________________
चतुर्थे कृत्प्रत्ययाध्याये तृतीयः कर्मादिपादः
२४९ विभक्तिकार्य । स्त्रीलिङ्ग में “नदाद्यन्चिवाह्वयन्स्यन्तृसखिनान्तेभ्य ई' (२।४।५०) सूत्र द्वारा 'ई' प्रत्यय होने पर - ‘कुरुचरी' ।
२-४. भिक्षाचरः, भिक्षाचरी । भिक्षा + चर् + ट + सि । भिक्षया चरति । सेनाचरः, सेनाचरी । सेना + चर् + ट + सि । सेनया चरति । आदायचरः, आदायचरी। आदाय + चर् + ट + सि । आदाय चरति । करण कारक तथा आदाय के उपपद में रहने पर ‘चर्' धातु से 'ट' प्रत्यय ।।१०२४।
१०२५. पुरोऽग्रतोऽग्रेषु सर्तेः [४।३।२०] [सूत्रार्थ
'पुरस् - अग्रतस् - अग्र' शब्दों के उपपद में रहने पर 'सृ गतौ' (१।२७४) धातु से 'ट' प्रत्यय होता है ।।१०२५।
[दु० वृ०]
एषूपपदेषु सर्तेष्टो भवति । पुरः सरतीति पुरःसरः, पुरःसरी । अग्रत:सर:, अग्रत:सरी । आधादित्वात् तस् । अग्रेसरः, अग्रेसरी । एकारान्तमव्ययं निपातनादलुग वा ।।१०२५।
[समीक्षा] ____-‘पुर:सरः, अग्रत:सरः, अग्रेसरः' इत्यादि शब्दरूपों के सिद्ध्यर्थ दोनों ही व्याकरणों में 'ट' प्रत्यय का विधान किया गया है । पाणिनि का सूत्र है - "पुरोऽग्रतोऽग्रेषु सर्ते:' (अ०३।२।१८) । अत: उभयत्र समानता ही है।
[रूपसिद्धि]
१. पुरःसरः, पुरःसरी। पुरस् + सृ + ट + सि । पुरः सरति । 'पुरस्' के उपपद में रहने पर 'सृ गतौ' (१।२७४) धातु से प्रकृत सूत्र द्वारा 'ट' प्रत्यय, धातुघटित ऋकार को “नाम्यन्तयोर्धातुविकरणयोर्गुणः” (३।५।१) से गुण तथा विभक्तिकार्य । स्त्रीलिङ्ग में 'ई' प्रत्यय ।।
२. अग्रतःसरः, अग्रतःसरी । अग्रतस् + सृ + ट + सि । अग्रत: सरति । 'अग्रत:' के उपपद में रहने पर 'सृ' धातु से 'ट' प्रत्यय आदि पूर्ववत् ।
३. अग्रेसरः, अग्रेसरी । अग्रे + सृ + ट + सि । अग्रे सरति । 'अग्रे' के उपपद में रहने पर 'सृ' धातु से 'ट' प्रत्यय आदि कार्य पूर्ववत् ।।१०२५।
१०२६. पूर्वे कर्तरि [४।३।२१] [सूत्रार्थ]
कर्तृवाचक 'पूर्व' शब्द के उपपद में रहने पर 'सृ' धातु से 'ट' प्रत्यय होता है ॥१०२६।
[दु० वृ०]
पूर्वशब्दे कर्तृवाचिन्युपपदे सर्तेष्टो भवति। पूर्वः सरतीति पूर्वसरः, पूर्वसरी। कस्मात् पूर्व इत्यविवक्षैव । कर्तरीति किम्? पूर्व सरतीति पूर्वसारः।।१०२६।