________________
૩૩
હેતુથી અમુક વખત તપ કર્યો ? શ્રમણ થતાંની સાથે શા કારણે, બધિ ન મેળવ્યું અને શાંતિ ન મેળવી ? સાધ્ય એટલે કે શાંતિ જે આવશ્યક વસ્તુ હતી તે સાધન વિના પ્રાપ્ત થાય ખરી? સાધ્ય પ્રાપ્ત થયા પછી સાધનને વખોડવા અથવા મુકી દેવા તે સાધ્ય પ્રાપ્તિ થઈ છે એમ કહી શકાય ખરૂં ? વિદ્યા પ્રાપ્તિ કાજે મનુષ્ય કેટલેક વખત પુસ્તક સંગ્રહ કરી તેમાં વખત પસાર કરે અને પછી એટલે કે વિદ્યા પ્રાપ્ત થયા પછી કહે છે કે એ પુસ્તકે ખોટાં છે તે શું એ કથન પાઠકને ઉચિત લાગશે ? - જે સાધન દ્વારા મનુષ્યને સાધ્યની સિદ્ધિ થઈ એ સાધનો ખોટાં છે એમ જ્યારે કહે ત્યારે સાધ્ય જે મળ્યું છે તે સાધ્ય સાચું છે એમ કેમ માની શકાય ? ગમે તે હોય, પરંતુ એટલું તે સ્પષ્ટ દેખાય છે કે તે વખતની આત્માનું દમન કરનારી મંડલગત વ્યકિતઓ પોતાના તપના કાર્યક્રમ પૂરતી બરાબર હતી એમ કહેવા ગૌતમ બુદ્ધ તૈયાર નથી. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તે તેમને હિસાબે આત્માને તપાવનાર શ્રમણો, તપસ્વીઓ, અને સંન્યાસીઓ જ્ઞાન વિહીન હતા. તેઓ એમ માનતા લાગે છે કે તેઓ આત્માને ફેગટ દુ:ખ દઈ રહ્યા હતા. જે વસ્તુસ્થિતિ આમ ન હોત તો તેમણે પોતાની જાતને પ્રથમ વિકલ્પમાં જરૂર મુકી હતી જ. પરંતુ તેઓ પોતાને બધાથી રહિત, મુકત, અને અદોષયુકત માનતા હતા તેથી તેમણે પોતાને માટે ચોથા . વિકલ્પની કલ્પના કરી અને એમાં પિતાને ગણાવ્યા. તેમને મતે આત્મશાંતિ માટે તપશ્ચર્યા, કષ્ટ, અભિગ્રહ વગેરે વગેરે સાધને યોગ્ય જણાયા હોય એમ લાગતું નથી. અથવા સમજણપૂર્વકને તપશ્ચર્યાદિ ક્રિયાકાંડ તેમને અભિપ્રેત જણાતી નથી. સારાંશ એ છે કે તેમણે જે જે ત્યાગ કર્યા તેમાં તેમને આત્મહિત ભાસ્યું લાગતું નથી. આ વસ્તુ એમણે પાડેલ ઉપર્યુંકત ચાર વિકલ્પોથી દીવા જેવી સ્પષ્ટ થઈ* જાય છે.
