________________
चतुर्थे कृत्प्रत्ययाध्याये तृतीयः कर्मादिपादः
२५९
२५९
१०३५. एजेः खश् [४।३।३०] [सूत्रार्थ] कर्मकारक के उपपद में रहने पर 'एजि' धातु से 'खश्' प्रत्यय होता है ।।१०३५। [दु० वृ०]
कर्मण्युपपदे एजयतेः खश् भवति । अङ्गमेजयः, जनमेजयः । खानुबन्धान्मोऽन्तः शानुबन्धे सार्वधातुकत्वाद् विकरणे इनो गुणः स्यात् ।।१०३५।।
[दु० टी०] . एजेः । ‘एन कम्पने' (१९७०) इत्ययमिनन्त इह गृह्यते। कथमेतत् खश: शानुबन्धकत्वाद् विकरणे सतीनो लोपाभाव इति तथोत्तरार्थं शानुबन्धकरणं तदुत्तरमादौ कृतं व्याख्यानतो वेन्ग्रहणम् ।।१०३५।
[समीक्षा
'अङ्गमेजयः, जनमेजयः' इत्यादि शब्दरूपों के सिद्ध्यर्थ दोनों ही व्याकरणों में 'खश्' प्रत्यय का विधान किया गया है । पाणिनि का सूत्र है – “एजे: खश्" (अ० ३।२।२८)। इस प्रकार उभयत्र समानता ही है ।
[विशेष वचन] १. उत्तरार्थं शानुबन्धकरणम् (दु० टी०) । [रूपसिद्धि]
१. अङ्गमेजयः । अङ्ग + एजि । खश् + सि । अङ्गमेजयति । 'अङ्ग' शब्द के उपपद में रहने पर इन्प्रत्ययान्त 'एन कम्पने' (१९७०) धातु से प्रकृत सूत्र द्वारा ‘खश्' प्रत्यय, 'ख-श्' अनुबन्धों का प्रयोगाभाव, “अन् विकरण: कर्तरि'' (३।२।३२) से 'अन्' विकरण, “नाम्यन्तयोर्धातुविकरणयोर्गणः (३।८११) से इकार को गुण, “ए अय्' (१।२।१२) से अयादेश, “ह्रस्वारुपानोऽन्तः'' (४।१।२२) से मकारागम तथा विभक्तिकार्य ।
२. जनमेजयः । जन + एजि + खश् + सि । जनमेजयति । ‘जन शब्द के उपपद में रहने पर ‘एजि' धातु से ‘खश्' प्रत्यय आदि पूर्ववत् ।।१०३५।
१०३६. शुनीस्तनमुञ्जकूलास्यपुष्पेषु धेटः [४।३।३१] [सूत्रार्थ
'शुनी, स्तन, मुञ, कूल, आस्य, पुष्प' शब्दों के उपपद में रहने पर 'धेट पाने' (१९६४) धातु से ‘खश्' प्रत्यय होता है ।।१०३६।