________________
ભેદ જ્ઞાન થા પછી કર્તા-કર્મની બુદ્ધિ રહેતી નથી; જયારે બીજી તરફ એમ કહે છે કે અશુદ્ધ (વ્યવહાર) નાય છે ત્યાં સુધી જીવને સંસાર ઘટતું નથી. તાત્પર્ય એ છે કે વાચકોએ કુંદકુંદાચાર્યના કયા કથન ઉપર વિશ્વાસ રાખે અને કયા કથનને ત્યાગ કરે ?
કુંદકુંદાચાર્ય આગળ એમ કહે છે કે જીવ, જીવનમાં પરિણમન ભાવમાં અને પુદ્ગલ પુદ્ગલના પરિણમન ભાવમાં વર્તે છે. બન્ને પરસ્પર નિમિત્ત-નૈમિત્તિક ભાવમાં છે પરંતુ કર્તા-કર્મ ભાવમાં વતે છે તેમ નથી. અર્થાત જીવ કર્તા છે અને પુદ્ગલ કર્યું છે એમ કેઈ . વસ્તુ નથી. જુઓ –
जीबपरिणामहेहूँ कम्मत्तं पुग्गला परिणमंति । પુમ્મિળિમિત્ત તવ બીવો વિ રામ . (૮૦) ण वि कुव्वई कम्मगुणे जीवो कम्मं तहेव जीवगुणे । अण्णोणनिमित्तेण दु परिणाम जाण दोण्हं पि॥ (८१) एएण कारणेण दु कक्ता आदा सएण भावेण । पुग्गलकम्मकयाणं ण हु कत्ता सव्वभावाणं ॥ (८२)
અર્થ:–જીવના પરિણામ હેતુ જે કર્મ તે રૂપે પુદ્ગલે પરિણમે છે. તે પ્રકારે જીવ પોતે પણ પુદ્ગલ રૂપ જે કર્મ તેનું કારણું એટલે નિમિત તે રૂપે પરિણમે છે (૮૦). જીવ કરતો નથી કર્મના ગુણોને તેમ કર્મ કરતા નથી જીવના ગુણેને. માત્ર અને પરસ્પર એક બીજાના નિમિત્તો છે. (૮૧). એ કારણથી આત્મા, ખરેખર, પોતાના ભાવને કર્તા છે, પણ પુગલરૂપ જે કર્મ તેને અને સર્વભાવને કર્તા આત્મા નથી. (૮૨) - વિવરણ –હકીકત એ છે કે કુંદકુંદાચાર્યના અભિપ્રાય છવ કર્મને કર્તા નથી; પણ પિતાના ભાવને કર્તા છે ત્યારે આ જે અષ્ટ કર્મ યુથ જીવ ઉપર લદાયેલું પડયું છે તે કેણે કર્યું ? કારણ કે એ અષ્ટકર્મ પ્રકૃતિ તે જડ છે તે જીવ સાથે કેવી રીતે મળી ? કર્મ તે અચેતન કે કહે જડ છે તે છવ ઉપર શા માટે આક્રમણદિ કરે છે જવ
