________________
૧૫,
બરાબર હોય છે અથવા કર્મને કર્તા છવ ન હોય તે આ સંસારને પ્રવર્તક કે સંચાલક શું જડ છે એમ માની શકાય છે? જીવ વિના આ બધી પ્રવૃત્તિ શું હેવી સંભવે કે ? જડમાં ક્યિા છે; જડમાં હલન, ચલન છે પણ કત્વ તેમાં નથી એમ જૈન દર્શન કહે છે અને આપણી આંખે દેખાય છે. પુદ્ગલ કે જેમાં શબ્દ, રૂપ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ.' વગેરે ગણે છે તે પોતાની જાતે જીવને શું સ્પશી શકે છે. ખરેખર નહિ જ. જે જીવ પિતાની ઇક્રિયાથી એ ગુણેને ગ્રહે નહિ તો એ ગુણો જીવના ભેગમાં આવતા નથી. અથવા જે જીવ એ વિષયોને ગ્રાહક ન થાય તે રાગ અને દ્વેષરૂપ કર્મ તેને (જીવન) સ્પશે પણ નહિ. છવ પિતાના સ્વરૂપમાં રહે તો કર્મને કર્તા નથી. પણું અત્યાર સુધી
જીવ એ કર્મના કારણે મેળવવામાં અને એ કારણથી ઉત્પન્ન થયેલ કાર્યરૂપ કર્મ મેળવવામાં રોકાઈ રહ્યો છે તથાપિ આપણે કહીએ કે જીવ કર્મને કર્તા નથી એ વાત વિચારકેના હૃદયમાં કયાંથી ઉતરશે? દિયે, વિષયે અને કર્મો–એ બધી પૌગલિક વસ્તુઓ છે. આવા એ બધાથી જૂદ છે તો પણ એ વિષયમાં રસ લેવા લોલુપતા સેવી રહ્યો છે. વસ્તુ સ્થિતિ આવી છે તે પછી કમેં એના ફલ સ્વરૂપે આત્મા પાસે કેમ ન આવે? અર્થાત કર્મો આત્મા નજીક જરૂર આવશેજ. એ કર્મો છત છે એટલે એને સુખ, દુઃખને અનુભવ કરાવવા એ એની પાસે આવવાના જ. કર્મો જો કે પૌદ્દગલિક છે તે પણ જીવે પિતાની પ્રકૃતિથી પુણ્ય, પાપ રૂપ શુમ, અશુભ ક્રિયાઓ કરી છે તેના ફળરૂપે એ કર્મો જીવ ઉપર આવી બાઝયા છે. દાખલા તરીકે,
ઔષધ જડ છે પરંતુ તેમાં કાંઈક ગુણ અને કાંઈક અવગુણ રહેલા છે. હવે જે એ ઔષધને શરીરમાં નાખવામાં આવે તો જ એ ગુણ, અવગુણ રૂપ પિતાનું કાર્ય બતાવે પરંતુ એને શરીરમાં નાખવામાં જ ન આવે તે એ ગુણ, અવગુણ ક્યાંથી પ્રકટાવી શકવાનું હતું? તાત્પર્ય એ છે કે ઔષધને ભકતા છવ ઔષધને ન વાપરે, તે ઔષધ એલ્s પિતાને ગુણ ધર્મ પ્રકાશી શકતું નથી. જીવ લેતાના દ્રવ્યો જેમ
