ માલવપતિ અલ્લાલને લડાઇમાં મારી નાંખ્યા એમ જણાવ્યું છે:
• तस्मान्मही... विदितान्यकलत्रयात्र स्पर्शो यशोधवल इत्यवलम्बते स्म । यो गुर्जरक्षितिपतिप्रतिपक्षमाजौ बल्लालमालभत मालवमेदिनीन्द्रम् ॥
આ યશોધવલને સ. ૧૨૦૨ તે શિલાલેખ અજારી ગામમાં મળ્યા છે. તેમાંના પ્રમાવશોમવ મદામનુજેશ્વરશ્રીયશોધવછરાજ્યે એ ઉલ્લેખથી તે સમયે યશે।ધવલ ગુરનરેશ કુમારપાલનેા સામન્તમાંડલિક રાજા આબુ, પ્રદેશમાં રાજ્ય કરતા હતા; અને સં. ૧૨૨૦ ને તેના પુત્ર ધારાવતા શિલાલેખ મળે છે તેથી તે વર્ષ પહેલાં યશોધવલને દેહાન્ત થયેા હૈાવા જોઇએ.
( જુએ! ભારત કે પ્રાચીન રાજવંશ ભાગ ૧, પૃ. ૭૬-૭૭) માલવાના પરમાર રાન્ત યશેાવમાંને ગુર્જરનરેશ સિદ્ધરાજ જયસિંહે જીત્યા પછી માલવા પર ગૂજરાતરાજ્બને અધિકાર થયા હતા. યશેાવર્માના દેહાન્ત બાદ માલાધિપતિનું બિરુદ બલ્લાલદેવની સાથે લગાડેલું મળે છે, પરંતુ તે પરમારેાની વંશાવલીમાં એ નામ મળતું નથી તેમ તે રાજા કયા વંશને! તે તે જણાયું નથી.
કુમાલ ગુજરાતની ગાદીએ આવ્યા પછી માલવાને અહ્લાલ, ચંદ્રાવતી( આબૂ પાસે )ના પરમાર રાજા વિક્રમસિંહ અને સપાદલક્ષ-સાંભરને ચેહાણુ રાજા અÎરાજ એમ ત્રણેએ મળી જઇ તાબ્દિ ગ્રંથ ]
*૨૫૭ *

Page #1039

કુમારપાલના સમયનું એક અપભ્રંશ કાવ્ય કુમારપાલ સામે વિરોધી બ્યુટ ઓ; પરંતુ અંતે તેમને બધો પ્રયત્ન નિષ્ફલ થયો. વિક્રમસિંહનું રાજ્ય તેના ભત્રી યશોધવેલને કુમારપાલે આપ્યું. આ શોધવલદ્વારા બલ્લાલ મરી અને માલવા એક વાર કરીને ગુજરાતમાં ભેળવવામાં આવ્યું. [ Epi. Ind. Vol VIII P. 200. ]
બલ્લાલના મૃત્યુની નોંધ અનેક પ્રશસ્તિઓમાં મળે છે. વડનગરમાં મળેલી કુમારપાલની પ્રશસ્તિના ૧૫ મા લકમાં બલ્લાલ પર કરેલી જીતને ઉલ્લેખ છે. તેમાં લખેલ છે કે બલ્લાલનું મસ્તક કુમારપાલના મહેલના દ્વાર પર લટકાવવામાં આવ્યું હતું. ઇ. સ. ૧૧૪૩ ના નવેંબરમાં કુમારપાલનો રાજ્યાભિષેક અને ઇ. સ. ૧૧૫૧ સપ્ટેબરની લખેલી ઉક્ત વડનગર પ્રશસ્તિ છે તેથી તે એ સમયની વચ્ચે બલ્લાલની મૃત્યુ—ઘટના બનેલી સિદ્ધ થાય છે.
સેમેશ્વરની કીતિકૌમુદીમાં લખ્યું છે કે માળવાના બલ્લાલદેવ અને દક્ષિણના મલ્લિકાર્જુનને કુમારપાલે હરાવ્યા. આ વિજયને ઠીક ખ્યાલ ઇ. સ. ૧૧૬૯ ના સોમનાથના લેખમાં મળે છે. ઉદયપુર
લિયરનું)માં મળેલા ચૌલુકાના લેખે પરથી પણ તેનું સમર્થન થાય છે. તે ઉદયપુરમાં કુમારપાલના બે લેખ સં. ૧૨૨૦ અને ૧૨૨૨ ને મળ્યા છે અને અજયપાલને સં. ૧૨૨૯ નો એક મળ્યો છે, તેથી માલુમ પડે છે કે સં. ૧૨૨૯ સુધી પણ માળવા ઉપર ગુજરાતનો અધિકાર હતો. ! સિદ્ધરાજ જયસિંહની માફક કુમારપાલ પણ અવન્તીનાથ કહેવાતો હતો.
એમ કહેવાય છે કે ઉન નામનું ગામ બલ્લાલદેવે વસાવ્યું હતું. ત્યાંના એક શિવમંદિરમાં બે લેખખંડ મળ્યા છે. તેની ભાષા સંસ્કૃત છે. તેમાં બલ્લાલદેવનું નામ છે, પરંતુ એ વાત નિશ્ચયપૂર્વક કહી શકતી નથી કે ભેજપ્રબંધના કર્તા બલ્લાલ અને આ બલ્લાલ બંને એક જ હતા. જે એક જ હોય તે બલ્લાલ પરમાર વંશજ હતો તેમાં વિશેષ સંદેહ નહી રહે, કારણ કે આ વંશમાં વિદ્વત્તા પરંપરાગત હતી. ( ભારત કે પ્રાચીન રાવંશ, પૃ. ૧૫૦ થી ૧૫ર) આપણું કવિએ બલ્લાલને વંશ કે તે કયા પ્રાંતને મુખ્ય રાજા હતો તે આપેલ નથી, પણ તે રણધેરીય( રણધીર )નો પુત્ર હતો એ ખાસ જણાવવા ઉપરાંત તે એક સમર્થ રાજા હતો અને જેને માંડલિક ગોહીલવંશીય ભલ્લણ બાંભણવાડામાં રાજય કરતો હતો અને જે અર્ણોરાજને કાળ હતું એમ વિશેષ જણાવ્યું છે.
- જેકે ભલણ સંબંધી કંઈ જણાયું નથી, પરંતુ અર્ણોરાજ સંબંધી ઇતિહાસનાં પાનાં ખોળતાં જે કંઈક મળી આવે છે તે એ છે કે શાકંભરી-સાંભર સપાદલક્ષ )ને ચોહાણવશી અરાજ તે અજમેરનો સ્થાપક અજયરાજનો પુત્ર અને ઉત્તરાધિકારી હતો. તેને આનાલ, આનલદેવ અથવા આના પણ કહે છે. તેને ત્રણ રાણી (1) મારવાડની સુધવા, (૨) ગૂજરાતના સિદ્ધરાજ જયસિંહની પુત્રી કાંચનદેવી અને (૩) કુમારપાલની બહેન દેવલદેવી-હતી. પહેલી રાણીથી જગદેવ અને વીસલદેવ (વિગ્રહરાજ) નામના બે પુત્ર, અને બીજી રાણથી સોમેશ્વર નામનો પુત્ર થયો કે જે સોમેશ્વરને પુત્ર પ્રસિદ્ધ પૃથ્વીરાજ ચેહાણ થશે. આ અર્ણોરાજે આના સાગર’ નામનું તળાવ અજમેરમાં બંધાવ્યું હતું.
સિદ્ધરાજ જયસિંહે અરાજ પર હુમલો કર્યો હતે, પરંતુ અંતે પિતાને કન્યા કાંચનદેવીનાં લગ્ન તેની સાથે કરી મૈત્રી કરી હતી. સિદ્ધરાજના મરણ પછી અર્ણોરાજે ગૂજરાત પર ચઢાઈ કરી, 5 પરંતુ સફળતા પ્રાપ્ત થઈ નહિ. આને બદલે લેવા વિ. સં. ૧૨ ૦૭ આસપાસ ગૂજરતના રાજ કુમારપાલે તેના રાજ્ય પર આક્રમણ કરી તેને હરાવ્યા.
* ૨૫૮ જ
[ શ્રી આત્મારામ

Page #1040

શ્રી. મોહનલાલ દલીચંદ દેસાઈ
આ સંબંધી ગૂજરાતના ઐતિહાસિક ગ્રંથોમાં વર્ણન છે. શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ દ્વયાશ્રય કાવ્યમાં જણાવે છે કે “ કુમારપાલે રાતત્યાધિકારી થયા પછી ઉત્તરના રાજા અને તેના પર ચઢાઈ કરી. આ ખબર સાંભળી કુમારપાલ પણ પોતાના સામંત સાથે સામી ચઢાઈ કરી. માર્ગમાં આખૂની પાસેની ચંદ્રાવતીના પરમાર રાજા વિક્રમસિંહ પણ તેને આવી મળ્યો. આગળ જતાં એહાણ અને સોલંકી વચ્ચે યુદ્ધ થયું. તેમાં કુમારપાળે લેહના તીરથી અન્નને ઘાયલ કરી હાથી પરથી નીચે પાડી દીધા અને તેના હાથી-ઘોડા છીનવી લીધા. આથી અને પિતાની બહેન જહૂણાનાં લગ્ન કુમારપાલ સાથે કરી આપસમાં મૈત્રી કરી લીધી. [ આ યુદ્ધમાં પૂર્વોક્ત પરમાર વિક્રમસિંહ અરાજ સાથે મળી ગયો હતો તેથી તેને કેદ કરી ચંદ્રાવતીનું રાજ્ય કુમારપાલે તેના ભત્રીજા યશોધવલને આપી દીધું હતું. ]
આ ઉપરાંત મેરૂતુંગના પ્રબંધચિંતામણું અને જિનમંડનકૃત કુમારપાલ પ્રબંધમાં સપાદલક્ષશાકંભરીના અર્ણોરાજ સંબંધી વાત આવે છે અને કુમારપાલે યુદ્ધમાં અર્ણોરાજને જીતી લીધો હતો એવું અંતે જણવેલું છે. આ ગ્રંથોમાં થયેલ યુદ્ધનું વર્ણન કદાચ અતિશક્તિવાળું કોઈને લાગે પણ બનને વચ્ચે યુદ્ધ થયું ને તેમાં કુમારપાલને વિજય થયો હતો એ ઐતિહાસિક સત્ય છે, કારણ કે સં. ૧૨૦૭ નો ચિતોડના કિલ્લામાં સમિધેશ્વર( શિવ ના મંદિરમાં એક લેખ છે તેમાં સ્પષ્ટ જણાવ્યું છે કે શાકમ્મરીના રાજાને જીતી અને સપાદલક્ષ દેશનું મર્દન કરી જ્યારે કુમારપાલ શાલિપુર ગામે પહોંચ્યો ત્યારે પોતાની સેનાને ત્યાં રાખી પિતે સ્વયં ચિત્રકૂટ (ચિતોડ) શેભા જેવા અહીં આવ્યો. આ લેખ તેણે જ કરાવ્યું છે.
અરાજ સં. ૧૨૦૭ અને ૧૨૦૮ ની વચ્ચે તેના છ પુત્ર જયદેવના હાથે મૃત્યુ પામ્યો. ( જુએ ભારત કે પ્રાચીન રાજવંશ પૃ. ૨૩૯ થી ૨૪૨ ) આ અર્ણોરાજનો જ ઉલ્લેખ આપણું કવિએ બલ્લાલનું જે વિશેષણ આપ્યું છે. * અનિવાં કાઢો ' એમાં કરેલ છે એમ મને જણાય છે. એ વિશેષણ પરથી એમ લાગે છે કે અરાજ અને બલ્લાલ અરસ્પરસ શત્રુઓ હતા
અને બલ્લાલ અરાજનો કાલ હતો એટલે તેનાથી વધારે સમર્થ હતા. આ કારણે ઉપર જણાવ્યું તેમ ' અર્ણોરાજ બલ્લાલને મળી ગયે હશે અને બલાલને ગૂજરાતના કુમારપાલ સામે ચડાઈ કરતાં યશોધવલે મારી નાંખ્યો હશે.
કુમારપાલે અર્ણોરાજ સાથે મળી જનાર વિક્રમસિંહને કેદ કરી, આબુ પાસે ચંદ્રાવતીનું રાજ્ય તે વિક્રમસિંહના ભત્રીજા ઉક્ત થશોધવલને આપ્યું હતું તે ઉપર કહી ગયા છીએ.
આ પ્રમાણે બલ્લાલ, યશધવલ, અર્ણોરાજ અને કુમારપાલ એ સર્વે સમકાલીન હતા, અને તે સમયમાં આપણે કવિ થયો હતો એટલે વિ. સં. ૧૨૦૦ થી ૧૨૦૭ ની વચ્ચે તે અવશ્ય વિદ્યમાન હતે એમ સિદ્ધ થાય છે. ૧૨ પ્રકીર્ણ
આ કાવ્ય મુખ્યપણે ઘત્તા જેની અંતે આવે છે એવાં અપભ્રંશ કાવ્યોમાં ખૂબ પ્રચલિત પદ્ધડી છંદમાં છે. તદુપરાંત બીજા અપભ્રંશ ભાષાના દે છે. દુવઇ (દ્રિપદી), વત્યુ (વસ્તુ), ગાહા (ગાથા), ખંડય ( ખંડક), આરનાલં–આરણુલં, ચઉપદી (ચતુષ્પદી). શબ્દસૌષ્ઠવ, મનહર ઉપમા આદિ અલંકારથી પૂરેલું રસભર્યું અને કવિત્વવાળું આ કાવ્ય છે.
શાદિ ગ્રંથ ]
* ૨૫૯

Page #1041

કુમારપાલના સમયનું એક અપભ્રંશ કાવ્ય કવિ ગૂર્જરવંશમાં થયેલ હોઈ તેમજ બાંભણવાડા( આબૂ-શિરોહી પાસે)ના ગામમાં થયેલ હોઈ એક ગૂજરાતી છે, કારણ કે તે સમયે આબુ આદિને ભાગ ગૂજરાતવશવત્તાં હતા. તેને સમય સુનિશ્ચિતપણે સં. ૧૨૦૦ થી ૧૨૭ માં લાગે છે.
સામાન્ય રીતે અપભ્રંશ કાવ્યોનો મો સમૂહ દક્ષિણ દેશના–મહારાષ્ટ્રીય દિગંબર જૈનોને રચેલો સાંપડે છે, પરન્તુ ગૂજરાતમાં વેતાંબરીય મુનિઓનું ‘ અપભ્રંશ કાવ્યત્રયી” વગેરે રચેલું અપબ્રશ સાહિત્ય પણ ઉપલબ્ધ થાય છે. [ જુઓ મારે લખેલ “જૂની ગુજરાતીને ઇતિહાસ” કે જે જૈન ગૂર્જર કવિઓ ભાગ ૧ લાની પ્રસ્તાવનારૂપ છપાઈ ગયો છે. ]
આ કવિ વેતાંબર કે દિગંબર છે કે તે આખું કાવ્ય બરાબર વાંચીને તેની કથા વેતાંબરીય કે દિગંબરીય છે તે પરથી નિશ્ચિતપણે કહી શકાય, પરંતુ (૧) સામાન્ય રીતે માલધારીદેવ–માધવચંદ્ર, તેમના શિષ્ય અમૃતચંદ્ર ભટ્ટારક એ નામ દિગંબરીય જણાય છે, ( ૨ ) કથાનો ઉપક્રમ વિપુલગિરિ પર ગૌતમ ગણધર પાસે મગધપતિ શ્રેણિક આવીને પૂછે છે કે તેને તેઓ સંભળાવે છે એ પ્રકારનું વર્ણન વિશેષે કરી દિગંબર કથાકાવ્યમાં જણાય છે, તેથી આ કવિ દિગંબર જૈન હોવાને વધુ સંભવ છે. તે શ્રાવક હતા અને પિતા રહણ પંડિતને અને માતા પંપાઈને પુત્ર હતો, અને માતા જિનધર્મ પ્રત્યે વિશેષ અનુરક્ત હતી એમ કવિ પોતે ચોખ્ખું જણાવે છે.
આ કાવ્યની જુદી જુદી શુદ્ધ પ્રતો ઉપલબ્ધ થતાં તેને સમુદ્ધાર થાય એ ઈષ્ટ છે; તે થયે અપભ્રંશ કાવ્ય-સાહિત્યમાં એક સારી વૃદ્ધિ થશે.
આ લેખમાં સાક્ષરશ્રી નાથૂરામ પ્રેમીજીએ આપેલી સહાય માટે તેમનો ઉપકૃત છું.
અંતિમ મંગલાચરણ.
[ રાગ-ન્યમન કલ્યાણ જય જય ગુર્જરીના લયમાં ]. જય જય જય જય નમો શ્રુતદેવીને જય, ઉમા સ્વાતિ ને સિદ્ધસેન વળી હરિભદ્ર હેમચંદ્રસૂરિ, નમે શ્રમણ ભગવાન શ્રી મહાવીર જય જય. નવિન સંસ્કૃતિ અણુ અંતે યશોવિજયે વિશેષ પૂરી. અહંતવાણી ગણધરગુંથી લખી દેવદ્ધિ રહીસહી, જય હો જય હો જય હૈ નમે સરસ્વતીને જય. શાસનહિત એ સૂત્ર પ્રવૃત્તિ રત્નાકર સમ જાય કહી; સ્યાદવાદમાં નથી અનુજ્ઞા, નથી નિષેધ કશાને કર્યો પ્રાકૃત સંસ્કૃત ગિરા અને અપભ્રંશ દેશી ભાષામાં ભરી, જિનની સાચી એકજ આજ્ઞા સત્ય-શોધ સદ્દવર્તન હો. જ્ઞાન ફિલસુરી દુનિયાને દઇ સદાકાળ ઉપકૃત કરી; જય હો જય હો જય હૈ નમે વાગ્દવી જય. બ્રાહ્મણ સંસ્કૃતિ સાથે ભિન્ન આ શ્રમણ સંસ્કૃતિ ખ્યાતિ વરી, પંચાંગી શ્રી ભદ્રબાહુ જિનભદ્ર અને શીલાંક અહિ આ દેશની આર્થીિ સભ્યતા આત્મવાદને યોગ્ય કરી. અભયદેવ આદિ મલધારી હેમચંદ્ર ને મલયગિરિ, જય હે જય હો જય હૈ નમો ભારતી જય.
૪ ૨૬૦ *
[ શ્રી આત્મારામજી

Page #1042