________________
બુદ્ધ અને મહાવીર બન્ને સમકાલીન હતા એ બાબત પરત્વે લગભગ બધા જ સંશોધૌ એકમત છે. પરંતુ બન્નેના જન્મ અને નિર્વાણુ સંબંધે પૂરતો મતભેદ પ્રવર્તે છે. તેઓ બન્નેને ઘણી વખત
એક જ નગરમાં, એક જ નગરીમાં, એક જ ગાડામાં, એક જ સત્રિવિશમાં (પરામાં) અને એક જ શેરીમાં પણું રહ્યા હશે સમાજ તે બન્નેની તરફ પક્ષપાત સહિત કે પક્ષપાત રહિત દષ્ટિ એ જેતે હશે. મંડળ ઘણાભાગે બને પાસે જતા. લેકેની દૃષ્ટિ અને વૃત્તિ એક સરખી હતી નહિ અને હેઈ પણ ન શકે. બૌદ્ધ સાહિત્ય ઉપરથી એ સ્પષ્ટ રીતે સમજાય છે કે ગૌતમ બુદ્ધ અનેક વ્યક્તિઓ પાસે જતા અને તેમની પાસે પણ અનેક પરિવ્રાજકો આવતા. બુદ્ધ તેમની સાથે ચર્ચામાં, વાદમાં અને પરામર્શમાં ઉતરતા. પ્રત્રજિત થયા પછી, સંભવ છે કે બુદ્ધ પાર્શ્વનાથના શિષ્યમંડળમાં પણ ગયા હેય. પરંતુ ભગવાન મહાવીર પાસે એ ગયા હોય એ બાબતનું પ્રમાણ મળતું નથી, પરંતુ નિગ્રંથ શ્રમણના વિચારની અસર તેમના ઉપર સ્પષ્ટ રીતે પડી હતી એમ તે બૌદ્ધ સાહિત્ય ઉપરથી લાગે છે. પ્રવજ્યા પછીના છ વર્ષ જેટલા કાળમાં તેમણે અનેક ભિન્ન ભિન્ન પંથ, સંપ્રદાયો, અને આમ્નાયુને અભ્યાસની દૃષ્ટિએ પરિચય સાથે હતા અને તેમને
જ્યાં જ્યાં સત્ય જણાયું ત્યાં ત્યાં તેને વળગી રહ્યા હોય અગર તે સત્યને પોતે પોતાના પંથ પ્રવર્તનમાં અપનાવ્યું પણ હોય. નિગ્રંથ શ્રમણોના વિચારને સંપર્ક સાધ્યા છતાં તેઓ તેમની સાથે રહી શકયા હોય એમ લાગતું નથી. પોતે બહાર પડયા ત્યારથી પિતાને અલગ માર્ગ એમણે ચલાવ્યું હતું. * જિનાગમમાં ગૌતમ બુદ્ધ વિષે ખાસ નોંધને પાત્ર બની શકે એવી બાબતો દગ્ગોચર થતી નથી. એક માત્ર “ સૂત્રકૃતાંગ "માં બે ગાથાઓ તેમના સિદ્ધાંતના વિષયમાં આવે છે. એક આદ્રકુમારના
૧. “સૂત્રકૃતાંગ.”
