________________
૧૫૪
મરણ તો જે વસ્તુ થવાની હોય તેથી બહાર રહે છે. પરંતુ મૂળ વસ્તુ સાથે રહેતી નથી. મૂળ વસ્તુ સાથે જ રહે છે તે ઉપાદાન કારણ છે. ઉપાદાન કારણ માટીમાં હોય છે અને નિમિત્ત કારણ બહાર હોય છે. એ ઘડે ઉત્પન્ન કરવામાં જે હસ્ત ક્રિયાદિની અપેક્ષા. છે તે જે કુંભાર ન કરે તે એ ઘડો બને જ કેવી રીતે? કુંભાર પડખે કેવળ ઉમે રહે તેથી શું માટીમાં રહેલી ક્રિયાથી એ માટી ઘડામાં રૂપાંતરિત થઈ જશે શું? મનુષ્યના મગજમાં અમુક વખતે એવી રાઈ ભરાઈ જાય છે કે એણે જે નાડું પકડયું હોય તેને સાચું સિદ્ધ કરવા આકાશ-પાતાળ એક કરે છે. પરંતુ એથી શું અસત્ય સત્ય થઈ જશે?
કેઈપણ કાર્યની ઉત્પત્તિમાં જૈનદર્શનાનુસાર બે કારણોની અપેક્ષા રહે છે. એક કારણ વસ્તુની સાથે રહે છે જેને ઉપાદાન કારણ કહેવામાં આવે છે. જેના વડે જે વસ્તુ બને તેને નિમિત્ત કારણ કહે. છે જે બીજું કારણ છે. ઘડામાં આ દૃષ્ટિએ જોતાં માટી ઉપાદાન કારણ છે. માટી વિના ઘડો ન બને અને તે માટી ઘડામાં હોય છે. માટીનો જ ઘડે છે. પરંતુ ઘડાને જે બનાવનાર છે તે તે કુંભાર કે કઈપણ વ્યક્તિ કે કોઈપણ મનુષ્ય હોય છે. હવે જે બનાવનાર છે તેની અનુપસ્થિતિ હોય તો તે વસ્તુકાર્ય અર્થાત ઘડો બને જ કેવી રીતે કુંભારની કેવળ હાજરી માત્રથી અથવા તેની મંત્રશકિતથી માટીને અડયા વિના શું ઘડો બની ગયો? ઘડો થઈ રહ્યો હતો તે વખતની માટીની લાયકાતથીજ ઘડે નિમીત થઈ ગયો ? માટીની ગ્યતાં તે ઘડો થયો તેમાં ગઈ પરંતુ ઘડો કર્યો કેણે ? આ પ્રશ્ન કરનાર મારીને કારણ કહેશે કે કુંભારને ? માટીમાં ગમે તેવી અપૂર્વ યોગ્યતા હોય તેથી શું ? માટીને ઘડો બનાવનાર તે જોઈએને? સંતતિ ઉત્પન્ન કરવાની
ગ્યતા સ્ત્રીમાં ગમે તેટલી હોય તો પણ બીજ આપનાર પતિ વિના સંતતિ થશે શું? કદાચ એમ કહેવામાં આવે છે કે પતિને ગ ગમે ત્યાંથી આવી મળવાને જ અને સંતતિ ઉત્પન્ન થવાની. એ ગમે તેમ
