________________
चतुर्थे कृदध्याये पञ्चमो घञादिपादः
४९१
[वि० प० ]
भीषि० । भियो हेताविन् । इतरेभ्यश्चौरादिकत्वात् स्वार्थ एवेति । एतदपि "ईषिश्रन्यासि ०" ( ४/५/८५) इत्यादिना यौ प्राप्ते वचनम् ॥ १२५५
[क० च० ]
भीषि०। अथ भीषेर्हेत्विनन्तस्य साहचर्याद् हेत्विनन्तात् कथन्न गृह्यते इत्याहचुरादय इति हेम : ।। १२५५।
[समीक्षा]
'चिन्ता, पूजा, चर्चा' इत्यादि शब्दरूपों की सिद्धि दोनों ही शाब्दिक आचार्यों ने 'अङ्' प्रत्यय से की है, परन्तु कातन्त्रकार ने 'भीषि-स्पृहि - तोलि-दोलि' ये चार धातुएँ अधिक पढ़कर ‘भीषा, स्पृहा, तोला, दोला' शब्द भी अङ्प्रत्ययान्त ही सिद्ध किए हैं, जबकि पाणिनि केवल ५ ही धातुएँ पढ़ते हैं – “चिन्तिपूजिकथिकुम्बिचर्चश्च" (अ०३।३।१०५)। इस प्रकार यहाँ कातन्त्रीय उत्कर्ष ही सिद्ध होता है।
+
[रूपसिद्धि]
+
१ - ९. भीषा । भीषि + अङ् + आ + सि। चिन्ता । चिन्ति + अङ् + आ + सि पूजा । पूजि + अङ् आ + सि। कथा । कथि + अङ् + 3πT + सि। कुम्बा । कुम्बि अङ् आ + सि। चर्चा | चर्चि + अङ् + आ + सि | स्पृहा । स्पृहि + अङ् + आ + सि। तोला + अङ् + आ + सि। दोला । दोलि + अङ् + आ + सि। ‘भीषि' इत्यादि इन्प्रत्ययान्त ९ धातुओं से प्रकृत सूत्र द्वारा 'अङ्' प्रत्यय, इकारलोप, स्त्रीलिङ्ग में 'आ' प्रत्यय तथा विभक्तिकार्य ।।
।। १२५५।
१२५६. आतश्चोपसर्गे [४।५।८४]
[सूत्रार्थ]
उपसर्ग के उपपद में रहने पर आकारान्त धातुओं से 'अङ्' प्रत्यय होता है ।। १२५६।
[दु० वृ० ]
उपसर्ग उपपदे आकारान्ताद् धातोरङ् भवति। सन्धा, संस्था, व्यवस्था, उपदा, उपधा । अन्तरपूर्वाच्च वक्तव्यम् - अन्तर्धा । कथं श्रद्धा ? "आ श्रद्धा" (२।१।१०) इति ज्ञापकात् । अप्यधिकारात् प्रमितिः ।। १२५६।
[क० च० ]
आत: । क्यङणेष्वन्तर इति परः । भवन्मते कथमित्याह - अन्तरिति । । १२५६ । [समीक्षा]
'संस्था, उपधा' इत्यादि शब्दों की सिद्धि दोनों ही शाब्दिक आचार्यों ने 'अङ्’