Agam 05 Ang 05 Bhagvati Vyakhya Prajnapti Sutra Sar

Author(s): Gopaldas Jivabhai Patel
Publisher: Jain Sahitya Prakashan Mandir

Page 350

જીવનાં જ્ઞાન સામાન્યરૂપે એટલે કે દ્રવ્યમાત્રરૂપે જાણે છે, પણ તેમાં રહેલા સર્વ વિષયની અપેક્ષાઓ જાણતો નથી.
તેવું જ શ્રુતજ્ઞાનનું પણ જાણવું. અર્થાત મતિ અને બુતજ્ઞાન દ્વારા રૂપી–અરૂપી બધાં દ્રવ્યો જાણી શકાય છે, પરંતુ એના પર્યાય તો કેટલાક જ જાણી શકાય છે, બધા નહિ. શ્રુતજ્ઞાનમાં મનોવ્યાપારની પ્રધાનતા હોવાથી તેમાં વિચારાંશ અધિક અને સ્પષ્ટ હોય છે, તેથી મતિ કરતાં શ્રતને વિષય દ્રવ્યના પર્યાયરૂ૫ ગ્રાથની અપેક્ષાએ વિશેષ છે. જોકે દ્રવ્યરૂપ પ્રાધ્ધની અપેક્ષાએ તો બંનેના વિષયમાં જૂનાધિકતા નથી.
અવધિજ્ઞાની દ્રવ્યની અપેક્ષાએ ઓછામાં ઓછું તૈજસ અને ભાષાની વચ્ચેનાં એવાં સૂક્ષ્મ અનંત પુદ્ગલ દ્રવ્યને જાણે; અને વધારેમાં વધારે બાદર અને સુક્ષ્મ સર્વ દ્રવ્યને જાણે, અને અવધિદર્શનથી દેખે. ક્ષેત્રથી અવધિજ્ઞાની ઓછામાં ઓછું આગળના અસંખ્યાતમા ભાગને અને
૧. મતિજ્ઞાનમાં પણ બીજી ઇન્દ્રિયો સાથે મનને વ્યાપાર ગ્રહિત છે; અને મન સ્વાનુભૂત તથા શાશ્વકૃત બધાં મૂર્તઅમૂર્ત દ્રવ્યનું ચિંતન કરે છે. તો પછી મતિ અને શ્રત વચ્ચે ભેદ છે રહ્યો એ પ્રશ્ન સહેજ થાય છે. તેનો જવાબ એ છે કે, જ્યારે માનસિક ચિંતન શબ્દાલેખ સહિત હોય, ત્યારે કુતજ્ઞાન; અને જ્યારે રહિત હોય ત્યારે મતિજ્ઞાન કહેવાય. “શબ્દોલ્લેખ” એટલે વ્યવહારકાલમાં શબ્દશક્તિના ગ્રહણથી ઉત્પન્ન થવું તે, છે. અર્થાત જેમ શ્રુતજ્ઞાનની ઉત્પત્તિના સમયે શબ્દ-અર્થના સતનું સ્મરણ અને શ્રતગ્રંથનું અનુસરણુ અપેક્ષિત છે, તેમ ઈહા આદિ મતિજ્ઞાનની ઉત્પત્તિમાં નથી.