Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે જેના દર્શન વિચાર”
“ ભ, મહાવીર અને ત્યારપછીના ઇતિહાસ ?
| (રિયાણી હઝલ)
અહમાં પીએમ સાત
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દર્શન વિચાર
કિંવા ભ. મહાવીર અને ત્યારપછીને ઇતિહાસ
લેખક : ૫. મુનિશ્રી હર્ષચંદ્રજી મહારાજ
(દરિયાપુરી સંપ્રદાય).
પ્રકાશક દલીચંદભાઈ અમૃતલાલ દેસાઈ
સૂય રૂપીએ સવા
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશક
દલીચંદભાઈ અમૃતલાલ દેસાઈ છીપાપેાળામાવાદ.
વીર સંવત ૨૪૭૬
પ્રથમ આવૃત્તિ
ઈ. સ. ૧૯૫૦
વિક્રમ સંવત ૨૦૦†
મુદ્રક મગનભાઈ :ટાભાઈ દેસાઈ શ્રી વીરવિજય પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ સલાપસ સિરાડઅમદાવાદ.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુરુ
ઉપકારતા
અને અદકે તે
તેટલું
“અમ્મા પિયરે વંદે” એમ કહી જગતના સર્વ વલ પુરુષમાં માતા, પિતાને ભગવાને પણ અગ્રસ્થાને સ્થાપ્યા છે. એમને ઉપકાર કેમ ભૂલાય? એમની પુણ્ય સ્મૃતિમાં આ પુસ્તક સ્વ. પૂ. પિતાશ્રીને અર્પણ કરી હું કૃતકૃત્ય થાઉ છું. એમના ઉપકારને સંપૂર્ણ બદલે તે કેણુ વાળી શકે એમ છે? છતાં, મારાથી જેટલે વાળી શકાય તેટલે વાળી હું ધન્યતા ભરી રાહતની લાગણી અનુભવું છું.
પિતા મૂળ તે ગામડામાં જન્મેલા અને ગ્રામ્ય વાતાવરણમાં ઉછરેલા છતાં મારામાં એમણે જે સંસ્કારસિંચન કર્યું હતું તેનાથી હું અત્યારે પણ સુખી છું એમ હું ખસુસ માનું છું. બહુજ વિદ્વાન નેતા છતાં મારે મન તે એ હંમેશાં વિદ્વાન જેટલા જ પૂજ્ય સ્થાને રહ્યા છે અને રહેશે. એક સુભાષિતમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે જગતમાં પિતા, ધર્મગુરુ, વિદ્યાગુરુ, અન્નદાતા, અને ભયત્રાતાએ પાંચેય પિતા જેટલા જ વંદનીય અને સન્માનનીય છે. પરંતુ મારા પિતામાં બાકીના ચાર મહાપુરુષોને પણ સારે એવો અંશ હતો. એટલે મારા હિસાબે તે એ સૌ કરતા વધારે સંમાન્ય સ્થાને છે.
એમનું પવિત્ર મરણ મારા હૃદયમાં અંકિત હતું જ. એ સ્મરણને સ્થૂળ રૂપ આપવાના મારા કેડ હતા, એમાં અચાનક આત્મનિષ્ઠ કર્મઠ મુનિ મહારાજ શ્રી હર્ષચંદ્રજી મહારાજનું આ પુસ્તક મારા જેવામાં આવ્યું.પં. મુનિશ્રી
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેવા વિદ્વાન લેખકની કસાયેલી કલમથી લખાયેલું આ પુસ્તક અને મારા પૂ. પિતાના સ્મરણને સ્થૂલ આકાર આપવાની મારી ઉત્કટ ઇચ્છા આમ બન્નેને મેળ મળી ગયો અને એ પવિત્ર નિમિત્ત મળી જતાં એ હસ્તલિખિત પુસ્તકને મારે ખર્ચે પ્રસિદ્ધ કરવાની મારી ભાવના મેં પં. મુનિશ્રી પાસે વ્યક્ત કરી. તેમણે સહર્ષ વધાવી લીધી અને એ રીતે હું આ પુસ્તક પ્રકાશિત કરવામાં કારણભૂત બન્યો જેને મને ખૂબ આનંદ છે.
જન સમાજના ગણ્યા ગાંઠયા સંશોધકે અને વિદ્વાને પૈકીના એક અને મારા ખાસ સનેહી ડો. એ. એસ. ગૂપાણીએ ઉપોદઘાત લખી આપવાનું સ્વીકાર્યું તેથી તેમને આભાર માનવાની અત્રે ખાસ તક લઉં છું.
પુસ્તકની ઉપયોગિતા સંબંધે કશું જ કહેતે નથી. એ તે પુસ્તક સ્વયં વાંચવાથી તેમજ પુસ્તક સંબધને ઉપોદ્દઘાત લેખક મહાશયને અભિપ્રાય જાણવાથી આપઆપ જ પ્રતીત થશે.
જન જગત આ પુસ્તક બરાબર વાંચે, વિચારે અને એના વક્તવ્યને આચારમાં ઉતારે એવી મારી ઉમેદ હોવાથી આ પુસ્તકને આમજનતા સુધી પહોંચતું કરવાના ઈરાદાથી એની કિંમત કેવળ પડતર જ રાખવામાં આવી છે, જેની જનતા કદર કરશે એવી આશા સાથે
છીપાપોળ, અમદાવાદ
લિ. ગુણાનુરાગી વિજયાદશી. વિ. સં. ૨૦૦૬ ઇ દલીચંદ અમૃતલાલ દેસાઈ
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાઘાત
૫. મુનિશ્રો 'ચંદ્રજી લિખિત આ પુસ્તકના પાઠ્યાત લખી આપવાનું મને જ્યારે એના લેખક તથા પ્રકાશક તરફથી કહેવામાં આવ્યુ. ત્યારે એને ઉપેાક્ષાત લખી આપવાની મારી તદ્વિષયક ચેાગ્યતા વિષેતા અનેક ખ્યાલ આવવા લાગ્યા. અને અંતે મને એક એવુ સ્પષ્ટ દર્શન પણુ થયું કે મારે પાદ્ઘાત ન લખવા. પરંતુ પ મુનિશ્રીના માગ્રહથી અને પ્રકાશક કે જે મારા એક ખાસ સ્નેહી છે તેમના અતિ આગ્રહથી મારે છેવટ લખવાના વિચાર જ કરવા પડયા અને ફલરૂપ આ નાનકડા ઉપાદ્ઘાત લખી રહ્યો છુ.
લેખક ૫. મુનિશ્રી સ્થાનકવાસી જૈન પરંપરામાં ઊછરેલા એક ક્રિયાનિષ્ઠ સાધુ છે. એ પરંપરામાં એમને અવિચલ શ્રદ્ધા છે. તેમના સાધુ જીવનના દરેક તાણાવાણામાં એ સમ્યક્ શ્રદ્દા તેમણે વડ્ડી દીધી છે. એટલે તે સ્થાનકવાસી જૈન સંપ્રદાયના એક સમાન્ય આદર્શ સાધુ છે.
-
સ્થાનકવાસી જૈન સમાજના ઘણાખરા સાધુઓનું વાંચન સ્થા. જૈન. સંપ્રદાય સંમત આગમા અને આગમાનુસારી સાહિત્ય પૂરનું મર્યાદિત હોય છે. આગમેતર સાહિત્યનું અવગાહન અમારે માટે નિરર્થક છે એમ માની આાત્માથી મુનિત્રા એના અભ્યાસ અને અવગાહનની લેશમાત્ર દરકાર કરતા નથી. અધકચરા મુનિએ આગમતર સાહિત્ય તરફ વળે છે ત્યારે તેઓ અંતે એકપક્ષી ખની જાય છે. સમાજના સર્વાંગીષુ ઉત્થાન માટે ઉપયુકત અને વા અનિષ્ટકર છે.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
વર્તમાન પરિસ્થિતિ તરફની ઠંડી ઉદાસીનતા સ્થાનકવાસી જૈન સમાજના સાધુઓએ ઈવી પડશે. આગમ અને આગમાનુસારી સાહિત્યના વતલ બહાર તેમણે જવું જ જોઈશે. વિશાળ માનસ વત માન યુગને નાદ છે. વર્તમાનમાં જીવવું અને રૂઢિની બેટી જંજીરોમાં જકડાઈ રહેવું એ બન્ને એક સાથે નહિ બને. અર્થાત બીજા ખાતર નહિ તે છેવટે જેને સંસ્કૃતિ અને જૈન ધર્મના સાચા રહસ્યના પ્રતિપાદન માટે પણ જૈન સાધુઓએ જેનેતર સહિત્યને તલસ્પર્શી અભ્યાસ કરવો પડશે અને એ અભ્યાસને સ્વતંત્ર વિચારણની કસોટીએ ચડાવ પડશે. મોજુદા કાળ બુદ્ધિપ્રધાન છે. શ્રદ્ધા અને બુદ્ધિ વચ્ચે અત્યારે ગજગ્રાહ ચાલે છે. શ્રદ્ધાગ્રાહ્ય વસ્તુને બુદ્ધિમાન્ય બનાવવાને અત્યારે વાયરે વાય છે. એટલે વ્યાકરણ, કેશ, તક, ન્યાય, દર્શન, વિજ્ઞાન, અને મને વિજ્ઞાન, ઈત્યાદિ ઇત્યાદિ સાહિત્યને ઊડે અભ્યાસ આવશ્યક છે. એથી પરિપુષ્ટ અને સંમાજિત થયેલી વિચારશકિત જૈન સંસ્કૃતિની અને જૈનધર્મની સાચી સેવા કરી શકશે; અને એવી સેવામાં આત્મપકાર કે આત્મસેવાને સાક્ષાત્કાર કરવાનું રહેશે.
એટલે, જ્યારે જ્યારે જૈન સાધુ સંશોધક વૃત્તિથી વસ્તુ પ્રતિપાદન કરતા હોય છે ત્યારે ત્યારે એમના માટે મારામાં સ્વાભાવિક રીતે જ આદરભાવ જન્મે છે. પ્રસ્તુત પુસ્તકના લેખક પં. મુનિશ્રી સંશોધક ત્તિ ધરાવે છે એમ એમનું આ પુસ્તક વાંચવાથી મને લાગ્યું ત્યારે એમના પ્રત્યે રુચિ અને માન-અને-પ્રકટયાં. આ એક કારણે જ હું આ ઉજવાત લખવા પ્રેરાયો છું. અમે બન્ને એક બીજાને પ્રત્યક્ષ મળ્યા નથી, એમના આ પુસ્તકમાં એમણે રજુ કરેલી માન્યતાઓ ઉપર રૂબરૂ કે લખાણ દ્વારા મેં કઈ ચર્ચા કરી નથી.
માં અમુક બાબતો જરૂર એવી છે કે જેની સાથે એકદમ સંમત થતાં મારે વિચાર કરવાને રહે. પરંતુ એની ચર્ચા ઉપાદ્દઘાતમાં તે મારાથી
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
ન જ થાય. આના અથ વાચક્રે એમ તા ન જ કરવે જોઈએ કે લેખક ખાટા છે અને હું સાચા હું. એવું માની લેનાર વાચક મને બન્નેને અન્યાય કરી બેસશે. આ વસ્તુના નિર્દેશ કરવામાં મા એક જ ભાશય છે અને તે એ કે સ્થાનક્વાસી જૈન ધમની અમુક રૂઢિઓ, વ્યવહારો, અને પરંપરાઓનુ જેટલુ સચાટ અને સપૂર્ણ જ્ઞાન પ્રસ્તુત પુસ્તકના લેખક ૫. મુનિશ્રીમાં હોય એટલુ અને એ સ્વરૂપે મારામાં એ ન હોય. ભલે પછી મારું વાચન, અધ્યાપનના અને સ ંશોધનના મારા જીવન વ્યવસાયને અગે કઇક અશે વધારે હાય, આથી એક બીજાનાં દૃષ્ટિબિંદુ સમજવામાં નાના નાના અંતરાય જરૂર ઉભા થાય જ. પરંતુ એને માટુ સ્વરૂપ આપી દેવાના કાઈ વાચાને અધિકાર નથી.
તુલનાત્મક દૃષ્ટિએ આવું આવું સાહિત્ય વિશેષ પ્રમાણમાં લખાય એ જોવાની મારી નેમ છે. સાચી સાહિત્યાપાસનાનુ એ જ એક પ્રતીક છે. લેખક ૫. મુનિશ્રીએ આવા સ્તુત્ય પ્રયાસ આ પુસ્તક્રમાં કર્યાં છે એ બાબતની જાણ વાચકને એ પુસ્તક વાંચતાં વેંત જ થશે એવી મને ખાતરી છે.
પુસ્તકના નામ ઉપરથી એ સ્પષ્ટ થાય છે કે ૫. મુનિશ્રીએ એમાં ભગવાન મહાવીરના સમયને અને ત્યારપછીને ઇતિહાસ અમુક અશમાં ચર્ચ્યા છે. સમગ્ર પુસ્તકને એમણે આઠેક પ્રકરણમાં વિભકત
યુ છે. જેમાંના અમુકને એમણે અવાંતર વિભાગમાં પણ વિભકત કર્યાં છે. ભગવાન મહાવીરના સમકાલીન, ગ્ભર તથા શ્વેતાંબર પરપરાના ઇતિહાસ, કેટલીક જૈન ઐતિહાસિક ત્રુટિઓ, અને સેાનગઢી સંપ્રદાયના સિદ્ધાંતા-વગેરે, વગેરે ખાખતાનુ નિરૂપણુ અને ચર્ચા કરતી વખતે જૈનેતર સાહિત્યની, ખાસ કરીને બૌધ સાહિત્યની તથા દિગંબરાના અને સેાનગઢી ના લખાશેાની નોંધ લીધી એટલું જ નિહ પરંતુ એમણે એ સાહિત્યને શક્ય હતુ. તેટલું વાંચી,
tr
91
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારીને, પિતાના અનુમાન અને નિર્ણયો રજુ કર્યા છે. રૂઢિચુસ્ત સ્થાનકવાસી જૈન સમાજના સાધુની જૈનેતર સાહિત્યની આલમમાં ડોકિયું કરવાની તત્પરતા અને તેની પાછળ રહેલી નિભીકતા પ્રશંસનીય છે. લેખક પં. મુનિશ્રીની દલીલ કરવાની ઝીણવટ ધ્યાન ખેંચે એવી છે, જન આગમોને એમને અભ્યાસ સારો કહી શકાય એવું છે. એમની માન્યતાઓ માટેની એમની શ્રદ્ધાના સૂત્રથી દરેક પ્રકરણ બદ્ધ છે. “સમયસાર”ની તયા દિગંબર સંમત અન્ય ગ્રંથની અને મૂર્તિપૂજાના સિદ્ધાંતની ચકાસણી કરતી વખતે એમણે બતાવેલી તીક્ષણ ખંડના શક્તિથી વાંચક એ પ્રકરણના વાંચનથી તરત જ પરિચિત થઈ શકશે. એમનાં મંતવ્યને નિચેડ એમણે “ વીતરાગ પુરુષોને ધમ” એ નામના અંતિમ પ્રકરણમાં આપે છે. એમની આખી દષ્ટિની ચાવી વાંચકને એ પ્રકરણમાંથી જડશે. “ભગવાન મહાવીરને ધર્મ” એમ કહેવાને બદલે એમણે “વીતરાગ પુરુષોને ધર્મ” એમ કહેવામાં વિશાળતા અને વિચક્ષણતા પણ બનાવી છે. જૈન ધર્મ અનાદિ, અનંત છે અને એને સ્થળનાં કે કાળનાં કોઈ બંધન ન હોઈ શકે એ એમને આશય એમ કહેવામાં હોય એમ મને જણાય છે.
આ પુસ્તકમાં પીરસવામાં આવેલ સામગ્રી, રજુ કરવામાં આવેલ વિધાન અને લેખકે દોરેલ અનુમાને તથા બધેિલા નિર્ણએ માટે જે જે જેન તથા જૈનેતર સાહિત્યને ઉપગ પ. મુનિશ્રીએ કરેલ છે તે આ પ્રમાણે છે- “આચારાંગ.” “સૂયગ ડાંગ,” “ભગવતી,” “જ્ઞાતાધર્મકથા,” “ઉત્તરાધ્યયન,” “નંદી, ”
અંતકત” “પ્રજ્ઞાપના” “ રાયપાસેણુઇયા” “જબુદ્દીપ પ્રાપ્તિ,” કલ્પસર,” “વીરસંવત અને જૈન કાલગણના,” “શ્રમણ ભમવાન મહાવીર,' “પ્રબંધ ચિંતામણિ” “પ્રભાવક ચરિત્ર.” “જિત કલ્પ,” “જેને તવાદ,” “ કલ્યાણ મંદિર સ્તેવ ટીકા,” “લવિત વિસ્તરા” “તત્વાર્થ સત્ર” “સમરાઈષ્ય કહા.” “મહાવીર જૈન
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
کن
..
વિદ્યાલય સ્મારક અંક, જૈન સંસ્કૃતિ સાધન માળ પત્રિકા,” જૈન હતી.' અનેકાંત,” “ જૈન
99 6:
.
પુરાતત્વ,”
” “ જૈન સિદ્ધાંત, સાહિત્ય સંશોધક,” “ ભારતીય વિદ્યા,” કક્ષામ પ્રાભૂત,” “શ્રુતાવતાર,” ત્રિલેક પ્રાપ્તિ,”
*
""
""
'
ષટ્ ખંડાગમ,” “ મેાક્ષમાગ પ્રકાશક," “ ગામ્મટ સાર,"
v ct સમયસાર, નિયમસાર,” “ વસ્તુવિજ્ઞાનસાર,
'
99
“ દર્શન પાદુક, અંગુત્તર નિકાય,” “દીધ નિકાય,” “ મઝિમ નિકાય,” “ સ ંયુત્તનિકાય ” અને “ મહાપરિનિક્ખાણુ સુત્ત,”—પચાસેક જેટલા ગ્રંથ, સંશોધન વિષયક સામયિકા તથા અન્ય અન્વેષણુ - ત્મક લખાણાનું ૫. મુનિશ્રીએ આશ્યકતાનુસાર દાહન કર્યું છે અને પછી પેાતાના સ્વતંત્ર અભિપ્રાય પુસ્તકમાં સ્થળે સ્થળે અસદુગ્ધ. ભાષામાં વ્યકત કર્યા છે. એમના વાંચનની તથા અભ્યાસની વિસ્તીતાના તથા જ્ઞાનગામ્લીય ના કાંઇક ખ્યાલ આથી વાંચક ગણુને આવી શકશે.
97
જૈન સાધુઓને અને ખાસ કરીને સ્થાનકવાસી જૈન સાધુઓને પુસ્તકા મેળવવામાં, એને વાંચવામાં અને નિરંતર પાસે રાખવામાં. અમુક પ્રકારની અગવડ હોય છે. વળી વિહાર તે એમને ચાલુ જ હાય. એવી પરિસ્થિતિમાં પુસ્તકમાંથી તેમને ટાંચણી કરી લેવાના હોય. એ ટાંચણા પણુ ઉતાવળમાં જ કરાયું હોય. એટલે આધાર×થાના પૃથ્વાંક નેાંધવા કરવાનું ખાસ કરીને એમને માટે વિશેષ કપરૂ' કાર્ય બની જાય છે. કયા પુસ્તકની કઈ આવૃત્તિ અને કયાંથી પ્રકાશિત થયેલી આવૃત્તિ વાપરી છે તેમજ નિર્દિષ્ટ ખાખત કયા . પૃષ્ઠ ઉપર આવે છે એ લખ્યું હૈાત તા વિધાન પરત્વેની ચાસાઈ પ્રસ્તુત પુસ્તકમાં આબાદ રીતે આવી શકી હોત એ નિર્વિવાદ છે. સંશોધનાત્મક ગ્રંથામાં એ વસ્તુ અતિ આવશ્યક મનાણી છે. પરંતુ પ્રસ્તુત પુસ્તકનું પ્રધાન ધ્યેય આમ જનતાને, અન્નબત્ત બની શકે તેટલા પ્રમાણમાં પ્રમાણભૂત રીતે—પ -- વાના હાય એમ લાગે છે અને એથી ઉપયુકત ત્રુટી એ ખાસ છુટી. નથી એમ માની શકાય.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ પુસ્તક શ્રદ્ધાળુ આમ વર્ગને ખાસ ઉપયાગી થઈ પડશે અને સંશાધનમાં યત્કિંચિત રસ હાય એવા વિદ્વાન વર્ગને ચાગ્ય વિચારસામગ્રી પૂરી પાડશે એમ હું માનુ છું. લેખક ૫. મુનિશ્રીના પ્રયત્નનુ સાક્ય એમાં રહેલું છે.
પ્રસ્તુત પુસ્તકને પ્રકટ કરવામાં પ્રકાશક શ્રી. લીચંદ ભાઈ અમૃતલાલ દેસાઈએ આર્થિક ભાર ઉઠાવી જે ઉત્સાહ પ્રદર્શિત કર્યાં છે તેને માટે તે અભિનંદનને પ્રાત્ર છે એટલુ કહી આ નાનકડા પાશ્ચાત પૂરા કરૂં છું.
--સુરેન્દ્ર નિવાસ, પેલે માળે, દાદાભાઇ રાડ, -પે. વિલેપાયે (પશ્ચિમ) ( મુંબઇ ૨૪)
૨૦~૧૦-૫૦
ડૉ. અ. સ. ચાપાણી. એમ.એ., પીએચ. ડી. અધ માગધીના પ્રાધ્યાપક— ભવન્સ કૉલેજ. અંધેરી.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વ. પૂજ્ય પિતાશ્રીને તેમની પુણ્ય સ્મૃતિમાં
સમર્પણ
લિ. દલીચંદ અમૃતલાલ દેસાઈ
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુક્રમણિકા
૧ શ્રી મહાવીર અને તેમના સમકાલીના
પૃ. ૧–૪૧
પૃ.
૧-૨
૧ શ્રી મહાવીર અને તેમના સમકાલીના ૨મ ખલી પુત્ર ગોશાલક અને તેના સિદ્ધાંત પૃ. ૨-૧૦
સપ
પૃ. ૧૦-૧૧
પૃ. ૧૧–૧૨
પૃ. ૧૨-૧૩
પૃ. ૧૩-૧૪
પૃ. ૧૪–૧૮
૩. ૧૮-૨૧
પૃ. ૨૧-૨૨
પૃ. ૨૩-૪૧
૩ પુરણ
આયન
૪ પલ્લું ૫ અજિત ક્રેસક બલિ
૬ સંજય ખેલઠ્ઠો પુત્ત
છ ગૌતમ બુદ્ધ
૮ તથાગતના સિદ્ધાંતા ૯ ગૌતમ બુદ્ધના માંસાહાર
૧૦ ગૌતમ બુદ્ધનું નિગ્રંથ મંડળમાં સ્થાન
૨ શ્રી મહાવીર
૩ શ્રી મહાવીર્ પછીની દિગંબર તથા શ્વેતાંબર
૧ વાલભી યુગ પ્રધાન પટ્ટાવલી
૨ માધુરી યુગપ્રધાન પટ્ટાવલી ૩ દિગંબરીય શ્રુત ગ્રંથા ૪ શ્વેતાંબર પટ્ટાવલી અને ગ્રંથા ૫ શ્વેતાંબર શ્રુતસાહિત્યનું સંરક્ષણુ
૬ માથુરી વાચના
૭ વાલલી વાચના
પરંપરાઓના ઈતિહાસ પૃ. ૧૪-૭૬
પૃ. ૪૨-૫૩
૮ શ્વેતાંબર સંમત આગમ ગ્રંથા ૯ આગમેાના કર્તા કાણુ ? ૧૦ આગમા ઉપરની ટીકાદિના કર્તા
પૃ. ૫
૫. ૫-}૩
પૃ. ૬૨-૬૫
પૃ. ૬૫-૬૭
પૃ. }૭–૬૨
પૃ. ૮
પૃ. ૮-૭૦
પૃ. ૭૦૭૧
પૃ. ૭૧-૭૩
તથા સમય પૃ. ૭૩-૬
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
૪ કલીક જૈન ઐતિહાસિક ત્રુટિઓ પૃ. ૭ભ૮૬ ૫ “ષખંડાગમ”માં સી મુક્તિ અને
કેવલી ભુક્તિ પૃ. ૮૭-૯૫ ૬ “સમયસાર” વિષે કાંઈક
પૃ. ૬-૧૩૪ ૧ સારાંશ
પૃ. ૧૨૩-૧૨૬ ૨ વર્તમાન કાલ
પૃ. ૧૨૩-૧૨૬ ૩ ઉપસંહાર
પૃ. ૧૭૩-૧૭૪ ૭ સેનગઢી અને સોનગઢીના સિદ્ધાંત પૃ. ૧૩૪-૧૬ર ૧ “વસ્તુ વિજ્ઞાનસાર”
પૃ. ૧૫૦-૧૫૫ ૨ જિનેંદ્રદેવની પૂજામાં વીતરાગતાનું
પ્રોજન કેવી રીતે? પૃ. ૧૫૫-૧૬ર ૮ વીતરાગ પુરુષાને ધમ - મૃ. ૧૬૦–૧૭૦ ૯ પુસ્તકમાં આવતા આવશ્યક શર્વેની
“અ”કારાદિ ક્રમે સૂચિ પૃ. ૧૭૦–૧૮૭ ૧૦ ગ્રંથમાં ઉપયોગમાં લીધેલ પુસ્તકોની તથા
સામયિકેની અકારાદિ કમ સૂચી પૃ. ૧૮૮
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દર્શન વિચાર
કિંવા. ભ. મહાવીર અને ત્યારપછી ઈતિહાસ
શ્રી. મહાવીર અને તેમના સમકાલીનો '
ઇ. સ. પૂર્વે પાંચસે અને નવ્વાણું વર્ષ શ્રી. વર્ધમાનને જન્મ થયો હતો. તે વખતે ચૈત્ર માસના શુકલ પક્ષની તેરશ હતી. માતા, પિતાના સ્નેહમાં તથા સ્ત્રી સાથેના સુખમાં તેમણે કેટલાક વખત ગા. માતા, પિતાના મૃત્યુ પછી તેમણે સંસારત્યાગને વિચાર કરેલ પરંતુ મોટાભાઈને તેથી દુઃખ થવા લાગ્યું તેથી તેમના આગ્રહને વશ થઈ તેઓ બે વર્ષ વધારે સંસારમાં રહ્યા. છેવટે ત્રીશેક વર્ષને અંતે તેમણે સંસારત્યાગ કરી અનગાર ધર્મ રવીકાર્યો. એકાકીપણે ગ્રામ, નગર, અને પુરમાંથી આહારાદિક લાવી ગમે ત્યાં રાત્રિ, દિવસ તેઓ ગાળતા. કેવળ આત્મલક્ષી તેમનું જીવન બની ગયું હતું. વસતિ બહાર, નિર્જન અને એકાંત રથળે સંકટ, પરિસહ, અને ઉપસર્ગો સહી અરણ્યમાં અખિન્નભાવે તેઓ રહેતા. દીક્ષાના તેરમે વર્ષે જુવાલિકા નામની નદીને કિનારે એક ખેડુતના ખેતર પાસે તેઓ ધ્યાનસ્થ હતા એ વખતે દિવસનો છેલ્લો પ્રહર પ્રવર્તતે હતો.. આત્મજાગૃતિ અને અનંત આત્મવીર્યનું સ્પંદન પ્રતિલિત ચાલી રહ્યું હતું. તેઓ આત્મમય બની ગયા હતા. પ્રશસ્તન, પ્રશસ્ત
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાલુ હતી. કર્મના પુંજ દૃશ્યમાન થઈ અનત, અવ્યાબાધ બંધન તૂટી ગયાં. આત્મા આત્માને ધર્મનાયકા વિદ્યમાન
પ્રશસ્ત અધ્યવસાયની અવિરત ધારા ! સતત ખરી રહ્યા હતા. આત્મપ્રભાના રહ્યા હતા. એમના આત્માને કેવળ પ્રાપ્ત થયું. સુખની લહેરી ઉછળી. દુઃખ, પરવશતા અને જેને માટે અવિશ્રાંત શ્રમ ચાલુ હતા તે સહજ પ્રાપ્ત થઈ ગઈ. શ્રી, મહાવીરના સમયે અનેક હતા. પરંતુ તે બધા શ્રી. મહાવીર આગળ નિસ્તેજ ભાસતા. ચૌદ રાજ્લાકને શ્રી. મહાવીરે હસ્તામલકવત્ કૈવલજ્ઞાનના પ્રકાશ દ્વારા દેખ્યા. દેખ્યા. એટલુંજ નહિ પરંતુ નારક, તિર્યંચ, મનુષ્ય અને દેવાના અંતર્ગત વિચારાને પણ જાણ્યા. અશેષ સચરાચર વિશ્વને, ટૂંકમાં, તેઓએ જોયું અને જાણ્યું. કાંઈજ આકી ન રહ્યું.
અ'ખલીપુત્ર ગાલક અને તેના સિદ્ધાંતા
ભિન્ન ભિન્ન માર્ગો, પથા, સંપ્રદાયા, વાડાઓ, મતા, આમ્નાયા અનેકાનેક ધર્મ ધુરીણાએ ચલાવ્યા હતા. ધર્મજિજ્ઞાસા માટે લાકે ઉદ્યત હતા. એ જિજ્ઞાસા એમનામાં એટલી બધી તીવ્ર બનતી જતી હતી કે તેઓ આમથી તેમ સત્ર માર્ગ દર્શન માટે ભમતા. પરંતુ તેની દોલાયમાન દશાને અંત આવ્યા તે તેા. મનને ફાવે અને ભાવે તેમ મતન્યાના સ્વીકાર કસ્તા અને વતા. શ્રી. મહાવીરે ધર્મોપદેશ દેવા આરંભ્યો તે પહેલાં ગેાચાલકના અને મુદ્દદેવના ઉપદેશસ્તોતા વહેતા થઈ ગયા હતા. ગોશાલકના વક્તવ્યને નિર્દેશ બૌદ્ધ સાહિત્યમાં તે સ્ટેજ પર તુ જિનાગમે!માં પણ છે.
ગોશાલકના મત વિષે ગૌતમ બુદ્ધના શું અભિપ્રાય છે તે આપણે પ્રયત્ન તપાસીએ.
ગૌતમ બુદ્ધ કહે છે “ હૈ ભિક્ષુઓ ! આ પૃથ્વીના પડ ઉપર મિથ્યાદષ્ટિ જેમ અહિતકારી અને પાપી બીજો કાઈ નથી; કારણ કે
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
સહર્મથી વિમુખ રાખવામાં એ કારણભૂત હોય છે. તે ભિક્ષુઓ! આવા મિથ્યાદષ્ટિ છે અનેક છે પરંતુ તે બધામાં મેઘપુરુષ ગણાલક જે અન્યનું અહિત કરનાર બીજો કોઈ નથી. સમુદ્રમાં પાથરેલી જાળ માછલીઓને જેમ અપાયકારી, દુઃખદાયી, ઘાતકારી નિવડે છે બરાબર તેમજ આ સંસારરૂપી સાગરની માટે મેઘ (નિષ્ફળ, નકામે, ટે) પુરુષ ગોશાલક ભ્રામક, દુઃખદાયક અને નુકસાન કરનાર છે.” ૧
“હે ભિક્ષુઓ! વળી કામળામાં વાળને બનાવેલે કામળો તદ્દન હલકી કોટિને ગણાય છે; કારણ કે તે ગરમીમાં ગરમ અને ઠંડીમાં
થઈ જાય છે. વળી રંગે પણ તે કાળે છે અને સરળતાથી તે હાથમાં રાખી શકાતો નથી. બરાબર આ કામળા જેવજ અધમ પ્રકારને મકખલિ ગે શાલકને વાદ દરેક પ્રકારના શ્રમણવામાં છે.”
સૂત્રકૃતાંગમાં ગાલકના જે વાદનું આલેખન કરવામાં આવ્યું છે તેને બૌદ્ધ સાહિત્યનું પણ સમર્થન છે. તેમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે શુદ્ધિ, અશુદ્ધિનું કાંઈ કારણ જ નથી. પ્રાણ નિહેતુકરીને પવિત્ર બને છે અને નિહેતુકરીતે અપવિત્ર પણ બને છે. સ્વ-પરના પુરુષાર્થને જરા જેટલું પણ અવકાશ નથી. તેમાં બલને પણ સ્થાન નથી. એટલે કોઈ કહે કે એમાં બલ, વીર્ય, પૌરુષ કે પરાક્રમની અપેક્ષા છે તો તે ખોટું છે. સર્વ ભૂતો, પ્રાણ, છે, અને સર બલ, વીર્ય અને પૌષરહિત છે. તેઓનું પરિવર્તન પ્રારબ્ધ, જાતિવિલક્ષણતા, અને સ્વભાવને અધીન છે. છમાંથી કોઈપણ જાતિમાં રહીને તેઓ સર્વ દુઃખને ઉપભોગ કરે છે. જિનાગમભાષિત છ લેસ્થાના સ્વરૂપને મળતું ગોશાલક પ્રતિપાદિત છ જાતિનું વર્ણન છે. એ અભિતિનું નિરૂપણ ગેપાલક મતાનુઅર આ પ્રમાણે છે. ખાટકી, પારધી વગે
અંગુત્તર નિકાય, મકખલિ વર્ગ. ૨ એન.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
રેને કૃષ્ણભિજાતિમાં, ભિક્ષુઆદિ કર્મવાદી લોકોને નીલાભિજાતિમાં, એક વસ્ત્ર રાખનાર નિગ્રંથને લેહિતાભિજતિમાં, વેતવસ્ત્રનું પરિધાપન કરનારા અને અચલેક આજીવિક શ્રાવકોને હરિદ્રાભિજાતિમાં, આજીવિક સાધુઓને શુકલાભિજાતિમાં અને નંદ વચ્છ, કિસ સંકિચ્ચ અને મકઅલિ ગોશાલક જેવા આવિક સંપ્રદાયના મુખ્ય મુખ્ય આચામેંને પરમ શુકલાભિજાતિમાં ગોશાલકે સમાવિષ્ટ કર્યા છે. આ ઉપરથી જોઈ શકાશેમકે ગોશાલક કૃત જાતિભેદ ગુણ-કર્મ ઉપર પ્રતિષ્ઠાપિત છે.
હવે ગોશાલકની દૃષ્ટિનું જિનાગમચિત્રણ જોઈએ. એ તો સ્પષ્ટજ છે કે ગોશાલકના વાનું જેવું કાળું નિરૂપણ બૌદ્ધસાહિત્યમાં આપણને જોવા મળે છે તેવું કાળું નિરૂપણ જૈન સાહિત્યમાં નથી મળતું. એમ છતાં એટલું તો સ્વીકાર્યોજ છૂટકે છે કે જિનાગમાનુસાર પણ તે ધણેજ અધમ પ્રકારને હતો. એમાં પણ એની હેવાનીયત અને નાદાનીયત પ્રસંગ મળે ત્યાં નિઃસંદેહ રીતે નિર્દિષ્ટ કરવામાં આવી છે. ભગવાન મહાવીર સાથે ગોશાલક છ વર્ષ રહ્યો હતો. ભગવાને દીક્ષા લીધી તેને બીજે વર્ષે ચાતુર્માસમાં તે ગોશાળામાં ભેટી ગયે હતો. ભગવાને તેને પોતાના શિષ્ય તરીકે સ્વીકાર્યો કે નહિ સ્વીકાર્યો છે પણ તે તેમના અંતેવાસી તરીકે તેમની સાથે છ વર્ષ પર્યત રહ્યો હતે. એકદા મહાવીર સાથે ગોશાલક એક ગામડેથી બીજે ગામડે જઈ રહ્યો હતે.. વચ્ચે તલનો એક છોડ આવ્યું. તે વખતે મહાવીરને તેણે પૂછ્યું કે આ તલના છોડના તલ મરીને ક્યાં ઉપજશે? ભગવાને જવાબ આપે. કે હે ગોશાલક ! એ તલ મરીને એમાંજ ઉપજશે. ભગવાનના આ કથનને જૂઠું પાડવા તેણે પાછળ રહી, છોડને ઉખેડી ફેંકી દીધો અને ચાલવામાં પાછો મહાવીર સાથે થઈ ગયો. બરાબર આ ક્ષણેજ આકાશમાં વાદળું ચડી આવ્યું, ગજર્યું, અને ઝરમર ઝરમર વરસાદ વર્ષો જેથી કરી એ ઉખેડી ને ફેંકી દીધેલ છોડ. જમીનમાં ચેટી ગયે અને વધવા લાગ્યો. આ બનાવ બન્યા પછી કેટલાક સમયના અંતરે તેઓ બને તે જ રસ્તે થઈને જઈ રહ્યા હતા. ગશાલકે
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાનને તલના છોડની બાબત ફરી પૂછી. ભગવાને તે તલના છોડની હકીક્ત પહેલાની માફકજ કહી અને વાત પણ એમજ નીકળી. ગશાલકે ભગવાનને જૂઠા પાડવા પ્રયત્ન કર્યો છતાં જે નિર્માણ થયું હતું તેજ બન્યું. એટલે એણે આ છોડના બનાવને ધ્યાનમાં લઈ જે થવાનું હોય છે તેજ થાય છે એવા નિયતિવાદની સ્થાપના કરી અને ભગવાનથી જુદો પડે.
ગોશાલક પ્રરૂપિત નિયતિવાદની ચર્ચા અન્ય જિનાગોમાં પણ આવે છે. ગોશાલક એમાં કહે છે કે તમામ છ સુખ, દુ:ખને જે અનુભવ કરે છે અથવા તેઓ જે પોતાના સ્થાનથી ભ્રષ્ટ થાય છે એ બધું કાંઈ જીવનું પિતાનું કર્યું થતું નથી. જીવ પોતેજ એ બધાને કર્તા નથી તે પછી બીજાની તો વાતજ કયાં રહી? પ્રત્યેક જીવની અનુભૂતિ “સાંગતિક” છે અથવા કહે કે નિયતિકૃત છે. વળી, જીવની શુદ્ધિ, અશુદ્ધિ પણ જીવની સ્વકૃત નથી. એ તો બનવાનું જ બને છે અને નથી બનવાનું તે નથીજ બનવાનું. આ ઉપરથી કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે ગોપાલક પિતાની કપિલ કરિપત માન્યતાઓ અને ગપગોળાઓ પિતાને મનભાવતી રીતે ફેંકયે જ.
વળી એક સ્થળે ગોશાલકના સંબંધમાં આ પ્રમાણે નિર્દેશ કરાચેલે છે. એક જલાશય હતું જેની મધ્યમાં કમળ ઉગ્યું હતું. એને લેવા જવા ચાર પુરુષે ગયા અને ડૂબી ગયા જેમાં એક ગોશાલક - પણ હતું. ગોશાલકે કહ્યું કે મુખ હોય તે કહે કે તે દુઃખી થાય છે, શિષ્યસ્ત થાય છે, સંતપ્ત થાય છે. જે મુખ હોય તે જ કહે કે બધું દુખ તેણે કરેલાં કર્મનું ફળ છે. બુદ્ધિમાન પુરુષ હોય તે તે ઉલટું
એમજ કહે કે એનું દુઃખ, એને શેક, એને પરિતાપ એના કર્મનું ૧ ફળ નથી. તે તે થવાનું હતું તે થયું. નિયત હતું તે બન્યું એમ ૧ “ભગવતી સૂત્ર,” શતક પંદર. ૨ “સૂરક્તાંગ,” ૧ર-૩.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬.
બુદ્ધિમાન સ્હે. શરીર સંબંધ, ખાસાદિ અવસ્થાઓ-તમામ નિયંતિ વાદને અધીન છે. મનુષ્ય કહે છે કે તે બધું કરી રહ્યો છે। તેવું કહેનાર ખડ ખાય છે.૧ ગોશાલક વિચિત્ર અને સ્વચ્છંદી હતા. ઈ વિચારક પુરુષ તે તેની પાસે જતા જ નહિ છતાં એના ભકતો અને અનુયાયીઓની સંખ્યા વિશાળ હતી, ભગવાન પાસેથી તેજોલેશ્યાની પ્રાપ્તિનું જ્ઞાન તેણે મેળવી લીધું હતું. તે ઉપરાંત, તેણે દિશાચર કે જેએ પાસ્થ સ્વવિરા હતા તેમની પાસેથી અષ્ટાંગનિમિત્તનું જ્ઞાન પણ મેળવ્યું હતું. આથી સુખ-દુ:ખ, લાલ-અક્ષાભ, અને જિત-મરણના સંબંધમાં ગેશાલક ષિષ્યવાણી કરી શક્તો. લેાકા આ હિંસાએ એની પાછળ કંઈક અંશે ગાંડા-ધેલા થઈ ગયા હતા અને એનામાં અનુરાગ ધરાવનારાની સંખ્યા લાખાની હતી. કાઈપણની ઝાટકણી કાઢતાં, કાઈના અપવાદ કરતાં અને કોઈની નિંદા-ગર્વણા કરતાં અને નેક્સી શરમ કે ને'તી રૂકાવટ. મા કુમાર્ દીક્ષિત થઈ ભગવાન પાસે જાય છે એ વખતે ગાશાષક તેમને મળે છે અને આ કુમારને એવી મતલખનુ કહે છે કે અને એટલે કે આર્દ્રકુમારને ભગવાન માટે જે એટલું બધું માન છે તે ખોટું છે. કારણકે મહાવીર હવે તેા રહ્યો નથી. મહાવીરને કેવલજ્ઞાન ન હતું ત્યારે તે એકાકીપણે વિહરતા અને તપર્ધામાં તલ્લીન રહેતે પરંતુ કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યા પછી તેા વાત વણસી ગઈ છે કારણકે તે અત્યારે લેાકેાના મેઢાં મેટાં સળાંમાં, ઢાળાં વચ્ચે હરે ફરે છે અને ધૃણા અયશારામ ભાગવે છે. ગોશાલને આ કુમારે એને જડબાતાડ જવાબ આપ્યો. તેણે કહ્યું કે હે ગેાશાલક ! મહાવીર સંપૂર્ણ પુરુષ છે, નિર્દોષ છે, અને પવિત્ર છે. સંસારના સ્વરૂપને તેઓ જાણે છે. એકાકી હતા ત્યારે પણ હિતના સંરક્ષક હતા; અને અત્યારે તેાળામાં વિચરી રહ્યા છે તે પણ તે લોકહિતરત છે. તેએ શાંત, દાંત, તેય, અને વાણીના ગુણુ દોષને જાણનારા છે.
૧. સૂત્રકૃતાંગ, ૨, ૧.
૨. “ સૂત્રકૃતાંગ,” આ કુમારના અધ્યાય.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
લેકનું હિત તેમને હૈયે વસ્યું છે. બીજામાં માયા, અસત્ય, અને સ્વચ્છેદ જેમ છે તેમ તેમનામાં તે બિલકુલ નથી. શાલક ઠંડોગાર બની જવાને બદલે ઉત્સાહથી તે પિતાના સિદ્ધાતે આદ્રકુમારને સમજાવે છે. તે. કહે છે કે તેના એટલે કે ગોશાલકના સિદ્ધાંત પ્રમાણે ઠંડુ પાણી પીવાથી, બીજ કે ધાન્ય ઇત્યાદિ ખાવાથી, પિતાના માટે તૈયાર કરેલ આહાર વાપરવાથી તથા શ્રી સહવાસથી એકલા વિચરનાર તપસ્વીને જરાય પાપ લાગતું નથી. જે બદ્ધ, મુક્ત; અને ન બદ્ધ કે ન મૂક્ત એમ ત્રણ પ્રકારના છે એમ તેનું કહેવું હતું. તેને હિસાબે સંસારી જીવો બદ્ધાબદ્ધ સ્થિતિમાં છે. મહાવીર જે પુરુષ જે ગૃહત્યાગી છે તે ન બદ્ધ ને ન મુક્ત વિભાગમાં આવે છે. ગોશાલકે વળી આગળ ચલાવ્યું અને કહ્યું કે તે પોતે તે કાયમને માટે મુક્ત છે, કારણકે તે પિતાને કર્મબંધભય માનત નહિ. આ સિદ્ધાંત વેદાંત દર્શનમાં છે. અને આની કાંઈક છાયા “સમયસાર”માં પણ છે. આ ગોશાલકને સદ્દાલપુત્ત નામને એક કુંભાર શિષ્ય હતા જેને અધિકાર “ઉપાસક દશા સૂત્ર”માં ચાલે છે. તે મહાવીર સાથે ચર્ચામાં ઉતર્યો હશે અને જે થવાનું હોય છે તે જ થાય છે એ સિદ્ધાંતની તેણે મહાવીર પાસે ઉધપણ કરી હતી. મનુષ્યનું ધાર્યું કાંઈ થતું નથી. આના જવાબમાં ભગવાને તેને કહ્યું કે તમારા વાસણે તમારી દુકાનમાંથી કોઈ ચોરી જાય અગર ફાડી નાખે તથા તમારી પ્રિય પત્ની સાથે આડે વ્યવહાર દર્શાવે તો તમારે તેની સાથે બાઝવું નહિ કારણકે તમારે તે જે થવાનું હતું તે થયું એમ માની સંતોષ પકડો. ભગવાનની આ જવાબથી એ કુંભાર–સદ્દાલપુર-નિરૂત્તર બની ગયો હતો.
ગશાલકના મતનું પ્રચલિત નામ આજીવિકેમ એવું પણ હતું. એ આજીવિકા મગ્ન રહેતા અને તપશ્ચર્યા કરતા. સર્વ વસ્તુમાં–જડમાં પણ–તેઓ જીવ માનતા અને બને ત્યાં સુધી તેઓ તેને દાન કરતા.
૧. કેાઈ “આછક” શબ્દ પણ વાપરે છે.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભિક્ષા લેવા જતી વખતે વચમે કૂતર મળે કે માખીઓ બણબણે તે પાછા જતા રહેતા. અન્યના હુકમનું પાલન કરવામાં કે આદેશને તાબે થવામાં તેઓ સ્વમાનહાનિ સમજતા. પિતાને માટે બનાવેલ ' આહાર તેઓ વાપરતા નહિ. લેકે જમવા બેઠા હોય તે તેમાંથી - તથા દુષ્કાળને માટે સંઘરેલા અનાજનું ભોજન કરવામાં આવ્યું હોય તે તેમાંથી તેઓ ભિક્ષા લેતા નહિ. માછલી, માંસ, કે માદક પદાર્થ લેતા નહિ. આ ઉપરાંત “ઔપપાતિક સૂત્ર”માં કહેવામાં આવ્યું છે કે તેઓ સીધા હારબંધ ઘરમાંથી ભિક્ષા લેતા નહિ. બબે કે ત્રણ, ત્રણ કે સાત, સાતે ઘર છોડી તેઓ ભિક્ષા લેતા. ભિક્ષામાં કેટલાક કમલદડજ લેતા હતા. ચારે, ચાર ઉપવાસ કરતા. ઘોર તપસ્યાના કરનાર હતી. ધૃત, તૈલાદિ વિકૃતિકારક, સ્નિગ્ધ પદાર્થો તેઓ ન લેતા અને આવા ઉપરનો તેમને કાબૂ પ્રશંસનીય હતો. આજીવિક ગૃહસ્થ અમાસુક ભજનના ખાનારા હતા, પરંતુ ઉદુંબર, વડ, બોર, સતર અને પીંપળાના ફળનું ભક્ષણ કરતા.૧ લસણ, ડુંગળી જેવી તામસિક વસ્તુઓની સમીપમાં ‘જેતા નહિ. ત્રસપ્રાણીની હિંસા જેમાં થતી હોય તે વ્યાપાર તે ગૃહસ્થ કરતા નહિ. ભગવાન મહાવીર તે એમનું દિષ્ટાંત પિતાના શ્રમણોપાસકને આપી કહેતા કે તેઓ અર્થાત આજીવિક ગૃહસ્થ આવા હુન્નર-ઉદ્યોગને કરતા નથી તો પછી તમે તો પંદર કર્માદાનવાળા વ્યાપારો કેમ જ કરી શકે ?
ભગવાનના અંતેવાસી તરીકે ગોશાલક છ વરસ રહ્યો અને પછી ભગવાનથી છૂટા પડી ગયે. ભગવાન સાથેના પોતાના વિહાર દરમ્યાન આ ગોશાલક એકદા બાલ તપસ્વી વૈશ્યાયન સાથે ઝઘડી પડ્યો હતો. વૈશ્યાયન સખત ગરમીમાં તપ કરી રહ્યો હતો અને એના માથામાંથી જ પડી રહી હતી. એ તપસ્વી એ જૂઓને પાછી પોતાના શરીર ઉપર-માથા ઉપર મૂકી રહ્યો હતો. એ જોઈ ગાશાલક કે જે મૂળે જ ૧. “ભગવતી સૂત્ર, આઠમું શતક.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
હલકટવૃત્તિને માણસ હતો તેણે એને પરિહાસ કરતાં કહ્યું “હ તપસ્વી ! તમે મુનિ છે કે જૂના શય્યાતર (અર્થાત્ જગ્યા આપ-નાર) છે ?” આ પ્રમાણે ત્રણેક વખત કહ્યું જેથી વૈશ્યાયન મહીડાઈ ગયો અને પોતે મેળવેલી તેજોલેશ્યા તેને બાળી મારવાના ઈરાદાથી તેના ઉપર છોડી. ભગવાને આ જોયું અને એ તેજોલેસ્થાને પિતાની શીતલેસ્યાથી નહિવત બનાવી ગોશાલકને બચાવી લીધું. ગોશાલકે તેજલેશ્યાની પ્રાપ્તિનું રહસ્ય ભગવાનને પૂછયું જે ઉપરથી ભગવાને એને પ્રાપ્ત કરવાની વિધિ યથાવત કહી સંભળાવી. ગોશાલકે એ પ્રમાણે વિધિવત આચરણ કરી એ લબ્ધિ હસ્તગત કરી ?
ભગવાન જનતાને ઉપદેશવા બહાર પડ્યા તે પહેલાં જ ગોશાલકે પિતાને અડે બરાબર જમાવી દીધો હતો. લોકોમાં પોતાની જાતને એ જિન કહેવડાવી રહ્યો હતો. મોક્ષ માર્ગની પ્રરૂપણું અને રાશી લાખ મહાકલ્પના અટપટીયા સિદ્ધાંતને પ્રચાર તે લેકમાં જોરશોરથી કરી રહ્યો હતે. ગંગાનદી, મહાનદી, લેહિત ગંગા, સાદિન ગંગા વગેરેનું કોષ્ઠક આપી એક પ્રકારનું વિશિષ્ટ કાલમાન તેણે ભેજામાંથી ઉત્પન્ન કર્યું હતું અને તે કહે કે એ કાલની અવધિ પૂરી થયા પહેલા કોઈપણ માણસ ગમે તેટલે પ્રયાસ કરે તે પણ મોક્ષને અધિકારી થઈ શકતો નથી. સાત પ્રકારના “પઉટ્ટપરિહાર (પ્રવૃત્ત પરિહાર)ની ઉટપટાંગ વાતો કરી લેકોને છેતરી રહ્યો હતો.
ભગવાન મહાવીરના સમસામયિક છ ધર્મધુરી થયા જેમાં ગૌતમ બુદ્ધ પણ શામિલ છે. આ ધર્મનાયકે એ વખતે ઘણું પ્રસિદ્ધ હતું. તેમના નામ નીચે પ્રમાણે છે – '
૧. “ભગવતી સૂત્ર, ” પંદરમું શતક. ૨. વિશેષ વિસ્તાર માટે જુઓ “ભગવતી સૂત્ર, શતક પંદરમું. ૩. “સૂત્રકૃતાંગ,”ઉદ્દઘાત (ગોપાળદાસ જીવાભાઈ સંપાદિત).
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧) મમ્મલિ સાલક, (૨) પૂરણ કમ્સ૫, (૩) કુલ કય્યાયન, (૪) અજિત કેસકંબલિ, (૫) સંજયએલીપુત, અને (૬) ગૌતમ બુદ્ધ
આમાં મખલિ ગેલની હકીક્ત આપણે ઉપર જોઈ ગયા. હવે બીજાઓના સંબંધમાં જે કાંઈ હકીકતે તત્કાલીન જૈન, જેનેતર સાહિત્યમાંથી જે મળે છે જે ટૂંકમાં તપાસી જઈએ.
. (૨) પૂરણ ૫ આના સિદ્ધાંત શું હતા તે વિગતવાર જોવા મળી શકતું જી; પરંતુ પદ્ધ સાહિત્યમાં એના વિષે જે વર્ણન સંગ્રહાયેલું છે તે ઉપરથી નીચેની બાબતે સ્પષ્ટ તારી શકાય છે.
કોઈએ કર્યું હેય, બીજા પાસે કરાવ્યું હોય, કોઈએ કાપ્યું હોય કે અન્ય દ્વારા કપાવ્યું હોય, કેએ કદને ત્રાસ આપ્યો હોય કે અપાવ્યો હોય; કોઈએ પ્રાણી વધ કર્યો હોય કે કરાવ્ય હેય ચોરી કરી હોય કે કરાવી હેય; ધાડ પાડી હોય કે પડાવી હેય; લૂંટફાટ કરી હોય કે કરાવી હોય; વ્યભિચાર સેવ્યો હોય કે સેવડાવ્યો હોય; જૂઠું બેલ્યો હોય કે બેલાવડાવ્યું હેય-આ રીતે, ટૂંકમાં, ગમે તે પાપ કર્યું હે – કરાવ્યું હોય તે પણ તે કરનાર કે કરાવનારને કાંઈ પાપ લાગતું જ નથી. સુતીક્ષ્ણ અ, શસ્ત્રથી ગમે તેટલી કતલ ચલાવી હોય કે લેહીની નદીઓ વહેવાવી હેય તો પણ તેને કાંઈ પાપ લાગતું નથી. ગંગા જેવી પવિત્ર નદીના દક્ષિણ કિનારે કાપાકાપી કરે કે મારામારી કરે અને ઉત્તર કિનારે યજ્ઞ કરે અથવા દાન કરે તે તેને કાપાકાપીનું નથી લાગતું પાપ કે દાનનું નથી મળતું પુણ્ય.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
દાન, ધર્મ, સંયમ, તપ, સત્ય ભાષણ વગેરેથી પોપાર્જન થાય છે એવું માનનારા જખ મારે છે.
આ પૂરણ કક્સપ ગૌતમ બુદ્ધને સમસામયિક હતે. કહેવાય છે કે તેનું ઈ. સ. પૂ. પાંચસો બેતરમાં મૃત્યુ થયું હતું. તેને બૌદ્ધોએ અક્રિયાવાદીમાં ગણાવ્યો છે. “સૂત્રકૃતાંગ” વણિત અકારકવાદ આના વાદને મળતે છે આમા સ્વભાવે અપ્રિય છે અને પુણ્ય તથા પાપ. તેનાથી પર છે એ એના વાદનું કેન્દ્રિય તત્વ છે. આ પૂરણ કરસપ. નગ્ન ફરે હતે. તેની આસપાસ મેટું શિષ્યવૃંદ વિંટળાયેલું રહેતું. તે વખતને એ જમ્બર ધર્મનિયતા ગણાત–એટલે બધે મેટે કે લેકે તેને તીર્થકર પણ કહેતા કે માનતા. •
આ પણ કાયમને મત નીચે પ્રમાણે હતો. આ જગત સપ્ત. પદાર્થમય છે. એ પદાર્થો પ્રકથી વિનાશ પામતા નથી. તેમજ એ પદાર્થો કેઈએ બનાવ્યા હોય તેમ પણ નથી. એ પદાર્થો સ્થિર; & અને સ્તંભની જેમ અવિચલિત છે. એ નથી હાલતા, નથી ચાલતા કે નથી ફરતા. એ સાતેય આ પ્રમાણે છે- (૧) પૃથ્વી, (૨) જલ, (૩) અગ્નિ, (૪) વાયુ, (૫) સુખ, (૬) દુ:ખ, અને (૭) જીવ. એ સાતને મારનાર, મરાવનાર, સાંધલનાર, જાનાર અને વણવનાર, દુનિયામાં કોઈ નથી. તીક્ષ્ણ શસ્ત્રથી મસ્તક કોઈ કાપે તો તેથી કાંઈ તેનું જીવિત તે હરી શકતો નથી. એ સાત પદાર્થોમાં એ શ પ્રવેશ. કર્યો એટલું જ કહી શકાય.
આ પફધ કચ્ચાયનના જીવનના કોઈ પણ અમુક સમયે ગૌતમ બુદ્ધ હતા. અર્થાત તેઓ બન્ને સમસામયિક હતા એમ ઇતિહાસ કહે
૧. “ધ નિકાય.” ૨. “સૂત્ર કૃતાંગ.”
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨ છે. બુદ્ધોષના કથનાનુસાર તે કદિ ઠંડુ પાણી પીતે નહિ; માત્ર ગરમ જલ જ અંગીકાર કરો. તેના અનુયાયીઓ તપસ્વીનું જીવન જીવતાં. આ પકુધ ઉચ્ચાયનના વાદને શાશ્વતવાદ કે અનૈક્યવાદ કહ્યો છે. એને નિશે “સૂત્રકૃતાંગ” માં પણ મળે છે. ' છે . (૪) અજિત કેસબિલિ
આ અજિત કેસકંબલિ પિતાના સિધ્ધાંત કે વાદ કે મત પૂરતે નાસ્તિક ચાર્વાક કે કાયતિકને મળત-જૂલ છે. ભૂતકાલ તરફ નજર કરતાં જણાશે કે આવા વિચાર મનુષ્યમાં સર્વકાળે વિદ્યમાન હતા, હેય છે અને હશે. પરલકનો પૂરા મનુષ્ય માગે છે કારણ કે એવી તેની સહજ વૃત્તિ જ હોય છે પરંતુ એ પૂરા કેણું પૂરે પાડી શકશે ? માણસ એથી નાસ્તિક બને છે અને સ્વાભાવિક રીતે જ એ ઇન્દ્રિય સુખ તરફ ઢળે છે. વિષય ભોગવવાની અભિલાષા કે પ્રાણુ નથી સેવ .આ વાદની ઉત્પત્તિનું મનુષ્ય સ્વભાવિનું ઉપર્યુકત વલણ જ મુખ્યતયા કારણ છે. ચાર્વાક વાદ કે મત ભૂતવાદ છે. એને ભૌતિકવાદ પણ લેકો કહે છે. આ જગત પાંચ મહાભૂતને ખેલ છે. એ સિવાય એ બીજું કાંઈ નથી. અર્થશાસ્ત્રનો કર્તા કૌટિલ્ય એને લૉકાયતિક કહે છે અને એક સ્વતંત્ર દાર્શનિક તરીકે એને સ્વીકાર કરે છે.
અજિત કહેતે હતું કે દાન, હેમ, યજ્ઞ, તપ, જપ કરવાને અર્થ નથી. કારણકે જે કાંઈ કરીએ તેનું ફલ તે હેવું જ જોઈએ. પરંતુ વસ્તુ જ નથી ત્યાં ફલની વાત જ શી ? લેકે કહે છે કે આ લોક છે, પરક છે, નારકે છે અને દેવે છે. પરંતુ એ લેકને ઉપદેશ આપનારા શ્રમણ, બ્રાહ્મણ, સર્વ કે તીર્થકરે જ સત્યપથ ગામી તે તે મિથ્યા છે. જીવ નામનું દ્રવ્ય જે પરલેકમાં મૃત્યુ
૧. “સૂત્રકૃતાંગ.”
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
ૐ
બાદ જાય છે તે ઉપજાવી કાઢેલ ગપ્પ છે. મનુષ્ય મરણ પામે છે ત્યારે પંચમહાભૂતનું એનું જે શરીર બનેલું હાય છે તે પાંચેય મહાભૂતા પાત પેાતાના ભૂતમાં મળી જાય છે. એને આપણે મૃત્યુ કહીએ છીએ. મરણુ ખીજું કાંઈ જ નથી. પૃથ્વી પૃથ્વીમાં, જળુ જળમાં, અગ્નિ અગ્નિમાં, વાયુ વાયુમાં, અને ક્રિયા આકાશમાં મલી જાય છે. મૃતકને ચાર પુરૂષા ઉપાડી જાય છે અને શ્મશાનમાં પહેાચાડી દે છે. તેણે પોતાના જીવનકાળ દરમ્યાન કરેલ યજ્ઞ, હામ, જપ, તપ વગેરે રાખાડીમાં, ભસ્મમાં મળી જાય છે. મોમૃતત્ત્વ વૈદ્દસ્ય પુનરાગમન વુક્ત ? ” એ દેહ પા આવતા નથી. દાન, ધર્મ, સયમ, તપ વગેરે કરવાની હિમાયત કરનારાઓ અવળે માર્ગે જઈ રહ્યા છે. આસ્તિક વાદનું સ્થાપન નરી મૂર્ખતા જ છે. ડાહ્યા હોય કે ગાંડા, મૃત્યુ પછી એનેા બન્નેના વિનાશ થઈ જાય છે. પાછળ કાં રહેતું નથી અને સાથે કાંઈ જતું નથી. આ લેાક જ સાચા છે. તા પછી જ્યાં સુધી જીવવાનું હોય ત્યાંસુધી આનંદથી, મસ્તીથી જીવવું. આ સિદ્ધાંત અજિત કસક બલિના છે અને તે ચાર્વાક મતનું પ્રતિબિંબ માત્ર જ છે.
(૫) સંજય એલટ્ટીપુત્ત
સજય ખેલઠ્ઠીપુત્ત ગૌતમ બુદ્ધના સમકાલીન હતા; પરિવ્રાજક હતા; અને પાતાની જાતને તી કર તરીકે ધોષિત કરતા. સારીયુત્ત અને મેગ્ગલાયન-મુદ્દના બે મુખ્ય શિષ્યા-આ સજય ખેલટ્ટીપુત્તના પહેલા અનુયાયીઓ હતા એવી ઐતિહાસિક શ્રુતિ છે. આ સજય વિક્ષેપવાદી અને અજ્ઞાનવાદી એમ બન્ને હતા. લેાકેા જ્યારે એને પૂછે કે “શું પરલેાક છે? ત્યારે એના જવાબમાં કાંઈ કહેવાને બદલે એ જ સામું પૂછે શું પરલેાક છે?” વળી લાગ જોઈ એમ પણ કહેતા કે પરલેાક છે એમ પણ નથી અને પરલેાક નથી એમ પણ નથી. અર્થાત્ દૂધ અને દહીં બન્નેમાં પગ રાખતા અને એવી રીતે એ છટકી જતા. એટલા માટે
66
કે
""
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થાત એના પ્રત્યુત્તરે વિક્ષેપ જન્ય અને અજ્ઞાન જન્ય હતા તેથી એ વિક્ષેપવાદી અને અજ્ઞાનવાદ–બને–પ્રસંગ પ્રમાણે કહેવાતે. ઉપરાંત, પરલેકમાં જે જાય છે કે નહિ અને ત્યાં સારું, નરસું ફળ ભોગવે છે કે નહિ આ જવાબે પણ તે સદેહાત્મક જ આપતો અને સૂળીની શુદ્ધ વાત તે વધારે જટિલ બનાવી દેતે. આવા ઉત્તરે આપવામાં તેને હેતુ એ હસાવવાને હતું કે લોકે આવા અજ્ઞાની છે અને અજ્ઞાનને આશરો લઈને જ જવાબ આપી રહ્યા છે. જોકે અને ધર્મ નાયકે આવી રીતે ઉલટા એક બીજાને મુંઝવે છે અને પિતાની ડંફાશમાંથી હાથ બહાર કાઢતા નથી એવું આડકતરી રીતે ફસાવવાને ઈરાદે એ પિતે આડા જવાબ આપતા એમાં હતે.
(૬) ગૌતમ બુદ્ધ ઉપર જણાવ્યા તે પાંચ ધર્માત્રણ વિદ્યમાન હતા એ વખતે ગૌતમ બુદ્ધ પણ ક્ષેત્રમાં બહાર આવ્યા. આ ગૌતમ બુદ્ધ ભગવાનના એક ખાસ અને નેધપાત્ર સમકાલીન હતા. શ્રી કલ્યાણવિજયજી કહે છે કે બુદ્ધ મહાવીર કરતાં વૃદ્ધ હતા. બુદ્ધદેવનું આયુષ્ય એંશી વર્ષનું હતું. મહાવીરનું તેર વર્ષનું હતું. બુદ્ધને જન્મ મહાવીર પહેલાં થયે હ; અને તેમણે પિતાને પંથ પ્રવર્તાવ્યો હતો. તેઓ મહાવીર પહેલાં નિર્વાણ પામ્યા હતા. આ. ધર્માનંદ કોસાંબીના મતે બુદ્ધ બધા સમકાલીન તીર્થકરમાં તરુણ હતા. એમને આમ કહેવા આશય એ છે કે “પ્રાચીનતાની અને સંખ્યાની દ્રષ્ટિએ અન્ય તત્કાલીન પથે બૌદ્ધ પંથ કરતાં શ્રેષ્ઠ હતા એટલું જ નહિ પણ આ બધા તીર્થકરમાં ગૌતમ બુદ્ધ તરુણ હતા.”કે હવે આ બેમાં તથ્ય શું ? ઐતિહાસિક સત્યને શોધવામાં કેટલી ક્ષતિ? કેટલી અગવડ . ૧. “ભારતીય વિદ્યા ” તૃતીય ગ્રંથ; “વીર સંવત કાલગણના.”
૨. “પુરાતત્ત્વ,” ત્રીજું વર્ષ, પૃષ્ઠ 9 ૩. એજન.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
બુદ્ધ અને મહાવીર બન્ને સમકાલીન હતા એ બાબત પરત્વે લગભગ બધા જ સંશોધૌ એકમત છે. પરંતુ બન્નેના જન્મ અને નિર્વાણુ સંબંધે પૂરતો મતભેદ પ્રવર્તે છે. તેઓ બન્નેને ઘણી વખત
એક જ નગરમાં, એક જ નગરીમાં, એક જ ગાડામાં, એક જ સત્રિવિશમાં (પરામાં) અને એક જ શેરીમાં પણું રહ્યા હશે સમાજ તે બન્નેની તરફ પક્ષપાત સહિત કે પક્ષપાત રહિત દષ્ટિ એ જેતે હશે. મંડળ ઘણાભાગે બને પાસે જતા. લેકેની દૃષ્ટિ અને વૃત્તિ એક સરખી હતી નહિ અને હેઈ પણ ન શકે. બૌદ્ધ સાહિત્ય ઉપરથી એ સ્પષ્ટ રીતે સમજાય છે કે ગૌતમ બુદ્ધ અનેક વ્યક્તિઓ પાસે જતા અને તેમની પાસે પણ અનેક પરિવ્રાજકો આવતા. બુદ્ધ તેમની સાથે ચર્ચામાં, વાદમાં અને પરામર્શમાં ઉતરતા. પ્રત્રજિત થયા પછી, સંભવ છે કે બુદ્ધ પાર્શ્વનાથના શિષ્યમંડળમાં પણ ગયા હેય. પરંતુ ભગવાન મહાવીર પાસે એ ગયા હોય એ બાબતનું પ્રમાણ મળતું નથી, પરંતુ નિગ્રંથ શ્રમણના વિચારની અસર તેમના ઉપર સ્પષ્ટ રીતે પડી હતી એમ તે બૌદ્ધ સાહિત્ય ઉપરથી લાગે છે. પ્રવજ્યા પછીના છ વર્ષ જેટલા કાળમાં તેમણે અનેક ભિન્ન ભિન્ન પંથ, સંપ્રદાયો, અને આમ્નાયુને અભ્યાસની દૃષ્ટિએ પરિચય સાથે હતા અને તેમને
જ્યાં જ્યાં સત્ય જણાયું ત્યાં ત્યાં તેને વળગી રહ્યા હોય અગર તે સત્યને પોતે પોતાના પંથ પ્રવર્તનમાં અપનાવ્યું પણ હોય. નિગ્રંથ શ્રમણોના વિચારને સંપર્ક સાધ્યા છતાં તેઓ તેમની સાથે રહી શકયા હોય એમ લાગતું નથી. પોતે બહાર પડયા ત્યારથી પિતાને અલગ માર્ગ એમણે ચલાવ્યું હતું. * જિનાગમમાં ગૌતમ બુદ્ધ વિષે ખાસ નોંધને પાત્ર બની શકે એવી બાબતો દગ્ગોચર થતી નથી. એક માત્ર “ સૂત્રકૃતાંગ "માં બે ગાથાઓ તેમના સિદ્ધાંતના વિષયમાં આવે છે. એક આદ્રકુમારના
૧. “સૂત્રકૃતાંગ.”
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
અધ્યયનમાં આ કુમારને બૌદ્ધ ભિક્ષુએ મળે છે ત્યારે તેમના વિચારાના સબંધમાં હકીકત આવે છે. આ સિવાય અન્ય કાંઈ હફીકત જિનાગમેામાં મળતી નથી. ગૌતમ બુદ્ધના સિદ્ધાંત તરફ જિનાગમાનુ વલણ કાંઈક ઔદાસીન્ય યુક્ત છે. જ્યારે નિધ જ્ઞાતપુત્ર અને નિ થ શ્રમણાના સબંધમાં બૌદ્ધ સાહિત્યને ઝોક ટીકા તરફ વળેલા છે. તથાગતની નિ થધની સમાલાચનાની પીડિકા ઉપર ઉત્તરકાલીન બૌદ્ધ આચાર્યએ પ્રમાણમાં કાંક વધારે ટીકા કરી છે. ગૌતમ ખુદ્દ ભગવાન મહાવીર કરતાં વયમાં નાના હતા કે મેટા. એ વાતને આપણે પડતી મુકી દઈએ તેા પણ એ તેા કહ્યા વિના ચાલે તેમ નથી જ કે ગૌતમ બુદ્ધે નથધમ સામે વધારે પડતા બકવાટ કર્યો છે. પ્રથમ તો ગૌતમ બુદ્ધુ મેટા તપસ્વી હતા પરંતુ તપશ્ચરણમાં કાણુ જાણે કેમ એમને સા કય કે શ્રેય ન ભાસ્યું એટલે તપશ્ચરણમાં દૃઢપણે માનનાર અને તપશ્ચરણની પ્રણાલિકાને આંદ્યત ચુસ્તપણે વળગી રહેનાર નિગ્રંથ ધર્મ તરફ એમણે એમનેા રાષ ઠાલવ્યો હોય એમ લાગે છે. ગેાશાલક જેમ ભગવાનના અંતેવાસી થઈ ને ભગવાન સાથે છ વર્ષી રહ્યો હતો તેમ ગૌતમ બુદ્ધે પણ પાર્શ્વનાથની પર પરાના શિષ્ય મંડળામાં સહવાસ સેવ્યેા હોય એમ લાગે છે અને પાછળથી એમના વિચાર। પૃથક્ થઈ ગયા હોય તેથી પોતે સહવાસ છેાડી ચાલી નિકળ્યા હાય એ અસ ંભવિત નથી. ગૌતમ બુદ્ધ સત્ય ખાતર અન્યદર્શીનીઓને સયેાગ કે સંપર્ક સાધતા પરંતુ પુરસ્કરણ કરતા હંમેશાં પોતાના વિચારાતું જ, પોતાના સિદ્ધાંતાનુ જ. અન્યની વિચારસરણિએ જાણુવાની ઇંતેજારી કરતાં પેાતાની માન્યતાએ જગત સમક્ષ પ્રચારવાની અને પ્રસારવાની મહત્ત્વાકાંક્ષા તેમનામાં વિશેષપણે હતી એમ બૌદ્ સાહિત્યના વાચન અને અભ્યાસ પછી લાગ્યા વિના નથી રહેતું. કહેવાતે આશય એ છે કે અન્ય ધર્મના પેાતાના વિચારાને પોષક નિવડે એવા સિદ્ધાંતાને યથાપ્રમાણ અને યથાસંખ્યા અપનાવી એમણે એક નવા પ્ધ ચાલુ કર્યાં હતા.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
આમળ: જાણ્યાક્યા તે છ મનાય કી ગૌતમબુદ્ધને પંથ સિદ્ધાંત, પ્રસાર, સંખ્યા અને સાહિત્યની દષ્ટિએ વધારે પડતું વૈશિષ્ટય ધરાવે છે. એટલે એને અહિંયા જરા વિસ્તારપૂર્વક કબાલે આપ્યો છે.
'" "ભિક્ષુસંધમાં શિસ્ત કડકમાં કડક રીતે રહે એ આશયથી ગૌતમ બુદ્ધ અનેક દુષ્કર નિયમોની જાળ ગૂંથી હતી. છતાં ભિક્ષુસંધ નિયમપાલનમાં અવારનવાર શૈથિલ્ય બતાવે છે. શ્રમણીસંઘની રચના માટે ગૌતમબુદ્ધ ઉત્સાહી જણાતા નથી. તે પણ ગૌતમી નામની પિતાની માસીને ગૌતમબુદ્ધ શ્રમણીસંધની અધિષ્ઠાત્રી બનાવી હતી. પોતે આમ કરવા નાખુશ હતા પરંતુ શિષ્યમંડળના અનુરોધથી તેમણે તેમ કર્યું હતું. ગૌતમબુદ્ધને પિતાને જ સંધસ્થય માટે ઝાઝી આશા નો'તી અને તેથી જ એ સંધ માંડ પાંચસો વર્ષ સુધી જીવિત રહી શકશે એમ આગળથી જ તેમણે ભવિષ્ય ભાખ્યું હતું. સ્ત્રીપ્રત્રજ્યામાં ગૌતમબુદ્ધને શ્રદ્ધા હતી નહિ. છતાં તત્સંબધે આઠ ઉગ્ર નિયમોની તેમણે રચના કરી હતી. આ શ્રમણસંઘમાં ક્ષમા અને ઉત્પલવણુ નામની બે ભિક્ષુણીઓ હતી. ઐતિહાસિક પરંપરાનુસાર એમ માનવાને કારણ છે કે રાજા બિંબિસારની રાણી પણ રાજાની અનુજ્ઞાપૂર્વક બૌદ્ધ ભિક્ષુણી થઈ હતી.
ઉત્પલવણું એક ધનાઢય વ્યાપારીની પુત્રી હતી અને તે કુમારિકાવસ્થામાં જ પ્રવાજિકા બની હતી. ધર્મપ્રચારના કાર્યમાં બૌદ્ધ ભિક્ષુસંઘે જે કરી બતાવ્યું છે તેવું ભિક્ષુણીધે નથી કરી બતાવ્યું. છતાં ભિક્ષુણસંધને ફાળો ઉપેક્ષણાય તો ન જ ગણાય.
મોહ જય ભિક્ષણી વર્ગને સાધ્ય છે કે નહિ તે વિષયમાં એક આખ્યાયિકા આ પ્રમાણે છે. શ્રાવસ્તી નામની નગરીની સમીપમાં આવેલ અંધવનમાં સમા નામની ભિક્ષુણી બાનાવસ્થામાં બેઠી ન હતી તે વખતે તેને મારે આવીને આ પ્રમાણે કહ્યું - ૧. “બૌદ્ધ સંધપરિચય” નામને આ. કૌસાંને લેખ. ૨. લિંક્ષણસંયુત્ત.”
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
___ यं त इसिहि यतश्चं ठान दुरभिसंभवं ।
न तं द्वंगुल पञ्जाय सक्का पप्पो तु इस्थिया॥ આ ગાથાને અર્થ એ છે કે જે સ્થાન (નિર્વાણ) ઋષિઓને પણ દુર્લભ છે તે સ્થાન માટે સ્ત્રી પ્રયત્ન કરે તે શું તે શક્ય છે? જે સ્ત્રી ભાત રંધાઈ રહ્યો હોય એ વખતે તે કાચું છે કે પાકે છે તે જાણવા માટે બે આંગળીઓ એકઠી કરે છે (તે સ્ત્રી માટે શું તે શક્ય છે?). સમાએ જવાબ આપે :
इस्थिभावो कि कायरा चित्तम्हि सुसमाहिते, झाम्हि क्त्तमानम्हि सम्मा धम्मं विपस्सतो। यस्स नूनं सिया एवं इत्थी हं पुरिसो ति वा,
किंचि या पन अस्मीति तं मारो वत्त मरइ त्ति ।। અર્થ :-ચિત્ત ઉત્તમ પ્રકારે સમાહિત થયું હોય અને જ્ઞાન લાભ થયે હેય તથા સમ્યફ ધર્મ જાણે હેય તે નિર્વાણ માર્ગમાં સ્ત્રીત્વ શું કામ આડું આવે ? જેના મનમાં હું સ્ત્રી છું અથવા પુરુષ છું અથવા હું કાંઈક છું એવી અસ્મિતા બની રહી હોય તેને હું માર! તું ખુશીથી એવું કહેજે. આ સાંભળી માર સમજી ગયા કેસમાં પિતાનું સ્વરૂપ પામી ગઈ છે અને તેથી હૃદયમાં દુઃખી થતે ત્યાંથી તે ચાલ્યો ગયો.
તથાગતના સિદ્ધાંત ઉપર જે વાત કરી તે બુદ્ધના સંધ વિષેની થઈ. ગૌતમબુદ્ધના -જ્ઞાન અને વિચારો ઘણી વખત અજ્ઞાનવાદીના જ્ઞાન અને વિચારને મળતા-જુલતા હોય એમ લાગે છે. કઈ પણ
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
મનુષ્યના પ્રશ્નને ઉત્તર હા કે નામાં નિશ્ચયાત્મક રીતે આપી શકતા નો'તા. જગતને તેઓ કહેતા કે તમને દુઃખ દેખાતું હોય તે મારી પાસે આવે. તેને ઉપાય બતાવું. પરંતુ એ દુઃખ શાથી થયું એને ઉત્તર મારી પાસે નથી એમ તેઓ કહેતા. આ બાબતને તેઓ બાણના દષ્ટાંતથી સમજાવતા. કોઈને બાણ વાગ્યું હોય એ વખતે એ બાણું કેવું હતું અગર એ બાણમાં કોનાં પીંછાં હતા એવા પ્રશ્નો જેમ એ પુછે અને એ અનુચિત લાગે તેમ દુઃખના કારણની પૃચ્છા કરનારના સંબંધમાં સમજવું. મુખ્ય વાત તે એ છે કે બાણ કાઢી નાખવું. મનુષ્યએ આવી નાહકની માથાકુટમાં ન ઉતરવું જોઈએ. આવા પ્રકારની વિચારસરણી ગૌતમબુદ્ધની હતી. “મઝિમ નિકાય”માં એક એવી હકીકત છે કે એકદા ગૌતમબુદ્ધ જેતવનમાં અનાથપિંડિક ઉદ્યાનમાં વિચરી રહ્યા હતા તે વખતે તેમની પાસે વત્સગોત્ર પરત્રાજક આવ્યો અને પ્રશ્ન કર્યો “હે ગૌતમ! આ લેક શાશ્વત છે કે અશાશ્વત ? ૧ૌતમબુદ્ધ અને પ્રત્યુત્તર વાળે “હે વત્સ! મારી એવી દષ્ટિ નથી.” વર્સે કરી પ્રશ્ન પૂછ્યું “હે ગૌતમ ! આ લેક અંતવાળો છે એ સત્ય છે કે અન્ય છે એ સત્ય છે?” ગૌતમબુદ્ધ જવાબ આપ્યો
હે વત્સ! એમ નથી અને એમ છે એમ પણ નથી.” આવી રીતે આવા આવા અનેક પ્રશ્નો વર્લ્સે ગૌતમબુદ્ધને પૂછ્યા. વળી પાછું વસ્ત્ર પરિવ્રાજક પૂછ્યું “હે ગૌતમ ! જીવ તે શરીર છે તે બરાબર છે કે અન્ય શરીર અને અન્ય જીવ છે? આમાં તમારે શું મત છે?” ગૌતમબુદ્ધ કહ્યું “પહેલે મત મારે નથી તેમ જ બીજે પણ મારો નથી.” વસે વળી પૂછ્યું “હે ગૌતમ ! તથાગત અત્યારે છે તે મૃત્યુ બાદ છે કે નથી ?” ગૌતમબુદ્ધે ઉત્તર આપે “ગૌતમ મરણ પછી છે એમ નથી અને મરણ પછી નથી એમ પણ નથી.” આમ વત્સ પરિવ્રાજકે અનેક પ્રશ્નો પૂછ્યા પરંતુ ગૌતમબુદ્ધએના ઉત્તરે “હા” અગર “ના” ના નિશ્ચયાત્મકરૂપમાં ન આપ્યા. અલબત્ત, એ ઉત્તરે માટે તથાગતે
૧. “બેતરમાં અંકમાં અગ્નિ વચ્છ સત્ત.” .
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
કિધુનિઓ અને પ્રયુક્તિઓ સુચવી છે. કોઈ બાબતને શષ્ટ રૂપે મણે કહી નથી. એને એમની વિદ્વતા કહે કે ગમે તે કહે પરંતુ જે છે તે તેમ છે. ગૌતમબુદ્દે વત્સને કહ્યું “હે શ્રેટ્સ! આવી દૃષ્ટિ રાખવી અથવા સિદ્ધાને સમજાવવા તે સરવાળે દુખ રૂપ છે એટલું જ નહિ પરંતુ એ પ્રશ્નો ધ માટે નથી તેમ નિર્વાણ માટે પણ મેથી; અર્થાત એવા પ્રશ્નો કરવા અગર એના ઉત્તરે આપવા તે નિરર્થક છે.” - ગૌતમ બુદ્ધ પ્રશ્નને સીધો ઉત્તર આપવાને બદલે ઉલટું પૂછે છે હે વત્સ! તારી આગળ અગ્નિ બળે છે તે તું જુએ છે?” વસે કહ્યું “હું જોઉં છું ". ગૌતમબુદ્દે ફરી પૂછ્યું “અગ્નિ, હે વત્સ! તારી પાછળ બળે છે તેને તું જુએ છે ?” વલ્સે કહ્યું “હે ગૌતમ એ હું જોઉં છું.” ત્યારબાદ ગૌતમબુદ્ધ પૂછ્યું “હે વત્સ! પૂર્વને. અગ્નિ હેલવાઈ ગયે તે તું જાણે છે ?” વલ્સ કહે છે “હા, હું એ જાણું છું.” ગૌતમબુદ્દે વળી પાછું કહ્યું “હે વત્સ! પશ્ચિમને. અગ્નિ હેલવાઈ ગયે તે તું જાણે છે ?” વર્સે કહ્યું “હા, હું તે પણ જાણું છું.” ત્યારે ગૌતમબુદ્દે કહ્યું “હે વત્સ ! અગ્નિ હેલવાઈને કઈ દિશામાં ગયો ?” વસે જવાબ વાળે “તે હું કેવી રીતે કહી શકું ?” આ બધા પ્રશ્નો અને પ્રતિપ્રશ્નો દ્વારા ગૌતમબુદ્ધ વત્સ પરિવ્રાજકને એ હકીકત ઠસાવવા માગતા હતા કે એવા પ્રશ્નો અર્થ વિનાના છે અને એવા પ્રશ્નો પૂછવા તેને કઈ સાર જ નથી.
ગૌતમબુદ્ધ પિતે કાંઈપણ સ્પષ્ટ વિધાન કરવાની સ્થિતિમાં નેતા એ ઉપરની આખી ઘટનાને સારાંશ છે. પ્રતિપ્રશ્નો પૂછી મૂળ વાતને તેઓ ઉડાડી દેતા. બુદ્દે ગમે તે વ્યક્તિઓને પરિચય સાળે હેય. પરંતુ એટલું ચોક્કસ છે કે તેઓ કાંઈપણ નિર્ણયાત્મક વિધાન કરી શકવાની સ્થિતિમાં નો'તા. સામાન્ય બુદ્ધિના માણસને પણ સતિષ આપી શક્યા હોય તેમ પણ લાગતું નથી. “મેક્ઝિમનિકાય” અને “લીધનિકાય” ને તપાસતાં ગૌતમબુદ્ધ કઈ પ્રકૃતિના કે
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેવા વિચારના હતા તે પણ ભાપૂર્વક કહી શફાતું નથી. આ ને. ગ્રંશે ઉપરથી એમ વિદિત થાય છે કે ગૌતમબુદ્ધ અનેક વ્યક્તિઓ, પાસે ગયા હતા અને અનેક વ્યક્તિઓ તેમની પાસે પણ આવી હતી. પારસ્પરિક વિચાર વિનિમય પણ થર્યો હૌં. છેવા કાર્યો કરવાથી જીવે નરકગતિને પામે છે? સ્વર્ગ અને નરકનું શું સ્વરૂપ છે? સ્વર્ગ અને નરક કયાં આવે છે ? તથા છ શા સારૂ ત્યાં જાય છે? વગેરે વગેરે બાબતને અસંદિગ્ધ ખુલાસે તેઓ જરા પણ કરી શકયા નથી. જગતમાં પૃથ્વી, જલ, અગ્નિ, વાયુ, અને વનસ્પતિ છે પરંતુ તેમાં જીવ છે કે નહિ એ બાબતનું કઈ જ સ્પષ્ટીકરણું તેમણે કર્યું નથી.
ગાતમબુદ્ધનો મસાધારણ કહેવાય છે કે ગૌતમ બુદ્ધ ઘણા દયાળુ અને કરુણા પર હતા. તેમણે જીવહિંસા વિદ્ધ મેરી એશ ઉઠાવી હતી. તે વખતના સમાજમાં વૈદિક આજ્ઞાનુસાર યજ્ઞયાગાદિમાં અજ, ગે, અને અત્યાદિના હેમા થતા હતા. હિંસા વિરુદ્ધના આવા પ્રકારના ઉપદેશથી ચાયાગાદિ કૃત જીવહિંસાનું પ્રમાણ ઘણું જ ઘટી ગયું હતું. તે વખતે માણસે માંસાહાર કરતા. ગૌતમબુદ્ધ અને તેમના શ્રમણને જનતા ભજન માટે નેતરતી; અને તેઓ જતા પણ ખરા. ભજનમાં આપવામાં આવતા, માંસને તેઓ સ્વીકાર કરતા. કહેવાય. છે “ સ્કૂલ અને અતિ પુરુ ઘેટે મારી તેમની પાસે લાવી, તેલમાં તળી, મીઠું-પીપર, ભભરાવી તૈયાર કરી આપતા તે તે, માંસને બૌદ્ધ. શ્રમણે ખૂબ ઠાંસીને ખાતા અને કહેતા કે એથી અમને કાંઈ પાપ લાગતું નથી.” અત્યારે પણ તિબ્બત, બ્રાહ્મદેશાદિ સ્થળોએ જેઓ અહિંસક બૌદ્ધો હોવાને દાન કરે છે તેઓ - બજારમાંથી માંસ વેચાતું લોવી વાપરે છે અને કહે છે કે એ બકરૂં
૧. “દીપનિકાય” પ્રકરણ સેળયું તથા “મહાપરિભાસત્ત.”
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદિ પ્રાણુ અમે અમારે હાથે માર્યું નથી તેથી અમને એને દે લાગતું નથી. આ ' ગૌતમબુદ્ધે માંસાહાર કર્યો હતો એ બૌદ્ધપિટક વાળી બાબત આજ સુધી ચર્ચાને વિષય બની રહી છે. યુન્દ નામની એક વ્યક્તિએ તે સૂકર સુદ્ધાનું માંસ ગૌતમબુદ્ધને આહાર માટે હેરાવ્યું હતું. એ ભેજન બાદ ગૌતમ બુદ્ધ ફૂલ રેગને ભોગ બની મૃત્યુને શરણ થયા. કહેવાની મતલબ એકજ છે કે ગૌતમબુદ્ધે માંસાહાર કર્યો હતો અને તેમને શ્રમણ સંઘ પણ માંસાહારની તરફેણમાં હતો. યુન્દની કોઈએ અપમાનપૂર્વકની નિર્ભર્સના પણ નો'તી કરી. ઉલટું, ગૌતમ બુદ્ધ એને બચાવ કર્યો હતે. આ યુન્દ સિવાય પણ એક ઉગ્ર ગૃહપતિએ સૂકરના માંસની ભિક્ષા ગૌતમબુદ્ધને આપી હતી. ગૌતમબુદ્ધને આપવામાં આવેલ આ માંસભિક્ષા તથા તેમણે કરેલ માંસાહારને, બુદ્ધનિર્વાણ પશ્ચાત્ આશરે એક હજાર વર્ષ પછી થઈ ગયેલા મનાતા. બુદ્ધઘોષ નામના આચાર્ય પિટક ઉપરની પિતાની વિવેચનામાં બચાવ કરવાની ચેષ્ટા કરી છે. અર્થાત્ સૂકર શબ્દના શકય એટલા બધા અર્થો કરી માંસના અર્થમાં પરિવર્તન કરી નાખ્યું છે.
સંગીન હકીકત તો એ છે કે ગૌતમબુદ્ધ તથા તેમના શ્રેમણે જીવ હિંસા અટકાવવા ગમે તે ઉપદેશ આપતા હતા છતાં માંસાહારમાંથી તેઓ કોઈ બચી શક્યા નથી. માંસાહારની વિરુદ્ધમાં આદિલન શરૂ થયું અને જનતામાં એમની અવહિલના થવી શરૂ થઈ એટલે અમુક બૌદ્ધ શ્રમણેએ માંસાહાર કરવાની વિરુદ્ધમાં સૂર ઉઠાવેલે પરંતુ એ વિરોધને ગૌતમ બુદ્ધ ન ગણકાર્યો એટલું જ નહિ પરંતુ ઉલટું એની સીધી તરફેણ કરી.૩
૧. “અંગુત્તરનિકાય', પાંચમું નિપાત. ૨. “મમિનિકાય.” ૩ “મઝિમ નિકાય.”
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩) ગતમણનું નિઝન્ય મંડળમાં સ્થાન
ગુરથ્થાનને શોભાવનાર વર્ગને પ્રાચીન કાળમાં શ્રમણ, યતિ,. ભિક્ષુ, અનંગાર, તપસ્વી, પરિવ્રાજક અને સાધુ કહી સંબોધવામાં આવતો હતે. અર્થાત્ ગુરુસ્થાનના સૂચક ઉપર્યુકત શબ્દો સામાન્ય, પણે કોઈપણ સંપ્રદાય માટે વપરાતા હતા. પરંતુ જ્યારે એમાં અમુક ખાસ સંપ્રદાયનો નિર્દેશ કરવાનું જરૂરી જણાતું ત્યારે એ શબ્દ આગળ તે તે સંપ્રદાયને શબ્દ મુકવામાં આવતું. દા. ત. જૈન સાધુ, બૌદ્ધ સાધુ, ઇત્યાદિ ઇત્યાદિ. જૈન સાધુઓને માટે નિગ્રંથ, શ્રમણ શબ્દ પણ ખાસ તેર પર વાપરવામાં આવતા. શ્રી. વર્ધમાનને બૌદ્ધ સાહિત્યમાં નિગંઠ નાયપુટ કહેવામાં આવેલ છે. ગૌતમ બુદ્ધ પરિવ્રાજક બન્યા બાદ, પિતાના સાધના કાળ દરમ્યાન, ઘણા અને ભિન્નભિન્ન શ્રમણના સંપર્કમાં આવ્યા હતા; ઘણુઓ સાથે વિચાર વિનિમય કર્યો હત; અને સાથે તેમણે તત્વચર્ચા પણ કરી હતી. તેઓ પાર્થાપત્યયીઓના ખાસ સમાગમમાં આવ્યા હોય એમ લાગે છે. ભગવાનને અંતેવાસી બની ગોશાલકે જેમ એમની પાસેથી અમુક વિચારેની પ્રેરણું મેળવી હતી તેમ ગૌતમ બુદ્ધ પણ પાર્ધાપત્યયીઓ પાસેથી કાંઈક પ્રેરણું મેળવી હોય એ અસંભવિત લાગતું નથી. સ્વતંત્ર આજીવિક સાહિત્ય અત્યારે ઉપલબ્ધ નથી; તો પણ એ તે વિના જોખમ કહી શકાય તેમ છે કે ગોશાલકે જિન, અહંત, તીર્થકર, વગેરે વગેરે ઉપનામો જૈન ધર્મમાંથી ખસકાવ્યા હતા. તેવી જ રીતે જિન, અહંત, તથાગતાદિ બુદ્ધદેવના ઉપનામે પણ ગૌતમ બુદ્ધ જૈનધર્મમાંથી જ તફડાવ્યા હોય એમ જણાય છે. જેને સાહિત્યપ્રયુક્ત શ્રી. વર્ધમાન સંબંધક ઉપનામે પૈકીના અમુક
૧. “મનિઝમ નિકાય.” ૨. “જૈનસંસ્કૃતિ સંશોધન મંડળ, પત્રિકા", નં. ૧૫. ૩. “ભગવતી.” .
.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગોશાલકના સંપ્રદાય ૪ ગૌતમપુરના સંપ્રદાય સિવણ અન્ય કોઇ સંપ્રાયે વાપર્યાં જાણ્યા, વાંચ્યા નથી. ગાશાલક ભગવાન મહાવીર સાથે છે વર્ષ જેટલો સમય રહ્યો હતો પરંતુ ગૌતમબુદ્ધ રા હતા કે નહિં અને રહ્યા હતા તે કેટલા કેટલા વખત રહ્યા હતા તે સ્પષ્ટ જણાતું નથી છતાં તેમના સમગ્ર સાહિત્યમાં જૈન ધર્મનું સુરેખ પ્રતિબિંએ અ ંકિત થયું' જણાય છે. જૈન સાહિત્ય પ્રયુક્ત પ્રાણાતિપાત, મૃષાવાદ, અદત્તાદાન, પ્રાણાતિપાત વિરમણુ, મૃષાવાદ વિરમણું, આસવ, ક્ષીણાવ, આરાધક, અને વિરાધાર શ શબ્દો જે અર્થમાં વપરાયા છે તે જ અર્થમાં બૌદ્ધ સાહિત્યમાં અનેક સ્થળે વપરાયેલ છે. જે વત્સગાત્રી પરિત્રાજક ગૌતમબુદ્ધ પાસે આવી પ્રશ્ન કરે છે “ હૈ ગૌતમ ! અકુશલ શું છે અને કુશલ શું છે ?” ગૌતમબુદ્ધ પ્રત્યુત્તરમાં કહે છે હું વત્સ ! પ્રાાંતિપાત, અકુશલ છે અને પ્રાણાતિપાત વિરમણુ, અદત્તાદાન વિરમણ, સમ્યગ્દિ ઇત્યાદિ ઇત્યાદિ દસ કુશલ છે.”૨ ઉપર દોરેલ અનુમાનની આ સાક્ષી છે.
Ce
ગતિ મૃષાવાદ, મિથ્યાદષ્ટિ વગેરે વગેરે.
જૈન સાહિત્ય અને બૌદ્ધ સાહિત્ય વચ્ચેનુ ઉપર્યું કત શબ્દ સાદશ્ય અને વિચારમાદશ્ય કેવળ આકસ્મિક, તે ન જ કહી શકાય. બૌદ્ધ સાહિત્યમાં “ સૂત્રપિટક "માં પાંચ નિકાયા છે. તેમાંના ક્ષુદ્રપિટકમાં પંદર ગ્રંથ છે અને એ પૈકીના એક ધમ્મપદ પણ' છે. આ ૬૮ ધમ્મપદ ”માં કેટલીક ગાથા અક્ષરશઃ જૈન સાહિત્યની છે. લેકે એવી દલીલ પણ કરી શકે કે એ ગાથાઓ “ ધમ્મપદ”માંથી જૈન સાહિત્યે કાં ન ચોરી લીધી હોય? આપણે એ વિષે વિશેષ ચર્ચા નહિ કરીએ ભાષા ભેદ અને રચના ભેદ જે કાંઈ ચાટે ઘણા છે તે ધ્યાનમાં ન લઈએ તે ધર્મપદ”ની ગાથાઓ તેમ જ ઉત્તરાધ્યયન”ની ગાથાઓ વચ્ચે મેટિાભાગનુ સામ્ય છે.
૧. મૅનિઝમ મિકીશ.”
૨. “મનિઝમ નિકાય,” તાંતેરમું પ્રકરણુ.
""
""
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે આપણે બીજી બાક્ત તરફ વળીએ. “ પસે.” નામના નિરીમમાં પસી અને કેજિકુમારને અધિક ચાલ્યો છે. બન્નેની મુલાકાત ચિત્ત નામક એક સારી દ્વારા ગવાય છે, આ ચિત પએ સજાને બીજી માતાથી ઉલ્મન્ન થયેલ પરતું વયમાં માટે ભાઈ છે. રાજ પસી ઘણે પાપાચરણી હતું. પરંતુ, કેફ્રિકુમાર તેને જનધર્માભિમુખ બનાવે છે. આ ઘટના “દીધનિકાયર નામના ૌદ્ધગ્રંથના છેલ્લા પ્રકરણમાં છે કે અહિંયા નાસભેદ માલુમ પડે છે. અર્થાત , જિનાલમવ્યવહત એસી, ચિત્ત, અને કેસીને સ્થાને, બૌદ્ધગ્રંથમાં પાયાસિક ક્ષત્ર, અને કુમારકશ્યપ નામની ચેજના કરવામાં આવેલ છે. જે પ્રશ્ન પસી પૂછે છે તેજ પ્રક પાયાસિ પણ પૂછે છે “જીવ અને શરીર એક છે કે ભિજા? જીવન, પરલોદિમાં ઉન્ન થાય છે કે નહિ ? આ બન્ને પ્રોને એક જ ઉત્તર-એટલે કે જીવભિન્ન છે અને પરલેકસ ઉત્પન્ન થાય છેઅનેમાં છે. કેસલિએ આપેલ દષ્ટાંતમાં બન્ને ગ્રંથોમાં જરૂર તફાવત છે. પડિત. બેચરદાસજી બન્નેમાં દષ્ટાંતે અક્ષરશઃ સરખાં છે એમ લગભગ કહે છે ? જે કે મારું માનવું એમ છે કે ઉત્તરે એક હોવા છતાં દાંતભેદ જરૂર છે આ સાદસ્ય ઉપરથી પં. બેચરદાસજી એવું અનુમાન સ્થિર કરે છે કે, બને સાહિ પિકિના. અમે તે એકે બીજામાંથી આ વસ્તુ લીધી હોય ગમે તેમ છે પરંતુ વસ્તુ સ્વરૂપ એક છે, અભિજ છે,
અહિયાં મારે એ વિચાર કરવાને રહે છે કે બન્ને વચ્ચે સારૂપ્ય છે કે વૈષ્ય ? અને તે છે, તે કેટલા પ્રમાણમાં છે ? મારું સ્પષ્ટ. મંતશ્ય એ છે કે સુકૃત અને દુકૃતના ક્ષે વિષે અને આત્મા
જ “રાથપેસેણઈ. ” ૨. “ધનિકો ” ૩. “રાયપાસેણુય.” ૪. એજન.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬
""
પરલેાકમાં જાય છે એ ઉત્તર પૂરતુ' બન્નેમાં સુસંગત વાતાવરણુ છે. પરંતુ સંવાદના પ્રારંભ અને ઉપસ'હારના વિષયમાં વિસ ંગતિ ચોકખે . ચોકખી છે. “ દીધ નિકાય ” માં એવી હકીકત છે કે પાંચમા ભિક્ષુઆથી પરિવૃત્ત થયેલા કુમાર કશ્યપનું આવાગમન સાંભળી પાયાસિ રાજા ક્ષેત્ર દ્વારા નગરજતાને કુમાર કશ્યપ પાસે જવાનું આમંત્રણ મેાકલે છે. ઉત્તર પૂર્ણ થયા પછી પાયાસિ ઘેર પાછા આવે છે અને પોતે પહેરે છે તેવા વસ્ત્ર અને ખાય છે તેવું ભાજન ગરીબ લેાકાને આપે છે. મરીને પાતે જ્યાં તાવતિરા દેવા રહે છે તેવા દેવલાકમાં જાય છે. વિષયભાગ કે ત્યાગ કે તપસ્યા કે વ્રતાનિા પાલન તથા તેમને પડેલ દુ:ખના સંબંધમાં કાંઈ પણ નિર્દેશ બૌદ્ધ સાહિત્યમાં નથી મળતા. ૧ જ્યારે “ રાયપસેયિ' માં જણાવવામાં આવ્યું છે. કે પએસી રાજા વૈરાગ્ય પામે છે અને શીકુમાર શ્રમણને કહે છે આપના ગયા પછી હું અરમણીય અને શુષ્ક નહિ બનું. પરંતુ રાજ્યમાં ઉત્પન્ન થતાં દ્રવ્યમાંથી ચેાથે હિસ્સા લેાકહિત માટે કાઢીશ. આટલું કર્યા પછી રાજા પએસી રાજ્યમાં ઉદાસીન બને છે અને તેથી કરી તેની સૂકાંતા નામની સ્ત્રી તેના ઉપર કાપાવિષ્ટ બને છે. આમ છતાં રાજા એના ઉપર માહભાવ પામતેા નથી. સ્ત્રી એને સ્નાનના વસ્ત્રામાં અને ભોજનમાં ઝેર આપે છે. રાજા જાણે છે તથાપિ એના ઉપર કાપયુકત બનતા નથી. ઝેરની દુ:સહ પીડા વેઢે છે અને મરીને સૂર્યાભ વિમાનમાં શ્રાવક ધર્મના પાલનથી, તેમજ ક્ષમા, અને તિતીક્ષા ને કારણે સૂર્યાભ દેવ તરીકે ઉપજે છે. ત્યાં દેવ, દેવીઓના નિરવિધ માન, પાન, અને સુખથી યુકત પએસી (સૂર્યાભ) રહે છે.
**
આ ઘટનાના નિરૂપણુ પૂરતા બન્ને સાહિત્યામાં કેટલા ભેદ છે એ આ ઉપરથી સમજાશે. એટલું જ નહિ પરંતુ કાણે કાનામાંથી વસ્તુ લીધી છે એ પણ આ ઉપરથી પ્રતીત થશે. અહિંયા એક
૧.
૨.
tr
cr
દીધ નિકાય.”.
રાય પસેયિ.”
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭
બીજી વાત પણ ધ્યાનમાં રાખવાની આવશ્યકતા છે. આગળ આપણે જોઈ ગયા ૪ વત્સગોત્રી પશ્ત્રિાજક, જીવ અને શરીરના ભિન્નાભિન્નત્વ,. લાકની શાશ્વતતા અને અશાશ્વતતા, અને ગૌતમ બુદ્ધની પેાતાના મૃત્યુ બાદની ભાવિ સ્થિતિ વિષે ખુદ ગૌતમ બુદ્ધને પ્રશ્ના પૂછે છે ! ત્યારે ગૌતમબુદ્ધ કાંઈ નથી કહેતા એમ નહિ પરંતુ બીજો જ ઉત્તર આપે છે. જ્યારે દીધનિકાય”માં કુમાર કશ્યપ રાયપસે” માં આવે છે તે પ્રત્યુત્તરને મળતા પ્રત્યુત્તર આપે છે. આમ હકીકત છે તે પણ બન્નેમાં કાનમાં જ્ઞાન અને અનુભવ વધારે ગણવાં ? ગૌતમબુદ્ધના કે કુમારકશ્યપના ? “મજિઝમ નિકાય” માં ગૌતમબુદ્ધે આપેલ ઉત્તરા સુખાધ નથી અને ઉલટું ઉપાલંભપૂર્વક વત્સને એમ કહે છે કે એવી માથાફોડમાં પડવા જરૂર નથી. ત્યારે સુકૃત તથા દુષ્કૃતના લેાની બાબતમાં અને જીવ પલાક ગામી છે એવું સ્પષ્ટ કથન કુમાર કશ્યપ દીધનિકાય”માં કરે છે. હવે જો કુમાર કશ્યપ ખુદ ગૌતમબુદ્ધના શિષ્ય હોય એટલે કે ગૌતમબુદ્ધ એના ગુરુ હાય તા એ પોતાના ગુરુ –ગૌતમબુદ્ધ–ના મંતવ્યને અનુરૂપ ઉત્તર આપે કે જિનાગમ (એટલે કે અહિં રાયપસેણુછ્યું” સમજવું) સંમત અને સમર્થિત ઉત્તર આપે ?
કુમાર કશ્યપના ઉત્તરથી પાયાસી સમજે છે અને સુમાગે ચાલે છે એમ દીધનિકાય” પુસ્તકથી સિદ્ધ થતું હાય તા પ્રશ્ન એ થાય છે કે પાયાસી રાજા ધણા જ દુરાચારી હોવા છતાં એણે ઉચ્ચ પર્લાક પ્રાપ્ત કરવા એવું શું ધર્માચરણ કર્યુ. એ વાત તા એ પુસ્તક જરાપણુ સમજાવતું નથી. દીનેિકાય” તા માત્ર એટલુ જ કહી અટકી જાય છે કે પાયાસીએ પેાતે પહેરતા તેવાં વસ્ત્ર, અને ખાતા. તેવું ભાજન ગરીબ–ગુરબાને આપ્યાં. પરંતુ શું આટલાથી સ્વર્ગ મળી જાય ? અર્થાત્ કા–કારણના અભાવનુ અહિ સ્પષ્ટ દર્શન આપણને મલી રહે છે. સ્વર્ગ પ્રાપ્તિના મજબૂત કારણા છે ત્યાગ, તપશ્ચર્યાં, તાદિનું પાલન, અને કષ્ટ સહન ઇત્યાદિ ઇત્યાદિ. જિનાગમ રાયપસેણુય” મઝિમ નિકાય ”.
se
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રમાણે તે પસીએ ધર્મ પ્રાપ્તિ પછી ત્યાગાદિ આચર્યા, રાજ્ય તરફ
દાસિન્ય, સેવ્યું, સ્ત્રી તરફની આસકિત છાંડી. વિષને સમભાવે જીરવ્યું અને આખરે ક્ષમા, અને તિતીક્ષા પાળી. જેના ફલસ્વરૂપે એને મેક્ષ પ્રાપ્ત થઈ.
. વસ્તુસ્થિતિ એ છે કે એક જ બાબત બન્નેમાં છે કે ભિન્ન પણ સુકૃત અને દુષ્કતના ફળની “દીઘનિકાય” ગત બાબત સ્વીકારવામાં આવે તે પણ “રાયપણુ”વણિત હકીકત જેટલી એ સંબદ્ધ, ઔચિત્યયુક્ત, અને પ્રત્યકારી લાગતી નથી. ૫.યાસી રાજ ઘણી જ અધાર્મિક અને પાપાચારી હતી અને પરલોકમાં એ માનતે નોક કુમારકશ્યપના ઉપદેશથી એનામાં જે આવકારદાયક પરિવર્તન થયું તેનું ઉચિત આલેખન “દીઘનિકાય'માં જોવા મળતું નથી. સુકૃત અને દુષ્કતના ફળની વાત કરી છે પરંતુ સ્વર્ગ અને નરકને સમગ્ર ખ્યાલ આપવામાં એ પુસ્તક સદંતર નિષ્ફળ નિવડયું છે. હિંસાનું ફળ દુઃખ છે અને પરંપરાએ નરક પણ છે એમ જિનાગ સ્થળે સ્થળે અસંધિપણે કહે છે જ્યારે પરલેકની વિચારણાના સંબંધમાં ગૌતમબુદ્ધ અત્યંત સંશયાત્મક રહે છે. આ ઉપરથી એમ સ્પષ્ટ લાગે છે કે “દીઘનિકા” “રાયપણ” માંથી આ હકીકત ઉપાડી હેય.
આવી જ એક બીજી બાબતનું બન્ને સાહિત્ય વચ્ચેનું સાદસ્થ વિચારણીય છે. “જબૂદી પ્રાપ્તિ” નામના જિનાગમ પ્રમાણે ભરત રાજા જ્યારે દેશ સાધવા નિકળે છે ત્યારે તેને ચક્ર, રત્નાદિ ચૌદ રત્નની પ્રાપ્તિ આયુધ શાળામાં થાય છે. આવી જ હકીકત બૌદ્ધ સાહિત્ય ગ્રંથ “દીપનિકાય”માં પણ આવે છે. આ ગ્રંથ પ્રમાણે કુશાવતી નામની રાજધાનીમાં મહાસુદર્શને નામને રાજા રાજ્ય કરતે હતે. તે નગરીની આસપાસ સાત કિલા હતા. આવા સાત કિલ્લા કેઈ નગરીની આસપાસ ૧. “જપ પ્રા”િ ૨. “દી નિકાય.”
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
હતા એવું વર્ણન કાઈ સાહિત્યમાં મળતું નથી. ચક્ર, અશ્વ, સ્ત્રી, આદિ રનાની વાત બન્ને સાહિત્યના ઉપર્યુક્ત ગ્રંથામાં છે. ફેર ઍટલે છે કે જે બૂદીપ પ્રતિ ” માં ચૌદ રત્નાની જ્યારે દાંનિકાય માં સાત રત્નાની બાબત આવે છે.
7
આવે છે હકીકતના વિસ્તાર “જંબુદ્રીપ પ્રકૃપ્તિ "માં જેવા મળી
તેવા “ દીનિકાય ”માં નથી. છાયા બૌદ્ધ સાહિત્ય ઉપર પડી છે એ નારને પણ વિદિત થયા વિના નંહિ રહે.
છતાં જૈન સાહિત્યની સ્પષ્ટ તે ઉપરમ્બ્લી રીતે વાંચ
પાશ્ચિમાત્ય વિદ્વાનેા બૌદ્ધ ધર્માંમાંથી જૈનધર્મના પ્રાદુર્ભાવ થયા એવું વિધાન કરતા હતા. ટનાએ પૂરતું વન સામ્ય, અહિંસાદિ વ્રતાની કલ્પનાનું સાદૃશ્ય, ઉપદેશ સંબધક સારૂપ્ય, અને સધ ચેાજના વિષયક વિચારસરણીઓના અભેદ—ત્યાદિ ત્યાદિ બાબતે એક બીજાએ એક બીજા ઉપરથી લીધી હાય. ગૌતમમુદ્દે તત્કાલીન અનેક સંસ્થાઓ સાથે અવાર નવાર પોતાના સંપર્ક સાધ્યેા હતેા એ વસ્તુ ઐતિહાસિક છે. છતાં એમણે પેાતાના ધર્મને વિલક્ષણ આપ આપ્યા હતા. ગૌતમબુદ્ધ રચિત સાહિત્યને વ્યવસ્થિત સ્વરૂપ આપવાનું કાર્ય તેમના શિષ્યાએ ભલે કર્યુ હોય. તથાપિ એમના. વિચારાના અવતારને એમાં તે રાકી તે ન જ શકયા હોય. સમસાયિક ધનાયકાની સાથેના પેાતાના વિચાર વિનિમયમાં જે જે સારી, નસારી વસ્તુ તેમને લેવા જેવી લાગી તે બધી તેમણે અપનાવી હતી એમ તેમના સાહિત્યના અવલાકનથી સ્પષ્ટ થાય છે.
66
- ગૌતમમુદ્દે ઉગ્ર તપશ્ચરણ કર્યું હતું અને પેટ તેા પુણી જેવું પાચુ બનાવી દીધું હતું. પરંતુ ઉત્તરાવસ્થામાં તેમણે તપશ્ચર્યા વિરુદ્ધનું વલણ બતાવ્યું હતું. મઝિમ નિકાય' આ અનુમાનનું સમર્થન કરે છે. “મઝિમ નિકાય ”ના કદરક શ્રુત અનુસાર,
.
પુરાતત્ત્વ ”
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચંપા નગરીમાં ગંગારામ પુષ્કરિણીના કિનારે, જ્યાં ગૌતમ બુદ્ધ પિતાના શ્રમણ શિષ્યો સાથે વિચારી રહ્યા હતા ત્યાં પ્રશ્ય હત્યારોહ પુત્ર અને કંદરક પરિવ્રાજક આવે છે ? અને કેટલાક પ્રશ્નો પૂછે છે જેને પ્રત્યુત્તર ગૌતમબુદ્ધ. આ પ્રમાણે આપે છે . “હે કંદરક! ચાર પ્રકારના મુદ્દગલે (આત્માઓ) આ જગતમાં
છે. એક આત્મા આત્મતપ અને આત્મપરિતાપના અનુયાગ યુક્ત છે. બીજે આત્મા અન્યપ અને અન્ય પરિતાપના અનુયેળ યુક્ત છે. ત્રીજે આત્મા એ બન્નેથી મિશ્ર છે; અને આત્મા આત્મ તપ પણ નહિ અને પરતપ (પરને દમન કરવું તે) પણ નહિ એમાં માનનાર છે.”
ગૌતમબુદ્ધ કયાં અને કેવી ભિક્ષા લીધી હતી એના સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ -નથી મળતા. આત્મતપ કરનાર, ભિક્ષા માગી લાવનાર, તપસ્વી, અભિગ્રહ ધારી, ગોશાલકના કે જૈનમતના કે અન્ય કોઈપણ સંપ્રદાયના બાવા, જેગીડા, સંન્યાસી, કેશ લુંચન કરનાર અને મસ્તક મુંડન કરનારને આત્માની ઉપર્યુકત ચાર શ્રેણીઓ પૈકીની પ્રથમ શ્રેણીમાં મુક્યા છે. પરંતુ દમન કરનાર, પશુ હિંસક, માછલાને મારનાર, ડુકકરને મારનાર અને ચોરને મારનાર વગેરે વગેરે પરજીવના ઘાતકોને તેમણે બીજા પ્રકારમાં મુક્યા છે. ત્રીજા પ્રકારનું રસિક વર્ણન નીચે પ્રમાણે છે. કોઈ ક્ષત્રિય રાજા મસ્તક ઉપર રાજ્યાભિષેક કરાયેલું હોય તેવો અથવા કઈ માટે પ્રસિદ્ધ બ્રાહ્મણ લ્યો. તે ગર્દભ ચર્મ લપેટી, દાઢી-મૂછ મુંડાવી, નગર બહાર રહેવાને માટે સ્થાન કરાવી, શરીર ઉપર ઘીતેલનું સિંચન કરાવી, મૃગના શિંગડાથી પીઠભાગને ખણુતે, કેટલાક મહષિઓ સાથે તે સન્થાગારમાં રહેવા જાય. વળી તે એક વાછરડા સાથે ગાયને પાસે રાખી દેવું. તેના એક આંચળમાંથી જે દૂધ નિકળે તે રાજાને આપે; બીજામાંથી નિકળે તે મહર્ષિને; ત્રીજામાંથી નિકળે તે બ્રાહ્મણ-પુરોહિતને અને ચોથામાંથી
૧. “મનિઝમ નિકાય,” કંદરક મૃત.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિકળે તે અગ્નિદેવને અર્પણ કરે. આંચળમાં બાકી રહેલ દૂધ પછી વાછરડાને પીવા આપે. ત્યારબાદ તે રાજા કે બ્રાહ્મણ એમ કહે કે આટલા બળદો યજ્ઞ માટે હણુઓ! તેમ વાછરડાઓ હણુઓ ! વાછરડીઓ હણુઓ! ઘેટાઓ હણુઓ ! વૃક્ષને કાપ-યજ્ઞના સ્તંભ માટે. ઘાસમાં બેસવા માટે આટલું દર્ભ કાપે. આ હુકમ આપવાથી જે દાસ, નેકર કે પ્રખ્ય હેય છે તેઓ તેમ કરે છે. પરંતુ જેઓ આવી પ્રવૃત્તિ કરે છે તેઓ આત્માનું દમન કરનાર છે અને પરંતપ એટલે કે અન્યનું પણ દમન કરનાર છે. આ ત્રોજા પ્રકારની વાત થઈ, હવે ચોથા પ્રકારની વાત ગૌતમબુદ્ધ કરે છે. આત્મતપ નથી અને પરંતપ પણ નથી એમ કહેનાર કે માનનાર મનુષ્યજ ધર્મ જોયે છે. તે સુધારહિત છે, શિતલીભૂત છે, અને સુખને સમયે છે. તેને આત્મા બ્રહ્મ સમાન છે. તે કોણ તેના જવાબમાં કહે છે કે તે જ તથાગત આ લેકમાં ઉત્પન્ન થયો છે. તે જ અર્ધન : સમ્મા સંબુદ્ધ છે. તે જ વિદ્યા અને ચારિત્ર્યથી સંપન્ન છે. તે સુગત
છે. તે લોકવિદ્દ છે. તે મનુષ્યને અને દેવને શાસક છે. તે માર,
બ્રાહ્મણ, શ્રમણ, બ્રહ્મથી યુક્ત દેવ અને મનુષ્ય લેકને ઓળખી : પ્રરૂપણ કરે છે. તે ધર્મને ઉપદેશે છે. આદિ, મધ્ય, અને અંતે : કલ્યાણ છે એવા કેવલ પરિપૂર્ણ બ્રહ્મચર્ય અને શાસ્ત્રને પ્રકાશે છે.
“મઝિમ નિકાય”ના કંદરક શ્રુતમાં ગૌતમબુદ્ધ આત્મતપ : અને પરંપના ઉપયુકત ચાર ભેદ પાડે છે. પહેલા પ્રકારમાં પોતાના - તથા પોતાના મંડળ સિવાયના જે ભિક્ષુઓ, શ્રમણે, તપસ્વીઓ, અને - અભિગ્રહધારીઓ વગેરે વગેરે છે તેમને સમાવેશ કર્યો છે. બીજામાં પર જીવન ઘાતકોને સમેટી લીધા છે. અહિં સુધી તો બધું બરાબર છે; પરંતુ ત્રીજા પ્રકારની જે વ્યવસ્થા તેમણે કરી છે તે જરૂર વિચિત્ર લાગે છે જે કે તે સમયે તેવા પ્રકારની કોઈ પ્રવૃત્તિ ચાલતી હોવી - જોઈએ અને એટલા માટે ગૌતમબુદ્ધે તેમ કર્યું હોય એ એક સ્પ- ષ્ટીકરણ છે ખરું. ચેથા ભેદમાં માત્ર પિતાને જ ગણે છે. અર્થાત
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેઓ મેતાના આત્માને મા નથી તેમ પરના ઉછવને પણ દમ... મેથી. તેઓ પોતે પૂર્ણ સુખી, બ્રહ્મવિદ્દ અને લોકવિદ્દ છે એમ જણાવે છે. '
' . હવે અહિંયા એ પ્રકારે ઉપર આપણે વિચાર કરીએ તે જણાશે કે બીજા અને ત્રીજા ક્રમે પૂરતી કાંઈ હરકત નથી. પરંતુ તેમણે પ્રથમ વિકલ્પમાં આત્મા તપ છે એવું માનનાર શ્રમણો; અને સંન્યાસીઓને ગણાવ્યા છે. એમાં ગૌતમબુદ્ધના શ્રમણો સિવાયના બાવાઓ, જોગીડાઓ વગેરેને સમાવ્યા છે. જેમાં અનેક પ્રકારે પોતાના શરીરને અને આત્માને તપથી, વેગથી, કષ્ટથી, અભિગ્રહ વિશેષથી, પાસે પાસેના ઘરેથી વા ત્રીજા, ત્રીજા ઘરના અંતરથી વા એકસાથે એક વખતે પડે તેટલા આહારથી, એક દત્તિથી, બે દત્તિથી શરીર નિર્વાહ કરતા હોય છે, જેઓ શીત અને ઉષ્ણતા સહતા હોય છે, જેઓ પંચાગ્નિ તપ તપતા હોય છે, જેઓ લેઢાના ખીલાની શય્યા ઉપર સૂતા હોય છે તેવા તેવા અનેક શ્રમણો તે વખતે વિદ્યમાન હતા. તેવા શ્રમણ કુટુંબ, કબીલે, પચન-પાચનને ત્યાગ કરી બહાર નિકળી પડેલા હતા. તેમજ ગૌતમબુદ્ધ અને તેમના મંડળના શ્રમણો પણ ઘર, કુટુંબ, સ્ત્રી, અને પુત્ર વગેરેને મુકીને નિકળી ગયા હતા. તે તેઓ પ્રથમ વિકલ્પમાં કાં ન આવે ? ગૌતમબુદ્ધ પિતાને શા કારણે બાકાયત રાખે છે ? તેઓ પોતે શ્રમણ છે. ઉપર જણાવ્યા તેવા શ્રમ
ની માફક તેમણે શરીર તથા જીવને કષ્ટ આપ્યું છે. તે પછી તેઓ પણ શા માટે પ્રથમ પ્રકારમાં ન આવી શકે ? એવી દલીલ કદાચ કરવામાં આવે કે તેમને પિતાને પ્રથમ સમજણ કે જ્ઞાન ન હોય પરંતુ તેમને બેધિ પ્રાપ્ત થયું એટલે તેમાંથી અર્થાત પ્રથમ પ્રકારમાંથી તેમણે પોતાની જાતને મુકત રાખી હોય એ બરાબર છે અને એ કારણસર તેમણે પોતાની જાતને ચેથા વિકલ્પમાં મુકી હેય. પરંતુ વિચાર એ આવે છે કે જે આત્મ તપ કરનાર શ્રમણે અઠીક છે તે પછી તેમણે મણવું શા માટે પસંદ કર્યું ? અને શા
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩
હેતુથી અમુક વખત તપ કર્યો ? શ્રમણ થતાંની સાથે શા કારણે, બધિ ન મેળવ્યું અને શાંતિ ન મેળવી ? સાધ્ય એટલે કે શાંતિ જે આવશ્યક વસ્તુ હતી તે સાધન વિના પ્રાપ્ત થાય ખરી? સાધ્ય પ્રાપ્ત થયા પછી સાધનને વખોડવા અથવા મુકી દેવા તે સાધ્ય પ્રાપ્તિ થઈ છે એમ કહી શકાય ખરૂં ? વિદ્યા પ્રાપ્તિ કાજે મનુષ્ય કેટલેક વખત પુસ્તક સંગ્રહ કરી તેમાં વખત પસાર કરે અને પછી એટલે કે વિદ્યા પ્રાપ્ત થયા પછી કહે છે કે એ પુસ્તકે ખોટાં છે તે શું એ કથન પાઠકને ઉચિત લાગશે ? - જે સાધન દ્વારા મનુષ્યને સાધ્યની સિદ્ધિ થઈ એ સાધનો ખોટાં છે એમ જ્યારે કહે ત્યારે સાધ્ય જે મળ્યું છે તે સાધ્ય સાચું છે એમ કેમ માની શકાય ? ગમે તે હોય, પરંતુ એટલું તે સ્પષ્ટ દેખાય છે કે તે વખતની આત્માનું દમન કરનારી મંડલગત વ્યકિતઓ પોતાના તપના કાર્યક્રમ પૂરતી બરાબર હતી એમ કહેવા ગૌતમ બુદ્ધ તૈયાર નથી. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તે તેમને હિસાબે આત્માને તપાવનાર શ્રમણો, તપસ્વીઓ, અને સંન્યાસીઓ જ્ઞાન વિહીન હતા. તેઓ એમ માનતા લાગે છે કે તેઓ આત્માને ફેગટ દુ:ખ દઈ રહ્યા હતા. જે વસ્તુસ્થિતિ આમ ન હોત તો તેમણે પોતાની જાતને પ્રથમ વિકલ્પમાં જરૂર મુકી હતી જ. પરંતુ તેઓ પોતાને બધાથી રહિત, મુકત, અને અદોષયુકત માનતા હતા તેથી તેમણે પોતાને માટે ચોથા . વિકલ્પની કલ્પના કરી અને એમાં પિતાને ગણાવ્યા. તેમને મતે આત્મશાંતિ માટે તપશ્ચર્યા, કષ્ટ, અભિગ્રહ વગેરે વગેરે સાધને યોગ્ય જણાયા હોય એમ લાગતું નથી. અથવા સમજણપૂર્વકને તપશ્ચર્યાદિ ક્રિયાકાંડ તેમને અભિપ્રેત જણાતી નથી. સારાંશ એ છે કે તેમણે જે જે ત્યાગ કર્યા તેમાં તેમને આત્મહિત ભાસ્યું લાગતું નથી. આ વસ્તુ એમણે પાડેલ ઉપર્યુંકત ચાર વિકલ્પોથી દીવા જેવી સ્પષ્ટ થઈ* જાય છે.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે તેમણે પિતાને ચોથા પ્રકારમાં કેમ ગણ્યા છે તે બાબત તપાસીએ. તથાગત, સુગત, વિદ્યાચરણ સંપન્ન, લોકવિદ્દ, સમ્માનંબુદ્ધ, પુરિસાદમ્મ, સારથિ ઈત્યાદિ, ઈત્યાદિ તેમના પિતાને માટે વાપરેલ વિશેષણ છે. તેમના આ વિશેષણોનું ઔચિત્ય અને સાર્થકય તપાસીએ. ગમે તેટલી સાધના કે તપશ્ચરણથી તેમને વસ્તુ પ્રાપ્તિ ન થઈ હોય પરંતુ શાંતિથી કે કોઈ અપૂર્વ સમજણથી તેમને વસ્તુપ્રાપ્તિ થઈ હોય એમ એમના પિતાના કથન ઉપરથી સ્પષ્ટ થાય છે. તેઓ પોતાને વિદ્યાચરણ સંપન્ન અને લોકવિદ્દ કહે છે તે આવી યોગ્યતા તેમનામાં છે શું? લેકવિદ્દ એટલે સમસ્ત લોકોને જાણનાર
અને વિદ્યાચરણ સંપન્ન એટલે જ્ઞાન, અને ત્યાગના ધારક. આ યોગ્યતા તેમનામાં છે કે નહિ તે હવે જોઈએ.
લેક દુઃખી છે; સુખી નથી. જોકવિદ્દ એટલે લેકે સુખી નથી પરંતુ દુઃખી છે એમ જાણનાર. અથવા લેકે પોતાના જ અજ્ઞાનથી–અણસમજથી દુઃખી થાય છે એવું જાણનાર તે લેકવિદ્. આટલી જ હકીકતના જ્ઞાનથી ગૌતમ બુદ્ધ પિતાને લેકવિદ્દ કહેતા હોય તો તે અયથાર્થ છે. કારણ કે લેકમાં ઘણી બીજી બાબતને સમાવેશ થાય છે. લેકની વિશાળતા, લોકમાં આવતા પદાર્થો, લેકાંતર્ગત છે અને તેમના સ્વભાવ અને પ્રવૃત્તિ, છોને કર્મ ભોગવવાનો પ્રકાર, છો શું કર્મ કરે તે સ્વર્ગ પ્રાપ્તિ થાય અને કયા કર્મોથી નરકમાં જાય, સ્વર્ગ અને નરક શું છે, કયાં છે ?-ઇત્યાદિ, ઈત્યાદિ બાબતો લકમાં અંતર્ગત છે અને પોતાને ખરેખરી રીતે લેકવિદ્દ કહેવડાવનારે આ તમામ હકીકતે યથાર્થ સ્વરૂપે જાણવી રહે છે. પરંતુ તેઓ આ બાબતે વિષે કાંઈ જાણતા નથી એ સ્પષ્ટ છે ઉલટ; તેઓ પોતે નીચેની ગાથા દ્વારા લેકની અયતા વિષે સ્પષ્ટ વિધાન કરે છે—
अनमतगोयं भिक्खवे ! संसारो पुवाकोटि न पञ्जायति ।
अविज्जान्तवरणानं सत्तानं तष्ण संजोजनानं सश्वावतं संसरत ૧. “સંયુક્ત નિકાય.”
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫
અર્થ:–હે ભિક્ષુઓ ! આ સંસાર અનાદિ છે. અવિદ્યાથી ઢંકાયેલા અને તૃષ્ણાથી વૃદ્ધિ પામેલા સંસાર ચક્રમાં સપડાયેલા પ્રાણુઓની પૂર્વ સ્થિતિ શું હતી તે સમજી શકાતું નથી.
હે સાધુઓ ! આ જીવની ગતિ શું છે અને મરણ પછી તેઓ કયાં જવાના છે તે હું સમજી શકતા નથી. અભ્યાસીઓને આથી સ્પષ્ટ થશે કે ગૌતમ બુદ્ધ પિતાને લોકવિદ્દ કહે છે તે કેટલું સાર્થક છે? તેમની વિરુદ્ધ કહેનારા અન્ય દર્શનીયેના ગ્રંથની વાત મુકી દ્યો. પરંતુ તેમના પિતાના જ ગ્રંથોથી એ વાત નિઃસંદેહ પુરવાર થાય છે કે તેઓ લેકવિદ્દ નો'તા વળી તેમના બીજા કથને પણ તપાસીએ.
सव्वं अथीति मो कच्चान ! अयमेको अंतो। सव्वं नथीति
अयं दुतियो अंतो । एते ते उभो अंते अनुपगम्म मज्झे न तथागतो धम्म देसेति अविजा पछया संखारा ।
અર્થ – કાત્યાયન! સવ (આત્માદિ) નિત્ય છે એ એક છેડો છે અને તે સર્વ નથી એ એક બીજે છેડે છે. આ બે બાબતમાં ગૌતમ શ્રમણ નથી જતાં પરંતુ વચલા માર્ગમાં તે ઉપદેશ આપે છે.
તથાગતમાં કેટલું જ્ઞાન હતું તે તેમના જ પુસ્તકે કહી આપે છે.
उप्पादा वा तथागतान अनुप्पादा वा तथागतान ठिता य सा धातु धम्माद्वितता धम्मनियामता इदप्पच्चयतात तथागतो अभिसंबुझति अभिसमेति अभिखंबुझोत्ता अभिसमेत्या आचिखति देसेति । ૧. “સંયુત્તનિકાય.” ૨. “સંયુત્તનિકાય.”
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬ તથાગત પિતાને વિષે કહે છે કે ગૌતમ (તથાગત) ને જન્મ થયે તે શું થયું અને તે ન જમે તે પણ શું થયું? આ શકિત, ધર્મ સ્થિતિ, ધર્મ નિયામક્તા, કાર્ય–કારણ પરંપરા છે તે આજ છે. તથાગત તેને જાણે છે, તેને સાક્ષાત્કાર કરે છે. લેકીને કહે છે અને તેને ઉપદેશ કરે છે. ઉપરાંત, ગૌતમ કહે છે કે તમે તમારી બુદ્ધિથી સમજે.
તાત્પર્ય એ નિકળ્યું કે તથાગતને જન્મ થયો તેથી કેન થયે હોત તે તેથી પણ જગતની સ્થિતિ તે જે છે તે જ રહી છે–રહી હત. લેકે તમે તમારી પોતાની બુદ્ધિથી જ સમજી જાઓ. અહિ કહેવાનો આશય એ છે કે ગૌતમ શ્રમણે પોતાને એક વખત લોકવિનું બિરૂદ આપે છે અને વિદ્યા સંપન્ન કહેવડાવે છે જ્યારે બીજી વખત પોતે જ કહે છે કે જીવે કયાં, કેવી રીતે ઉત્પન્ન થાય છે અને મરીને ક્યાં જાય છે તે કઈ ગૌતમ બુદ્ધ જાણતા નથી. આ બન્ને પરસ્પર વિરોધી મંતવ્યો છે. એટલે તેમણે પોતાને માટે પ્રયુકત કરેલું લોકવિદ્દ અને વિદ્યાસંપન વિશેષણ પોકળ લાગે છે. “મનિઝમ નિકાય” અનુસાર પિતાને ચોથા પ્રકારમાં ગણવી લેકવિદ્દ અને વિદ્યાસંપન્ન મનાવડાવે છે અને “સંયુક્ત નિકાય” માં પોતે કાંઈ જાણતા નથી એવું પિતે જ વ્યક્ત કરે છે.
વિચારકે આથી વસ્તુ સ્થિતિ સ્પષ્ટ સમજી જઈ શકશે. અન્ય લેકેએ તથાગતને લેકવિદ્દ નથી કે વિદ્યાસંપન્ન નથી એમ કહ્યું હત તે તેમના અનુયાયીઓને જરૂર દુઃખ થાત. પરંતુ આ તે પોતે જ કહે છે એટલે આપણને પણ કહેવામાં હરકત નથી કે ગૌતમ બુમાં જ્ઞાન ચેકસ નો'તું.
ગૌતમ પોતે ક્યારે અને કઈ ગતિમાં જશે એ પણ કહી શક્યા. નથી. અન્યની માફક તેમને પણ તે વિષે કાંઈ ખ્યાલ નથી. નિગ્રંથ શ્રમણ સાથે ગૌતમ બુદ્ધને સંપર્ક હતા અને તેમના અમુક વિચારોની
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭
તથા ઉપદેશની છાયા ગૌતમ બુદ્ધના લખાણમાં સ્પષ્ટ તરી આવેલી છે એમ જોવામાં આવે છે. પરંતુ ગુપ્ત રહસ્ય તેમજ અદશ્ય બાબતોના સંબંધમાં તેઓ સદા શંકાગ્રસ્ત રહેલા છે. અમુક પ્રકારના તર્ક, વિતર્કો કરી આત્મ શાંતિ પોતાને મળી છે એવી ઉદ્યોષણ જે કે એમણે કર્યા કરી છે તથાપિ જીવની મૃત્યુ પછીની સ્થિતિ વિષે તેઓ કંઈજ કહી શક્યા નથી. આગળ જણાવી ગયા તેમ “દીધ નિકાય” અનુસાર કુમાર કશ્યપ પાયાસિ રાજાને પરભવની પ્રતીતિ કરાવે છે અને સુકૃત તથા દુષ્કતના ફળની સમજણ કરાવે છે પરંતુ ગૌતમ બુદ્ધને એ વિષે થોડી પણ શ્રદ્ધા હોય એમ લાગતું નથી. કુમાર કશ્યપ કરતાં ગૌતમ બુદ્ધ તે વધારે જ્ઞાનના ધણી હતા એટલે એ વિષે તેઓએ દઢતા પૂર્વક વિધાન કરવા જોઇતા હતા. પરંતુ તેમ કરવાને બદલે તેઓ તો મને કાંઈ સમજણ પડતી નથી એવું કહે છે.
વિશ્વના ધર્મ નાયકમાં સંપૂર્ણ નિર્દોષતા, અબાધિત સિદ્ધાંતની પ્રરૂપણું અને અલૌકિક જ્ઞાન-ઓછામાં ઓછા આ ત્રણ ગુણે તે અવશ્ય હોવા જોઈએ. આ ત્રણ ગુણના ધારકને દુનિયાએ જરૂર મહાન ધર્મ નાયક માન જોઈએ. આ ત્રણ ગુણ ગૌતમ બુદ્ધમાં હ કે નહિ તે જોઈએ. તેમના દેશે ચર્ચવાની કે તેમની કાળી બાજુ તપાસવાની અમારી અહિં જરા જેટલી પણ ઈચ્છા નથી. પરંતુ તેઓ પોતે જ પોતાને પિતાના સાહિત્યમાં કેવા ચીતરે છે તે જોવાની ઈચ્છા છે. તેમના વિષે અન્ય સાહિત્યમાં શું વર્ણન આવે છે તે ચર્ચવાથી કદાચ અમારી અધમ મને દશા છે એમ વાચકે અનુમાને તેથી અહિં તે પડતું મુકીએ છીએ.
ઉપર્યુંકત ત્રણ ગુણે પૈકી પ્રથમ ત્રીજા ગુણની હું અહિં ચર્ચા કરવા માગું છું. જગતના લોકો કરતાં તેમનામાં એટલે કે ગૌતમ બુદ્ધમાં જ્ઞાનની માત્રા વધારે ખરી કે નહિ ? એના ઉત્તરમાં ગૌતમ બુદ્ધનું પોતાનું જ એમ કહેવું થાય છે કે તેમનામાં જ્ઞાનની કાંઈ વિશેષતા નથી. જ્યારે જ્યારે પૃછા માટે ગૌતમ બુદ્ધની પાસે આનંદ
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
":
આવે છે ત્યારે ત્યારે તેના મનમાં વધારેલ પ્રશ્નના ઉદ્દેલ રજી કરી દેવાને બદલે ક્રમ આનદ ! શું થયું? કેમ થયુ' ? ' એવા પ્રશ્ન, ઉલટું, ગૌતમ બુદ્ધ પુછે છે. ગૌતમ બુદ્ ાનંદ પુછે તે પહેલાં કાંઈજ કહી શકતા નથી. બૌદ્ધ ધર્માંનાયકથી તદ્દન વિરૂદ્ધ જ વાત જૈન ધમનાયકના સબંધેની એટલે કે શ્રી મહાવીર ભગવાનના સબંધેની છે. ગૌતમ ગણધર ભગવાન મહાવીરને કાંઇ પ્રશ્ન પૂછે તે પહેલાં જ તે પ્રશ્ન જ્ઞાનદષ્ટિથી જોઇ તેને સચોટ ઉત્તર ભગવાન મહાવીર આપે છે. એ ઉપરાંત સ્વતીથિકા કે અન્યતીથિકા જ્યારે જ્યારે ભગવાન મહાવીર પાસે શંકા સમાધાન માટે આવે છે ત્યારે ત્યારે તેમની શંકાઓના નિવારણા ભગવાન તે કઇ ખેલે તે પહેલાં જ કરી નાખે છે.. નાતપુત્રનું આ અલૌકિક જ્ઞાન, તેના જરા જેટલા અંશમાં પણુ, ગૌતમ યુદ્ધમાં દુગ્ગાચર થતું નથી.
ગૌતમ બુદ્ધ પોતે વિશિષ્ટ જ્ઞાન ધરાવે છે એમ માનતા હશે. પરંતુ જગતના જીવેાના પ્રકાર, કર્માનુસાર તેમની ગતિ–માગતિ વગેરેના • સબંધમાં તેમણે જ કહ્યું નથી ત્યારે સાતપુત્ર મહાવીરૂ, વા સમા, રથૂલ, પર્યાપ્ત—અપર્યાપ્ત પણે ચાર ગતિ અને ચાવીશ કડકમાં કર્માનુસાર પરિભ્રમણુ કરે છે; નારક, તિર્યંચ, મનુષ્ય અને દેવપણે જન્મ-મરણુ કરી ગત્યાગતિ કરે છે; તેઓ ત્યાં મુક્તિ પ્રાપ્ત કરી શક્તા નથી; સિદ્ધિ ગતિ પાંચમી છે જ્યાં જે ાય છે તેને ફરી અવતરવા પણું રહેતું નથી; આ જીવા તે તે ગતિમાં કેવું સુખ અને દુ:ખ ભોગવે છે; તે તે ગતિમાં જીવેશને કેવું શરીર, કેટલું આયુષ્ય, કેવી લેશ્યા અને કેવી ષ્ટિ મળે છે...વગેરે વગેરે ખાખતા વિષે ઝીણામાં ઝીણી માહિતી આપી છે જેમાંની અલ્પાંશ પણ બૌદ્ધ સાહિત્યમાં મળતી નથી. મૂળ વાત એમ છે કે ગૌતમ બુદ્ધને અતીદ્રિય જ્ઞાન નહિ હોય એમ લાગે છે. પ્રત્યક્ષ જે છે તેની વાત ગૌતમ બુદ્ધ કરે છે. નિથ જ્ઞાતપુત્રને વિચારે આ વિશ્વ ધણુ` વિશાળ છે. ભલે આપણા ચમ ચક્ષુનેં! પહોંચી ન શકે પરંતુ અસંખ્ય યાજન
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯
વિસ્તીણુ આ વિશ્વ એમને મતે છે. નીચે સાત પાતાલ (નરકેટ), મધ્યમાં મનુષ્ય અને પશુ, પ્રાણીઓ તથા ઉપર આકાશમાં સ્વર્ગ છે. વળી નિથ જ્ઞાતપુત્ર કહે છે કે પાતાલના નારક જીવાને તથા સ્વર્ગના દેવ દેવીઓને ભલે તમે ન રૃખી શકે! પરંતુ અશુભ કમના ફળ ભાગવવા નરકમાં અને શુભ કમના ફળ ભોગવવા સ્વમ'માં જીવને જવું પડે છે. ગૌતમ બુદ્ધે જૈન સિદ્ધાંતની માફક, સ્વર્ગાદિના ભે, અને દેવાની જાતિએ વિષે કાંઈ ખાસ કશું નથી જો કે પાયાસિ રાજાના અધિકારે, ચંદ્ર-સુય—તારામ'ડલ–ત્રાયત્રિંશ દેવાની વાત કુમાર કશ્યપના મુખથી જડ્ડાવી છે, પરંતુ એ વાત ઉપર ટપકે જણાવી છે એમ આપણને તરતજ જ્ડાઈ આવે છે. નિત્ર થ જ્ઞાતપુત્ર કહે છે કે શ્રા વિશ્વમાં જીવા અનંત અનંત, સૂક્ષ્મ અને સ્થૂલ પણે ભર્યાં છે. પરંતુ ગૌતમ બુદ્ધ તે વાત કરી શક્યા નથી.
નિગ્રંથ જ્ઞાતપુત્ર અતીદ્રિય વાતા કરી શકયા છે; ગૌતમ બુદ્ધ આવી વાતા કરી શકયા નથી. એ વાતનું રહસ્ય દષ્ટિપ્રાપ્તિમાં રહેલું છે. જ્ઞાતપુત્ર મહાવીરના મતે જીવાને એ પ્રકારની દૃષ્ટિ હોય છે. એક દૃષ્ટિ તે ચચક્ષુની દૃષ્ટિ અને બીજી ષ્ટિ તે આંતર જ્ઞાનની દૃષ્ટિ અથવા કહા કે દિવ્ય જ્ઞાનની દૃષ્ટ. મનુષ્ય અત્યંત જ્ઞાનદશામાં આવે, અત્યંત શાંતિ અનુભવે અને અત્યંત તૠણુથી પવિત્ર થાય ત્યારે તેનાં આંતરચક્ષુ ઉધડે છે. એ જ્ઞાનચક્ષુની સહાયથી સમસ્ત સચરાચર વિશ્વમાં ઉંચે અને નીચે, અંદર અને બહાર એમ સત્ર એ જો દેખી શકે છે. સૂર્ય પેાતાના કિરણેા ગમે ત્યાં માકલી શકે છે પર`તુ વચ્ચે અંતરાય આવતાં એ જ કિરણાની ગતિની રૂકાવટ થાય છે. જ્યારે ા દિવ્ય જ્ઞાનના સબંધમાં એમ નથી. આ ક્રિશ્ય જ્ઞાનને કાષ્ઠ ધર, પડે, કે અંતરાય નડી શકતું નથી. તે બધા પ્રવાયે ભેદી પેાતાની ગતિના પ્રસાર કરે છે. આ દિવ્ય ચક્ષુ જ્ઞાતપુત્ર મહાવીરને પ્રાપ્ત થયા હતા પરંતુ ગૌતમ બુદ્ધને એ પ્રાપ્ત થયા તૈ'તા. આ સત્ય અને ધર્મના
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦
સાહિત્યના અવલોકનથી અને અભ્યાસથી જ્ઞાત થાય છે. જીવ એટલે શું? જીવ કેટલા? જીવની મૃત્યુ બાદ ગતિ શું? અને જીવ આવે છે ક્યાંથી ? આ અને આવા પ્રકારના ફટ, દાર્શનિક અને તાવિક પ્રશ્નોના ઉત્તર આપવાની ગૌતમ બુદ્ધની અશક્તિ “સંયુક્ત નિકાય”ના એમના જ ગ્રંથના આધારે આપણું જાણું અને જોઈ. પોતાનામાં જ્ઞાન હેવાને દા ગૌતમ બુદ્ધ જરૂર કરે છે પરંતુ જગતના જીવોની રખડપટ્ટીનું ખરું કારણ તેઓ દર્શાવી શકતા નથી. જ્યારે નિગ્રંથ જ્ઞાતપુત્ર શ્રમષ્ણુ ભગવાન મહાવીર બેધડક કહે છે કે આ જીવો સંસારમાં પિતાના કર્મ પ્રમાણે રઝળે છે. તેઓ કહે છે કે જીવોને રખડવું–રઝળવું જરાય ગમતું નથી; પરંતુ તેમની પ્રવૃત્તિ જ એવી છે કે જે તેમને આમથી તેમ ભટકાવે છે. અજ્ઞાન, મોહ, અને કષાયને વશ થઈ હિંસા, ચોરી, વિષયાદિ દુગુણેને સેવે છે–પુનઃ પુનઃ સેવે છે. હિંસા, વિષય, અને સ્વછંન્ને સેવ થકે જીવ મોહનીયાદિ અષ્ટ કર્મોને ઉપાજે છે અને આત્મા ઉપર તેના થર ઉપરાઉપરી જમાવતો જાય છે. એ ઘરેથી છવ વધારે અને વધારે ભારે થતું જાય છે. એ કર્મોથી જીવને મૂળ સ્વભાવ દબાઈ જાય છે અને જીવ પિતાના મૂળ સ્વભાવ પ્રમાણે દીપક સમાન પૂર્ણ જાજવલયમાન હોવા છતાં ઘડાની અંદર મૂકેલા દીવાની જેમ પોતાને પ્રકાશ બહાર ફેલાવી શકતો નથી. તે કર્મો આ પ્રકારના છે.
છવના સંપૂર્ણ જ્ઞાનના ગુણને આવરે–રોધે તે જ્ઞાનાવરણીય; છવની સતત ઉજાગરુક સ્થિતિને જે છે તે દર્શનાવરણીય; જીવને શરીરની અંદર જકડી સુખ–દુ:ખ જે કર્મ વેરાવે તે વેદનીય; જીવને અજ્ઞાન–કવાય—અને વિષયાદિના વિવિધ આસ્વાદો અપાવે તે મોહનીય. આ મોહથી છવ પિતાનો મૂળ સ્વભાવ યથાતથ્ય પણે જાણી શકો નથી. નળ રાજા જેમ બાહુક જેવા થઈ ગયા હતા તેમ મોહના પ્રભાવથી જીવવિકૃત થઈ ગયા છે; શરીરને વશ થઈ ગયા છે અને પરતંત્ર થઈ ગયા છે. જેનાથી આ જીવ જીવે છે તે છે આયુષ્યકર્મનું નામકર્મની અસરથી શરીરની વિવિધ પ્રકૃતિ અને અંગે પગને અધીન થયો છે;
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉચ્ચ અને નીચ જાતિ, કુલ, અને કુટુંબ ગાત્ર કર્મથી પામે છે; અને છેલ્લું તથા આઠમું કર્મ છે અંતરાય જેના વડે જીવ દાન, લાભ, ભેગ, ઉપભોગ, અને વીર્યાદિ સર્વ સંપત્તિઓથી અપહત થઈ ગયે છે. અર્થ એ છે કે જીવ સંપૂર્ણ નિર્દોષ, શુદ્ધ, બુદ્ધ, પરબ્રહ્મ રૂપ છતાં આ આઠ કર્મોથી એવી રીતે આવૃત્ત થઈ ગયે હેવાને સબબે પિતાનું મૂળ સ્વરૂપ ગુમાવી બેઠે છે એ પરમ સત્ય આ જગતના કોઈ ધર્મનાયક જ્ઞાતપુત્ર મહાવીરની જેમ પ્રત્યયકારક રીતે સમજાવી શક્યા નથી. ગૌતમ બુદ્ધ વ્યવહાર દક્ષ છે અને તેમણે અનેક વ્યાવહારિક વાતો કરી છે, પરંતુ જ્ઞાતપુત્ર મહાવીરે આત્માના અનેરા ઉંડાણમાંથી વાતનું છે રહસ્ય પ્રકટ કર્યું છે તથા જીવ અને કર્મના સંયોગનું પૃથક્કરણ પૂર્વક જે વર્ણન કર્યું છે તેવું ગૌતમ બુદ્ધ કરી શક્યા નથી. જ્ઞાતપુત્ર મહાવીર સાથે ગૌતમ બુદ્ધે સ્પર્ધા જરૂર કરી છે અને તેમને મહાત કરવાના અનેક ઉપાયે તેમણે જ્યા હતા તોપણ ગૌતમ બુદ્ધમાં જ્ઞાતપુત્ર મહાવીરના જેવી અનંત શક્તિ હેવાનું કોઈ પ્રમાણુ તેમના ખુદના સાહિત્યમાંથી મળતું નથી. ઉલટું, ગૌતમ બુદ્ધ જળને વાવ્યા જેવું કરી પિતાના ઉપહાસનું જ કારણ અભ્યાસીઓને આપ્યું છે. ઈલમ
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
બીજું પ્રકરણ
શ્રી. મહાવીર હવે શ્રી મહાવીર વિષે અહિંયા વિચારણા કરવામાં આવે છે, તેમના સમકાલીન છ વ્યક્તિથી શ્રી. મહાવીર તદ્દન ભિન્ન છે. પૂરણ કશ્યપ અને કકુદ કાત્યાયન, ગશાલક તથા ગૌતમ બુદ્ધ કરતાં પણ જુદા પ્રકારની શ્રદ્ધા તથા વિચારસરણિ ધરાવનારી વ્યક્તિઓ હતી. શુભ કે અશુભ ગમે તેવા કર્મ કરે છતાં તેનાથી પુણ્ય કે પાપ લાગતું નથી એમ તેઓનું માનવું છે. ગોશાલક એ વ્યક્તિઓથી જુદી પડે છે. તે ગમે તેટલે અને ગમે તેવો વક્ર અને હલકા વિચાર ધરાવનાર હતો છતાં તેણે પ્રાણુઓ તરફ અધમ વતન બતાવ્યાના એતિહાસિક ઉલ્લેખે જાણવામાં નથી. ત્યાગ અને કણની ભાવના તેના સંધમાં દૃષ્ટિગોચર થાય છે. અમુક બાબતમાં ગે શાલર કરતાં ગૌતમ બુદ્ધ ચડિયાતાં છે. બુહમાં કરુણ વિશેષ હતી અને તેઓનું સંસાર તરફનું વલણ દાસિન્યયુક્ત હતું. આ કારણેને લઈ તેમણે મેટા છો પ્રાત અહિંસક વૃત્તિ દાખવવાની અને યજ્ઞયાગાદિમાં પ્રાણુને વધ નહિ કરવાની ઉષણા કરી હતી. વહાણ લેકે યજ્ઞમાં ગાયાદિને જે વધ કરતા હતા તે સામે એમણે “બ્રાહ્મણ પત્મિયસુત્ત” માં વિરોધને સુર ઉઠાવ્યા છે. પરંતુ તેમણે સૂક્ષ્મ જીવોની હિંસા સંબંધમાં કઈ કહ્યું નથી. પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાય, વનસ્પતિના છો તરફની તેમજ ક્ષુદ્ર ત્રસ જી તરક્કી સંપૂર્ણ અહિંસક વૃત્તિનું પ્રતિપાદન કર્યું હોય એમ જાણમાં નથી. ઈહલેક, પરલેક, સ્વર્ગ, નરક વગેરેના સંબંધમાં તેમણે કશું જ સ્પષ્ટ વિધાન કર્યું નથી. આ ઉપરથી, તેમને અતીન્દ્રિય જ્ઞાન ને તું એમ માનવા મન લલચાય છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તે નીતિનું–પુણ્યનું ફળ સ્વર્ગ અને અનીતિનું–પાપનું ફળ નરક એવા અસંદિગ્ધ પ્રતિપાદને તેમણે કયાંય નથી કર્યા એ વાત સ્પષ્ટ છે.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩
જ્યારે મહાવીર નામક વ્યક્તિ જગતના અંધારાને વિદારી નાખે એવી રોશની ફેલાવે છે. અહિંસક વૃત્તિનું સર્વાગ સંપૂર્ણ નિરૂપણ કરી ચારિત્ર્યશિથિથી જકડાયેલ માનવજાતિને નવો પેગામ આપે છે. ઉપલબ્ધ જૈન આગમોમાં તેમનું જે ચિત્ર દોરવામાં આવ્યું છે તે જોતાં એમ નિર્વિવાદ લાગે છે કે તેઓ એક ગૌરવશાલી, પ્રતિભાસંપન્ન વ્યક્તિ હતા. તેઓને બુદ્ધિથી પર એવું અસાધારણ, દિવ્ય જ્ઞાન હતું. કામ અને કષાયથી અલિપ્ત દશામાં તેઓ વિરાજતા હતા. સભ્ભાતિસૂક્ષ્મ જીવોથી માંડી બાદર, ત્રસ જી સુધી તેમની અહિંસકત્તિ પ્રસારિત હતી. તેમણે એ આચરી બતાવી હતી અને એ આચરવાને ચતુર્વિધ સંઘને આદેશ પણ આપ્યો હતો આમિષાદિને આહાર લેવાને તેમણે સંકલ્પ સુદ્ધાં પણ કદિ કર્યો ને'તો તથા આહારાદિ ગ્રહણ કરતી વખતે કેાઈ છને પીડા, લિામના, અને આશા- - તના ન થાય એની સંપૂર્ણ તકેદારી રાખી હતી. યજ્ઞ-યાગાદિમાં જે પશુહિંસા એ વખતે થઈ રહી હતી એ સામે મહાવીરે જેટલા બુલંદ સ્વરે પુકાર ઉઠાવ્યો હતો તેટલો તત્કાલિન કોઈ ધર્મ નાયકે ઉઠાવ્યું ને તે એ વસ્તુ ઈતિહાસસિદ્ધ છે. એ ઉપરાંત, જીવનના નાના મોટા જે જે ક્ષેત્રમાં હિંસાએ પગ પસાર કર્યો હતો. તે તે ક્ષેત્રે તરફ તેમણે લાલબત્તી ધરી હતી. ગોશાલકે અને ગૌતમ બુદ્ધ અહિંસાને એના આખા ભાગ સ્વરૂપમાં ગ્રહી હતી અને પ્રરૂપી હતી મહાવીરે અહિંસાને અંતિમ અને સર્વાંગસંપૂર્ણ રૂપમાં વિચારી હતી અને વતી બતાવી હતી. સૂક્ષ્માતિસૂક્ષ્મ જીના હિંયાજનિત આર્તનાદને એમણે સાંભળ્યા હતા અને એટલે જ તેમણે આવી મતલબનું કહ્યું, હતું કે હે પાઠકે અને શ્રોતાઓ તમે બરાબર સાંભળો અને નોંધ કરી લો કે આ પૃથ્વીગત અને જલગત જીવો કકળી ઉઠી કહે છે, કે તેઓ પૃથ્વીમાં અને જલમાં જ છે પૃથ્વી અને જલ તેમનું ઘર છે અને આશરો છે. આગળ વધી એ જી કહે છે કે લેકે તેમને નિરર્થક ઉપયોગ કરે છે, તેમને ખેદે છે, વાપરે છે અને પીવે છે
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
- પરંતુ તેમ કરવા જતાં તેમને એ વાતનું ધ્યાન નથી રહેતું કે એથી તેમના (પૃથ્વી-જેલના) તે પ્રાણ જાય છે.
અહિંસાને આટલે ઝીણો ઉપદેશ લેકેને ન રૂચે એ સ્વાભાવિક છે. પરંતુ અહિંયા રુચિ કે અરુચિને પ્રશ્ન જ નથી. સત્ય ગમે કેન ગમે પરંતુ સત્ય તે સત્ય જ રહેવા સર્જાયું છે. મહાવીરની લીલ તે તદ્દન સાદી, સીધી, અને સરળ હતી. તેઓ તે એમ જ કહેતા કે આપણને જેમ આપણે જીવ હાલે છે તેમ સૌ કોઈને પિતાને જીવ વહાલો જ હોય–પછી એ નાનું હોય કે મોટે. પ્રાણાતિપાત એટલે કે જીવહિંસા મોટામાં મોટો અધર્મ છે એ મહાન સિદ્ધાંત કેન્દ્રમાં રાખી મહાવીરે નિન્ય ધર્મ ને સંસ્કાર આપે. ગૌતમ બુદ્ધના સંધમાં હજારે પ્રમાણે હતા. પરંતુ સૂક્ષ્મ જીવોની રક્ષા કરવાની ઉલ્લેષણ તેઓ કરી શક્યા નો'તા. મહાવીરના શ્રમણ સંઘે અને શ્રમણ સંઘે નવકોટિ વિશુદ્ધ અહિંસાના પાલન માટે સ્પષ્ટ વિધાન કર્યું હતું. અહિંસાના સંબંધમાં “બાહ્મણ ધમ્બિયસુર” નામના બૌદ્ધગ્રંથમાં નિમ્નોક્ત ગાથા મળી આવે છે જે નધિ પાત્ર છે –
सब्वे तसन्ति दण्डस्स सव्वे भयन्ति मच्चुतो। . अत्तानं उपमं कत्वा न हनेच्च न घातये ॥
અર્થ–પર્વ જીવો દંડથી ત્રાસ પામે છે અને સર્વ જીવો મૃત્યુથી ડરે છે. પિતાની જાતને દાખલે લઈને કોઈએ જીવને હણવે ન જોઈએ તથા કેઈએ જીવને વાત ન કરવું જોઈએ. પરંતુ આ ગાથાના અનુસંધાનમાં એક ખાસ બાબત ધ્યાનમાં લેવાની છે અને તે એ છે કે એમાં જીવહિંસા નિષેધ તરફ જે અંગુલિનિર્દેશ કરવામાં આવ્યું છે તે છે મેટા ની હિંસા નહિ કે નાના જવાની. જે નાના વેની અહિંસા તેમને અભિપ્રેત હેત તે તેઓ કદિ કોઈ - જીવને ભારત જ નહિ પરંતુ વ્યવહારમાં એમ જણાતું નથી. વર્તમાન
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળે ગાંધીજીએ કોઈ પણ જીવને મારશો નહિ એવું સૂત્ર ઉચ્ચાર્યું હતું પરંતુ એમને નિર્દેશ રઘુલ પ્રાણ પૂરતો જ હતો એ એમના વર્તનથી સ્પષ્ટ જણાઈ આવે છે. શ્વાન, વાનર અને સર્પાદિ પ્રયે મનુષ્યોએ જ્યારે હિંસાત્મક વલણ અખત્યાર કર્યું હતું ત્યારે ગાંધીજીએ મૌન ધારણ કર્યું હતું એમ નથી તેમજ તેમના કાને વાત ગઈ નો'તી એમ પણ નથી. ઉલટાનું, એ છોના સંરક્ષણ વિરૂદ્ધ એમણે પોતાને અભિપ્રાય વ્યક્ત કર્યો હતો. આથી એ ચેકનું સ્પષ્ટ છે કે ગાંધીજીની અહિંસા પણ કેવળ મોટાસ્થૂલ છ સુધી સીમિત હતી એમની અહિંસા વિષયક વ્યાખ્યાના વર્તુળમાં ક્ષુદ્ર છે સમાવિષ્ટ થતા નેતા.
વળી, એક રીતે જોઈએ તે ગૌતમ બુદ્ધની અહિંસા ગાંધીજીની અહિંસા કરતાં વિશેષ વિસ્તૃત હતી. ગૌતમ બુદ્ધની અહિંસામાં પશુ, પક્ષી વગેરેને સમાવેશ થતો હતો. તેમના ઉપદેશથી આ વિધા. નને પુષ્ટિ મળે છે. પરંતુ પશુ અને પક્ષીનું માંસ તેમણે સ્વીકાર્યું* અને તેથી તેમણે જ પ્રરૂપેલા પશુ, પક્ષોના અહિંસાના સિદ્ધાંતનું ખૂન તેમણે પે તે જ કર્યું. ગાંધીજી જન્મ અને ધર્મે હિંદુ હોઈ સંયોગ અને સંસ્કારના બળે હિંસાના ઉપદેશમાંથી બચી ગયા છે પરંતુ દયાને સિદ્ધાંત વેગપૂર્વક આગળ ધરનાર ગૌતમ બુદ્ધ અને તેમને સંધ માંસાહારથી મુક્ત ન રહી શકયા. ગૌતમ બુદ્ધના સંધમાં અમુક એવા જરૂર હતા કે જેમણે વિરાધને સૂર કાઢેલે પરંતુ ખૂદ ગૌતમ બુદ્ધ જ મસ હારની લેયતામાં ફસાઈ પડયા હતા ત્યાં બીજું શું બને? આજે પણ તિબ્બત, આસામ, અને લંકા જેવાં બૌદ્ધ ધર્મના મુખ્ય કેંદ્રોમાં માંસાહારે માઝા મુકી છે. વસ્તુસ્થિતિ આવી ગુંચવણું ભરેલી હેવા છતાં અને વિરોધથી ભરપૂર હોવા છતાં યાત-યાગાદિમાં ગેમહિષીની હિંસા સામે ગૌતમ બુદ્ધ જબર અદિલિન સર્યું હતું એ પણ ઈતિહાસ પ્રસિદ્ધ છે.
તત્કાલીન વાતાવરણની આ પૂર્વભૂમિકામાં મહાવીરને
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
“જન્મ થાય છે. વિચારભિન્નતાની જંજીરમાં જનતા જકડાએલી હતી આચાર અને વ્યવહારના વૈષમ્ય સમસ્ત વાયુમંડળને કલુષિત કરી દીધું હતું. વિચારમાં અમુક, વાણીમાં બીજું તો વળી વતનમાં કાંઈક ત્રીજું જ . આવા પ્રકારની પરિસ્થિતિ પ્રવર્તતી હતી. આ સમયને ઇતિહાસ સાક્ષી પૂરે છે કે આ આ વખતના માણસે તદ્દન હૃદય વિહોણું બની ગયા હતા. તેઓ બિલકુલ મોહગ્રસ્ત અવસ્થામાં હતા, પૈસા કમાવા, એ માટે ગમે તેવું પાપાચરણ કરવું પડે તે પણ કરવું, આત્મ રક્ષા માટે અને નિજી - સુખ માટે ગમે તેટલાને ભોગ લેવા પડે તે પણ હરકત નહિ,
પરલોકને અસ્વીકાર, આત્મતત્ત્વમાં અવિશ્વાસ, વિતંડા, કલહ અને - , યુદ્ધ અને ખુનામરકી, દાવપ્રપંચ અને કપટ –ટૂંકામાં સર્વત્ર સર્વ પ્રકારે ભૌતિકવાદ સામ્રાજય સ્થાપ્યું હતું. પરલેકતા અને આત્માના અસ્તિત્વમાં નહિ માનનાર આ સમયની આખી માનવ જાત અહિક અયશારામમાં રચી પચી રહેતી. સદાચરણ, નીતિ, ધર્મ ઇત્યાદિને અભેરાઈએ ચડાવી દીધા હતા. સ્વછંદ અને સ્વેચ્છાચારે વર્તાવેલા આ કાળા અને કારમાં કેરમાંથી જનતાને મુક્ત કરવા મહાવીર આગળ આવ્યા અને ભાન ભૂલેલ માનને આવા તાત્પર્યનું ઉદબોધન કર્યું “લેકે ! તમારે વ્યવહાર અયથાર્થ છે. તમારે વૈરવિહાર તમને અવનતિની ઉંડી ખીણમાં લઈ જશે. જેમ તમને સુખ ઈષ્ટ છે અને દુ;ખ અનિચ્છનીય છે તેમ સૌને પણ એમજ છે એમ ભલી ભાંતિ સમજે વગેરે વગેરે. લેઢાની કડાઈને સુંદર દાખલો આપી મહાવીરે આ પરમ સત્યને આબાદ રીતે ઠસાવ્યું. તેમણે કહ્યું “ લોઢાની કડાઈમાં અગ્નિ ભરી, હે લે કે ! એને સ્પર્શવાનું અને તમારા પિતાના ખોળામાં મુકવાનું તમને કઈ કહેશે તે તપે તેમ કરશે ? મને ખાત્રી છે કે તમે તેમ નહિ જ કરો. કારણકે અગ્નિથી ભરેલી
ઢાની કડાઈને અડકવામાં દુખ અને યાતના રહેલા છે એ તમે સારી રીતે જાણે છે–સમ ને છો. દુખથી દૂર ભાગવાની ઈચ્છા
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૭
જેમ તમારામાં મોખરે છે તેમ અન્યમાં પણ છે એમ સમ્યક્ પ્રકારે અવધારી બીજાને દુઃખ આાપતાં પડેલાં પૂરા વિચાર કરેા ઇત્યાદિ, ઈત્યાદિ.
વસ્તુ સ્થિતિ આમ છે. પાતાને પડતુ. દુ;ખ મનુષ્યા સમજે છે જ્યારે અન્યના દુ.ખ તરફ તેઓ બેદરકાર છે. તેઓ એમ લેશ પણ નથી સમજતા કે તેમના ઉપર તૂટી પડેલું દુ:ખ તેમણે અન્યત્ર અન્યને આપેલ દુઃખતું જ એક માત્ર કાય છે. બીજાને દુ:ખ આપ્યું છે માટે આપણુને પણ દુઃખ પ્રાપ્તિ થવીજ જોઈએ મા એક સામાન્ય સિદ્ધાંત છે. અને એ એટલે અમોધ સિદ્ધાંત છે કે એની સ્વીકૃતિ કયેજ છૂટકા છે. મહાવીરે થ્રુ ડે લેકે ! આપણને જે અનુભવ થાય છે તે અનુભવ અન્યને પણુ સદા રીતેજ થાય છે એજ દૃષ્ટિ ન્યાય યુક્ત છે. હું ભળ્યે ! જેમ તમને તમારૂં હિત હૈયે વસ્તુ' છે તેમ ખીજાના સબંધમાં પણ સમજો. . ૠાત્મહિત તરફ તમે જેમ અભિમુખ છે! તેમ પરહિત તરફ પણુ અભિમુખ અનેા. તમારા સ્વાથ જેટલાજ ખીજાના સ્વાર્થને વ્હાલા ગણે. અન્ય તરફથી તમને કરવામાં આવેલ અન્યાય જેમ તમને કષ્ટદાયક છે તેમ તમારા તરફથી કરવામાં આવેલ અન્યાય ખીજાને પણ કષ્ટકારી જ નિવડવાના એ માબતનું રખે વિસ્મરણ કરતા કહેવાના સારાંશ એ છે કે જે દૃષ્ટિથી તમે તમારી તરફ જુએ છે એ જ દૃષ્ટિથી તમે ખીજા તરફ જુઓ. પાતાની અને પરની વચ્ચે જે ભેદ દૃષ્ટિ છે તેને ત્યાગા અને સંપૂર્ણ અભેદને સ્થાપે.”
ગૌતમ યુદ્ધ પ્રણીત જીવધ્યા અને મહાવીર પ્રણીત જીવદયા વચ્ચે અનત ગુણા તફાવત છે. માગળ કહેવાઈ ગયું છે. તેમ ગૌત* બુદ્ધની છત્રયા વિષયક પ્રરૂપણામાં કેવળ સ્થૂલ અને મેાટા જીવાજ સમાવિષ્ટ છે જ્યારે મહાવીર પ્રપિત છત્રયા વિષયક ભાવનામાં સમસ્ત સચરાચર વિશ્વ 'તગત છે. ચાલુ સમયમાં પણ મહાવીરની ગે અહિંસક વૃત્તિનું માચરણ એના શાસનમાં પ્રશ્નતી રહ્યું છે
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
કે એ કૃત્તિ તરફ આધુનિક યુગ ઉપહાસની નજરથી જોઈ રહ્યો છે. પોતે આચારી શકે નહિ એવી અહિસાનું કાર્યરૂપમાં પરિણમ થઈ રહી રહ્યું હોય ત્યારે બીજાઓ એ બાબતને હાસીમાં ઉડાવી એને હલકી પાડવા કુચેષ્ટા કરે એ માનવી માનસમાં મૂળથી જ ભરેલું છે. મહાવીર પંચયામના ધારક હતા અને અભૂતપૂર્વ તથા અમૃતપૂર્વ ત્યાગી પુરુષ હતા. ભૂતકાલીન કેઇ વ્યકિતમાં એ ત્યાગ જો કે વાંચો જાયે નથી.
ગૌતમ બુદ્ધ તપશ્ચરણ કર્યું હતું પરંતુ પાછળથે એની નિરર્થકતા લાગવાથી કે પછી ગમે તે બીજા કોઈ કારણે એને છોડી દીધી હતી, ત્યારે મહાવીરે દેવોને પણ દુષ્કર એવા અનશને–ઉપવાસ માસમાસના અને છેવટે તે છ છ માસના, ખૂબજ જ્ઞાનપૂર્વક અને અને યતનાપૂર્વક કર્યા હતા. શરીર શુશ્રષાને તેમણે તિલાંજલિ આપી હતી અને પશુઓને તથા મનુષ્યએ આપેલા, સાંભળતાં રૂંવાટી ઉભી થાય તેવા ભયંકર કષ્ટો અને ઉપસર્ગો અડોલ પણે, સમભાવે, અને ધૈર્યપૂર્વક સહ્યા હતા. આવું એકધારું, અર દુખ તેમણે લગભગ સાડાબાર વર્ષ જેટલા દીર્ધકાળ સુધી સહન કર્યું હતું.
સમકાલીન કેઈ પણ વ્યકિતમાં જે જ્ઞાનનો એક અંશ પણ ન હતો એવું દિવ્ય અને અપૂર્વજ્ઞાન અર્થાત કેવળ જ્ઞાન મહાવીરમાં હતું. આ જ્ઞાનના પ્રભાવથી આશ્ચર્ય મુગ્ધ થઈ મનુષ્ય કરતાં દેવ એમની પૂજા વધારે કરતા. જેનાગોમાં વર્ણિત છે કે દેવો મહાવીરને પ્રવચન કરતાં સાંભળવા વ્યાખ્યાન સભામાં આવતા હતા. મૃત્યુલોકમાં આવવાનું મન દેવોને એકદમ ન થાય પરંતુ વ્યાખ્યાનકાર મહાવીરની વ્યાખ્યાન મોહિનીમાં મુગ્ધ થઈ . તેઓ આપોઆપ જ ત્યાં આવી ચડતા અને વ્યાખ્યાન સાંભળી પાવન ' થતા. આટલા મોટા પ્રમાણમાં દેવ આકૃષ્ટ થઈ ત્યાં આવતા હતા એ ઘટના પં. સુખલાલજીના ગળે ઉતરતી નથી. પંડિતજીએ મહાવીરના
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંબંધમાં બહાર પાડેલી પુસ્તિકામાં જોયું છે “મહાવીરને બે માતા અને બે પિતા તે એક વાત અને મહાવીરને બાળપણમાં ઈદ્રો મેરુ ઉપર જન્માભિષેક કરવા લઈ ગયા ત્યાં આખા મેરુ પર્વતને ડોલાવ્યા તે બીજી વાત અને દેવવંદ સમવસરણમાં આવે છે એ ત્રીજી વાત હૃદયને સ્પર્શ કરતી નથી. ગમે તેમ છે ૫શું આ ત્રણ હકીકતો વધારે પડતી લાગે છે.” અહિ પંડિતજીના આ અનુમાન ઉપર એ વિચાર કરવાનું કામ થાય છે કે તેમણે કરેલ વાગ્યે તેમનું પિતાનું જ સજન છે કે જેનામોનું સ્થાન છે? પંડિતજી પોતાની બુદિતુલામાં તોળીને ગામ કહેતા હોય તે તો આપણે કાંઈ કહેવાનું રહેતું જ નથી. અન્યથા બે હકીકત માટે તે ખુદ જિબાગમમાં જ રદીયે આપવામાં આવ્યું છે. હવે જો એ જિનાગને જ આપણે અવિશ્વસનીય ગણશું તે બધાજ જિનાગમો અવિશ્વસનીય માનવા પડશે કારણકે અમુક જિનગમો વિશ્વસનીય અને અમુક અવિશ્વસનીય એવો ભેદ કોઈ પણ હિસાબે પાડી શકાય નહિ. માને તે બધાને માને; ન માને તો એકેયને ન માને. આ ન્યા છે. હવે જે જિનાગમને સમૂળમાજ ઉડાવી દેવા હેય તે તે સવાલ જ રહેલું નથી. જેને જેમ ફાવે તેમ લખી શકે છે. પરંતુ પુરાવા તરીકે અમુક ગ્રંથને આધારભૂત તે ગણવા જ પડશે અને જે જિનામને-બધાજ જિનાગમન-આધારે ભૂત ગણશું તો પંડિતજીની ઉપર્યુક્ત ઉક્તિઓ હજુ પુનર્વિચારણને પાત્ર છે.
- એક વ્યક્તિ માટે એક માતા અને બે પિતા હોવા એ ઘટના નિંદાને વિષય બની જાય છે. પરંતુ આ ઘટના એ રૂપે નથી બની. મહાવીરના જીવે અભિમાન કર્યું હતું સૂત્રભાષિત છે. એ કર્મને મહાવીરે ભોગવવું જ રહ્યું. એટલા માટે પ્રાણુત દેવલોકથી આવી મહાવીરના જીવે ભદત બ્રાહણને ત્યાં દેવાનંદા બ્રાહ્મણીની કુખે સ્થાન લીધું. શાકેન્દ્રને આ વાતની જાણું થતાં બરાબર ત્રાસીમી . રાત્રિએ હરિશૈગમેષી પાસે એ ગર્ભનું આહરણ કરાવ્યું અને ત્રિશાલાના ઉદરમાં
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦.
સ્થાપન કર્યો. જિનાગ આ ઘટનાને એક અહેરા તરીકે ઓળખાવે છે અને એના અનુસંધાનમાં કહે છે કે એવા અછરા અનંતકાળે થાય છે. આમ કેમ બની શકે એવી લેક્રેની કુશંકાનું નિરસન કરતાં જિનાગમ ભાખે છે કે દેવ ગર્ભને હરી શકે છે અને ધારે તે અન્ય સ્થળે એને સ્થાપી શકે છે. આના સમર્થનમાં દેવકીના છ પુત્રને દેવે લઈ ગયા અને સુલસાને ત્યાં મુક્યા એ હકીકતને ધ્યાનમાં લેવી જોઈએ. ભદત્ત અને દેવાનંદ મહાવીરના દર્શને આવે છે અને એકમીટથી જોઈ રહે છે ત્યારે ખુદ મહાવીર જ બે લે છે કે દેવાનંદ એમની માતા છે. ૨ પંડિતજી શા આધારે આમ નથી માનતા એ સમજાતું નથી. એ સૂત્રને નહિ માનવા જતાં અન્યને પણ નહિ માનવાની આફત ઉતરી પડશે એ ન ભુલાવું જોઈએ. - દેવે મહાવીરને સાંભળવા આવતા હતા એ વાતને માનવાની પંડિતજી આનાકાની કરે છે. પંડિતજીએ આના અનુસંધાનમાં એ યાદ રાખવું જોઈતું હતું, કે જિનાગમાનુસાર તીર્થકરના પંચ કલ્યાણકઅવન, જન્મ, દીક્ષા, કેવલ, અને નિવાસુ-વખતે અસંખ્ય દેવે આવે છે અને એ પંચ કલ્યાણકને ખૂબજ દબદબાથી ઉજવે છે. એ ઉપરાંત, તીર્થકર ભગવાનની દેશના વખતે પણ થોક બંધ દેવો આવે છે. આટલું જ નહિ પરંતુ પિતાના હિત માટે, સ્વાર્થ માટે, અને સંશય નિવારણ માટે ખુલાસો મેળવવા પણ દેવો આવે છે. તીર્થ કરો સમયેચિત સ્પષ્ટીકરણ પણ કરે છે. દેએ આવી પિતાની અદ્ધિ, વૈભવ, શકિત અને સંપતિનું પ્રદર્શન પણ કર્યું છે. મહાશક દેવલેકના બે દેવો આવી મહાવીરન, લેકો ન સાંભળે તેવી રીતે, પછે છે “હે ભગવન! આપના કેટલા શિષ્ય અને શિષ્યાઓ આ ભવે મેસે
૧. “ અંતકૃશાંગ.” ૨. “ભગવતી, નવમું શતક.", ૩. “ભગવતી.”
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
જશે ?” એ પ્રશ્નનો ઉત્તર મહાવીરે પણ લેકે ન સાંભળી શકે તેવી રીતે આપે છે , - જન્માભિષેક વખતે મહાવીરે મેરૂ ડોલાવે એ બીજી ઘટનાના તથ્થાતથ્યના સંબંધમાં એ જણાવવું જોઈએ કે એ બાબત મૂળ જિનાગમમાં નથી, પરંતુ પાછળથી એ હકીકત આચાર્યોએ ઘુસાડી હોય એમ લાગે છે. આ ઘટનાને જતી કરે પરંતુ જિનામમવર્ણિત પ્રથમની બે બાબતોનું શું? મૂળ જિનામોને આપણે જે અસત્ય ઠરાવશું તો માનશું કોને? આ સવાલ મહત્વનું છે અને એને સંતોષકારક જવાબ આપ એ કઈ સહેલી વાત નથી. * જિનાગમાં તીર્થકરોની મહત્તા અલૌકિક અને અવર્ણનીય છે એમ અસંદિગ્ધપણે કહેવામાં આવ્યું છે. તીર્થકર નામ કર્મનું ઉપાર્જન અત્યંત ત્યાગ અને અત્યંત પ્રશસ્ત વિચારનું પરિણામ છે. તીર્થકરો થનાર છેને ચાર અતિશયો હોય છે, પુણ્યમાં તેઓ દેવોને પણ ચડી જાય છે. જિનાગમાનુસાર તીર્થંકર પદ બધા પદમાં સર્વોત્કૃષ્ટ છે. તીર્થકર આ જગતનો ઉદ્ધાર કરે છે. તીર્થ કરના અતિ. શય આ પ્રમાણે છે: (૧) અનંત વિજ્ઞાન (2) સંપૂર્વ વીતરાગતા; (૩) વાણુગત વિચાર કેઈથી ત્રુટી શકે નહિ; અને (૪) સર્વ દેવોની પૂજનીયતા.
તીર્થકરની પૂજા-અર્ચા લગભગ મનુષ્યને માટે ભાગ, જાણતો નહિ હોવાથી, યથાવત નથી કરી. પરંતુ દેવે બુદ્ધિમંત હેવાથી પ્રભુની પ્રભુતા યોગ્ય સ્વરૂપે જાણે છે અને તેથી તેમની સરકાર વિધિ બરાબર રીતે કરે છે. જિનાગ આ સત્યની સાક્ષી પૂરે છે. અત્યારના યુગમાં મહાપુરુષને જન્મોત્સવ દેવો કરતા નથી એ કહે. વાની ભાગ્યે જ જરૂર છે. ગૌતમ બુદ્ધના જન્મ સમયે દેવ આવ્યા હતા એને પુરા બૌદ્ધ સાહિત્યમાંથી મળી રહે છે. જે ધર્માનંદ કાસ
૧. ભગવતી.” - ૨. “લલિત વિસ્તરા.”
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
બી આ વાતને અતિશયોકિતભરી ગણુ અવગણે છે. દેવો દ્વારા મનુષ્યપૂન થવી એ ઘટનાને અસંભવિત ગણવા તરફ અત્યારના યુગનું વલણ છે અને પંડિતજી એટલા માટે દે માફત થયેલ મહાવીરની પૂજાને બુદ્ધિમ માનતા નહિ હેય એ એક જ કારણ નજરે પડે છે.
આ સ્થળે તે અમારા કહેવાનો હેતુ એક જ છે અને તે એ કે તીર્થકરેનું બહુમાન આગમોકત છે અને એ કારણે જિનાગોમાં જેને શ્રદ્ધા છે તેને તે એ ય બાબત સ્વીકાર્યું જ છૂટકે છે. મૂળ જિનાગમો જેને તેના અર્વાચીન સ્વરૂપમાં દિગબરે માનતા નથી તેઓ પણ તીર્થકરેના દેવત ભકિત કાર્યને યથાર્થ રીતે જરૂર સ્વીકારે છે.
બૌદ્ધ સાહિત્ય અભિવાચિત અને વણિત ગૌતમ બુદ્ધનું ઉચ્ચ સ્થાન એશિયાખંડવાસી બૌદ્ધોમાં જે છે તે સામે અમારે કશે ખાસ વિરોધ નથી. પરંતુ આવી બાબતોના નિર્ણયમાં એક પક્ષી વૃત્તિ દાખવવી ખતરનાક છે. ઢાલની બંને બાજુ તપાસવી જોઈએ અને એ લેકન્યાયાનુસાર બધા સાહિત્ય પ્રવાહન-જૈન, બૌદ્ધ, અને વૈદિક-દુલનાત્મક ગષણા પછી એ નિર્વિવાદ પણે મુકરર કરી શકાય. તેમ છે કે મહાવીરના જ્ઞાન અને ત્યાગ અજોડ હતા.
ગૌતમ બુદ્ધના જીવન સંબંધી સાહિત્યના અભ્યાસ પછી એટલું માલુમ પડે છે કે તેમણે અનેક ગુઓ કર્યા હતા. તે ગુઓ પાસેથી તેમને ઈસિતસિદ્ધિ થઈ જતી. છેવટે વૈશાખી પૂર્ણિમાએ કોઈ ભોજન કર્યા પછી તેઓ શાંતિ મેળવે છે એમ એમનું જીવનચરિત્ર કહે છે. સાચા સુખની કે અલૌકિક જ્ઞાનની ઝળહળતી મત એમણે
જેઈ નો'તી. અપૂર્વ જ્ઞાનને તેમને આભાસ સરખે પણ થયે ન તો - એમ એમનું જીવનચરિત્ર નિદેશે છે.
આથી ઉલટું, મહાવીરના જ્ઞાન અને ત્યાગના અદ્દભુત અને ઘાતક પ્રમાણે કથિત જિનાગમાં ડગલે ને પગલે મળી રહે
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૩
*
*
છે. ઉત્તરકાલીન આચાર્યોએ વ્યકિત પૂજાના અતિરેકથી પ્રેરાઈ છેડી ઘણું અતિશયોકિતઓ જરૂર દાખલ કરી દીધી છે તે પણ કૈવલ્ય મન થતાં સુધીમાં મહાવીરે બતાવેલ અસાધારણું ત્યાગ, ભાચરેલ અપૂર્વ તપશ્ચર્યા અને સહન કરેલ સેંકડે ઉપસર્ગોનું સુરેખ ખાન મૂળ જિનામામાં જરૂર મળી રહે છે. એટલે એ વિષે બે મતને સ્થાન ન જ લેવું જોઈએ. દેવેનું આગમન પણ ઉત્તરોત્તર વધતું જતું હતું અને મહાવીરની વ્યાખ્યાન સભા દેવેથી ભરાઈ જતી એ વાતનો ઉલ્લેખ જિનાગમમાં શોધ પડે તેમ નથી. દેવોના આ સત્કારમાં તીર્થકરે જરા પણ તણાતા નથી. તેઓ તે તે ક્ષણે પણ નિલિપ્તજ હોય છે.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રીજું પ્રકરણ શ્રી મહાવીર પછીની દિગંબર તથા શ્વેતાંબર :
પરાઓને ઈતિહાસ શ્રી. મહાવીર નિર્વાણ બાદ ઇન્દ્રભૂતિ ગણધરને કેવલ પ્રાપ્ત થયું. તેમની પછી સુધર્માને અને તેમની પછી જંબુસ્વામીને. વેતાંબર. પરંપરાનુસાર ૧૨, ૮, અને ૪૪ વર્ષે કેવળ પર્યાયમાં રહી મેક્ષ પ્રાપ્તિ કરી. દિગંબર પરંપરા જેનું અત્રે પ્રથમ નિરૂપણ કરવામાં આવે છે તે અહિં જુદી પડે છે અને કહે છે કે જંબુસ્વામીને આડત્રીસ વર્ષ કેવળ જ્ઞાન રહ્યું હતું. તથા ત્યાર બાદ સકળ સિદ્ધાન્તના જાણકાર વિષ્ણુ નામના આચાર્ય થયા. અને તેમની પછી નન્દિમિત્ર આચાર્ય થયા. અપરાજિત, ગવર્ધન, અને ભદ્રબાહુ એ ત્રણ મૃતકેવલી ઉત્તરોત્તર ક્રમશઃ થયા. વિષ્ણુ, મન્દિમિત્ર, અપરાજિત, ગોવર્ધન, અને ભદ્રબાહુની વચ્ચે સે વર્ષ વ્યતિત થયા હોવાનું દિગબર પરંપરા જાણાવે છે. સમસ્ત મૃત જ્ઞાન વિચ્છેદ થયાનું દિગંબરો કહે છે. વિશાખાચાર્ય આચારાંગાદિ અગિયાર અંગના અને દશ પૂર્વના ધારક હતા. પ્રત્યાખ્યાન, પ્રાણાવાય. ક્રિયાવિશાલ અને લેકબિંદુસાર નામના ચાર પૂર્વના એક દેશના માત્ર ધારક હતા. પછી જે આચાર્યો થયા તેના નામો આ પ્રમાણે છે- પ્રોઝિલ, ક્ષત્રિય, જયસેન, નાગસેન, સિદ્ધાર્થ, ધૃતિસેન, વિજય, બુદ્ધિ, ગંગદેવ, અને ઘમસેન આ દશ આચાર્યો દા પૂર્વ ધારી હતા. આ આચાર્યોની વચ્ચેને ગાળો એકસો વ્યાશી વર્ષ જેટલું હતું. એ આચાર્યોના સ્વરેહણ બાદ ભારતવર્ષમાં જ પૂર્વને લેપ થયા. વિશેષતા એટલી છે કે નક્ષત્રાચાય, જસપાલ, પીંડ, ધ્રુવસેન અને કંસાચાર્ય એ પાંચ મુનિરાજે અગિયાર અંગ અને ચૌદ પૂર્વના એક દેશના ધારક હતા. આમાં બસે અને વીસ વર્ષના સમય ગયું હતું. એ કંસાચાર્યના સ્વર્ગગમન પછી કોઈ અગિયાર અંગધારી ન થયા.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૫
દિગંબર પરંપરા પ્રમાણે સુભદ્ર, યશોભદ્ર, યશેબાહુ, અને લેહાચાર્ય—એ ચાર આચાર્યો પૂર્ણ આચારાંગના ધારક હતા તથા રોષ અંગેના દેશધારક તથા પૂર્વના એક દાન ધારક હતા. આ આચાર્યોને કાળ એકસો અને અઢાર વર્ષને થાય છે. લેહાચાર્ય પછે. આચારાંગનું જ્ઞાન લુપ્ત થયું. આ બધા આચાર્યો વચ્ચે કુલ્લે ૬૮૩ વર્ષો પસાર થયા હોવાનું દિગંબર પરંપરા જણાવે છે.
એમના પછી અંગ તથા પૂર્વના દેશધારી ગુણધરને કાર્યકાળ આવે છે. એ ગુણધર ભટ્ટારકે પ્રવચન તરફના આદરભાવથ પ્રેરાઈ જ્ઞાનપ્રવાદ નામના પાંચમા પૂર્વની દશમી વસ્તુમાંથી અધિકાર ઉદ્દધૃત કરે “કષાયખાભૂત” નામ આપ્યું. આ પૂર્વને પણ લેપ થશે એવા ડરથી તેમણે એના સોળહજાર પદને એકસો અને એંશી ગાથામાં સંક્ષેપથી સમાવી દીધા. આ ગાથાઓને આર્ય મંગુ અને નાગહસ્તી નામક આચાર્યોએ અભ્યાસ કર્યો અને તેમની પાસેથી પ્રવચનભકત યતિવૃષભે એ ગાથાઓ સાંભળી ચૂર્ણિ રચી. " શ્રી વિરસેન સ્વામી પછી થઈ ગયેલા “શ્રુતાવતાર'ના રચયિતા ઇન્દ્રભૂતિ નામક આચાર્યું પણ “કષાય પ્રાભૂત ” ના પ્રાદુર્ભાવ સંબંધે એ જ પ્રમાણે જણાવે છે. આ રીતે “ષખંડાગમ” અને “કષયપ્રાભૃત 'ને રચના સમય ૬૮૩ વર્ષને આવે છે. પુષ્પદંત અને ભૂતબલિએ મલી “ષખંડાગમ” ની અને ગુગુધરે “ કષાયમામૃત” ની રચના કરી હતી. આ બન્ને પુસ્તકમાં પ્રથમ કર્યું એ નિર્ણય હજુ થઈ શક નથી. ગુણધર અને ધરસેનના ગુરુવંશના પૂર્વાપર ક્રમના જ્ઞાનની અનિશ્ચિતતા આમાં કારણ ભૂત છે.
. ૧. “કષાય પ્રાભૃત”, પ્રસ્તાવના, પૃષ્ઠ. ૪-૪૨.
२. गुणधरधरसेनान्वयगुर्वोः पुर्वापरक्रमोऽस्माभिर्न ज्ञायते तदन्वयकચાર મનિનામાવતા ઈન્દ્રનંદિકૃત “મૃતાવતાર.”
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
. ઉપર જે બધી હકીકત જણેલી છે તેનો આધાર “કષાયપ્રાભૃત” ની પ્રસ્તાવના છે. વીર પછી ૬૮૩ વર્ષ સુધી અંગેનું જ્ઞાન અસ્તિત્વમાં હતું. જ્ઞાનના કોઈક અંશને લેપ થયો હેય એ વાત જુદી પરંતુ સામાન્ય રીતે તો એ જ્ઞાન સચવાઈ રહ્યું હતું. પૂર્વોનું પણ થોડું થોડું જ્ઞાન હતું જ. “ષખંડાગમ એની પ્રસ્તાવના પણ આ જ વાતને પુષ્ટ કરે છે. અહિંયા એક વિસંગતિ ખાસ નોંધવા જેવી છે અને તે એ છે કે જે પૂર્વગત વસ્તુ “ષટખંડાગમ” અને કષાય પ્રાભૂત” માં છે તે વસ્તુને તેના રચનાર આચાર્યોએ સ્વીકારી પરંતુ જે અંગેનું જ્ઞાન તેમને હતું નહિ તે અંગેને ન સ્વીકાર્યા. અંગેનું અસ્તિત્વ તે હતું જ તો પછી અમુક અંગેને અપનાવ્યા અને અમુકને ન અપનાવ્યા એનું શું કારણ?
ઉપરની સમુચિત શંકાને અસમુચિત પ્રત્યુત્તર અમુક દિગંબર ભાઈઓ તમામ અંગે વિચ્છેદ થઈ ગયું હતું એમ કહીને વાળે છે. પરંતુ ઉપર્યુકત બે પુસ્તકના સંપાદકે પ્રસ્તાવનામાં ખુલ્લો ઇકરાર કરે છે કે અંગેનું જ્ઞાન ૬૮૩ વર્ષ સુધી તે ચાલુ રહ્યું હતું જ. જે વસ્તુ સ્થિતિ આમ હતી તે પછી એ અંગેને સંઘ સમક્ષ એમણે કેમ ન મુક્યા? અત્યારને વેતાંબર જૈન સમાજ તો એને પ્રકાશિત કરી રહ્યો છે. દિગંબર જેને આ પ્રશ્નનો ઉત્તર એ છે કે અત્યારે ઉપલબ્ધ થતા જિન ગમો પ્રાચીન જિનાગમો નથી એ તે છે નૂતન સંસ્કરણ. આ બાબતને ઉત્તર એ રીતે વળી પાછો દઈ શકાય કે જે પ્રાચીન અંગે દિગંબર આચાર્યોના કઠે હતા તેને તેમણે શા માટે તે પછી લિપિબદ્ધ ન કર્યા ? ૬૮૩ વર્ષ સુધી તે અંગજ્ઞાન પ્રવર્તમાન રહ્યું હતું. ધરસેન, ગુણધર, પુષ્પદંત, અને ભૂતબલિ નામના સમર્થ વિધાનેએ એમની પાસે હતા તેટલા અંગતાનને પણ જે લિપિબદ્ધ કર્યું હતું તે અત્યારના દિસંબર સમાજ ઉપર મહાન ઉપકાર થાત. આચાર્ય વરસેને “ખંડગમની રચના યુદ્ધત અને તબલિને
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૭
આપી હતી. એ વાચનાના મૂળ “અગ્રાયણી પૂર્વમાં છે. કષાય પ્રાલતના મૂળ પાંચમાં પર્વની દસમી વસ્તુમાં છે. પૂર્વની વાંચનાં આ રીતે એમણે આડકતરી રીતે તે આપી જ. તે પછી અંગે કે જેનું જ્ઞાન તેમને હતું જ તેની વાચના શા માટે ભલા ન આપી ? શ્વેતાંબર જેનેએ જિનાગને નવા લેબાસમાં રજુ કર્યો છે એ દિગંબર જૈનેને આક્ષેપ આથી નિરાધાર દ્ધિ થાય છે. એમણે એ અંગેને હેતુપૂર્વક જ જતા કર્યા છે એવું અનુમાન જ એમાંથી ફલિત થઈ શકે છે. પૂર્વનું અને અંગેનું જ્ઞાન અમુક આચાર્યો સુધી ચાલ્યું આવેલું; પૂર્વગત જ્ઞાનને ઉદ્ધત પણ કર્યું; અને અંગે નષ્ટ થઈ ગયા હતા એમ કહ્યું. દિગંબર જૈનોની આ આખી વિચારસરણિ ભૂલભરેલી) નથી લાગતી શું ? આ દર્શીલ પિકળ છે એમ લાગ્યા વિના નથી રહેતું. આ ભ્રામક વિચારણના મૂળમાં અભિનિવેશ સિવાય બીજું કાંઈ નજરે પડતું નથી. દિગંબર જેને ભલે ગમે તે દાવ પેશ કરે પરંતુ
ખંડાગમ” અને “કષાયપ્રાભૃત'ની પ્રસ્તાવનામાં કરવામાં આવેલ વિધાને જ એમને ખુલ્લા પાડે છે. અસ્તુ. '
હવે, ખંડાગમ” અને “કષાયપ્રાભૃત” એ બન્નેમાં પ્રથમ કેની રચના થઈ હશે એ સમસ્યાને ઉલીએ. “મૃતાવતાર "ના કર્તા દિનંદિ અને અધવલા” તથા “જયધવલા” ટીકાના લખનાર વિદ્વાન આ સંબંધમાં મૌન સેવે છે.
વસ્તુસ્થિતિ એવી છે કે દિગંબરો અને શ્વેતાંબર અમુક ગૌરવશલ આચાર્યોને તથા તેમની કૃતિઓને પિતપોતાની પરંપરાના ચોકઠામાં પિતાને ખરી ખાત્રી નહિ હોવા છતાં તથા પુરાવાને અભાવ હોવા છતાં ગોઠવવાની ચેષ્ટા અને તાણું ખેંચી કરે છે. દાખલા તરીકે આર્ય મંગુ અને નાગહસ્તિ એ બે નામે બને પરંપરામાં છે. આ મંગું પહેલા થયા અને પછી થયા નાગહસ્તિ એમ દિગંબરે કહે છે. ૧ એ બંને વચ્ચે કશું અંતર નથી. . . .
I " . " ' , ૧. “કષાયાભૂત”, પ્રસ્તાવંના.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮ વેતાંબરે આર્ય મંદિરને એ બન્ને આચાર્યો વચ્ચે મુકે છે. અર્થાત પહેલા આર્ય મંગુ, પછી આર્ય નંદિલ, અને ત્યારબાદ નાગહસ્તિ. બીજી રીતે કહીએ તે આર્ય મંગુના નાગહસ્તિ પ્રશિષ્ય થાય.'
તાત્પર્ય એ નિકળે છે કે શ્વેતાંબર પરંપરા સંમત આર્ય મંગુ, અને નાગહસ્તિ તથા દિમંબર પરંપરા કથિત ધવાહાકાર મહાવાચક આય મંજુ અને જયધવલાકાર મહાવાચક નાગહસ્તિ એક જ છે. બને પરંપરાઓ વિદ્વાન આચાર્યોને આ રીતે કબજે લે છે. એ પણ જોઈ શકાશે કે બને પરંપરામાં લગભગ એકવાક્યતા છે. પરંતુ શ્રી કલ્યાણ વિજયજી જુદીજ વાત રજુ કરે છે. જે એમણે ઘણું પટ્ટાવલીઓ ભેગી કરી એક ઐતિહાસિક નોંધ તૈયાર કરી છે જેમાં તેઓ ભારપૂર્વક પુરવાર કરે છે કે માથુરી પટ્ટાવલી અનુસાર પંદરમી પાટે આર્ય સમુદ્ર, સોળમી પાટે આર્ય મંગુ, અને બાવીસમી પાટે નાગહસ્તિ આવે છે. જ્યારે વાલી પટ્ટાવલી પ્રમાણે પંદરમી પાટે. આર્ય મંગુ, અને બાવીસમી પાટે આર્ય નાગસ્તિ આવે છે. ટૂંકમાં, બને પટ્ટાવલી મુજબ ક્રમશઃ પાંચ અને છ પાટને ગાળો આય મંગુ અને આર્ય નાગતિ વચ્ચે આવે છે. આ રીતે આર્ય મંગુ અને આર્યના હસ્તિ, દિગંબર પરિપાટી અનુસાર, નથી સમકાલીન કે નથી સમી પવતી. દિગંબરો અને નંબર પાટ-પાટ વચ્ચેના અંતરને ટુંકાવવા ગમે તેટલે તનતોડ પ્રયત્ન કરે તો પણ શ્રી. કલ્યાણ વિજય જીના ઉપયુંકત ગ્રંથ ઉપરથી એટલું તે આપાતઃ સ્પષ્ટ થાય છે કે પાટ-પટ વચ્ચેનું અંતર ઘણે સ્થળે ઘણું છે અને કોઈ સ્થળે કેઇપણ અમુક પાટ પુરતી સુસંગતિ કયાંય નથી અને છે તે તદ્દન નજીવી છે.
હવે આપણે દેવદ્ધિગણિ ક્ષમાશ્રમણના સંબંધમાં વિચાર કરી લઈએ. સામાન્ય માન્યતાનુસાર દરદ્ધિ સત્તાવીસમી પાટ થયા. પરંતુ ૧. શ્વેતાંબર સંમત “નંદી સૂત્ર.” ૨. “વીરસંવત અને જેન કાલ ગણના.”
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૯
શ્રી. ક૯યાણ વિજયજી દશાશ્રુતસ્કંધાકત દેવદ્ધિને ચેત્રીસમી પાટે મુકે છે. જુઓ એમણે તૈયાર કરેલી ગુરુ પરંપરાની નિત તાલિકા –
વાલજી ગુગપ્રધાન પાવલી ૧. આર્ય સુધર્મા ૧૪. , સાંડિલ્ય . ૨9. ,, રક્ષ ૨. ,, જંબુ ૧૫. ,, સમુદ્ર ૨૮. ,, નાગ ૩. ,, પ્રભાવ ૧૬. આર્ય સુસ્થિત– ૨૯. , જોહિલ
સુપ્રતિબુહ ,, શય્યભવ ૧૭. ,, ઈનદિન ૩૦. , વિષ્ણુ ,, યશભદ્ર ૧૮. ,, સિંહગિરિ ૩૧. આર્ય કાલક , આર્ય સંસૂતવિજય ૧૯ ,, આર્ય વજ ૩૨. ,, સંપલિત-ભદ્ર
, ભબાદુ ૨૦. ,, રથ ૩૩. ,, વૃદ્ધ 2. ,, સ્થૂલભદ્ર ૨૧. આર્ય પુષગિરિ ૩૪. આર્ય સંઘપાલિત
, મહાગિરિ ૨૨. ,, ફલ્યુમિત્ર ૩૫. ,, હસ્તિ ૧૦. ,, સુહસ્તિ ૨૩. ,, ધનગિરિ ૩૬. ,, ધર્મ ૧૧. ,, દિન્ન ૨૪. , શિવભૂતિ ૩૭. આર્ય સિંહ ૧૨. ,, સ્વાતિ ૨૫. ,, ભદ્ર ૩૮. ,, ધર્મ ૧૩. , શ્યામાચાર્ય ૬. અર્ય નક્ષત્ર ૩૯. , દેવગિણિ
ઉપર્યુક્ત ક્રમ દેવદ્ધિગણિની ગુર્નાવલિ પ્રમાણે છે જ્યારે મથુરી યુગ પ્રધાન પટ્ટા વલી જે નીચે ઉદન કરવામાં આવી છે તે વળી કોઈક જુદું જ બતાવે છે.
માથુરી યુગ પ્રધાન પટ્ટાવલી ૧. આર્ય સુધર્મા ૬. આર્ય સ્વાતિ ૧૧.આર્ય રેવતી નક્ષત્ર ૨. , જંબુ . , શ્યામાચાર્ય ૧૨. ,બ્રહ્મદીપકસિંહ ૩. , પ્રમવ ૮. ,, સાંડિલ્ય : ૧૩. ,, સ્કંદિલાચાર્ય. ૪. ,, શયંભવ ૯. ,, સમુદ્ર ૧૪. હિમવંત
, યશોભદ્ર " ૧૦. , મંગુ . ૧૫. , નાગાર્જુન
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬. આર્યભૂત વિજય ર૨. આર્ય ધર્મ ૨૮. આર્ય ગોવિંદ ૧૭. , ભદ્રબાહુ ૨૩. ભદ્રગુપ્ત ૨૯. , ભૂતદિન ૧૮. ), ધૂલ ભદ્ર ૨૪. , વજ ૧૦. ,, લૌહિત્ય ૧૯. , મહાગિરિ ૨૫. ,, રક્ષિત ૩૧. ,, દૂષ્યગણિ
,, સુહસ્તિ ૨૬. , નંદિલ ૩૨. ,, દેવગિણિ ૨૧. ,, બલિસ્સહ ર૭ ,, નાગહસ્તિ
આ ભેદ શા માટે ઉત્પન્ન થતો હશે એ પ્રશ્ન સે જે ઉદ્મવે. પરંતુ વસ્તુ સ્થિતિ ધ્યાનમાં લેતાં એનું સ્પષ્ટીકરણ આપણને મળી રહે છે. જુદે જુદે સ્થળે જુદી જુદી ને કરવામાં આવી હોય. કોઈમાં કઈ વસ્તુ રહી જાય, કોઈમાં કોઈ વધારાની વસ્તુ ઘુસી જાય, તે વળી કઈમાં કોઈ બાબત વિપરીત સ્વરૂપે પણ લખાઈ જાય. આમાં કાળબળ, સ્થાન બળ, વ્યક્તિબળ, સ્થિતિ બળ-બધું ધ્યાનમાં લેવું જોઈએ. આમ લિપિબદ્ધ કયારે થયા એ એકજ ઘટનાને ધ્યાનમાં લેશે તે પણ આ વસ્તુ સમજાઈ જશે. અમુક માન્યતા પ્રમાણે જિનાગ ૯૦૦ વર્ષ પછી પુસ્તકારૂઢ થયા જ્યારે બીજી માન્યતાનુસાર ૯૯૩ વર્ષ વ્યતીત થયા પછી ગ્રંથસ્થ બન્યા. શ્રી દેવદ્ધિ સત્તાવીસમી પાટે થયા એમ કહેવામાં આવ્યું હોય ત્યાં વચગાળાની અમુક પાટોને મુકી દેવામાં આવી હોય, અથ છે કેટલાક આચાયોને મુકી પણ દેવામાં આવ્યા હોય. શ્રી. કલ્યાણ વિજયજી એ ઉપર્યુક્ત ગ્રંથમાં અનેક વિચારસરણિઓ, પદ્ધતિઓ, સંધનાત્મક વિચારો વગેરે રજુ કર્યા છે. આ તમામ દલીલેની તુલના કર્યા પછી એક સત્ય સ્પષ્ટ સમજાય છે કે કેટલાક આચા
ને પરિચય, તેમના વિષેની નધેિ, તેમની પરંપરા કેઈ ઠેકાણે નધિવી રહી ગઈ હોય અને કેટલાકની ખેંધાઈ હેય. આ એકજ -સારાંશ અમને સ્વીકાર્ય લાગે છે.
સિંબર અને ભવેતાંબર સંપ્રદાયના વિદ્વાન કાકાએ સંશોધન કરવામાં બાકી રાખી નથી અને હજુ પણ ગષણ ચાલુ જ છે
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
છતાં કોઈ પણ બાબતમાં નિર્ણયાત્મક અનુમાન તારવવામાં તે જોઈએ તેવા સફળ થયા નથી. મારા આ વિધાનને સમજાવવા હું અહિં “સમયસાર” તથા “પ્રવચનસાર”ના સ્થંલ દષ્ટાંત આપું છું. “સમયસાર” તથા “ પ્રવચનસાર "ના વાચન તથા અભ્યાસ હમણાં ઠીક ઠીક થઈ રહ્યા છે. પરંતુ ખેદને વિષય એ છે કે એના કર્તા વિષે કોઈ પણ નિશ્ચયાત્મક માહિતી પ્રકાશમાં આવી શકી નથી. આ બંને પુસ્તકના અંધ અનુયાયીઓલા મતે તે તેમના કર્તા કુંદકુંદાચાર્ય વિક્રમની પહેલી શતાબ્દિમાં થઈ ગયા છે. પરંતુ ઇતિહાસવિદોએ અને દિગંબર સંપ્રદાયના ધુરંધર વિદ્વાનોએ એ સમય ઉપર અંતિમતાની મહેર મારી નથી. એની વિશિષ્ટ નેધ “કષાયપ્રાભૂત”ની પ્રસ્તાવનામાં તેના સંપાદકોએ લીધી છે ને કે કશો જ નિર્ણય તે. પણ કરી શક્યા નથી. અનેક બાબતોનું સંકલન પુરાવાઓ માટે તેમણે કરેલું છે પરંતુ અંતિમ અનુમાન ઉપર તેઓ પણ આવી. શકયા નથી. યતિવૃષભના સમય માટે પણ તેઓ સદેહાત્મક છે. “કષાયમાભત” પર ચૂણિ અને “ઉચ્ચારણ” વૃત્તિની રચખા થયા પછી કુંદકુંદપુરમાં પદ્મનંદિ મુનિને તેની પ્રાપ્તિ થઈ એમ
મૃતાવતારને કર્તા ઈંદ્રનંદિ લખે છે. ત્યારબાદ શ્યામકુંડાચાર્ય અને તુમ્મસૂરાચાર્ય અને સમંતભદ્રને તેની પ્રાપ્તિ થઈ એમ જણાય છે. હવે જે યતિવૃષભને વિક્રમીય છઠ્ઠી. શતાબ્દિમાં મૂકવામાં આવે તો એ બધા આચાર્યો એમના ઉત્તરકાલીન છે એટલે એ સમય પછી થયા એમ ગણાવું જોઈએ જે માન્ય થતું નથી. ઈદ્રનંદિએ નિર્દિષ્ટ કરેલે કાલક્રમ યથાર્થ છે એ જોવાનું રહે છે. સૌથી પહેલાં કંડકુંદપુરના આચાર્ય પદ્મન દિને લેવા એ ઉપયુક્ત છે? ? - .
પ્રરતાવનામાં તેઓ કહે છે “કુંદકુંદાચાર્ય અને “શ્રાવતાર ”માં યતિવૃષભની પાછળ લેવામાં આવે છે એવો પુરા અમને તે પુસ્તક
૧. “મૃતાવતાર” પૃષ્ઠ પળ , ..
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિવાય બીજે કર્યાંય મળતા નથી. ચંદ્રન'દિની આવી માન્યતા હોવામાં શુ આધાર છે તે પણ અમને સમજાતું નથી.’
અભ્યાસકાએ અહિયાં સ્મરણમાં રાખવા જેવુ' જે છે તે એ છે કે “ શ્રુતાવતાર ''તુ પ્રામાણ્ય અનેક સ્થળેાએ સ ંપાદકાએ સ્વીકાયુ છે પરંતુ કુંદકુંદાચાર્યની ખાખતમાં એનું આધારભૂત ફગાવી દેવામાં આવ્યું છે. ઇંદ્રન'ના વક્તવ્યમાં સ ંદેહનુ આર પણ કરે છે. આમ સગવડી ધમ અખત્યાર કરવામાં આવ્યા છે. સ'ષાદ્કાના પ્રધાન હવ કુંદકુંદાચાય ને વિ. ક્રમીય સંવતની આદિમાં જેટલા લાવી શકાય તેટલા લાવવાના છે. કેંદ્રનંદિ એમાં સહાયક નથી થતા. એટલે એમને એટલા પૂરતા બહિષ્કૃત કરવામાં આવ્યા છે. શ્રી. કાણુ વિજયજીને અભિપ્રાય એ સ’પાદકા પોતાના સમર્થનમાં ટાંક છે.૪ શ્રી. કલ્યાણ વિજયજીને મતે કુ કુદ - ચાયના સમય છઠ્ઠી શતાબ્દિ છે. પટ્ટાવલી આપતી વખતે તે નીચે પ્રમાણે જણાવે છેઃ—
૧. કુંદકુંદાચાર્ય ૫૧૫–૫૧૯ ४ ૨. અહિમટ્યાચાર્ય પર૦-૫૬૫ ૫. ૩. માધવંદ્યાચાય ૫૬૬-૫૩ ૬.
૭.
ધરસેનાચાય ૫૯૪-૬૧૪ પુષ્પદંતાચાય ૬૧૫-૬૩ ભૃત મલ્યાચાય ૬૩૪-૬૬૩ લાહાચાય
૬૬૪-૬૮૭
“કષાયપ્રાભૂત”ની પ્રસ્તાવનામાં તેના સપાદ્કાએ ઉપર પ્રમાણે શ્રી. કલ્યાણ વિજયજીના “શ્રમણ ભગવાન મહાવીર”માં રજુ થયેલા મત ટાંકયા છે. પરંતુ આ વર્ષે વીર સંવતના સમજવા કે વિક્રમ સંવતના એમ સપાક્કા પાતેજ શંકા ઉઠાવી, એ શંકાનું સમાધાન કરતાં કહે છે કે શ્રી. ક્ક્ષાણુ વિજયજી એ વર્ષોં વીર સંવતના કદાચ માનતા હોય એવા વિશેષ સભવ છે. પરંતુ વસ્તુસ્થિતિ આક્રમ નથી. એ વર્ષોં વિક્રમ સંવતના છે કારણકે વિક્રમીય બારમી શતાબ્દિ સુધી
"6
19
૧. * શ્રમણુ ભગવાન મહાવીર, ’
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૩
પ્રાયઃ શક અને વિક્રમીય સંવત લખવાની દિગંબરામાં રૂઢિ હતી. પ્રાચીન દિગંબરાચાર્યના તથા હકીકતોના વિષયમાં વીર સંવત યોજવામાં આવ્યું હોય એમ અમારા જાણવામાં નથી એવું શ્રી. કલ્યાણ વિજયજી પોતે જ આગળ એ પુસ્તકમાં કહે છે. તે પછી એ કેમ હૃદયમાં ઉતરે કે આ હકીકત પૂરતો વીર નિર્વાણ સંવતને ઉપયોગ કર્યો હશે?
આ ઉપરથી એ સ્વાભાવિક રીતે જ સ્પષ્ટ થશે કે દિગંબરના પ્રકાડ વિદ્વાન આચાર્ય કુંદકુંના સંબંધમાં જ વિચાર વૈવિધ્ય અને મતભેદ પ્રવર્તે છે. “કષાયપ્રાણંત'ના સંપાદક પ્રસ્તાવનામાં પ્રમાણે ઉપર પ્રમાણો ખાળે જાય છે પરંતુ એ બધાં કોઈપણ રીતે સ્વીકાર્ય થઈ શકતા નથી. વસ્તુસ્થિતિ એવી છે કે ઇતિહાસવિદો પુષ્કળ આવિષ્કાર કરે છે પરંતુ કેઈપણ ઘટના તેના યથાસ્થિત સ્વરૂપમાં મળી જ ન શકતી હોય ત્યાં બીજો ઉપાય પણ શું? પુસ્તકમાં વર્ણિત સામગ્રી અને માહિતીમાં પણ ઘણી ઘણી વખત ધરમૂળને જમ્બર તફાવત દષ્ટિગોચર થાય છે. દાખલા તરીકે શ્રુતાવતાર,” “
ત્રિક પ્રાપ્તિ “પ્રબંધ ચિંતામણિ,” તથા “પ્રભાવક ચરિત્ર વગેરે વગેરે ઐતિહાસિક ગ્રંથમાં પણ સામ્ય કરતાં વષમ જ વધારે જ્ઞાત થાય છે. જોકે પુરાતત્વવિદ પાસે અત્યારે સામગ્રી વિપુલ પ્રમાણમાં છે પરંતુ જે વસ્તુ લુપ્ત થઈ ગઈ અથવા નષ્ટ થઈ ગઈ તેને સાચો નિર્ણય કયાંથી લાવી શકાય ?
દિગંબરીય મુત વીરનિર્વાણુને ૬૮૩ વર્ષ થઈ ગયા પછી મંગધર અને પૂર્વધર આચાર્યો ઈ થયા નહિ એમ દિગંબરે માને છે. કોઈ અંગપર હતા તે કઈ પૂર્વધર હતા. પુષ્પદંત અને ભૂતબલિ આચાર્યોનું બનાવેલું “ખંડાગમં” બીજા “અગ્રાયણું” પૂર્વઉપર પ્રસ્થાપિત હતું. જ્ઞાન પ્રવાદ” નામના પાંચમા પૂર્વને આધાર લઈ ગુણધરે “કષાય
૧. “શ્રમણ ભગવાન મહાવીર” પૃ. ૩૪૪-૩૪૬.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાત” રચ્યું. આ બન્ને ગ્રંથે દિગંબરેમાં જિનાગમને સ્થાને છે. આગનો તથા ને લેપ થયું છે એ દિગંબરની દલીલ છે. છતાં “ષખંડાગમ” અને “કષાયાભૂત”ને ઉહરી લેવામાં આવ્યા. અંગને અંશ રહેવા છતાં કોઈ જગ્યાએ અંગનું અસ્તિત્વ જણાતું નથી–એ બીના આશ્ચર્ય જનક નથી શું?
ગૌતમ, સુધર્મા, અને જંબુ આદિ ત્રણ કેવલિબે બાસઠ વર્ષ રહ્યા; આગળ જણાવવામાં આવ્યા છે તે વિષ્ણુ આદિ પાંચ શ્રુતકેવલિઓ. સે વર્ષ રહ્યા; પૂર્વોક્ત વિશાખાચાર્યાદિ અગિયાર દલપૂવાઓ એકસોવ્યાશી વર્ષ રહ્યા, પૂર્વોક્ત નક્ષત્રાદિ પાંચ એકાદશ અંગધારીએ. બસ ને વીસ વર્ષ રહ્યા; અને ચાર આચારાંગધારીઓ એકસે અઢાર વર્ષ રહ્યા. આ પ્રમાણે કુલ અઠ્ઠાવીસ પુરૂષો સુધી અંગજ્ઞાન અસ્તિત્વમાં રહ્યું.અર્થાત છસો અને વાશી વર્ષ સુધી અંગજ્ઞાન જળવાઈ રહ્યું. આ અંગગત ગ્રંથની વાત થઈ અંગબાહ્ય ગ્રંથોની (દિગંબરીય) હકીકત આ પ્રમાણે છે વીર કત અંગબાહ્ય ગ્રંથોની સંખ્યા ચૌદની છે. (૧) સામાયિક, (૨) ચતુર્વિશતિસ્તવ, (૩) વદના, (૪) પ્રતિક્રમણ, (૫) વૈયિક, (૬) કૃતિકર્મ, (૭) દશવૈકાલિક, (૮) ઉત્તરાધ્યયન, (૯) કલ્પ વ્યવહાર, (૧૦) કપાકદિપક, (૧૧) મહાકલ્પિક, (૧૨) પુંડરિક, (૧૩) મહાપુંડરિક, અને (૧૪) નિશીથિકા. આ ચૌદ અંબાવ ગ્રંથો આજે નથી; લુપ્ત થયા છે :
દિગબર અંગગ્રંથ અને અંગબાહ્ય ગ્રંથ લુપ્ત થઈ ગયા. તાંબર અંગગ્રંથો અને અંગબાહ્ય ગ્રંથો જળવાઈ રહ્યા. આ ઘટના જ આશ્ચર્ય જનક છે. દિગંબરાચાર્યોએ પિતાની હયાતીમાં જ શા માટે અંગગ્રંથે ને લેપ થવા દીધે? તબ કરતાં તેને શારીરિક અને બાદ્ધિક દષ્ટિએ શું કમ હતા જ્યાં જ્યાં પ્રસંગ કે અનુકૂળતા મળે છે ત્યાં ત્યાં દિગંબરે પિતાની જાતને વેતાંબરો કરતાં રહડીયાતી માને છે—મનાવે છે. તે પછી એવું શું થયું કે જેથી અંગગ્રંથ સાચવવામાં તેમને મુશ્કેલી પડી ? વિતામાં, અભ્યાસમાં, ધાણામાં તેઓ જેવા તેવા તે નથી જ.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
વર્તમાનમાં તેઓના કયા ક્યા પુસ્તક છે તે ટુંકમાં જઈ જઈ એ. આગમોને તો તેઓ લેપ માને છે એ આગળ ઘણી વખત કહેવાઈ ગયું છે. અત્યારે તેમની પાસે જે ગ્રંથે છે તેના ઉપર તેઓ જિનાગ જેટલું જ મહત્વ સ્થાપે છે. તેઓની પાસે અત્યારે જે ગ્રંથરાશિ છે તેને ચાર અનુગમાં નીચે પ્રમાણે વિભકત કરે છે – (૧) પ્રથમનુયોગ:- "પદ્મપુરાણ” (રવિષેણ કૃત), “હરિવંશ પુરાણ” (જિનસેને કૃત), અને “ઉત્તર પુરાણ”(ગુણભદ્ર કૃત) (૨) કરણાનુયોગ – “સૂર્યપ્રાપ્તિ,” “ચંદ્રપ્રજ્ઞાપ્ત', અને “જયધવલા ''; (૩) દ્રવ્યાનું ગ:- “પ્રવચનસાર”, “સમયસાર.” “નિયમસાર ”, “પંચાસ્તિકાય”(કુંદકુંદકૃત) અને “તત્વાર્થીવિગમસત્ર” (ઉમાસ્વામી કૃત). આ છેલ્લે ગ્રંથ તબરોને છે છતાં દિગંબરે એ ગ્રંથને પિતાને ગણે છે. એની ઉપર સમંતભદ્ર, પૂજયપાદ, અલંક, અને વિદ્યાનંદીએ ટીકાઓ લખી છે. સમંતભ “આતમીમાંસા ” લખી છે અને એના ઉપર અકલંક તથા વિદ્યામંદિએ ટીકાઓ લખી છે; (૪) ચરણનુગઃ– “મલાચાર ”(વટ્ટકેર કૃત), “ત્રિવર્ણાચાર”, અને “રત્નકરંડા બાવકાચાર ”. આ તમામ ગ્રંથ દસમી શતાબ્દિની અંદરના છે.
સોનગઢથી બહાર પડેલ “સમયસાર” ગ્રંથના ઉપોદ્દઘાતમાં જણાવવામાં આવ્યું છે કે પ્રથમ શ્રતસ્કધ અને દ્વિતીય શ્રતસ્કંધ પહેલા ઉત્પન્ન થયા. તેમાં પ્રથમ શ્રુતસ્કંધમાં “ખંડાગમ”, “ધવલ”, “મહા ધવલ”, “ જયધવલ”, “ગોમટસાર”, “લબ્ધિસાર”, “ક્ષપણું સાર” વગેરે શાસ્ત્રોને સમાવેશ થાય છે, જ્યારે દ્વિતીય શ્રુતસ્કંધમાં ગુણધરાચાર્યે પાંચમા પૂર્વમાંથી જે ઉદ્દત કર્યું તે. તથા તેની પછીના આચાર્યોએ ઉદ્દત કરી રહ્યા તે “પંચાસ્તિકાય” અને “પ્રવચનસાર” ઇયાદિને સમાવેશ કરવામાં આવે છે.
શ્વેતાંબર પટ્ટાવલી અને ગ્રંથો - મહાવીર નિર્વાણ પછીના પટ્ટધર મહાપુરુષેની હકીકત આ.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૬
પ્રમાણે છે. મહાવીર નિર્વાણુ પછી સુધર્માં વીસ અને જં ચુમ્માલીસ વર્ષ સુધી અર્થાત્ કેવળ જ્ઞાન ચેાસડ વર્ષ રહ્યું હતુ; ત્યારબાદ પ્રભવ અગિયાર, શય્યભવ ત્રેવીશ, યશેાભદ્ર પચાસ, સભ્ તિવિજય આઠ, ભદ્રભાહુ, ચૌદ અને સ્થૂલભદ્ર પીસ્તાલીશ વર્ષ સુધી યુગપ્રધાનપદે હતા. અહિં સુધી ખસેા અને પંદર વર્ષ થયા. પછી ાય મહાગિરિના ત્રીશ, આય સુહસ્તિના છેંતાલીસ, અને ગુણસુંદરના ચુમ્માલીસ વર્ષી ગણતાં મહાવીર નિર્વાણુ બાદ ત્રણસે અને પાંત્રીશ વર્ષ થયા, એમની પછી નિગેદની વ્યાખ્યા કરનાર કાલક જેઓ એકતાલીસ વર્ષ સુધી અને ત્યાર પછી શાંડિલ્ય આવે છે જે આડત્રીશ વર્ષ સુધી યુગપ્રધાનસ્થાને રહ્યા. બામચારસા અને ચૌદ વર્ષ એક દરે થયા. આ કાલક' તે જ પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર”ના રચિયતા શ્યામાચાય સમજવા, પરંતુ કાલકાચાર્યા ચાર થઇ ગયા જે નિમ્નાકત ગાથાઓથી સ્પષ્ટ થાય છેઃ—
66
सिरिवीराओ गएसु पणती सहिएस तिसयवरिसेषु । पढमो कालगसूरी जाओ सामज्जनामत्ति ॥५५॥ चउसयतिपश्वरिसे कालगगुरुणा सरस्साई गदिआ । चउसयस तरिवरिसे वोराओ विक्कभो जाओ ॥ ५६ ॥ पंचैव य वरिससये सिद्धेसिणो दिवायरो जाओ ।
सक्कसंथुणिओ ॥५७॥ वद्धमाणाओ ।
।
ठविआ ॥ ५८ ॥
ઉપર્યુકત એ ચાર ગાથાઓ પ્રમાણે ? ચાર કાલકાચાર્યો થયા.
તેમાંના પ્રથમ જે ત્રણસેા અને પાંત્રીશમા વર્ષમાં થયા તે “પ્રજ્ઞાપના
सत्तसंयर्विस अहिए
नवसयतेण उहि
पज्जोसयणच उत्थी
""
૧. रत्न संचय.
""
कालिगगुरु समइक्कतेहि
कालिकसूरीहितो
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂત્ર”ના રચનાર શ્યામાચાર્યું છે. બીજા કાલકાચયે વીરનિર્વાણુત ચારસે અને ગ્રેપન વર્ષ થયા જે પિતાની સંસાર પક્ષની બેન સરસ્વતી નામની સાથ્વી ઉપર ગર્દભિલે કરેલ આક્રમણને બદલે વાળવા પારસ દેશમાં ગયા હતા અને ત્યાંના રાજાને સમજાવી ગદષિલના ઉચ્છેદ નિમિત્તે તેને ઉજજયિનીમાં લાવ્યા હતા. તેમણે ચતુથીને દિવસે પયુંષણ (સંવત્સરી) કર્યા. વધારામાં એમ પણ કહેવાય છે કે વિનીત શિષ્યને તેમણે પરિહાર કર્યો હતો.
પહેલા કાલકાચાર્ય અને શાંડિલ્ય પછી અર્થાત ચારસો અને ચૌદ વર્ષ પછી રેવતી મિત્ર, આર્ય મંગુ, આર્ય ધર્મ, ભદ્રગુપ્ત, શ્રી ગુપ્ત, વજ, આર્ય રક્ષિત અને પુષ્યમિત્ર અનુક્રમે છત્રીસ, વીસ, ચોવીસ, ઓગણચાલીસ, પંદર, છત્રીશ, તેર, અને વીસ વર્ષો સુધી પાટે રહ્યા. અહિં સુધીમાં વીર નિર્વાણુત છો અને પાંચ વર્ષો થયા.૧ આ પછી શક સંવત્સરની ઉત્પત્તિ થઈ. આ પ્રમાણે ગણુતાં શ્રી. કલ્યાણ વિજયજીના મતે “સ્થવિરગણુના”અનુસાર તથા “
તિગાલી. પઈન્ના”અનુસાર સ્થવિર ભદ્રબાહુને સર્ગવાસ શ્રી. વીરનિર્વાણા એકસે અને સિત્તેર વર્ષે થયે તે બરાબર મળી રહે છે. આ બે પદ્ધતિ અનુસાર નિર્વાણ સંવત અને શક સંવત્સરને મેળ પણ સધાય છે.
કવેતાંબર શ્રુત સાહિત્યનું સંરક્ષણ શ્રત જ્ઞાનનો હાસ આર્ય રક્ષિતના સમયથી શરૂ થયાના ચિન્હો નજરે પડે છે. આયુરક્ષિતના શિષ્ય સમુદાયમાં શ્રુતસાહિત્યનો અભ્યાસ ધીમે પડ હતો. દુર્બલિકા પુષ્પમિત્ર માત્ર નવ પૂર્વે જ ભણી શકયા હતા. નિયમિત પઠન-પાઠનની અસમર્થતાને કારણે નવમું પૂર્વ તેઓ પણ ભૂલી ગયા અને ઉત્તરેતર આ હાસ વધતો ચાલે.
૧. અહિંયા સરવાળો છો અને સત્તરને થાય છે. બાર વર્ષને તફાવત નિકળે છે. (2)
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
14
તે એટલી હદ સુધી વધી ગ્યા કે એની જાણકાર કેાઈ વ્યક્તિ રહીજ નિહ. પરિણામ એ આવ્યુ કે વીર નિર્વાણાત્ એક હજાર વર્ષના ગાંળામાં તમામ પૂર્વાંનું જ્ઞાન નષ્ટ થઇ ગયું. દિગંબર માન્યતા મુજબ વીર નિર્વાણુાત્ સેા અને ત્ર્યાશી વર્ષોંની અંદર પૂર્વે અભાવ થઈ ચૂક્યા હતા.
માથુરી વાચના
આય સ્કલિના સમયમાં બાર વર્ષો દુકાળ પડયા. દુકાળ પછી મથુરામાં શ્રમણુસધ એકત્રિત થયા. વિશાળ જ્ઞાન અને અનુયાગતા ધારક પુરુષા કાઈ રહ્યા ના’તા. એક અનુયોગના ધારક પૈકી માત્ર આય કલિાચાય એકજ હતા. તેમની અધ્યક્ષતામાં શ્રમણાનો પરિષદ્ મળી અને જે કાલિક શ્રુતજ્ઞાન સ્મૃતિમાં રહ્યું હતું તેની સંકલના કરી. આ કંઠસ્થ જ્ઞાન પારસ્પરિક વિનિમય પછી વ્યવસ્થિત થઈ ગયું. આય સ્કલિના કાળ શ્રી. કલ્યાણ વિજયજીને મતે આસા સત્તાવીશો 5 આસા ચાલીશના છે. શ્રુતજ્ઞાનની આ વાચનાને દિલી વાચના કહેવાય છે.
વાલણી વાચના
મથુરામાં આ સ્ક્રીલના સભાપતિત્વમાં જ્યારે વાચના થઈ ત્યારે વલભીમાં પણ એક વાચના નાગાર્જુનની અધ્યક્ષતામાં થઈ હતી. જુદી જુદી વ્યક્તિના કંઠમાં સચવાયલું શ્રુતજ્ઞાન બહાર આાવ્યુ અને અવ્યવસ્થિત જ્ઞાને આકાર ધારણ કર્યાં જો કે લિપિબદ્ધ અવસ્થા હજી પણ શ્રુતજ્ઞાનને પ્રાપ્ત થઇ ન હતી. બન્ને વાચનામાં પાડભેદ રહ્યા. એ સ્વભાવિક છે કે પાઠભેડા રહેજ. આય સ્કદિલ અને આય નાગાર્જુન વાચનામા પછી મળ્યા નથી; એમ લાગે છે. મુખોપમુખ વાચના થઇ એટલે અહિં તહ' ભેદ જરૂર દેખાય છે. આ ઘટનાને આશરે દોઢસા વર્ષો થયા હશે એ ખાદ દૈહિઁગણિના પ્રમુખસ્થાને વળી પાછા મેાટા શ્રમણુસંધ એકઠા મળ્યેા. આ સમયે અંગ, ઉપાંગ, મૂળ, ઈંદ, પ્રકીર્ણાંક વગેરે વગેરે શ્રુતજ્ઞાનના અંશો
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધુઓને કઠે તેમજ સ્મૃતિમાં હતા તે બધાને પત્રાકાર આપવામાં આવ્યું. જે કાંઈ પાઠભેદ હતા તે બધાને વિધિપૂર્વક નોંધવામાં આવ્યા જો કે ઋદિલીવાચનાને દૃષ્ટિ સમક્ષ પ્રધાનપણે રાખવામાં આવી હતી. મુખ્ય મુખ્ય હકીકત કે જેમાં એજ્ય હતું તે બધીને મૂળમાં લેવામાં આવી અને સંદિગ્ય બાબતોને ચૂર્ણ અવચૂરિ અને ટીકામાં સ્થાન આપી આગમના સમગ્ર સ્વરૂપને ઉભું કરવામાં આવ્યું. શ્રી. કલ્યાણ વિજયજીનું એવું કથન છે કે જ્યાં જ્યાં બન્ને આચાર્યો સંમત હતા તે બધી હકીકતને પ્રકીર્ણકમાં ગોઠવી એકવાક્યતા સાચવી. જ્યાં પાઠાંતરે હતાં ત્યાં “ના ITની પૂર્વ પઠતિ” એમ કહી તે બધાને ટીકામાં નધિવામાં આવ્યા. આવા પાઠાંતરે ખાસ કરીને “આચારાંગ” અને
સૂત્રકૃતાંગ”ની ટીકાઓમાં તથા “કથાવલી”માં વિશેષ મળી આવે છે. દેવદ્ધિગણિએ કાંદિલી વાચનાને મુખ્યપણે આધારભૂત ગણી હતી અને સૂત્રજ્ઞાનને લિપિબદ્ધ કરતી વખતે એને પ્રધાનતથા અનુસર્યા હતા. આ વિધાનને અનુમોદતી એક ગાથા “નંદીસૂત્ર”ની સ્થવિરાવલીમાં છે.' એનું તાત્પર્ય એ છે કે આજે પણ અર્ધભારતમાં જેને અનુગ પ્રસરી રહ્યો છે અને જેમને યશ અનેક શહેરોમાં વ્યાપ્ત છે એવા આર્ય સ્કંદિલાચાર્યને વંદુ છું. વાલમી વાચનાનું કેંદ્ર નાગાર્જુની વાચના હેત તો કંદિલાચાર્યની વાચના અદ્યાપિ અધભરતમાં ફેલાઈ રહી છે એવું સ્પષ્ટપણે કહી એને કૂલ ન ચડાવ્યા હતા. વળી વલભી વાચનાના મૂલાધાર કોઈ બીજા સ્થવિરે હેત તે સ્થવિરાવલીમાં સ્કંદિલાચાર્યનું નામ પ્રવેશી શકત જ નહિ. એ ઉપરાંત, નાગાર્જુનના સ્થાને દિલાચાર્યને મુકવામાં આવ્યા છે એ નિઃસંદેહ બતાવે છે કે વાલો વાચના અનુયોગ આર્ય સ્કંદિલને છે.
વાળાંતરે?” એમ કહી કંદિલાચાર્યના અને નાગાજુનના અભિપ્રાય નિર્દિષ્ટ કરવામાં આવે છે. “કલ્પસૂત્ર”માં મહાવીર નિર્વાણ १. जेसिं इमो अणुओगो पथरइ अजवि अड्डभरहमि। बहुनगरनिग्गयजसे तं वंदे स्कंदिलायरियं ॥
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
co
વર્ષ સંબંધમાં વાચનાંતર છે. મહાવીર નિર્વાણુના દસમા સૈકાન એંશી વષ વ્યતીત થયા પછી જિતાગમા દેવદ્મિમણિની અધ્યક્ષતામાં લિપિબદ્ઘ થયા એ કથનના વાચનાંતર તરીકે કલ્પસૂત્ર”માં મહાવીરના નિર્વાણ સમય પછી દસમા શતકના ત્ર્યાણુ વર્ષે ગયા બાદ એવુ કથન પણ મુકવામાં આવેલ છે. આ ચેકખુ' વાચનાંતર છે. શ્રી. કલ્યાણુ વિજયજી એ મતભેદને સમજાવી શકયા નથી. વિચાર કરતાં એમ જણુાય છે કે જે એ સ્થવિરાવલી આ સમય પછીથી મળે છે તેના મૂળ આ મતભેદમાં હાય. પહેલી સ્થવિરાવલી નદીસૂત્ર” ગત દેવિદ્ધઅણીએ માથુરી વાચનાને અનુસારે આપી છે તે અને ખીજી છે વાલભી યુગપ્રધાન પટ્ટાવલી. આસુરિત સુધી બન્ને થિવરાવથી મળતી આવે છે અને ત્યાર પછી તફાવત પડે છે.
શ્વેતાંબર સમત આગમગ્રંથા
અંગા ખાર હતા જેમાં છેલ્લા અંગના અર્થાત્ દૃષ્ટિવાદને લેપ થયા. હાલ અગિયાર અંગેા છે. તેના નામેા આ પ્રમાણે છેઃ—(૧)આચારીંગ, (૨) ત્રકૃતિંગ, (૩) સ્થાનંગ, (૪) સમવાયીંગ, (૫) વ્યાખ્યાપ્રાપ્તિ, (૬) જ્ઞાતાધમ થીંગ, (છ) ઉપાસકદશાંગ, (૮) અતકૃત, (૯) અનુત્ત વૈષપાતિક, (૧૦) પ્રશ્નષ્યાકરણ, અને (૧૧) વિપાક. અંગબાહ્યમાં ખાર ઉપાંગ છે જેના નામેા આ પ્રમાણે છે:– (૧) આાપપાતિક, (૨) રાજપ્રશ્નીય, (૩) જીવાજીવાભિગમ, (૪) પ્રજ્ઞાપના, (૫) જખૂદ્દીપપ્રજ્ઞપ્તિ, (૬) ચંદ્રપ્રાપ્તિ, (૭) સૂર્ય*પ્રવ્રુપ્તિ, (૮) નિરયાવલિયા, (૯) કપાત્રતસિકા, (૧૦) પુષ્પિકા, (૧૧) પુષ્પચૂલિકા, અને (૧૨) વૃષ્ણુિદશા. દશવૈકાલિક, ઉત્તરાધ્યયન, નંદી, અને અનુયાગÖાર આ ચાર મૂળ સૂત્રેા છે અને દશાશ્રુતરક ધ, બૃહત્કલ્પ, નિશીથ અને વ્યવહાર આ ચાર છેઃ સૂત્રો છે. ઉપર એક આવશ્યક. આ પ્રમાણેની માન્યતા શ્વેત'બર અમૂર્ત્તિ પૂજકે: ની છે. જ્યારે શ્વેતાંબર મૂત્તિ પૂર્ણાંક એમાં દશ પ્રકાણું કાને ઉમેરી તે બધાને આગમની સમક્ષ મુકે છે જોકે ન ંદિસૂત્રમાં એને સમર્થન નથી મળતુ. જે દસ
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૧
પ્રકી કે ઉપર ગણાવ્યા છે તેના નામે ઓ પ્રમાણે છે – (૧) ચતુઃશરણ, (૨) આતુર પ્રત્યાખ્યાન, (૩) ભક્તપરિજ્ઞા, (૪) સંસ્તારક, (૫) તંદુ વૈચારિક, (૬)ચંદ્રધ્ય, (૭) દેવેંદ્રસ્તવ, (૮) ગણિવિદ્યા, (૯) મહાપ્રત્યાખ્યાન, અને (૧૦) વીરસ્તા. ચાર છેદ સૂત્રો જે ઉપર ગણાવ્યા છે તેમાં શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજકો જિતકપ અને મહાનિશીથ નામના બે છેદ સૂત્રોને ઉમેરે કરે છે. એવી પરંપરા છે કે પંચક૯પ હતું તે લુપ્ત થઈ ગયું તેથી તેનું સ્થાન જિતકલ્પ લીધું. એને કત જિનભદ્રાણિ છે જે કે તે જિતકલ્પ અંગપ્રવિષ્ટ નથી. મહાનિશીથને હરિભદ્રાદિ કેટલાક આચાર્યોએ તૈયાર કર્યું હતું. શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક ચાર મૂળ તરીકે દશવૈકાલિક, ઉતરાધ્યયન, આવશ્યક અને પિંડનિયુક્તિ ને ગણે છે અને નંદિસૂત્રને તથા અનુયોગદ્વારને ચૂલિકાસૂત્ર તરીકે ગણે છે,
આગના કર્તા કેણુ ? . અગિયાર અંગે ગણુધરકન છે એ બાબત હવે નિઃસંદેહ પણે
સ્વીકારવામાં આવે છે. પરંતુ એ બધામાં પ્રથમ અંગ સૂત્ર એટલે કે : આચારાંગ સ્ત્રના પ્રથમ શ્રુતસ્કંધની રચના સર્વ પ્રથમ થઈ હોય એમ લાગે છે. સામાન્ય રીતે તે બધાજ અંગસૂત્રો ધરમુખનિઃસૃત છે છતાં આગળ પાછળ થયા હોય એમ ભાષામેદની દૃષ્ટિએ લાગે છે. પ્રશ્ન વ્યાકરણના સંબંધમાં નંદિસવમાં જે વર્ણન મળે છે તે અનુસાર એ અંગસૂત્ર નથી એટલે એ ક્યારે બદલાયું હશે એને કોઈ ખુલાસે. વિદ્રને મળી શકતો નથી. અંગબાહ્ય સૂત્રો પૈકીનું પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર એકલા ક્ષામાચાર્યો અથવા કાલકાચા જે નિગોદના ખાસ વ્યાખ્યાતા હતા અને જેનું વર્ણન આગળ ઉપર આવી ગયું છે તેમણે બનાવ્યું હતું. બીજા ઉપાંગ સૂત્રોના કર્તા કોણ કોણ હતા તે કહી શકાય તેમ નથી જંબુડીપ પ્રાપ્તિ, ચંદ્રપ્રજ્ઞાપ્ત, અને સૂર્ય પ્રજ્ઞપ્તિ-એ ત્રણેય પ્રાપ્તિઓ શ્વેતાંબરો અને દિગંબરે એમ બનેમાં છે પરંતુ તેમને વિનાશ થયો હોય એમ તેઓ બને માને છે. ચંદ્ર પ્રજ્ઞપ્તિ અને સૂર્ય પ્રાપ્તિઅને તપાસવાથી માલુમ પડે છે કે
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭િ૨
બન્નેમાં વર્ણિત વિષય, છેડે તફાવત બાદ કરીએ તે, એક સરખો છે. એ ઉપરથી એમ અનુમાન છે કે તે બે પૈકીનું એક સૂત્ર કદાચ નષ્ટ થયું હોય. પ્રકીર્ણકાની રચના ક્યારે થઈ હશે તે કહેવાના કાઈ ઐતિહાસિક સાધને ઉપલબ્ધ નથી. નિશીય સુત્ર આચારાંગ સૂત્રની ચૂલિકા અથવા એક ભાગ હેવાને કારણે આચારાંગ સત્ર જેટલું જ પ્રાચીન ગણવામાં હરકત નથી. દશાશ્રુતસ્કંધ,બહત્કલ્પ અને વ્યવહારને વીરનિર્વાણ સંવત એક છે અને સિતેરમાં થઈ ગયેલ મનાતા ભદ્રબાહુ પ્રથમે પ્રત્યાખ્યાન પૂર્વમાંથી ઉદ્ધત કરી બનાવ્યા છે. આત્મપ્રવાદ, કર્મપ્રવાદ અને સત્યપ્રવીદ નામના પૂર્વોમાંથી ઉદ્ધત કરી શય્યભવાચા દશ વૈકાલિક રચ્યું હતું. એ દશેય અધ્યયન ઉપર જે ચૂલિકાઓ છે તે ગમે ત્યારે રાણી હેય. તે મૂળ સાથે નથી એ તે ચોકકસ છે. ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના છત્રીશ અધ્યયને હાલ ઉપલબ્ધ છે તેના સંબંધમાં વિવિધ કત્વની કલ્પના કરવામાં આવે છે અને તે વિક્રમ પૂર્વ બીજી કે ત્રીજી શતાબ્દિમાં રચાયા હોય એવી સંભાવનાને આગળ ધરવામાં આવે છે. આવશ્યક સૂત્રની ગણના અંગ બાહ્ય માં કરવામાં આવેલ છે તે ઉપરથી કદાચ એમ મનાય કે એ ગણધર કૃત ન હોય. પરંતુ દરેક યતિએ પ્રાતઃકાળે અને સંધ્યાકાળે એ અવશ્ય કરવાનું હોય છે એ હકીકત ઉપરથી નિષ્પન્ન થતી એની આવશ્યક્તા એનું નિર્માણ અંગ સૂત્રની સાથેસાથ જ થયું હોય એમ માનવા પ્રેરે છે.
પિંડનિર્યુક્તિમાં અને દશવૈકાલિકમાં આવતી હકીકતના સામ્ય ઉપરથી એમ લાગે છે કે એ દશવૈકાલિક પછી કઈ પણ કાળે રાણી હોવી જોઈએ. કોઈને મતે એ ભદ્રબાહુકક ગણાય છે. તે પણ એના અનુસંધાનમાં એ નોંધવું આવશ્યક છે કે આ ભદ્રબાહુ તે ભબાહુ પ્રથમ નહિ પરંતુ ભદ્રબાહુ બીજા સમજવા જેને જીવન કાળ વિકીય પાંચમી કે છઠ્ઠી શતાબ્દિને સંશોધકોએ સ્થિર કર્યો છે. નંદિસૂત્ર
૧. સરખા–“રામરાશિ પ્રવાસન અંજલિ રૂ!
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૭૩
ખૂદ દેવદ્ધિગણિનું બનાવેલું છે. જે આગમ લિપિબદ્ધ થયા છે તે બધા દેવર્કિંગણિની સમક્ષ એકત્રિત થયેલા સાધુઓની સંમતિ પછી લખાયા હતા એવું અનુમાન હવે નિયત થઈ ચૂક્યું છે. હવે બત્રીશ આગમમાં જે તેર ઉમેરીને પિસ્તાલીસને સરવાળો કરવામાં આવે છે તે તેર પૈકીના દસ પ્રકીર્ણ નંદિ સૂત્રમાં નિર્દિષ્ટ નથી તેથી અને “જિતક ૫” જિનભદ્રગણિ કૃત હેવાથી. તથા “મહાનિશીથ” હરિભદ્રકૃત હેવાને કારણે તેમજ “પિંડનિયુક્તિ” ભદ્રબાહુ દ્વિતિય રચિત હવાને સબબે વિવેકી આચાર્યો આગમમાં એની ગણના કરવા તૈયાર નથી.
આગામો ઉપરની ટીકાદિના કર્તાઓ તથા સમય,
મૂળ જિનાગમ ઉપર જે કાંઈ કીકા, ટિપ્પણીઓ રૂપે લખવામાં આવ્યું છે તે સાહિત્યના પ્રાકૃત અને સંસ્કૃત એવા બે પ્રકારે છે. પ્રાકૃત ભાષામાં જે સાહિત્ય મળી આવે છે તે નિર્યુક્તિ, ભાષ્ય, અને ચૂરિના રૂપમાં છે. નિયંતિઓ અને ભાગ્યે પદ્યમય છે જ્યારે ચુણિએ ગદ્યમય છે. ભદ્રબાહુ દ્વિતીય, અને નહિ કે ભદ્રબાહુ પ્રથમ, એ નિયુક્તિઓના કર્તા છે. “જૈન તત્ત્વાદશ” ના કર્તા શ્રી આત્મારામજીનું જે માનવું છે કે એ નિયુકિતઓ ભદ્રબાહુ પ્રથમે રચી હતી તે હવે સચોટ પૂરાવાને લઈ નિરાધાર સાબિત થયું છે. તે ભદ્રબાહુ દ્વિતીયને સમય વિક્રમીય પાંચમી કે છઠ્ઠી શતાબ્દિને નિર્ધારિત કરવામાં આવ્યો છે. ૨ સંઘદાસ ગણિએ અને જિનભદ્ર ગણિ ક્ષમાશ્રમણ ભાષ્યો લખ્યા. એ ભાષ્ય રચનાને કાળ વિક્રમીય સાતમી શતાબ્દિ છે. જિનભદ્રમણિ ક્ષમાશ્રમણે “વિશેષાવશ્યક ભાષ્ય લખ્યું છે. જિનદાસ ગણિ મહત્તરે વિક્રમીય સાતમી અને આઠમી સદીમાં
૧. જુઓ મહાવીર જૈન વિદ્યાલયને સ્મારક અંક, શ્રી પુણ્ય
વિજ્યજીને લેખ. ૨. એજન
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪
ચૂર્ણિ બનાવી. હવે આગમ ઉપરના સસ્કૃત લખાશે। પૈકી ટીકામ મુખ્ય છે જેમાંની પ્રાચીન ટીકાએ લખવાનું હિરભદ્રસૂતિ ફાળે જાય છે. એમના સમય વિક્રમીય આડમી, નવમી શતાબ્દિના નિશ્ચિત થયેલ છે. એમની પછી શીશંક આવે છે જેમણે આચારાંગ અને સૂત્રકૃતાંગ ઉપર ટીકાઓ લખી છે. તે વિક્રમીય દસમી સદીમાં થઇ ગયા હોવાનું મનાય છે. પછી આવે છે શાંત્યાચાય જેમણે ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર ઉપર બુટ્ટીકા રચી. ત્યારબાદ થઈ ગયા પ્રસિદ્ધ નવાંગી ટીકાકાર અભયદેવસૂરી જેમણે પ્રથમના એ અંગેના સિવાય બાકીના નવે ય અંગે! ઉપર ટીકાઓ રચી. એમના જન્મ વિ. સં. ૧૦૭૨ માં અને સ્વર્ગવાસ વિ. સ. ૧૧૩૫ માં થયે। મનાય છે. એવાજ પ્રકાંડ વિદ્વાન અને ટીકાકાર બારમી શતાબ્દિમાં થઇ ગયેલ મલધારી હેમચંદ્ર છે. આગમાની સરળ, સુમેધ, અને સરસ ટીકાઓ લખનાર તેા છે મલગિરિ જેઓ હેમચંદ્રના સમકાલીન વિદ્વાન હતા.
ઉપયુકત તમામ આચાર્યોએ આગમા ઉપર પ્રાકૃતમાં અને સસ્કૃતમાં એટલું તેા ઉંડાણુ પૂર્ણાંક અને અગાધ પાંડિત્યથી ભરેલ શૈલીથી લખ્યું છે કે જેમાં ચ’સુપ્રવેશ કરવું! અશક્ય નહિ તા પણુ દુષ્કરતા છે જ. જિનાગમા મળે જ ગહન છે અને ધણું સ્થળે સમજ્યા, સમજાવ્યા સમજાય કે સમજાવી શકાય તેવા નથી. છતાં પ્રાચીન આશાએ તનતેડ કેાશિષ કરી વિષયને સુખાધ બનાવવા લક્ષ્ય આપ્યું હતું : છતાં એ ટીકાએ વિસ્તૃત બની ગઇ, વિભોગ્ય બની ગઇ. મંદ બુદ્ધિવાળા જિનાગમના જ્ઞાની વંચિત ન રહી જાય એ પરે પકારમય હેતુથી કેટલાક ઉત્તરકાલીન આચાર્યએ સમયને ધ્યાનમાં લઇ મૂળ ઉપર ગુજરાતીમાં સ્તખકા ભર્યું-લખ્યા. એને લાભ અન્ય ઘણા લઈ રહ્યા છે. આ તબકે–ોકભાષામાં જેને "} ટેબ્બા કહેવામાં આવે છે તેના–ઉપર ઘણા લોકે ગેરસમજથી અને અણસમજથી આક્ષેપ કરે છે કે એ “ ટખ્ખાએ ''માં અર્થ ખરાખર કરવામાં નથી આપ્યા. આવા ટીકાકારાને કમને અમને કહેવાનુ પ્રાપ્ત થાય છે કે
""
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૫
પ્રાચીન ટીકાકારોએ જે કાંઈ લખ્યું છે તે પ્રમાણભૂત જ છે એ માનવા-મનાવવાનું એમની પાસે શું સાધન છે ? તેઓ આ “ ટાઓ ” લખનાર કરતાં બુદ્ધિમત્તા માં ચડીયાતા હતા એવું સિદ્ધ કરનારા કયા પ્રમાણે તેમની પાસે છે ? ભાષા ઉપરના પ્રભુત્વનો સવાલ જ નથી. ભાષાના ઉત્તમ અધિકારીઓ અનેક સમયે અનેક દેશમાં આ ટીકા લખનાર આચાર્યો કરતાં ચડીયાતા ક્યાં નથી થયા ? અહિયાં જે ગંભીર નિરબત છે તે આગમના અર્થની છે. અને આ “ ટખાઓ * જિનાગમેના રહસ્યના ઉકેલમાં ટીકાઓ કરતાં ઉતરતી પંક્તિના છે એવું વિધાન ક્યા નિષ્પક્ષ ગષક કરી શકે તેમ છે ? વળી એ પ્રાચીન ટીકાકારોમાં પણ કેટલે મતભેદ હતો ? આશયને પામ્યા હોત, પરમાર્થને સમજ્યા હોત, સત્યને સ્પર્શ કરી શક્યા હોત તો પછી એક બીજાની વચ્ચે મતભેદને જરા જેટલું પણ અવકાશ નોતો. પ્રભુ મહાવીરના એકના એક સ્પષ્ટ કથનને કેટલી વિવિધ અર્થ પ્રણાલીઓ ! એ શું બનાવે છે? જિનાગમની બાબતમાં આર્ય સ્કંદિલ અને નાગાજુનના વખતથી જ થેડો થોડો ફેરફાર દાખલ થઈ ગયા. ત્યારબાદ એ ફેરફાર ટીકાકારના સમયમાં વિશાળ અને સ્પષ્ટ સ્વરૂપ ધારણ કર્યું. નિયુંતિકાર, ભાષ્યકાર, ચૂકાર, અને ટીકાકારે વચ્ચે મતભેદ પ્રકટ. અને પછી તો એક ટીકાકાર અને બીજા ટીકાકાર વચ્ચે પણ એ મતભેદે ઉગ્ર સ્વરૂપ ધારણ કર્યું. હરિભદ્ર, શીલક, શાંત્યાચાર્ય, અભયદેવ અને મલયગિરિની ટીકાઓમાં એકની એક બાબત પર કેવું અને કેટલું જૂદું લખાણ નજરે ચડે છે? જિનામો ઉપર થયેલ આ અનુચિત આક્રમણને ટાળવા એક જ રસ્તો ધર્મસિંહ મુનિએ અંગીકાર કર્યો. જિનાગમના રહસ્યને જ માત્ર ધ્યાનમાં રાખી ટીકાકારેના અર્થોને એમણે ફમાવી દીધા. ટીકાકારોનું પિકળ એમણે જોઈ લીધું. એટલે એમણે તો કેવળ જિનાગમની જ દીવાદાંડી લક્ષ્યમાં રાખી. એટલા માટે જ ધર્મસિંહ મુનિ રચિત બાલવબોધમાં નિશ્ચિતતાની સુગંધ ભરી પડી છે.
કાકારાના સમ
કા
મા
લોક સંસાર
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૬
આગમકાળની બુદ્ધિ તીવ્ર હતી. ઉત્તરાત્તર એના હાસ થતા ગયા એ તા આપણે આગળ જોયુ. એટલે એ વખતની લેાકભાષામાં– પ્રાકૃતમાં–નિયુકિતઓ, ભાષ્યા, અને યુણિ લખાઈ. ત્યારબાદ સંસ્કૃતનુ ગૌરવ વિશેષ થતુ હશે એટલે એ ભાષામાં • આચાર્યંમ પેાતાની શકિત અજમાવી. અને છેવટે ગુજરાતીના જમાના આવ્યા એટલે ધર્મસિદ્ધ મુનિએ એ ભાષાનુ અવલંબન લીધું. એથી કરી પ્રાકૃત ભાષામાં, સંસ્કૃત ભાષામાં કે ગુજરાતીમાં લખનારજ વિદ્વાન એવુ એકાંતિક કથન કરવુ કાઈ રીતે ન્યાય્ય નથી. આગમના રહસ્યનુ પ્રકટીકરણ કરનાર લખાણજ—પછી તે પ્રાકૃતમાં હાય, સંસ્કૃતમાં હોય કે ગુજરાતીમાં—સં શ્રેષ્ઠ મનાવુ જોઇએ. આ સેાટી ઉપર ચડાવતાં ધર્મસિંહ મુનિના સ્તબકેા ઉત્તરકાલીન ટીકાકારોના લખાણા કરતાં કયાંય ચડી જાય તેવા છે. અસ્તુ.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોથું પ્રકરણ • કેટલીક જેન એતિહાસિક વૃષ્ટિએ વર્તમાન કાળે, જૈન સમાજમાં અનેક પુસ્તક અને કૃતિઓ વિદ્યમાન છે. પરંતુ સૂત્ર સિવાય, જે કાંઈ ગ્રંથ છે જેવા કે નિયુંતિઓ, ભાળે, ચૂર્ષિઓ અને એવા અચાન્ય ગ્રંથો, તેમના કર્તા સંબંધે, તેમના લેખન સમયના વિષયમાં ગવેષક તરેહ તરેહની શે. ચલાવી રહ્યા છે પરંતુ કાંઈ પણ નિર્ણયાત્મક અન્વેષણ જેટલાં જોઈએ તેટલાં તત્સંબંધે કરી શક્યા નથી. વેતાંબર અને દિગમ્બરે પોતપોતાના આચાર્યો તરફનું પક્ષપાતયુક્ત મમત્વ પ્રસંગોપાત વ્યક્ત કરી રહ્યા હોય છે પરંતુ એ તો મમત્વયુક્ત અનવેષણ કહેવાય. એ કાંઈ નિષ્પક્ષ આવિષ્કારનું સ્થાન ન લઈ શકે. પિતાના આચાર્યોને પ્રાચીન સિદ્ધ કરવાની ચેષ્ટા બન્નેમાં દેખાય છે. પરંતુ એ ચેષ્ટામાં સત્ય પક્ષને પ્રાયઃ ભાગ દેવા હોય છે.
(૧) આગમ ઉપર જે નિયુક્તિઓ છે તે ભદ્રબ હુકક છે. એમ વેતાંબરો સામાન્યતયા કહે છે. એ ભદ્રબાહુ શ્રીમાન વર્ધમાન, પછી પાંચમી કે છઠ્ઠી પેઢીએ આવે છે તે છે એમ આત્મારામજી (વિજયાનંદસૂરી) કહે છે. અમુક વિદ્વાને આ મંતવ્યને સ્વીકારઃ કરતા નથી અને કહે છે કે નિયુકિતકાર ભદ્રબાહુ વરાહમિહિરના ભાઈ જે ભદ્રબાહુ થઈ ગયા તે છે અને તેમને કાર્યકાળ ચોથી કે પાંચમી શતાબ્દીને છે.
(૨) સિદ્ધસેન દિવાકરની પણ સમય વિષયક અનિશ્ચિતતાને અંત આવ્યો નથી. તેમની મનાતી કૃતિ, “ કલ્યાણ મંદિર સ્તોત્ર” ની
૧. જેનતજ્વાદર્શ.”
૨. જુઓ સતીશચન્દ્ર વિદ્યાભૂષણ અને ગોપાળદાસ જીવાભાઈની નધિ.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૮
.
ટીકામાં તેને ટીકાકાર સિદ્ધસેન દિવાકરે પિતાના પ્રભાવથી વિક્રમ રાજાને જેનધર્મનુયાયી કર્યો હતો એમ કહે છે. એ ટીકામાં એમ પણ કહેવામાં આવ્યું છે કે દિવાકર રાજસત્તામાં જઈને વિક્રમરાજાની અવર્ણનીય સ્તુતિ કરી હતી અને તે રાજાએ તેથી પ્રસન્ન થઈ પિતાનું સર્વસ્વ આપી દીધું હતું. જ્યારે પ્રભાવક ચરિત્રકાર તથા અન્ય વિદ્વાને પણ એ જ દિવાકરને વિક્રમીય એથી કે પાંચમી શતાબ્દિમાં મૂકે છે; છેવટે ચોથી, પાંચમી સદી પછી તે નહિ જ ૨ આવી રીતે આ બાબતમાં પણ સંદિગ્ધતા છે પરંતુ એ તે સ્પષ્ટ જ થયું કે વિક્રમના વખતમાં શિવલિંગમાંથી પાર્શ્વનાથની મૂર્તિને ઉદ્દભવ કર્યો છે તે અસત્ય વસ્તુ છે. જેને મૂર્તિના પુરસ્કર્તાઓ માટે આ ઘટના áનિપ્રદ નિવડશે કારણ કે મૂર્તિ ઉત્પન્ન કર્યાની હકીકત ગલત સિદ્ધ થાય છે....
(૩) ચાકિનીસનું હરિભદ્રસૂરિના સમય સંબંધે પણ એવી જ અરાજકતા પ્રવર્તે છે. યાકિની નામની એક મહતરા (સાધી) હતી. હરિભદ્રસૂરિ જન્મથી બ્રાહ્મણ હતા. પરંતુ તેમને પિતાના જ્ઞાનનું એટલું બધું અભિમાન હતું કે તેમણે જાહેર કર્યું હતું કે તેઓ જેનનું બેલેલું નહિ સમજી શકે તેમના તેઓ શિષ્ય થશે. એક એવું બન્યું કે તે યાકિની મહત્તા “વિક્રમ રા” વાળી ગાથા બોલી રહ્યા હતા. જ્યારે ઉકત હરિભદ્ર રસ્તા ઉપરથી પસાર થઈ રહ્યા હતા ત્યારે તેમણે તે ગાથા સાંભળી અને એ ગાથા પ્રાક. તમાં હોવાથી તેમજ પરિભાષિક અર્થથી ગંભીર હોવાથી તે તે ગાથાના રહસ્યને પામી ન શક્યા. પછી તેઓ તે મહત્તરા ૫ સે ગયા જે તેમને એક સાધુ પાસે લઈ ગઈ અને અંતે હરિભદ્ર જૈન ધર્મની દીક્ષા અંગીકાર કર્યો. ત્યારથી પિતાની છેષણા મુજબ તેઓ પિતાને યાકિની મહત્તા સૂનુ તરીકે ઓળખાવવા લાગ્યા.કે તેમણે
૧. “ કલ્યાણ મંદિર સ્તોત્ર ટીકા ”૨. “પ્રભાવચરિત્ર.” ૩. “પ્રબંધ ચિંતામણિ,” હરિભદ્ર પ્રબંધ.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
S૯
સમરાઈકહા" આદિ અનેક ગ્રંથો લખ્યા છે. તેમના સમય વિષે હર્માત યાકેબી અને અન્ય સંશોધકે વચ્ચે મતભેદ હતા. પરંતુ આચાર્ય જિનવિજયના લેખે એ મતભેદ સદંતર ટાળે છે અને હરિભદ્રસરને સમય નિયત કર્યો છે. જે હર્માત યાકોબી જેવાએ પણ એમને અભિપ્રાય મંજૂર રાખે છે. કહેવાનો આશય એમ છે કે આમ એમના સમય સંબંધે પણ અનેક મતો પ્રચલિત હતા.
(૪) પંચાસ્તિકાય,” “પ્રવચનસાર,” “નિયમસાર” “સમયસાર.વગેરે પ્રાથના કર્તા કુંદકુંદાચાર્ય દિગંબર સંપ્રદાયમાં અને “તત્વાર્થસૂત્ર”ના કર્તા ઉમાસ્વાતિ (ઉમાસ્વામી પણ કૅટલાક કહે છે) વેતાંબર સંપ્રદાયમાં પ્રસિદ્ધ છે. તે બન્નેના સાચા સમય સંબંધે અનેક મત-મતાંતરે ચાલી રહ્યા છે. સંશોધકો ફાવે ત્યાં તેમને મુકે છે. સત્ય શું છે તે નિશ્ચયાત્મક રીતે કઈ કહી શકાયું નથી. કુંદકુંદાચાર્ય દિગંબર હતા એ સંબંધે હવે મતભેદને અવકાશ રહ્યો નથી. "ઉમાસ્વાતિના દિગંબરપણા કે Aવેતાંબરપણે વિષે વિવાદ ચાલુ છે, “સમયસાર”ના પ્રકાશને આચાર્ય કુંદકુંદને વિક્રમના ૪૯ વર્ષમાં મુક્યા છે. સતીશચંદ્ર વિદ્યાભૂષણ પછીના સમયમાં અર્થાત વિક્રમની કેટલીક શતાબ્દિ પછી મુકે છે. ષખંડાગર્મ' ની પ્રસ્તાવનામાં છે. હિરાલાલ જૈન તેમના સમયના સંબંધમાં અનેક અભિપ્રાયો ટકે છે અને વિક્રમની બીજી શતાબ્દિથી માંડી છઠ્ઠી શતાબ્દિ સુધીના ગાળામાં મુકે છે. આટલું મોટો સમય ગાળે શું બતાવે છે? કેટલાક અન્વેષકે એમને સમર્થ વિદ્વાન માને છે જ્યારે કેટલાકને
૧. “સમરાદચ્ચકહા”, હર્માન યાકોબી સંપાદિત, પ્રસ્તાવના.
૨. આચાર્ય જિનવિજયજીને “હરિભદ્રસૂરિકા સમય નિર્ણ શીર્ષક લેખ.
૩. જુઓ સોનગઢથી પ્રકાશિત “સમયક્ષાર.” * ૪. “ષખંડાગમ”, પ્રસ્તાવના.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
અભિપ્રાયે તેઓ ખાસ ગણતરીમાં આવી શકે તેવા વિદ્વાન નો તા.7 એમને સમય વિષે ઘણે મતભેદ પ્રવર્તે છે અને કોઈ સ્થિર અનુમાન હજુ દોરી શક્યા નથી. ઉમાસ્વાતિને ભવેતાંબરો ઉમા. સ્વાતિ કહે છે અને દિગંબરે ઉમાસ્વામી અને ઉમાસ્વાતિ બને કહે છે શ્વેતાંબર તેમને પોતાના સ પ્રદાયના અને દિગંબરો તેમને પિતાના સંપ્રદાયના માને છે. બન્ને બાજુએ ઘણા પુરાવાઓ છે. કારણ કે એમના “તત્વાર્થસૂત્ર” ઉપર વેતાંબરેએ તથા દિગંબરોએ–બનેએ-ટીકાઓ લખી છે. પં. સુખલાલજીએ “તત્વાર્થસૂત્ર” ઉપરના પિતાના વિવેચનમાં તેમને પરિચય આપ્યો હોવાની સાથે સાથે તેમને શ્વેતાંબર દલના, અને નહિ કે દિગંબર દલના, પુરવાર કર્યા છે. “તત્વાર્થસૂત્ર”નો પાછળ ગ્રંથકારની પ્રશસ્તિ છે જેમાં પિતાના માતા-પિતા, ગોત્ર દીક્ષાગુરુ, અને શિક્ષા ગુરુ, ઈત્યાદિ, ઇત્યાદિ બાબતે વિષે ગ્રંથકારે સ્પષ્ટ ખુલાસો કર્યો છે પરંતુ પુસ્તક નિર્માણ સમય વિષે ગ્રંથકારે તદ્દન મૌન સેવ્યું છે. દિગંબરે એમને કુંદકુંદાનયજ તરીકે ગણાવે છે પરંતુ કુંદકુંદાચાર્ય તે દક્ષિણમાં થયેલા છે અને ઉમાસ્વાતિ બિહારમાં થયેલા છે એ દલીલને આધારે પં. સુખલાલજી દિગંબરની એ માન્યતાને વજૂદ વિનાની સિદ્ધ કરે છે. ૪
ઉમાસ્વાતિનું “તત્ત્વાર્થ” ઉભયમાન્ય છે અને બને એમને પિતાના સંપ્રદાયના માને છે. પ્રો. હિરાલાલ જૈન એમના સંબંધમાં અલિખિત નધિ આપે છે –૫
૧. પંડિત નાથુરામ પ્રેમીને પત્ર.
૨. ઓ “અનેકાંત” માસિકમાં જુગલ કિશોર મુખ્તારના અને “જૈનહિતૈષીમાં નાથુરામ પ્રેમીના લખાણે.
૩. “તત્વાર્થ સૂત્ર” ૫. સુખલાલજી સંપાદિત, પ્રસ્તાવના. ૪. એજન. ૫. “ષટ્રખંડાગમ” બીજું પુસ્તક, પ્રસ્તાવના
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
અલાક પિચ્છ
( ઉનકી પર પરામે’) સમત ભદ્ર (ઉનકે પશ્ચાત ) દેવનદ્ધિ જિનેદ્રબુદ્ધિ પૂજ્યપાદ ( ઉનકે પશ્ચાત્ ) અકલક
ઉનકે પશ્ચાત્ મૂલસ ંધ ન દિગણુ કે દેશીગણુમે ગાલ્લાચાય
·
પર ગૌતમાદિ
( ઉનકી સતાનમે” ) 1
ભદ્રબાહુ
પ્રા. હીરાલા જૈન કહે છે કે આ બધી નોંધા શ્રવણુ એન્ગેાલના અનેક શિલાલેખામાં કાતરેલી મલી આવે છે. આ નોંધ ઉપરથી સમજાશે કે શિ'બ. ઉમાસ્વાતિને કુંદના વંશજ માને છે જ્યારે ૫. સુખલાલજી એમને શ્વેતાંબર સંપ્રદાયના સિદ્ધ કરે છે. એટલુંજ નહિ પરંતુ તેમનું ગેાત્ર પણ કલ્પસૂત્ર' અને નદી સૂત્ર ઉપરથી સિદ્ધ કરી બતાવે છે. ઉચ્ચૉંગર શાખા શાંતિ શ્રેણિક આયથી નિકલી છે અને “ કપસૂત્ર ” પ્રમાણે તેમાં આય સુહસ્તિ, સુસ્થિત, અને સુપ્રતિબદ્ધ એમ શિષ-પ્રશિષ્યાની પર’પરા ચાલે છે. ૧ એટલે એ નામ અને એવી શાખા દિગંબર પરંપરામાં છે
<<
""
૧. “ તત્ત્વાર્થ
:
ચંદ્રગુપ્ત ( ઉનકે અન્નયમે' ) પદ્મત દિકુ દઉં દ (ઉનકે અયમે ઉમાસ્વાતિ ગૃધ્રપિચ્છ
"
૫. સુખલાલજી સંપાદિત, પરિચય, પૃ. ૮.
?
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
નહિ. દીક્ષાગુરુ, શિક્ષાગુરુ, માતા-પિતા વગેરેના સંબંધમાં પાછળના પ્રશસ્તિગત શ્લેકે પ્રમાણે તેમનું મંતવ્ય છે. પરંતુ “તત્વાર્થ જ્યારે લખાયું તે વસ્તુ પ્રશસ્તિમાં જણાવી નથી. પરંતુ તેમના સમય નિર્માણ વિષે પં. સુખલાલજીએ સારો શ્રમ લીધે છે અને “તત્વાર્થ સૂત્ર” ઉપર ઉપલબ્ધ પ્રાચીનમાં પ્રાચીન ટીકા દિગંબરીય “સર્વાર્થ સિદ્ધિ” છે અને સર્વાર્થસિદ્ધિકાર પૂજયપાદ (દેવનંદિ) વિધાના કથનાનુસાર વિક્રમીય પાયમી-છઠ્ઠી શતાબ્દિમાં થઈ ગયા છે એ દલીલને આશ્રય લઈ સૂત્રકાર ઉમાસ્વાતિ મેડામાં મેડા વિક્રમીય પાંચમી-છઠ્ઠી શતાબ્દિ પહેલા થયા હોય એવું પુરવાર કર્યું છે.
આ બધી વિચારણાનું તાત્પર્ય એ છે કે તે તે વ્યક્તિની કૃતિ અને વસ્તુ ઉપર વિદ્વાને ફીદા થાય છે. તેના સમયને શેધવા પ્રયત્ન કરે છે પરંતુ ચોકકસ કહી શકતા નથી. એમ જ દિગંબરમાં કુંદકુંદાચાર્ય થયા છે તેમના વિષે પણ વિને ઉહાપોહ કરે છે, પરંતુ નિર્ણય લાવી શકતા નથી. કેઈ વિદ્વાન તેમને વિક્રમની પ્રથમ શતાબ્દિમાં મુકે છે તે કોઈ વળી તેથી આગળ એટલે કે પછીની સદીમાં મુકે છે. પ્રો. હીરાલાલ જેને અનેક વેતાંબર તથા દિગંબર પટ્ટાવલીઓને આધાર લઈ કુંદકુંદાચાર્ય અંગે નેંધ આપી છે. તત્સંબંધે ખૂબ જ વિચાર વિમર્શ કર્યો છે પરંતુ સમયને નિશ્ચય તેઓ કરી શકયા નથી. મુનિ કલ્યાણ વિજય અને ઈતર કેટલાક વિદ્વાને કુંદકુંદાચાર્યને વિક્રમની છઠ્ઠી શતાબ્દિમાં મુકે છે. ૨ ત્યારે ઉક્ત ફેસર જેન એટલે બધે દૂર લઈ જવાને ઇનકાર કરે છે. પ્રેફેસર જેન “નિયમસારની સત્તરમી ગાથાને લોક વિભાગ” નામના ગ્રંથને ઉલેખ આપી તેમને વિક્રમની આરંભની સદીમાં મુકવા પ્રયત્ન કરે છે. અર્થાત કુંદકુંદને છઠ્ઠી ૧. “પખંડાગમ”ની પ્રસ્તાવના તથા “કષાયપ્રભુત”ની પ્રસ્તાવના. ૨. “શ્રમણ ભગવાન મહાવીર.” ૩. “નિયમસાર.”
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
શતાબ્દિમાં થઈ ગયેલા યતિવૃષભની પહેલા મુકે છે, . આ કુંદકુંદાચાયે“પ્રવચનસાર”, “નિયમસાર”, અને પંચાસ્તિકાય” વગેરે ગ્રંથ બનાવ્યા છે. ઉપરાંત, “સમયસાર” પુસ્તક પણ તેમણે રચ્યું છે. આ પુસ્તક ઉપરથી કેટલાક તેમને એક સમર્થ પુરુષ અને મહર્ષિ તરીકે ગણવા લલચાય છે, તે વળી કેટલાક “સમયસાર” પુસ્તક ઉપરથી એવા અનુમાન ઉપર આવે છે કે તેમના વિચારમાં પરિવર્તન થયું છે. એ પુસ્તકમાં કેટલેક સ્થળે પોતે પોતાની ગાથામાં સંક્ષોભ અનુભવે છે અને તેથી તેઓ સ્પષ્ટપણે એમ કહે છે કે રખે તમે એવું માનતા કે આ સાંખ્ય દર્શનના વિચારે છે. જે આ “સમયસાર”માં નવ તો ઉપર ચર્ચા છે. નિશ્ચય - પ્રવહાર, શુદ્ધ-અશુદ્ધ નય, જ્ઞાની અને અજ્ઞાની-એવી એવી બાબતોને અનુલક્ષો પિતાના મંતવ્યો તે ઉપર દર્શાવ્યા છે. આગમ ઉપર શ્રદ્ધા રાખનારાઓ એ મંતવ્યો સ્વીકારશે કે નહિ એ બાબતને ધ્યાનમાં રાખ્યા વિના તેઓ પિતાના વિચારે સ્વતંત્રપણે તેમાં રજુ કરે છે. એ “સમયસાર”ના કેટલાક પ્રકાશકે, એવા વિચાર ગમે તેટલા ઉચ્ચ હોય છતાં સમાજને પચાવવા સરલ થશે કે કેમ તે વિષે, શંકા સેવે છે અને તેઓ શ્રદ્ધાપૂર્વક માને છે કે આગમવાચનથી પાઠકને જે રસ આવશે તે રસ “સમયસાર”ના વાચનથી નહિ આવે. આ સંબંધે પં. સુખલાલજી ઉપરના પોતાના પત્રમાં તથા “જેન હિતૈષી” માસિકમાં દિગંબર પંડિત નાથુરામ પ્રેમી જણાવે છે “મેરી સમજમેં કુંદકુંદ એક ખાસ આમ્નાય યા સંપ્રદાય કે પ્રવર્તક થા. ઇ-હેને જૈનધર્મ કે વેદાંતકે ઢાંચમેં ઢાલા થા. જાન પડતા હૈ કિ જિનસેન આદિકે સમય તક ઉનકા મત સર્વમાન્ય નહિ હુઆ ઔર ઇસી લિએ ઉનકે પ્રતિ કોઈ આદરભાવ ન થા.”
ઉપરના પેરેગ્રાથી એ સ્પષ્ટ થાય છે કે પં. નાથુરામ પ્રેમીની માન્યતાનુસાર “સમય સાર”ના વિચારો સાંખ્ય અને વેદાંત તરફ ઢળ૧. જુઓ “સમયસારની ખાસ કરીને ૧૭મી તયા ૧૨૨મી ગાથાઓ. *
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮
નારા છે. મુનિપાનું પાલન, “સમયસારને મતે વ્યવહાર છે અને અણહ નય છે. આજે ઘણું લેકે “સમયસાર” તરફ આદર ભાવથી જુએ છે અને એનું વાચન ખૂબજ ભક્તિભાવથી કરે છે. પરંતુ એ વાચન બાદ તેઓ વ્યવહાર માર્ગથી અથવા સામાન્ય ત્યાગ અને ચારિત્ર્યના પંથથી દૂર હડસેલાતા જાય છે. તેઓનું એમ કહેવું થાય છે કે આ બધી પ્રવૃત્તિ અશુદ્ધ નયને હેતુ છે અને પુણ્યબંધનું કારણ છે. આગમ ગ્રંથોના વાચનથી લેકે ઊર્ધ્વગામી બને છે જ્યારે આ અને આના જેવા ગ્રંથોના વાચનથી તેઓ અાગામી બની રહ્યા છે. પરમમૃત પ્રભાવક મંડળ તરફથી પ્રસિદ્ધ થયેલ “સમયસાર”ના હિંદી ભાષાકાર પ્રસ્તાવનામાં જણાવે છે કે આ “સમયસારની વચનિકા સ્વાભાવિક ઉપર શ્રેણીમાં લઈ જવા માટે છે પરંતુ નીચે જવા માટે નથી. તથાપિ લોકો જ્યારે વાંચશે ત્યારે આ ચારિત્ર્ય વ્યવહારરૂપ માનશે અને નિપ્રયોજન જેશે. એટલે આ “સમયસાર”થી સમાજને લાભ કરતાં હાનિ વધારે થશે એમ લાગે છે. પ્ર. જેન ઉમાસ્વાતિને કુંદકુંદના વંશમાં થયેલ માને છે પરંતુ બને કયારે થયા એ નિર્ણયાત્મક રીતે કહી શકતા નથી. બન્નેએ લખેલ ગ્રાના સંબંધમાં મતભેદ નથી. કુંદકુંદ મૂલ સંઘના અગ્રણી હતા. ઉમાસ્વાતિ ઉચ્ચ નાગર શાખાના હશે. કુંદકુંદ દક્ષિણ વિહારી હતા. ઉમાસ્વાતિ બિહારમાં ચંક્રમણ કરતા હતા. આ રીતે ઉમાસ્વાતિ કોઈપણ હિસાબે કુંદકુંદના વંશજ નેતા. પદાવલીઓ ઉપરથી પ્રો. જેને ઘણી નેધ કરી છે પરંતુ નામ મળે છે તે સમય મળતો આવતો નથી. સમયને મેળ મળે છે ત્યારે નામે જૂદા પડે છે. આ સંબંધમાં મુનિ કલ્યાણ વિજયે અનેક ત્રુટિઓ બનાવી છે.
દિગંબરો બારેય અંગે લેપ માને છે. જે કાંઈ બચ્યું તે તેમના આદરપાત્ર “ખંડાગમ”, “કસાયે પાહુડ", અને “મહાબંધ”
૧. “વીર સંવત અને કાલ ગણના.”
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
વગેરે પુસ્તકમાં સમાવિષ્ટ છે એમ તેઓ માને છે. આ પુસ્તકે તેમને માટે આગમના સમકક્ષ છે. ઈ. સ. ના નવમા સૈકામાં વીરસેન નામના આચાર્યો “ષખંડાગમ” અને “કસાય પાહુડ” ઉપર “ધવલા” અને “જ્ય ધવલા” નામની ટીકાઓ લખી છે, “ખંડગમ” પુષ્પદંત અને ભુતબલિ નામના આચાર્યોએ રચ્યું છે અને “કસાય પાહુડ” આગમ ગુણધર આચાર્યે લખ્યું છે. યતિવૃષભ નામક આચાર્યો
કસાય પાહુડ” ઉપર, આચાર્ય વીરસેને “જયધવલા” ટીકા લખી તે પહેલાં, ચૂર્ણ લખી હતી. “કસાય પાહુડ”ના પૂર્ણ અભ્યાસી આર્ય મંગુ અને નાગ હસ્તી આચાર્યના પગ પાસે આશ્રય કરી એ ચૂર્ણ એમણે લખી હતી.
વીરસેનાચાર્યના કથનાનુસાર આચાર્ય ગુણધરકૃત “કસાય પાહુડ” ને રચના સમય વીરનિર્વાણ પછી છસે અને ત્યાસીને છે. પરંતુ નંદીસંઘની પ્રાકૃત પટ્ટાવલી તથા વેતાંબર વંશાવલીની આચાર્ય અનુક્રમણિકા તપાસતાં એમાં ઘણી અસ્પષ્ટતા માલુમ પડે છે. ઈ. સ. ની બીજી કે ત્રીજી શતાબિદમાં “કસાય પાહુડ” લખાયું હોય. યતિવૃષભ છઠ્ઠા સૈકામાં વિદ્યમાન હતા એમ પ્રાયઃ લાગે છે. “જયશવલા” વૃત્તિના અંતિમ શ્લેક પ્રમાણે એની રચના આઠસો અને ચેરાણમાં નિશ્ચિત છે. અર્થાત તે વખતે શક સંવત સાતસો અને ઓગણસાઠ ચાલતે હતે.
કસાયપાહા” ઉપરની પિતાની “જ્યધવલા” ટોકાને તૃતીય ભાગ લખી રહ્યા હતા એ દરમ્યાન જ વીરસેન આચાર્ય દેહત્યાગ કરે છે. અને બે ભાગ જેટલી તે અવશિષ્ટ ટીકા તેમના જિનસેન નામના શિષ્ય પૂર્ણ કરે છે. આ જિનસેન ઘણું સમર્થ વિદ્વાન હતા. તે વખતને રાષ્ટ્રકૂટ વંશીય અમોઘવ રાજા પણ તેમને શિષ્ય હતા.
કહેવાને આશય અહિંયા એ પ્રસ્તુત છે કે આગમિક ત્રણ પુસ્તકો અને તેના ટીકાકારને સમય ઉપર્યુકત નેંધ ઉપરથી સ્પષ્ટ રીતે અવગત થાય છે જ્યારે કુંદકુંદાચાર્યની કઈ તારીખ હજુ સુધી સમ્યક્ નિર્ણત થતી નથી. ગમે તે સમય ગષકે એમને સ્થિર કરે
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે પણ એ અંતિમ નિર્ણય તરીકે સ્વીકારવાની ભૂમિકાએ પહેચી શકતો નથી. આ આગમિક “ખંડાગમ”ને સમય વિક્રમીય તૃતીય શતાબ્દિને નિશ્ચિત છે. તે પછી કુંદકુંદાચાર્યને વિ. સ. ઓગણપચાસને સમય સ્વીકાર્ય કેવી રીતે થઈ શકે છે. હીરાલાલ જેને અને અન્ય વિવેચકેનું એમ માનવું અને કહેવું છે કે “ખંડાગમ” ઉપર આચાર્ય કુંદકુંદે જરૂર કાંઈક લખ્યું હતું પરંતુ તે પ્રાપ્ય નથી. અને એમણે કાંઈ ન લખ્યું હોય એ શું શક્ય છે? અર્થાત આચાર્ય કુંદકુંદ વિ. સં. ઓગણપચાસ પછી અને તેમાંય પણ ઘણું મેડા. થયા હોય એજ ઘડ વધારે બંધબેસતી લાગે છે. મુનિ કલ્યાણ વિજય. એમને જીવનકાળ વિક્રમીય પાંચમી કે છઠ્ઠી શતાબ્દિને માને છે. અન્ય વિદ્વાને પણ લગભગ આવાજ અભિપ્રાયના છે. ગમે તેમ હો. પણ એમને સમય હજુ પણ વિચારાધીન છે. “કસાય પાહુડ”ની. પ્રરતાવનામાં નિમ્નકત કાષ્ઠક આપેલ છે – ૧ કુંદકુંદાચાર્ય
૫૧૫–૫૧૯ ૨ અહિબત્યાચાર્ય ૫૨૦-૫૬૫ ૩ માઘનંદાચાર્ય ૫૬૬-૫૯૩ ૪ ધરસેનાચાર્ય
૫૯૪-૬૧૪ ૫ પુષ્પદંતાચાર્ય ૬૧૫-૬૩૩ ૬ ભૂતબલ્યાચાર્ય ૬૩૪-૬૬૩ ૭ લેહાચાર્ય
૬૬૪-૬૮૭ પરંતુ આ વર્ષે વીર નિર્વાણના છે કે વિક્રમ સંવતના કે શક સંવતના તે વિષે અનેક તર્ક, વિતર્કો તે સ્થળે કરવામાં આવ્યા છે.
આ બધા વિવેચન ઉપરથી વાંચકોને એ સ્પષ્ટ થયું હશે કે ભદ્રબાહુ, સિદ્ધસેન દિવાકર, યાકિની મહત્તા સૂનુ હરિભ, વાચક ઉમારવાતિ અને કુંદકુંદના સમય વિષે ઓછેવત્તે અંશે અનિશ્ચિતતાનું વાતાવરણ પ્રવર્તે છે. ૧. “વીર સંવત અને કાલગણના.” ૨. પૃષ્ઠ. ૬૦.
તે
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમું પ્રકરણ - “ષખંડાગમ” માં સી મુકિત અને કેવલીભુકિત.
દિગંબરે કહે છે કે અગિયાર અંગે લુપ્ત થઈ ગયા છે, તો એમને સૌને એ પ્રશ્ન પુછવાનું મન થઈ આવે છે કે એ અંગે તેમણે સાચવી કેમ ન રાખ્યા ૧ શ્રુત ભક્તિ, બુદ્ધિ, અને અપ્રમાદમાં તેઓ વેતાંબર કરતાં કઈ રીતે ઉતરે તેવા તો નથી જ. પૂર્વને જે. એક ભાગ છે તે “ષખંડાગમ”ને તેઓ સાચવી રાખી શકયા; તો પછી અગિયાર અંગને કેમ ન સાચવી રાખી શક્યા ? Aવેતાંબર– સંમત અગિયાર અંગે માં સ્થળે સ્થળે સ્ત્રીઓ મેક્ષે સ્ત્રીને ભવેજ જઈ શકે છે તથા કેવલજ્ઞાનીઓ આહાર કરે છે એમ જણાવ્યું છે. એથી જ એ અંગે દિગંબરોને માન્ય થઈ શકતા નથી. વળી એ અંગમાં વસ્ત્રને સ્વીકાર છે પરંતુ વિરોધ નથી. આ કારણોને લઈ દિગંબરે એ અગિયાર અંગેને સ્વીકારતા નથી.
તેમને આ વિરોધ કૃત્રિમ અને અર્વાચીન છે. સમાજમાં એ વિધે તડ ઉત્પન્ન કર્યો છે. શ્વેતાંબરોના સિદ્ધતિ બનાવટી છે એ જે આક્ષેપ દિગંબરો તરફથી કરવામાં આવ્યા છે તે “પખંડાગમ” ના પ્રકાશનથી નિરાધાર સિદ્ધ થાય છે. અચેલકત્વ, શ્રી મુક્તિનિષેધ, અને કેવલી અભુકિત સંબંધેને રદીયે દિગંબરોનાજ સિતત દ્વારા અમે નીચે પ્રમાણે આપીએ છીએ.
“પખંડાગમ” ના સંપાદક છે. હીરાલાલ જેને અમુક બાબતે જ્યારે પ્રકાશમાં મુકી ત્યારે અમુક દિગંબરીય વિદ્વાન વગ” એમની સામે તૂટી પડે હતે. તે વિદ્વાનોએ એવી દલીલ કરી કે વસ્ત્ર પરિધાન, સ્ત્રી મુક્તિ, અને કેવલી ભક્તિના સિદ્ધતિને
સ્વીકાર કરવાં જતાં દિગંબર વેતાંબર વચ્ચેના અભેદને પણ સાથે સાથે સ્વીકાર થઈ જશે. આ ઉપરથી એ તો સ્પષ્ટ થઈ જાય છે કે
૧ “જેનસિદ્ધાંત", પ્રથમ અંશ.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
બન્ને વચ્ચેના ભેદને દિગંબરેએ ઉપયું કત મેરી, મોટી ત્રણ માન્યતા દ્વારા જન્માવે છે અને અત્યારે પણ એ રીતે જ તેઓ તેને પિવી રહ્યા છે. પ્રે. હીરાલાલ જેનો હેતુ બને ફિરકા વચ્ચેનું અંતર કઈક અંશે એ રીતે ટુંકાવવાને હશે. ઉપર્યુકત “ જૈન સિદ્ધાંત” ના એક અંશમાં મુનિ કંથસાગરજીને પણ મેળ વગરને એક લેખ હતો. - “ષટખંડાગમ” માં જીવ સ્થાનકને આશ્રી અનેક કારે ચર્ચા છે, જેવા કે ગતિ, ઈદ્રિય, લેસ્યા, વેદ, વેગ, કષાય, દર્શન, દષ્ટિ, પર્યાપ્તિ અને આહાર વગેરે વગેરે. પ્રસ્તુત વિષય સંબંધ વેદ અને આહાર સાથે છે તેથી અહિં તેની વિચારણા કરીએ છીએ.
“ષટખંડાગમ” ના પહેલા પુસ્તકમાં વસ્તુ સ્પષ્ટ નથી; પરંતુ બીજા, ત્રીજા, અને ચેથા, તથા પાંચમા ભાગમાં કાંઈક વિસ્તાર છે. જે સ્થળેથી આપણે માહીતી એકઠી કરી છે તે સ્થળે પુસ્તક બીજાના પૃ. ૬૮૧, ૬૮૨, ૬૮૩ ઉપર આવેલા છે. સ્ત્રી પાંચમે જીવસ્થાનકે હોય છે, પરંતુ છ છવસ્થાનકે નથી. સરખા- “સ્ત્રીવેદી પ્રમત્તસંયત છવો કે આલાપ કરને પર એક પ્રમત ગુણસ્થાનક એકસંસી પર્યાપ્ત અવસમાસ...દો પર્યાસિયા” વગેરે વગેરે. જુઓ નકશે નં. ૩૦૭. તેમજ “સ્ત્રીવેદી અપ્રમત્ત સંયત છે કે આલાપ કરને પર એક અપ્રમત્ત સંયત ગુણસ્થાનક' વગેરે વગેરે. જુઓ નકશે (કોઈક) નં. ૩૦૮. એજ પ્રમાણે “શ્રીવેદી અપૂર્વ કરણ અનિવૃત્તિ કરણમે જાય છે.” તે માટે જુઓ નં ૩૦૯ અને ૩૨૦ નકશા.
પુસ્તક બીજું–આહાર વિષે ક્ષીણ કરાયી છે આહાર કરે છે પરંતુ દિગંબરે કહે છે કે કેવલ જ્ઞાન થયા પછી તેઓ આહાર કરતા નથી. જુઓ પૃ. ૮૫૦.
આહારક સંયારી કેવલી જીનકે આલાપ કરને પર એક સંયોગી કેવલી ગુણસ્થાનક...વગેરે વગેરે.”
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ પુસ્તક ત્રીજું, પૃષ્ઠ ૪૧૫. “સાસાદન સમ્યગ્દષ્ટિ ગુણસ્થાનસે લેકર સંયતાસંયત ગુણસ્થાનક પ્રત્યેક ગુણસ્થાનમેં સ્ત્રીવેદી જીવ ઓઘ પ્રરૂપણું કે સમાન પલ્યોપમ કે અસાતમેં ભાગ હૈ ” ૧૨૫ (સૂત્ર).
“ પ્રમત્ત સંવત ગુણસ્થાનસે લેકર અનિવૃત્તિ બાદર સંપરાય પ્રવિષ્ટ ઉપશામક ઔર ક્ષેપક ગુણસ્થાનક તક જીવ દ્રવ્ય પ્રમાણુકી અપેક્ષા કિતને હેં ? સંખ્યાત હૈ ''૧૨૬ (સૂત્ર). “પ્રમત સંયત આદિ ગુણસ્થાનક સંબંધ ધરાશિ સંખ્યાતસે ખંડિત કરને પર એક ખંડ પ્રમાણ સ્ત્રીવેદી પ્રમત્તસંયત આદિ ગુણસ્થાનક વતી જીવ હેતે હૈ. સ્ત્રીવેદી ઉપશામક દસ ઔર ક્ષેપક વીસ હૈ.”
આહાર માગણ, પુસ્તક તેજ, પૃ. ૪૮૩–૪૮૪.
“આહાર માગણી કે અનુવાદસે આહારકેમેં મિથ્યાદષ્ટિ ગુણસ્થાનસે લેકર સગી કેવલી ગુણસ્થાનક તક પ્રત્યેક ગુણસ્થાનમેં જીવ ઓઘપ્રરૂપણુંકે સમાન હૈ.”
પુસ્તક ચોથું, પૃષ્ઠ. ૪૩. આ જગ્યાએ હકીકત એ છે કે સ્ત્રીવેદી જીવ તે તે ગુણસ્થાનમાં કેટલે સમય રહે છે તો તેને ખુલાસો કરતાં મિથ્યદષ્ટિ ગુણસ્થાનક (જીવસ્થાનક) માં કાલ કહ્યો છે તે કહેતાં સ્ત્રીવેદી સાતમા, આઠમા વગેરેમાં કેટલે રહે એ પ્રશ્ન કરે છે તે ઉત્તર નીચે આપે છે.
સંયતાસંયત ગુણસ્થાનસે લેકર અનિવૃત્તિકરણ ગુણસ્થાનક સ્ત્રીવેદી કા કાલ એધ કે સમાન હૈ.”
આહાર વિષે, પુરતક તેજ, પૃ. ૪૮૭. “સાસાદન સમ્યગ્દ ષ્ટસે લેકર સગી કેવલિ ગુણસ્થાનક તકે આહારકા કાલ ઓઘ કે સમાન હૈ.”
પુસ્તક પાંચમું, પૃ ૯૯-૧૦૦. સ્ત્રીવેદી છવ સંયમને પ્રાપ્ત કરી ત્યાંથી મોહકર્મના ઉદયે કરી
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખસી જાય છે અને પાછે ત્યાં આવે છે. તે તે જીવને અંતર પડે તે કેટલા કાળનું અંતર પડે એ સંબંધી આ જગ્યાએ હકીકત છે. કાઈ એમ કહે કે સ્ત્રીવેદી જીવ છઠ્ઠા, સાતમા, આઠમા વગેરે અવસ્થાનકે જ નથી તે આ “ષખડાગમ” પુસ્તકકાર કહે છે “જેસે મોહકર્મકી અઢાઈસ પ્રકૃતિ કી સત્તાવાલા કોઈ એક અન્યવેદી જીવ સ્ત્રીવેદી મનુષ્યોમેં ઉત્મન હુઆ ઔર આઠ વર્ષક હેકર સમ્યકુવ ઔર સંયમકે એક સાથ પ્રાપ્ત હુઆ (૧) પશ્ચત અનંતાનુબંધી કષાયકા વિસંજન કર, (૨) દર્શન મોહનીયકા ઉપશમ કર, (૩) અપ્રમત્ત સંયત, (૪) પ્રમત્ત સંયત, (૫) અપ્રમત્ત સંયત, (૬) અપૂવકરણ, (૭) અનિવૃત્તિ કરણ, (૮) સૂક્ષ્મ સંપરાય, (૯) ઔર ઉપશાંત કષાય હેકર પુનઃ પ્રતિનિવૃત્ત હે સૂક્ષ્મ પરાય, અનિવૃત્તિ કરણ ઔર અપૂર્વકરણ તે નીચે ગિરકર અંતરકે પ્રાપ્ત હુઆ ઔર સ્ત્રીવેદકી સ્થિતિ પ્રમાણુ પરિભ્રમણ કર અંતમેં સંયમકે પ્રાપ્ત હે તકૃત્ય વેદક હેકર અપૂર્વકરણ ઉપશામક હુઆ. ઈસ પ્રકાર અંતર લબ્ધ હુવા.” “સ્ત્રીવેદી અપૂર્વકરણ ઔર અનિવૃત્તિકરણ ઈન દોને સપકેકા અંતર ક્તિને કાલ હતા હૈ? નાના છોંકી અપેક્ષા જઘન્યસે એક સમય અંતર હૈ (૧૦૦). સ્ત્રીવેદી અપૂર્વકરણ ઔર અનિવૃત્તિ કરણ ક્ષપકા ઉકૃષ્ટ અંતર વર્ષ પૃથકૃત્વ હે (૧૯૧).
પુસ્તક પાંચમુ, પૃ. ૩૪૬-૩૪છે. આહાર બાબતમાં જેમ ઉપરના પુસ્તકમાં હકીકત છે તેમ આ પુસ્તકમાં આહાર કરવા વિષે કહે છે. “આહાર માર્ગણા કે અનુવાદસે આહારકે મેં અપૂર્વકરણ આદિ તીન ગુણ સ્થાને મેં ઉપશામક જીવ પ્રવેશકી અપેક્ષા તુલ્ય ઔર અ૫ હૈ”. (પૃ. ૩૫૮). “આહારકેમેિં ઉપશાંત કષાય વીતરાગ છદ્મસ્થ જીવ પૂર્વેત પ્રમાણ હૈ.” (પૃ. ૩૫૯). “ઉપશાંત કષાય વીતરાગ ઠાસે ક્ષપક જીવ સંખ્યાત ગુણિત હૈ.” (પૃ. ૩૬૦). “કોંકિ ઉનકા પ્રમાણુ એક સો આઠ હૈ.” આહારમેં
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
સયોગી કેવલી જિન પ્રવેશકી અપેક્ષા પૂર્વોકત પ્રમાણુ હી હૈ. (૫, ૩૬૨. સોગી કેવલી જિન સંયમ કાલકી અપેક્ષા સંખ્યાત ગુણિત હૈ”.
સ્ત્રીવેદના છવસ્થાનક વિષે અને કેવલિ આહાર કરે છે એ વિષેના પુરતકના પ્રમાણો આપણે જોઈ ગયા. છઠ્ઠા છવસ્થાનકે સ્ત્રી ઉપજતી નથી એમ દિગંબરને એક પક્ષ કહે છે જ્યારે ખાસ પ્રાચીન અને સૈદ્ધાંતિક ગણતું એવું દિગંબરનું “ષટ્રખંડાગમ” નામક પુસ્તક અને બાબતો ૫ વાર કરે છે. આ ઉપરથી આપણે શું સમજવું ? કેવલી ભગવાન આહાર કરે છે એમ કહેતાંબર કહે છે; કેવલી ભગવાને અંતરાય કર્મ તોડી નાખ્યું હોઈ સુધારો પરિસહ સહન કરવાને હેતો નથી તેથી તેઓને આહારની જરૂર નથી. છે. હીરાલાલ જેને તે દિગંબર જગતને સ્પષ્ટ સંભળાવી દીધું છે કે તેરમે જીવસ્થાનકે રહેલા કેવલીઓ આહાર કરે છે. હા; ચૌદમે છવસ્થાનકે રહેલા અમે ગી કેવલીઓ આહાર કરતા નથી. પુસ્તક એકદમ જેને લભ્ય ન હોય તેઓ માટે દરેક પુસ્તકના પુરાવા આગળ આપી દીધા છે. સુજ્ઞ લકે એ પુસ્તકના બતાવેલા પૃષ્ઠ ઉપર મૂલ અને અર્થ જોઈ જશે તો તેમને ખુલાસે મળી રહેશે. પરંતુ જેઓ અભિનિવેશથી યુકત હશે તેઓ એમાંથી પિતાના અભિપ્રાયને સમર્થક અર્થ તારવી વાડાબંધી ઉભી કરશે. દ્રવ્ય અને ભાવની નૂતનદષ્ટિથી સ્ત્રીવેદ વિષયક વિધાન તેઓ કરે છે તથા કેવલી આહારની જાતિની નવીન કલ્પનાથી કેવલી ભુક્તિ સંબંધે તેઓ કથન કરે છે. તેમને આ પ્રપંચ ઉપર્યુક્ત પુસ્તકમાં તેમણે જ્યાં ઉત્તરો આપવા કોશિષ કરી છે ત્યાં દષ્ટિગોચર થાય છે. પરંતુ ખંડાગમ”માં એવું કાંઈ જોવામાં આવતું નથી.
આથી એક વસ્તુ ફલિત થાય છે કે જે યુક્તિ, પ્રયુક્તિઓનું અવલંબન તેમણે એટલે કે દિગંબરાએ લીધું છે તે “ષટ્રખંડાગમ” પછીનું છે. સ્ત્રી ઉપરના જીવસ્થાનકે જતી નથી તે અને કેવલીભુક્તિને નિષેધ, અન્યથા પુષ્પદંત અને ભૂતબલિએ “ષટ્રખંડાગમમાં સ્વીકાર્યો
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
હેત. “ભગવતી આરાધના” કે “મૂલારાધનામાં શિવાયે વસ્ત્રનો નિષેધ નિર્દિષ્ટ કર્યો છે બરાબર તેમજ પુષ્પદ અને ભૂતબલિએ “પખંડગમ”માં સ્ત્રી ઉપરને જીવસ્થાનકે જતી નથી તેને તથા કેવલીભુક્તિને નિષેધ નિર્દિષ્ટ કર્યો જ હતો પરંતુ સ્ત્રી મ ટે ઉપરના જીવરથાનકે જતાં, ઉપશમ અને પક-બને માર્ગો–બતાવ્યા છે. સ્ત્રી વેદ નીચે ઉતરે છે એ વાત કરી છે અને સ્ત્રી વેદ ક્ષેપક ભાવમાં જાય છે તે વાત પણ કરી છે.
હકીકત આમ હોવા છતાં દિગ્યાસીઓ આટલે બધે વિરોધ શા કારણે બતાવી રહ્યા છે તે સમજમાં ઉતરતું નથી. મનુષ્ય જીવનમાં અસૂયા અને વેરવૃત્તિ સ્વાભાવિક રીતે જ જડાયેલા છે એનું આ પ્રતીક નહિ તે બીજું શું ? મનુષ્યની અભિનિવેશયુક્ત પ્રકૃતિનું આ દષ્ટાંત છે. સાચી વાત હોય પરંતુ એને મેળ પોતાની અભિરુચિ સાથે ન થતું હોય તે તે સાચી વાતને પણ મનુષ્ય ફગાવી દે છે; તેમજ દેષયુક્ત બાબત હોય પરંતુ પિતાને રુચિકર હોય તો મનુષ્ય એને અપનાવી લે છે. મનુષ્યસ્વભાવની આ વિલક્ષણતા છે અને એને જ પૂરાવો આપણને અહિં મળી રહે છે.
સ્ત્રી, પુરુષ, અને નપુંસક–એ ત્રણેય વેદ નવ વસ્થાનક સુધી હોય છે. પછી વેદ ગમે તે હોય છતાં ક્ષય કે ઉપશમ થાય છે. ઉપશમાં થાય તે જીવ પતિત થાય છે અને ક્ષય થાય તે જીવ ઉપરને સ્થાનકે જાય છે-જીવ પછી ગમે તે વેદમાં હેય-અને આખરે એને મેલ થાય છે. વ્યવહાર તથા કલ્યાણ પૂરતો પુરુષ જેટલો જ સમાન અધિકાર સ્ત્રીને પણ છે. આધ્યાત્મિક વિકાસમાં પછી સ્ત્રીત્વ આડે આવી શકતું નથી. - પુરુષત્વ રૂપે જે શક્તિ કે તત્ત્વ પુરુષમાં પ્રકટીભૂત થઈ રહ્યું છે તેજ સ્ત્રીત્વ રૂપે સ્ત્રીમાં પણ વિલસતું હોય છે. તરતમ ભાવે એ તત્ત્વમાં વૃદ્ધિ, હસ ભલે દેખાય. બીજી વાત પણ સંભવિત છે કે
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેટલા ટકા પુરુષોના મેક્ષમાં જાય તેટલા ટકા સ્ત્રીના ન જાય પરંતુ એથી સમાન તને સ્ત્રીમાં આવિર્ભાવ જ નથી એમ કદાપી ન કહી. શકાય. શ્રી. ધરસેન, પુષ્પદંત અને ભૂતબલિએ સ્ત્રીની પુરુષ કરતાં નિકૃષ્ટતા છે એ વિષે મૌન સેવ્યું છે પરંતુ ઉતરકાલીન કુંદકુંદાચાર્યથી સ્ત્રીની નિકૃષ્ટતા વિષેના ઉદ્દગાનું સ્પષ્ટ દર્શન આપણને થાય છે. આચાર્ય કુંદકુંદ સ્ત્રાને કેટલી ઉતારી પાડે છે તે સંબંધે વાંચે તેમની અલિખિત ગાથા –
लिंगनि य इत्थीणं, थणंतरे णाहिकाखदेसंमि ।
મરિયો સુમો વાગો, તાસ જદ હો [] vasઝા |
અર્થ – સ્ત્રીની નિમાં, સ્તનના અંતરમાં, નાભિમાં અને કાંખમાં સૂક્ષ્મ જી રહેલા છે. એને પ્રબંન્યા કેવી રીતે હે ઈ શકે ? એટલે કુંદકુંદાચાર્ય કહે છે કે તેને દીક્ષા ન હોય.
સ્ત્રી જાતિના દેષ કુંદકુંદાચાર્યને જોવામાં આવ્યા હોય અને એ હેતુથી એમણે સ્ત્રીને અયોગ્ય ઠરાવી હોય કે ગમે તેમ છે. વૈદિક બ્રાહ્મણે પણ “સ્વીરા નાપીથીયાતા કહી સ્ત્રીને તથા બ્રાહ્મણને ભણવાનો અધિકાર આપતા નથી. પરંતુ પખંડાગમ”માં સ્ત્રી તરફની આ. ધૃણાના વિચારોનું અંશતઃ પણ નિદર્શન મળતું નથી.
સ્ત્રી છઠ્ઠા જીવસ્થાનકને લાયક નથી તો પછી સંયતાસંયત રસ્થાનક અને ચોથા સમ્યગ્દર્શનને યોગ્ય તે કેવી રીતે થઈ શકે છે એવી શંકા વાંચકે ઉઠાવે છે. સૂક્ષ્મકાય છે તેના શરીરમાં નિરંતર ભર્યા પડ્યા હોય તે તે શ્રાવિકા વ્રતનું પણ પાલન ન કરી શકે. છઠ્ઠા જીવસ્થાનકે જવામાં જે અગ્યતા સ્ત્રીના માર્ગમાં અંતરાય ઉભો કરે છે તેજ અયોગ્યતા તેને પાંચમા ગુણસ્થાનકે જતાં પણ રોકશે તેના હાથની ગોચરી પણ કેમ લઈ શકાય ? સ્ત્રી અશુદ્ધિને, અશુચિને આગાર છે. - ૧. “પાહુડ", સુત્ર પાહુડ.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
દિવાસે કહે છે કે બ્રહ્મચર્યરક્ષણ માટે ગુહ્ય ભાગ ઢાંકવા સ્ત્રીને વસ્ત્રની અપેક્ષા રહે છે. તો અહિં એ કહેવાનું પ્રાપ્ત થાય છે કે એ જ કારણ માટે પુરુષ વસ્ત્રની અપેક્ષા નથી શું ? કારણ કે સ્ત્રીને ગુહ્ય ભાગ કે રસ્તનાદિ પુરુષો માટે મેહનું કારણ જે રીતે બને છે તે રીતે જ પુરુષનું લિંગ પણ સ્ત્રીઓ માટે મોહાંધતાનું કારણ બની શકે છે. ઉલટું, સ્ત્રીમાં તે, શાસ્ત્રકારોના કથનાનુસાર, અષ્ટગુણ અધિક કામ હોય છે. એક બીજાના ગુપ્તાંગદર્શનથી એક બીજા મેહાભિભૂત બને છે. એ ક્રમ રવાભાવિક છે. સ્ત્રી જ બને છે અને પુરુષ નથી બનતો અથવા પુરુષ બને છે અને સ્ત્રી નથી બનતી એ બધાં એકાંતે છે.
સ્ત્રીથી નગ્ન ન રહેવાય; પુરુષથી નગ્ન રહી શકાય અર્થાત્ સ્ત્રી મેક્ષ ન મેળવી શકે અને પુરુષ મેળવી શકે અને પુરુષ મેળવી શકે એ મતને પ્રચાર પુરુષે જ શરૂ કર્યો છે. એમાં કાંઈ તથ્ય નથી. પુરુષનું એ વલણ કેવળ અન્યાયયુકત છે, બન્નેમાં મોહ છે અને મોહનીય કર્મજ બન્ને એક બીજા તરફ આકર્ષે છે. સ્ત્રીનું નૈસગિક આકર્ષણ પુરુષને રહે છે અને પુરુષનું નૈસર્ગિક આકર્ષણ સ્ત્રીને રહે છે. એથી ગુપ્તાંગ ઢાંકવા માટે સ્ત્રીને વસ્ત્રની જરૂર છે અને વસ્ત્ર પહેરે તે મેક્ષે ન જઈ શકે એ કેવી વાહીયાત વાત છે ?
વેતાંબરે, અંગોપાંગ સૂત્રને આધારે, સ્ત્રી મેક્ષ સ્વીકારે છે અને એવા કેટલાય વર્ણને ધર્મકથાઓમાં આવે છે કે જેમાં સ્ત્રીએ દીક્ષિત થઈ મેક્ષ સાથે હોય. આટલા ખાતર દિગંબરએ જિનાગમને લેપ મા. પરંતુ કુંદકુંદાચાર્યના અનુયાયીઓએ માનવું જોઈએ કે ખુદ તેમનું પ્રાચીન પુસ્તક “ખંડાગમ” પણ સ્ત્રી મુક્તિ નિષેધમાં માનતું નથી તેનું શું? આ વિચારસરણી ઉત્તરકાલીન આચાર્યો અર્થાત કુંદકુંદાચાર્ય પ્રભૂતિએ ઉપજાવી કાઢેલી દેખાય છે. વીતરાગ ભાષિત ધર્મથી વિરૂદ્ધ જઈ, સ્ત્રીને મોક્ષ માટે અધિકારિણી
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધ કરવામાં, આ દિગ્યાસોએ સમાજનું મહાન અલ્યાણ કર્યું છે.
શ્વેતાંબર સૂત્રોમાં વસ્ત્રને વિધિ કે રાગ દેખાતું નથી. “આચારાંગ સૂત્ર” જે અંગસૂત્રમાંનું પ્રથમ છે તેમાં ન્યૂનમાં ન્યૂન અને જીર્ણ વસ્ત્ર ધારણ કરવાનું કહ્યું છે. જે ચાલી શકે તેમ હોય તે તથા લજજા પરિષહ સહન થઈ શકે તે તે જીર્ણ વસ્ત્ર પણ છોડી દેવાનું કહ્યું છે પરંતુ વસ્ત્ર રાખવાનું કે નહિ રાખવાનું કહ્યું નથી. “ભગવતી” વગેરે અંગસૂત્રોમાં કહ્યું છે કે સાધુઓ જ્યારે તપશ્ચર્યા કરતા હતા ત્યારે રાત્રિએ અચેલક થતા હતા અને બની શકે ત્યાં સુધી વસ્ત્રનો ત્યાગ કરતા હતા ? અર્થ એ છે કે સચેલક દળની દષ્ટિએ વસ્ત્ર રાખવા કે ન રાખવાને આગ્રહ નથી અર્થાત બને બાજુઓ છે, ત્યારે અચેલક (દિગંબર) લેકે વસ્ત્રને નિરોધ કરવામાં અને તે તરફની દલીલ કરવામાં કાંઈ પણ કચાશ રાખતા નથી. સ્ત્રીના ગુપ્તાંગને વસ્ત્રથી આચ્છાદિત કરવાની આવશ્યકતા છે એવી મૂળમાંજ ખોટી દલીલને આશરે લઈ વસ્ત્ર પહેરે તેને મોક્ષ ન મળે એવું પ્રતિપાદન કરવા જતાં પ્રથમની એક ભૂલમાંથી બીજી ભૂલ કરે છે અને છેવટ બને ભૂલેને ભોગ બને છે.
કેવલી ભકિતના સંબંધમાં કહેવાનું કે સુધાનું દુઃખ સહન કરવું એ વેદનીયકર્મને વિષય છે અને જ્યાં સુધી શરીર છે ત્યાં સુધી કેવલીએને આહાર વિના ચાલી શકે નહિ. ભગવાન મહાવીરને માટે રેવતી નામની ગૃહસ્થિનીને ત્યાંથી સિંહ નામના અણગાર ભજન લાવ્યા છે. એ આગમોકત કથન છે પરંતુ દિગંબરો તો આમને મારતાજ નથી તેનું શું? શું આ અને આવા કારણોને લઈને દિગંબરેએ આગમ લેપ ગયાની વાત કલ્પી કાઢી તે નહિ હેય ને ?
૧. “આચારાંગ". ૨. “ભગવતી. ૩. “ભગવતી”, શતક પંદરમું,
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
છ પ્રકરણ
“સમયસાર” વિષે કાંઈક. ૫. નાથુરામ પ્રેમીના લિખિત મંતવ્યાનુસાર આચાર્ય કુંદકુંદ - સામાન્ય અભિપ્રાય પ્રસરી રહ્યો છે તેટલા મશહૂર ને'તા. તેમને
સમયસાર” નામનો ગ્રંથ પણ આગળના વખતમાં એટલે બધા પ્રસિદ્ધ નો'તે એટલે તે અત્યારે થઈ રહ્યો છે. આચાર્યનું જીવન તત્સમયે કેવું હતું એ જણવાના કશા સાધને અપણી પાસે નથી. પરંતુ ગ્રંથ જેમાં અત્યારે એ વિદિત થાય છે કે એમણે આગમસ્થ વિચારોનું હાર્દ પલટાવી નાખ્યું છે અને ન ઉપર વધારે ભાર મુકી કઈ અલગ રસ્તાનું જ અવલંબન કર્યું છે. આગમાનુસાર પટું દ્રવ્યો પૈકીનું જીવ દ્રય કર્તા અને ભક્તા એમ બને છે. અન્ય દ્રવ્યો. અકર્તા અને અભક્તા છે. “સમયસાર” માં આચાર્ય કહે છે કે કર્મને કર્તા કર્મ છે અને જીવ જીવને એટલે કે જીવ સ્વભાવને કર્તા છે. અર્થાત મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય, અને અજ્ઞાનાદિથી કર્મબંધ થાય છે પરંતુ જીવથી નહિ કારણ જીવ તે પિતાના સ્વભાવનું મંથન અને મનન કરે છે. એમના આ અભિપ્રાયની ગંજક ગાથા નીચે પ્રમાણે છે –
ण वि परिणमदि ण गिङ्गदि उप्पज्जदि ण परदव्वजाए । णाणी जाणतो वि हु पुग्गलकम्मफलमणतं ॥
(૮) અર્થ –નાની અનંત પુદગલ કર્મના ફલને જાણો છો પદ્રવ્ય પર્યાયમાં પરિણમતું નથી તેમ તેને ગ્રહણ કરતું નથી અને તેમાં ઉપજતો નથી. અર્થાત તે કર્મ કર્તાભાવ તેને (જીવન) - નથી. ભાવાર્થ એ છે કે જીવ દ્રવ્ય અંતર્થાપક છતાં એટલે કે ગ્રહણ, વ્યાપ્તિ, અને પરિણમન કરવા છતાં બહાર ભાવે તે રહે છે. તેમાં તે પરિણમત નથી.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
વિવરણ–આ જીવ જે કર્મને કર્તા નથી તે અષ્ટ કર્મનું યૂય કર્યું કેણે? જીવ અકર્તા છે તે વેદના કેને થાય છે? સુખ, દુઃખની અનુભૂતિ છવ કરતા નથી તો પછી હર્ષ અને બાનિ એ વ્યકત શું કામ કરે છે? એ કમને જીવ વિના અન્ય કોણ કરી શકે?
“સમયસાર” કહે છે કે જીવને જે જ્ઞાન થાય કે તેને કઈ લેવા, દેવા કર્મ સાથે નથી તે પછી તેને કર્મને બંધ જ ન પડે. વાંચે –
जइया इमेण जीवेण अपणो आसवाण तहेव। જાવં દોઢ વરસે તરું તુ તરૂચ ન વંઘો
(૧) અર્થ-જ્યારે જીવને પિતાના અને આના સ્વભાવની વિશેષપણે જાણ થાય છે ત્યારે તેને બંધ થતું નથી. અર્થાત્ આત્મા અને કર્મબંધ થનાર જે આવે છે તેની વિશેષે કરી સમજણું થાય છે ત્યારે અનાદિ કાલની થયેલી અજ્ઞાન પ્રવૃત્તિ (હું કરું છું એવી કર્તકર્મપ્રવૃત્તિ) સ્વયં અદશ્ય થાય છે.'
વિવરણ:–શાસ્ત્રકારે કહે છે કે જીવ ચોથે જીવસ્થાનકે આવે છે ત્યારે તેને જીવ અને કર્મ, બંધ અને મોક્ષ એમ નવ પદાર્થોનું યથાતથ્ય ભાન થાય છે. પરંતુ તે જગ્યાએ કર્મબંધને અભાવ હોય છે એમ જરાય સમજાતું નથી. જે ચોથે જીવસ્થાનકે એવી દશા પ્રવર્તતી હેય તે પાંચમા અને છટ્ટા છવસ્થાનકે ગયેલા જીવ ભટકે છે અને તેનું ચારિત્ર્ય અશુદ્ધ છે અથવા વ્યવહાર નયનું છે એ અર્થ જ કયાં રહ્યો ? સમજણ એટલે કે ભેદ જ્ઞાન જીવને ચોથે જીવસ્થાનકે આવે છે. આવું સ્પષ્ટ અને ઉજજવલ ભેદ જ્ઞાન અથવા સમ્યક્ત્વ શ્રેણિક રાજા અને કૃષ્ણ વાસુદેવને નો'તું આવ્યું શું? શું તેમને નરકમાં જવાનું અટકી પડયું હતું? આગમકાર કરતાં પોતે પિતાનું તત્ત્વજ્ઞાન કોઈ જૂદીજ ઢબે પ્રસારી રહ્યા હોય એમ લાગે છે. એક તરફ એમ કહે છે કે
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભેદ જ્ઞાન થા પછી કર્તા-કર્મની બુદ્ધિ રહેતી નથી; જયારે બીજી તરફ એમ કહે છે કે અશુદ્ધ (વ્યવહાર) નાય છે ત્યાં સુધી જીવને સંસાર ઘટતું નથી. તાત્પર્ય એ છે કે વાચકોએ કુંદકુંદાચાર્યના કયા કથન ઉપર વિશ્વાસ રાખે અને કયા કથનને ત્યાગ કરે ?
કુંદકુંદાચાર્ય આગળ એમ કહે છે કે જીવ, જીવનમાં પરિણમન ભાવમાં અને પુદ્ગલ પુદ્ગલના પરિણમન ભાવમાં વર્તે છે. બન્ને પરસ્પર નિમિત્ત-નૈમિત્તિક ભાવમાં છે પરંતુ કર્તા-કર્મ ભાવમાં વતે છે તેમ નથી. અર્થાત જીવ કર્તા છે અને પુદ્ગલ કર્યું છે એમ કેઈ . વસ્તુ નથી. જુઓ –
जीबपरिणामहेहूँ कम्मत्तं पुग्गला परिणमंति । પુમ્મિળિમિત્ત તવ બીવો વિ રામ . (૮૦) ण वि कुव्वई कम्मगुणे जीवो कम्मं तहेव जीवगुणे । अण्णोणनिमित्तेण दु परिणाम जाण दोण्हं पि॥ (८१) एएण कारणेण दु कक्ता आदा सएण भावेण । पुग्गलकम्मकयाणं ण हु कत्ता सव्वभावाणं ॥ (८२)
અર્થ:–જીવના પરિણામ હેતુ જે કર્મ તે રૂપે પુદ્ગલે પરિણમે છે. તે પ્રકારે જીવ પોતે પણ પુદ્ગલ રૂપ જે કર્મ તેનું કારણું એટલે નિમિત તે રૂપે પરિણમે છે (૮૦). જીવ કરતો નથી કર્મના ગુણોને તેમ કર્મ કરતા નથી જીવના ગુણેને. માત્ર અને પરસ્પર એક બીજાના નિમિત્તો છે. (૮૧). એ કારણથી આત્મા, ખરેખર, પોતાના ભાવને કર્તા છે, પણ પુગલરૂપ જે કર્મ તેને અને સર્વભાવને કર્તા આત્મા નથી. (૮૨) - વિવરણ –હકીકત એ છે કે કુંદકુંદાચાર્યના અભિપ્રાય છવ કર્મને કર્તા નથી; પણ પિતાના ભાવને કર્તા છે ત્યારે આ જે અષ્ટ કર્મ યુથ જીવ ઉપર લદાયેલું પડયું છે તે કેણે કર્યું ? કારણ કે એ અષ્ટકર્મ પ્રકૃતિ તે જડ છે તે જીવ સાથે કેવી રીતે મળી ? કર્મ તે અચેતન કે કહે જડ છે તે છવ ઉપર શા માટે આક્રમણદિ કરે છે જવ
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
જે કમને કર્તા નથી જ તે આ વિશ્વ જે નારક, પશુ માનવું, અને દેવરૂપે પ્રવર્તી રહ્યું છે તે શા આધારે આમ ચાલે છે એમ શું વાચકે પ્રશ્ન નહિ કરે ?
હકીકત એ છે કે કુંદકુંદાચાર્ય પોતાની ઇચ્છાનુસાર સર્વ વસ્તુની વ્યાખ્યા કરે છે. કુંદકુંદાચાર્ય વળી કર્મને કર્તા જીવ નથી એટલું જ નહિ પરંતુ જ્ઞાનીને કામે લાગતા નથી એમ કહેવાને પણ તૈયાર છે. તેઓ આગલ કહે છે કે જ્ઞાનીને દ્રવ્ય આસવને અભાવ હોય છે. વાંચે –
पुढवीपिंडसमाणा पुव्वणिबदा हु पच्चया तस्स । कम्मसरीरेण हु ते बद्धा सव्वे पि णाणिस्स ॥
(૧૩) અર્થ –તે જ્ઞાની જનેને પૂર્વ બધેિલા જે કર્મો છે જે પૃથ્વીના પિંડ સમાન છે તે સર્વ કામણ શરીરથી બંધાયા છે નહિ કે જીવે પોતે બાંધ્યા છે.
વિવરણ-કુંદકુંદાચાર્ય પોતે કે જેમાં જ્ઞાની હવાને દાવો કરી રહ્યા છે તેમને મન જીવે કર્મો બાંધ્યા નથી પરંતુ કાશ્મણ શરીરે બાંધ્યા છે. એટલે તેમના અભિપ્રાયે જ્ઞાની સદા જ્ઞાનભાવમાં જ વર્તે છે એટલે કે નિરાસ્ત્રવ ભાવમાં ને જ્ઞાયક દશામાં વર્તે છે. તેમના હિસાબે રાગ, દ્વેષ, અને મોહ જ્ઞાની જનેને હોતા નથી. એ અભિપ્રાયે આગળ વધીને તેઓ કહે છે – रागो दोसो मोहो य आसवा णस्थि सम्मदिहिस्स । तम्हा आसवमावेण विणा हेदु ण पच्चया होति ॥ (१७७)
અર્થ –રાગ, દ્વેષ, અને મેહરૂપી આ સમ્યગ્દષ્ટિ જીવને હોતા નથી. તેને લઈ આમ્રવના ભાવ વિના કર્મના કારણે હેતુઓ) પણ નથી. કુંદકુંદાચાર્યને અહિં કહેવાને આશય એ છે કે સમ્યગ્દષ્ટિ જીવોને રાગ, દ્વેષ, અને મોહાદિ થતા નથી. જે રાગ, દ્વેષ, અને મેહ થતા ન હોય તો કર્મને આવવાને રસ્તો જ ક્યાં રહ્યો ૨ અર્થાત્ કર્મ આવવાને તેમને રસ્તે નથી.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવરણ –કમ અવસ્થાનકે સમ્યગ્દષ્ટિ દશા પ્રાપ્ત થતી હશે એ જ અહિંયા પ્રશ્ન છે. રાગ, દ્વેષ, અને મોહરૂપ કર્મબંધને સર્વથા અભાવ તે તેરમે જીવસ્થાનકે થાય છે, અને સમ્યગ્દષ્ટિ તે વર્તમાનકાળે ઘણા જીવને હેય છે. શાસ્ત્રકારે કહે છે કે સમ્યગ્દષ્ટિ ચોથા જીવસ્થાનકે શરૂ થાય છે. તે પાંચમે, છ, અને સાતમ છવસ્થાનકે પણ હોય છે. તો ત્યાં રહેલા છને રાગ, દ્વેષ અને મેહ હશે કે નહિ ? રાગ, દ્વેષ, અને મેહ નથી એમ જે માનીએ તો વર્તમાન કાળે જીવોમાં એ વસ્તુ દેખાય છે. આચાર્ય તર્ક કરશે કે આ જેમાં સમ્યગ્દષ્ટિ છે જ ક્યાં? તે પછી આપણે વિચારીએ કે કૃષ્ણને તથા શ્રેણિકાદિને સમ્યગ્દષ્ટિ હતી કે નહિ? તેમને ચોથું જીવસ્થાનક હતું. તેમણે તે જીવસ્થાનકે આવી તીર્થકર નામ ગોત્ર બાંધ્યું હતું. હવે આપણે સમજીએ કે તેમને રાગ, દ્વેષ, અને મોહરૂપી આસ હતાં કે નહિ ? જે નહિ હતા તે તેઓ શા માટે નરકગતિમાં ગયા ?
અર્થ એ છે કે તે જેને સમ્યગ્દષ્ટિ હતી અને રાગ, દ્વેષ, અને મોહરૂપી આ પણ હતા. એટલે કુંદકુંદાચાર્યનું આ કથન શા હેતુને અનુલક્ષી હશે તે સમજમાં ઉતરતું નથી. તેરમા વસ્થાનકે રાગ, દ્વેષ, અને મેહરૂપી આ થતા નથી. તે છે તે આત્માની પૂર્ણ દશાએ પહોચી ગયા છે. તેઓ તે સમ્યગ્દષ્ટિ ઉપરાંત ચારિત્ર્ય મોહને નાશ કરી ઉપરની ભૂમિકામાં રહેતા હોય છે.
. આ સ્થળે કુંદકુંદાચાર્યને અભિપ્રાય એમ જણાવે છે કે સમ્યગ્દષ્ટિ જે જ્ઞાનની દશા છે અને એ જ્ઞાની પુરૂષોને રાગ, દ્વેષ, અને મેહને અભાવ હોય છે. ધારો કે તેમને અભાવ ન હોય તો પણ સમ્યગ્દષ્ટિ જ મુખ્ય વિષય છે એટલે તેમને કર્મને, આસવને અભાવ થાય છે. આ ઉપરથી કોઈ મનુષ્ય એમ શંકા લાવે કે તે પોતે જ્ઞાની છે એમ ધારતા હોય અને તેમના જેવાને એવા રાગ,
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
, અને મેહપી આસ્રવ આવતા નથી. નહિ તે આવી ઘટના કેમ કહે ?
કુંદકુંદાચાર્ય સમ્યગ્દષ્ટિ થવાથી પિતાને જ્ઞાની માને છે એકલું જ નહિ પરંતુ જ્ઞાની જે ભેગો ભેગવે છે તે તેમના કર્મની નિર્જરાનું કારણ છે એમ તે જણાવે છે. તે અંગે જુઓ –
उवभोगमिदियेहिं दव्वाणं चेदणाणमिदरागं । जं कुणदि सम्मदिट्ठी तं सव्वं णिज्जरणिमित्तं ॥ (૧૨)
અર્થ –ચેતન કે અચેતન કાને ઉપભોગ જે ઈદ્રિયેથી સમ્યગ્દષ્ટિ છ કરે છે તે સર્વ નિજેરાને હેતુ છે.
વિવરણ–મિથ્યાદષ્ટિ જીવો જે પુદ્ગલોને ભગવે છે તેને અજ્ઞાન છે એટલે કર્મ બંધ પડે છે પરંતુ સમ્યગ્દષ્ટિ તે જ્ઞાની છે એટલે તે ગમે તેવા પુદ્ગલેને (ચેતનસહિત પુમલાને અને અચેતન, જડ પુદ્ગલેને ) ભગવે છે તે તેને પાપ થતું નથી પણ ખરેખર નિજા થાય છે એટલે તે ભેગવવું નિજરને હેતુ છે. આગરાવાળા બનારસીદાસ કહે છે કે “જ્ઞાનીકે ભોગ નિજેરા હેતુ હે”
કુંદકુંદાચાર્યના આશયનું સ્પષ્ટ ભાન હવે આથી અભ્યારસીઓને થયું જ હશે. લેકેજિત છે “ભુઓ ધૂણે તે પણ નાલીએર તે પિતાના ઘર ભણી જ નાખે છે.” પિતે માને છે કે પિતાને સમ્યગ્દષ્ટિ થઈ છે એટલે પિતાને પાપ લાગતું નથી. નિગમો સાથે તેમની સ્વૈરવિહારિણુ વૃત્તિને મેળ નથી. જિનાગ કહે છે કે સમ્યગ્દષ્ટિ હેય પણ આસવની પ્રવૃત્તિ હોય તેને કર્મબંધ પડે જ છે અને એ કર્મબંધુજ સંસારનું ખરું કારણ છે. પરંતુ આચાર્ય આત્મજ્ઞાનીને દાવ લાવી કર્મબંધ પડે કે નહિ તેવા વિચારમાં ઉતરી ગયા છે. આખું “સમયસાર” પુસ્તક તેમના પિતાના મનભાવતા વિચારોનું પ્રતીક છે. લેકે કદાચ એમને પક્ષ લઈ એમ કહેવા સુકાં તૈયાર થઈ જાય કે કુંદકુંદાચાર્ય શું એવા મૂર્ખ હતા
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
કે આગમવિશ્ર્વ બકવાદ કરે ? પરંતુ જવાબમાં કહેવાનુ` કે લેકેદ ભલે એમનામાં જ્ઞાન કે વિદ્વતા જોતા હોય પરંતુ એ નિર્વિવાદ છે કે આચાય' આગમથી વિપરીત દિશામાં પળી રહ્યા છે. આ વાત તેમના પેાતાના વિચારાથીજ સ્પષ્ટ થાય છે. એમાં કાઇને કાંઇ કહેવાની જરૂરજ રહેતી નથી. તે વેદાંત અને સાંખ્ય તરફજ ઢળી રહયા છે એ કહેવાની ભાગ્યેજ જરૂર હેાય. વાંચે ;–
दव्वे उवभुजंते णियम । जायदि सुहं च दुख्खं वा । तं सुदुक्खमुदिणं वेददि अह णिज्जरं जादि ॥
(૧૧૪)
અર્થ:- દ્રવ્ય —પદાર્થ –તા ઉપભોગ કરતાં અવશ્ય સુખ, દુઃખ ઉત્પન્ન થાય છે. પણ તે ઉદય આવેલા સુખ–દુ:ખને વેદે તે તેને નિર્જરા થાય છે.
વિવરણ - કાઈ મનુષ્ય શંકા લાવે કે તમે કહેા છે તે ખરાખર છે પણ તે કમ કરવ થી જીવને સુખ કે દુ;ખના ઉદ્ય થાય તે જીવને ભેગવવા પડે ને ? કુંદાચાયતા એ પ્રશ્નનેા ઉત્તર એ છે કે અલબત્ત, છત્ર જો ઉયમાં આવેલા (હથી) અનુભવે છે કે વેઢે છે તેા તેને કની નિ`રા થાય છે. અર્થાત્ આત્મજ્ઞાનભાવે વેદી લેવું પણ ખેદ કરવા નહિ. વિષય સુખ ભોગવતાં પાપના બધ પડે છે પણ અજ્ઞાની (મિથ્યા દષ્ટિ) હોય તે તેભાગવતાં અનિરા કરે છે અને સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ તા નિર્જરા કરે છે.
સમ્યગ્દશાનું સામર્થ્ય એ છે કે વિરાગ હાવાથી કે,ઈ પણ દ કમતે ભેગવતા થકા તે બાંધતા નથી. જ્ઞાનનુ સામર્થ્ય' શુ છે તે હવે બતાવે છેઃ
जह बिसमुत्रर्भुजतो वेज्जो पुरिसो ण मरणमुश्यादि । पोंगलकम्मरसुंदयं तह भुंजदि णेव बज्झए णाणी ॥
(૧૧૧) અર્થ : વૈદ્ય વિષને ભાગવતાં જેમ મરણને પામતા નથી તેમ
—
જ્ઞાની પુદ્ગલ કર્માંના ઉદ્યને ભાગવે છે પણ કમ બંધને કરતા નથી.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
·
૧૦૩
વિવરણાઃ-હકીકત એ છે કે વૈદ્ય પાતાની વિદ્યાના પ્રભાવે જેમ ઝેરના વેગને રોકે છે તેમ જ્ઞાની પુરુષ પોતાની શક્તિથી ક અંધને શેકી શકે છે તપ એ છે કે જ્ઞાની જીવ ગમે તેટલા સુખા ભાગમાં મસ્ત રહે અથવા ગમે તે પ્રમાણે વર્તે તેા પણ તેને સંસાર વધતા નથી. કાં આગમકારા દેશ અને માં સમયસાર” ને સ્વચ્છંદ વિહાર ! કયાંય બન્ને વચ્ચે સાદશ્યની જરા જેટલી પણ છાયા દેખાય છે? ગમે તેવી સમ્યગ્દષ્ટિ હોય અથવા ગમે તેવીજ્ઞાન દશા વત'તી હાય પર`તુ આસ્રવ સેવનારને કબંધ પડે જ. આ એકનુ એક ફરમાન આગમાનું છે. જ્ઞાની થયે! એટલે ક`બંધ ગયેા એવુ કાઇ સ્થળે આગમે!માં કહ્યું નથી. વૈદ્ય ગમે તેટલે નિપુણ હેાય પરંતુ વિષસેવન તેના પ્રાણને હરશેજ. જ્ઞાનીને પાપ લાગતુ નથી એ સિદ્ધાંતનું સમન બ્રાહ્મણ ગ્રંથામાંથી ગમે તેટલું મળી રહેતું હોય પરંતુ જિનાગમા એ સ્વીકારી શકે તેમ નથી જ. બ્રાહ્મણ ગ્રંથામાં જનક વિદેહીને દૃષ્ટાંત આપવામાં આવેલ છે. એ એટલા ધેા અનાસકત હતા કે અગ્નિમાં રાખેલ હાથ તેને દુ:ખ આપી શકતા નહિ; તેમજ સ્ત્રીના સ્તન ઉપર રાખેલ હાય તેને સુખ આપી શકતા નહિ. પરંતુ આ સિદ્ધાંત જૈન ષ્ટિને બધ બેસતા નથી. બ્રાહ્મણ લેકેાને આ કેવળ બચાવજ છે. જો તેમજ હાયતા વિષમાં અમૃત કેાઈએ જોયુ છે ? શુ વિષ કેઈપણુ વખતે અમૃતરૂપે પરિષુમી શકે છે ? વિષ ખાનાર મનુષં ગમે તેટલા ઉપાય કરે તેા પશુ એ એનાથી બચી શકયા છે ? શું વિષને એવા ખ્યાલ છે કે અમુકને હું ન મારૂં ? અને અમુકને હું મારૂં ? સિ અને વિષયના પરિણામેા આ રીતે તપાસતાં સરખાં જ છે. જ્ઞાની હૈ। કે અજ્ઞાનીઅનેતે—સમાન ફળજ આપે છે. આચાય જનક રાજાની જેમ એ અભિપ્રાયને વણ વે છે:
जह मज्जं पिबमाणो अरदिभावेण मज्जदि ण पुरिसो दव्वभोगे अरदो णाणी विण बज्झदि तहेव ॥
(૧૬)
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪.
અર્ધ-મદ્યપાન કરનાર પુરુષ અરતિ ભાવથી પાન કરતો થકો તોફાન કરતું નથી તેમ અવિરત ભાવે દ્રવ્યને ઉપભોગ કરતા થકે જ્ઞાની મનુષ્ય કર્મબંધ કરતા નથી. ભાવાર્થ એ છે કે અનાસકતપણે (અરતિભાવે) મદ્યપાન કરનાર મનુષ્ય તોફાને ચડતો નથી તેમ કદાચ અરતિપણે ભેગને ઉપભોગ કરે તે પાપને બંધ કરતે નથી.
વિવરણ અહિં સર્વ પ્રથમ તે એજ શંકા થાય છે કે મઘમાં જે રસ કે મિઠાશ જ ન હોય તે શા સારુ તે મદ્યપાન કરે છે? લેકમાં અનાસક્ત ભાવ બતાવ તેના કરતાં મદ્યપાન જ બંધ કરવું અનુચિત છે? મદ્યપાન કરવું અને વિરાગ બતાવવો એ ધૂર્તતા નહિ તો બીજું શું? જ્ઞાની હોવાને ડોળ કરે અને વિષય સેવન કર્યો જવું એ નર્યો દંભ જ કે બીજું કાંઈ? નાની હોય તે વિષય સેવેજ નહિ અને વિષ સેવે તે જ્ઞાની નહિ. જગતમાં કોઈ જ્ઞાની થઈ વિષયને સેવતો હોય અને છતાં તે જ્ઞાની કહેવાતું હોય એવું કોઈ સ્થળે સાંભળ્યું છે? કુંદકુંદાચાર્ય તે વિષય સેવનારની નિર્દોષતા બતાવે છે અને નહિ સેવનારને પાપીમાં જણાવે છે. વાચે – सेवंतो वि ण सेवइ असेवमाणो वि सेवगो होइ। पगरणचेट्ठा कस्स वि ण य पायरणो त्ति सो होइ ॥ (૧૭)
અર્થ– ઈ પુસ્ત્ર વિષયોને સેવતા છતાં નથી સેવ એમ કહી શકાય છે. જયારે કેટલાક મનુષ્યો નથી સેવતા છતાં સેવે છે એમ સમજાય છે. કારણ કોઈ પુરુષની બધી પ્રવૃત્તિ છતાં જાણે કે કોઈ તેને તેમ કરવા કહેતે હેય તેમ કરે છે. અર્થાત પિતાની ઈચ્છા વિરૂદ્ધ બીજાની પ્રેરણાથી કરે છે.
વિવરણ:-કુંદકુંદાચાર્યને મતે વિષયોને ભોગવતાં છતાં તે મનુષ્ય નથી ભગવતે અને નહિ ભેગવાં છતાં તે મનુષ્ય વિષયને ભોગવે છે. આને અર્થ ભલા શું હશે? તેમની આ ઘેષણ કેવા પ્રકારની ગણવી? ધારો કે વિષય નથી સેવા છતાં તેના અંતરમાં
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૫
કલ્પના વૃત્તિ રહ્યા કરતી હોય તે તે પાપી છે અથવા વિષયાભિલાષી છે. પરંતુ જેઓ વિષયને સેવે છે તે ઈચ્છા વિના સેવતા હોય એમ કોઈએ જોયું છે શું? શું તીર્થકર ગૃહસ્થાવાસમાં રહ્યા હતા ત્યારે તેમણે ઈચ્છા વિના વિષયસેવન કર્યું હતું એમ કોઈ કહી શકશે ? પિતાની ગૃહસ્થાવસ્થા દરમ્યાન ભગવેલા ભેગેને તેમણે કદિ નિર્જરાનું કારણે કહ્યું હતું ? ભોગ ભોગવવા અને સમદષ્ટિયુકત કહેવડાવવા જેટલા તેઓ દંભી નેતા. કુંદકુંદાચાર્યની પહેલા આ નૈતિક સડે હશે કે નહિ તે જ્ઞાની જાણે પરંતુ એમના વખતથી જ એ શરૂ કર્યો છે એમ તો સ્પષ્ટ કહી શકાય તેમ છે. તેમનું પોતાનું જીવન ગમે તેવું હોય પરંતુ તેમના લખાણે તે પાઠ ઉપર બહુજ ખરાબ અસર કરી છે. ભોગ ભોગવવા છે, ભોગ છેડવા નથી અને છતાં સુજ્ઞ કહેવડાવવું છે એ કઈ રીતે બની શકશે ? એટલે જ્ઞાન અને જ્ઞાની જન વિષે ભાર આપવા તેમણે માગ ધી કાઢે છે. પરંતુ તેમણે જાણવું જોઈતું હતું કે જ્ઞાન અને સમ્યગ્દષ્ટિની દોલત ગમે તેટલી હોય પરંતુ જો ત્યાગ ન હોય તે એ બન્ને શું કરવાના ? અલબત્ત, સભ્યજ્ઞાનની આવશ્યકતા સંબંધે બે મેત હોઈ શકે જ નહિ પરંતુ એની સાથે ત્યાગ ન ભળે તે એ માનવી ઉચ્ચ કક્ષાએ જઈ ન શકે.
ભોગના ફળને કર્મોદયભાવ આવે ત્યારે કુંદકુંદાચાર્ય તેને આત્મામાં કેવી રીતે સમજાવવું તે કહે છે –
उदयविवागो विविहो कम्माणं वण्णिओ जिणवरेहि। ण हु ते मज्झसहावा जाणगभावो हु अहमिक्को ॥ (૧૬)
અર્થ – કર્મને ઉદયભાવ જિનવોએ અનેક પ્રકારે વર્ણવ્યા છે પરંતુ આ આત્મજ્ઞાની પુરુષે જાણવું જોઈએ કે એ મારા સ્વભાવે નથી એટલે એ તો કર્મના ફળ છે. હું તો એક માત્ર જ્ઞાયક સ્વભાવરૂપ છું. ભલે ગમે તે થાય પરંતુ મને કાંઈ થતું નથી. હું તો મારા સ્વભાવમાં છું. એવું સમ્યગ્દષ્ટિ સમજે; પણ બીજે વિચાર ન કરે.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
બરાબર
વિવરણુઃ—અભ્યાસીઓએ આ સ્થળે જાણવુ' જોઇએ કે સમ્યગ્દબ્રિયુકત જીવ આમ પેાતાના આત્માને સમજાવે એ વાત છે પરંતુ જેને ક્રમ' ઉદય આવ્યા છે તેણેજ ક્રમમાં કર્યાં હશે કે બીજાએ ? જો તેણે પેતેજ કર્યા કર્યાં છે તેા તેને વિષે કેમ આવતા કે આ મારા કર્મનું ફળ છે? ઉદય આવતાં આ મા સ્વભાવ નથી તેા પછી કર્મ કરતી વખતે તેણે એમ કહેવું જોઈએ કે નહિ કે વિષય ભાગવવા એ મારા સ્વભાવ નથી? એ વિષયા મારા નથી અને હું તેને નથી. આવા વિચાર કરી નાની પુરુષા વિષયે। ભાગવતાં દૂર રહે છે. સરખાવેા આગમકારનું વચનઃ–
सल्लं कामा विसं कामा कामा आसीविसोवमा ।
कामे भोए पमाणा अकामा जति दुगई ॥ १
અર્થ :—(બ્રાહ્મણુના વૈષમાં રહેલા ઇંદ્ર સાથે વાત કરતાં નિમ રાજર્ષિ કહે છે કે ) હે બ્રાહ્મણ ! વિષયે! શલ્ય (સમાન) છે; વિયે વિષ છે; અને વિષયે આશીવિષ સની ઉપમાને લાયક છે. કામભોગની માત્ર ઈચ્છા કરનાર કામભોગ ભેગવનારાજ હિ દુર્ગાતિને પામે છે. તે પછી ભોગ ભોગવનારનું તાપૂછ્યું જ શુ ? એટલે આગમકાર કહે છે કે ભાગ બેગવવાથી પરિણામ સારૂં આવતું નથી. જ્યારે કુંદકુંદ.ચાર્ય' સમ્યગ્દષ્ટિમાન જીવ ભાગ ભાગવે તે કાંઇ અડયણુ નથી એમ કહેછે. ટુકામાં, કુંદકુંદાચાયની દૃષ્ટિમાં સમૂળગા વિપર્યાસ છે; જો કે “ સમયસાર ના રસીયા એની તરફ કાઇ અપૂર્વ ભિ ત ભાવથી જુએ છે. અફીમચી અફીમચીની પ્રશંસા કરેજ. પેાતાને જે પ્રિય છે તેનું આચરણ જ્યારે બીજો કરતા હેય ત્યારે તેને જેઈ તે આત્મા પ્રફુલ્લિત બને છે. એટલુજ નહિ પરંતુ પેાતાની જમાતમાં એના વધારા થયા એ જોઇ એના હર્ષની સીમા નથી રહેતી. મનુષ્ય પેાતાની પ્રકૃતિમાં વિષમતા જોવા ટેવાયેલેાજ નથી. આગમક રને છે.ડી
..
-
..
૧. ઉત્તરાધ્યયન”, નવમું અધ્યયન.
બ્યૂલ નથી જીવ કહે કે
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમયસાર” કારને પકડે છે ત્યારે એમને મતે “સમયસાર” પ્રામાણિક પુસ્તક જ થયું ને? આગમે પસંદ ન પડવા કારણ કે સખત પરહેજ પાળવાને હુકમ કરનાર વૈદ્ય જેવા એ છે જયારે “સમયસાર ” ગળ્યું મધ જેવું લાગ્યું કારણ કે બધું ખાવાની છૂટ આપનાર વૈદ્ય જેવું એ છે. “સમયસાર ” ને વનિ બસ એકજ છે. આત્માની ઓળખાણ કરે; સમ્યગ્દષ્ટિ બને; પછી તમને કોઈ વાંધો જ નથી;પુણ્ય આચરે કે પાપ; તમારું આત્મસ્વાથ્ય બગડશે જ નહિ; કારણ કે મારી આપેલી જડીબુટ્ટી તમારી પાસે છે; પછી શું વાંધે ?? હવે કુંદકુંદાચાર્ય કહે છે કે વ્યવહાર નથી એમ કહેવું તે ઈષ્ટ નથી. વ્યવહાર નયથી અભવ્ય પણ સમિતિ, ગુપ્તિ વગેરે રાખે છે પરંતુ તેથી શું? वदसमिदिगुत्तीओ सीलतवं जिणवरेहिं पण्णत्तं । कुव्वंतो वि अभव्वो अणाणी मिच्छदिट्ठी दु॥
(૨૨) અર્થ –ત્રત, સમિતિ, ગુપ્ત, શીલ અને તપ વગેરે જિનવરેએ કહ્યા છે. તેને અભવ્ય આચરે છે ને અમલમાં મુકે છે તો પણ તેને કાંઈ અર્થ નથી. કારણ કે તેઓ પૂર્ણ અજ્ઞાની છે અને મિથ્યા દૃષ્ટિ છે. વળી શ્રદ્ધાશૂન્ય છે. તેમને એકાદશ અંગનું જ્ઞાન હોય છે પણ વ્યર્થ છે. કેવી રીતે?
मोक्खं असद्दहतो अभविय सत्तो दु जो अधीएज्ज। पाठो ण करेदि गुणं असद्दहंतस्स गाणं तु ॥
(૨૭૪) અર્થ-અશહાલ જીવ મોક્ષને નહિ શ્રદ્ધતા થકે કદિક અભ્યાસ. કરે (અને અગિયાર અને ભણી જાય) તે તેથી શુ? અશ્રદ્ધાને એ (અંગને ) પાઠ કે એ જ્ઞાન કોઈજ ગુણ કરતા નથી,
વિવરણ – હકીકત એમ છે કે મોક્ષ થવામાં કે કર્મક્ષય કરવામાં અભવ્ય છવાની પ્રવૃત્તિ અર્થ સૂચક છે જ નહિ. અર્થાત્ તેઓ ગમે તેટલી ઉત્કૃષ્ટ પ્રવૃત્તિ કરતા હોય તે પણ વ્યર્થ છે આને અર્થ અવગત થઈ શકતો નથી. અભવ્ય દીક્ષા લે અને અગિયાર
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮ અંગે ભણે તો શું અન્ય દીક્ષિત ન થવું અને અગીયાર અંગને અભ્યાસ ન કરવો શું? વ્રત, સમિતિ, ગુદ્ધિ, શીલ, અને તપ ઈત્યાદિ ભવ્ય છે જે સ્વીકારે તે મોક્ષ જાય કે નહિ? જેઓ મુક્તિ પામ્યા તેઓ શું સમિતિ, ગુપ્તિ, સંયમ, અને તપ વિના પામ્યા? એકલા સમ્યજ્ઞાનથી તેઓ શું મુક્તિ પદને પામ્યા? મોક્ષ જવામાં ચારિત્ર્યને અને તપની આવશ્યક્તા થોડી પણ નથી શું ? અને મોક્ષ નથી એ સુવિદિત છે. પરંતુ ભળે તો ત્રતાદિના પાલનથી જ મોક્ષે ગયા છે એ વાત હકારાત્મક કરતાં નકારાત્મક સ્વરૂપમાં તેમણે શા માટે કહી ? એ૯૫ વિચાર પછી પણ એ સમજાશે કે કુંદકુંદાચાર્યને વ્રત, નિયમ, ચારિત્ર્ય, તપ ઇત્યાદિ પ્રત્યે રૂચિજ નથી. અન્યથા તેમને આવી વિપરીત પ્રરૂપણાનું કોઈ પ્રયોજનજ નથી. અનેક ભવ્ય છે મેક્ષની શ્રદ્ધા કરતાં, અગિયાર અંગ ભગુતા અને સમિતિ, ગુપ્તનું પાલન કરતાં જ મેક્ષે ગયા છે, પરંતુ તેમને હેતુ ચારિત્ર્ય પાલનમાં રસ ઘરાવનારને અનિરૂત્સાહી બનાવવાનું છે આ તેમને એક પ્રકારને પ્રપંચજ છે. મોહ અને અજ્ઞાનના અંધકારમાં સબડતાં માણસને આ પ્રરૂપણ સચિકર નિવડે છે અને તેઓજ કુંદકુંદાચાર્યની જાળમાં ફસાય છે. ઘણુ ઘણા દિગંબરીય વિદ્ધ ને કુંદકુંદાચાર્યના “સમયસાર” ગત આ વિચારેને સહર્ષ વધારી રહ્યા છે ત્યારે સુર પં, નાથુરામજી આ “સમયસાર” વ્યકત વિચારોને વીતરાગના વિચારોથી ભિન્ન છે એમ સહેતુક જાહેર કરી રહ્યા છે અને એમાં જરા જેટલે પણ વિશ્વ સ નહિ મુવાની ઘોષણા પણ કરી રહ્યા છે.
“સમયસાર” માં તે આચાર્ય જણાવે છે કે રાગ-દ્વેષથી -પરિણત આત્મા કર્મને બાંધે છે –
रायम्हि य दोसम्हि य कायकम्मेसु चेव जे भावा। तेहिं दु परिणमंतो रायाई बंधदे चेदा ॥
(૨૮૨)
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
અઃ— રાગ, દ્વેષ, અને કષાય કર્મોની અંદર જે ભાવે વતે છે તે ભાવામાં પિરણમતા ચેતા (આત્મા)રાગાદિ કર્મને બાંધે છે. આશય એ છે કે અજ્ઞાની જીવા અજ્ઞાન, કર્મો વગેરે નિમિત્તયા ક્ર અધિ છે પરંતુ નાની જનાક્રમને બાંધતા નથી.
વિવરણ:~~~ હકીકત એ છે કે નાની ગમે તે આચરે પરંતુ તેને કમ મધનું વળગણુ છે જ નહિ. જૈન દર્શન વ્રત, પ્રત્યાખ્યાન અને પ્રતિક્રમણ કરવા કહે છે અને આધા કર્માદિ દોષને દોડવા કહે છે ત્યારે આ કુંદકુંદાચાય જ્ઞાનભાવને આગળ કરી તે વાતને જતી કરે છે. પ્રતિક્રમણ, પ્રત્યાખ્યાન:દિને સપૂચા ત્યાગી દેવાનું કહેવાને ભલે નિમિત્ત-નૈમિત્તિકભવનેા ખાટા ખ્યાલ ઊભું કરી આખી બાબત જે સરળ છે તેને જિટલ બનાવી દે છે. આગમાની અંદર એ વસ્તુને જે રીતે સમજાવી છે તે કરતાં કાઇક જુદી જ રીતે સમજાવી છે. વાંચે.
अपविकमण दुबिहं अपच्चक्खाणं तहेव विषेयं । mari य अकारका वण्णिओ चेदा ॥ २८३ ॥ अपडिक्कमण दुविह दव्वें भावे तहा अपच्चक्खाणं । एव सेण य अकारओ वण्णिओ चेदा ॥ २८४ ॥ जावं अपडिक्कमणं अपच्चक्खाणं य दव्वभावाण । कुबइ आदा ताव कत्ता सो होइ णायव्व ॥ २८५ ॥ અયઃ—અપ્રતિક્રમણ્ તથા અપ્રત્યાખ્યાન બે પ્રકારે છે એમ સમજવું. એ ઉપદેશે કરી ચેતા (આત્મા) અકારક છે એમ કહેવું. (૨૮૩), અપ્રતિક્રમણ તથા અપ્રત્યાખ્યાન દ્રવ્ય અને ભાવ એમ એ પ્રકારે છે એ ઉપદેશે કરી ચેતા અકારક વજ્યે છે. (૨૮૪).
જ્યાં સુધી દ્રવ્પ (વસ્તુ) અને ભાવ (રાગાદિ)ના અપ્રતિક્રમણ અને પ્રત્યાખ્યાન છે ત્યાં સુધી આત્મા કર્તા છે એમ સમજવુ’.(૨૮૫)..
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
વિવરણ:-આચાર્યના ઉપર્યુકત ગાથામાં નિષ્ટિ ભાવ સમજ -શકાય તેમ નથી. ૨૮૩–૨૮૪ મી ગાથામાં જીવને અકારક કહીને તેમજ તરત જ ત્યાર બાદની ૨૮૫ ની ગાથામાં ચેતા (માત્મા) તે ર્તા કહીને એક પ્રકારનું અભેદ્ય, વિાધી વાતાવરણ ઉભું કર્યુ` છે. રાગ અને વસ્તુને સમજી જીવ ત્યાગ કરે તેા અને પ્રતિક્રમણ કરે તે સે'જે બંધ પદાર્થથી મુક્ત થઈ શકે. પરંતુ આચાય તે એ વાતને અશિ પણ સ્પર્શતા નથી; પરંતુ અપ્રતિક્રમણ અને અપ્રત્યાખ્યાન કહી વાતને અસ્પષ્ટ બનાવી દીધી છે. એમ આગળ પશુ ગુ ંચવણ વાળી જ વાત રજુ કરે છે.
સરસ, વિરસ આહાર તથા માનાપમાનાદિ ચિંતા રૂપ કારણુ હાય તા પણ નાની જનેને બંધ છે જ નિહ. વીતરાગ પુરુષોએ કહ્યું છેકે શ્રાધામંદિ દોષયુક્ત આહાર લેવા એ જ્ઞાનીના વિષય નથી ત્યારે આ કુંદકુંદાચાય, એ પુદ્દગલભાવ છે એટલે નાની જને એમાં રાચતા નથી તેા પછી અંધ હોય જ ક્યાંથી એમ કહે છે. વાઃ
-
आधा कम्माईया पुग्गलदव्वस्स जे इमे दोसा ।
कह ते कुव्व णाणी परदण्वगुणाउ जे णिच्चं ॥ २८६ ॥
आधाकम्मं उद्देखियं य पुग्गलमयं इमं दव्वं
कह तं मम होइ कयं जं णिच्चमचेयणं उत्तं ॥ २८७ ॥
અર્થ:—આષાકર્માદિ દ્વેષા પુદ્ગલ દ્રવ્યના છે. તે પરદ્રવ્યના ગુણાને જ્ઞાની પે'તાના કેવી રીતે કહે ? આધાકમ અને ઉદ્દેશિક એ પુદ્ગલમય દ્રવ્ય છે. એ મારા છે એમ કેવી રીતે માની શકાય ? કારણ એ નિત્ય અને અચેતનમય છે. ભાવા` એ છે કે આધાકદિ આહાર અને ઉદ્દેશિકાદિ આહાર પુદ્દગલ દ્રવ્યથી ઉત્પન્ન થયેલા છે. તેમાં નાનીને શું લેવા દેવા? નાની તે। એ વસ્તુ મારી છે એમ કહ્રી માનતા નથી. નાની છે તે તે ચેતનમય છે અને આહાર તે અચે તનમય છે. એટલે એ બન્નેને એક બીજા સાથે સબંધ ન હૈઈ શકે.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૧
વિવરણ:-આજે અપ્રતિક્રમણ અને અપ્રત્યાખ્યાન વિધિ અને આધાકદિ આહાર ન લેત્રા વિષેતી પ્રવ્રુત્ત વીતરાગ પુષોએ જે વિહિત તથા નિષિદ્ધ છે એમ બતાવ્યુ છે તે કુંદકુંદાચાર્ય'ની દૃષ્ટિએ ઈષ્ટ નથી. એમની દૃષ્ટિ વીતરાગધર્મ'થી પરાત્સુખી છે. પેાતાનુ` છત્રન એમણે ગમે તે રીતે વીતાવ્યુ` હેય પરંતુ તેમના વિચારે। આગમવિરુદ્ધ છે, તેમનુ મુનિપણું પણુ, આ ઉપરથી અનુમાન થાય છે કે, આગમથી વિરુદ્ધજ હોવુ જોઇએ, નવતત્વની ચર્ચાના અહાના તળે તેમણે પે!તાના સ્વચ્છંદી વિચારા સમયસાર દ્વારા વહેતા મુકયા છે એમ જ લાગે છે. જ્ઞાનીને તથા સમ્યગ્દષ્ટિને બંધ નથી એ સ્થળે સ્થળે તેમણે કહ્યું છે. જેટલા ભાર્ આ વસ્તુ ઉપર મુકયા છે તેટલા ભાર તેમણે સયમ તથા ત્યાગ ઉપર નથી મુકા. દ્રવ્ય અને ભાવ, વ્યવહાર અને નિશ્ચયનું પેાતાની મન ફાવતી ઢબે પૃથક્કરણ કરી આખી વસ્તુને ગુંચવાડા ભરી બનાવી મુકી છે. તેમના “ પ્રવચનસાર ”, “ નિયમસાર ”, અને “ પંચાસ્તિકાય ” વીતરાગભાષિત આગમાની નજીક છે પરંતુ “સમયસાર ”ની આખી પ્રરૂપણા અનાગમિક છે.
33
''
(6
..
બંધતત્ત્વની ચર્ચા બાદ તેમણે મેાક્ષતત્ત્વની વિવેચના કરી છે પરંતુ એ મોક્ષપ્રાપ્તિમાં ત્યાગ અને પૌરુષની જરૂરત છે એ બાબત તેમણે જણાવોષ નથી. સ્વભાવ અને પરભાવની જાળમાં પેતે ફસાઈ પડયા છે અને બીજાને પણ ફસાવવાની કુચેષ્ટા કરી છે. સમ્યગ્દષ્ટિ ગમે તેવી હેાય અને આત્મા સિવાયના બધા ભાવ પરભાવ છે એમ કહેવાથી શુ મેક્ષ થઈ જવાના? અગ્નિ શબ્દ જેના ઉપર લખવામાં આવ્યા હેાય એવી કાગળની ચબરખી રૂની ગાંસડીમાં નાખા તા તેથી શુ' ની ગાંસડી સળગી જશે ખરી? ધણા મિથ્યાદૃષ્ટિ લેાકા એવા પ્રેમ પ્રભુ સાથે ખતાવે છે. અને કહે છે કે આમાંનું મારૂં કાંઇ નથી—આ બધુ પ્રભુનુ છે. તે! તેમ કહેવાથી શું તેના મેક્ષ થઇ જશે? જીવ, અજીવ, પુણ્ય, પાપાદિ તત્ત્વા જાણ્યા તેથી
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨ શું મુકિત મળી જશે? ચોથે અવસ્થાનકે સત્ય જ્ઞાન ઘણાને હોય છે છતાં એમને મોક્ષ થતો નથી કારણકે સમજણ સાથે એ સમજણ ઉપર પ્રતિષ્ઠાપિત ત્યાગયુકત ચારિત્ર્ય હોવું જોઈએ ચારિત્રય વિનાની લાંબી, પહોળી વાત નકામી છે. - મેક્ષ માટેના તેમના વિચાર માટે વાચે – जया विमुचए चेया कम्मफलमणतयं । तया विमुत्ती हवइ जाणओ पासओ मुगी ॥३१५ ॥
અર્થ-જ્યારે ચેતા (આત્મા) અનંત કર્મફલને છોડી દે છે ત્યારે તે મુક્ત થાય છે અને ત્યારે તે જ્ઞાતા અને દૃષ્ટા હોય છે. વળી વચે –
अणाणी कम्मकलं पयडिसहावडिओ दु चेदेइ । . .
णाणी पुण कम्मकलं आणइ उदिथं ण वेदेइ ॥ ३१६ ॥ ' અર્થ:–અજ્ઞાની છવ પ્રકૃતિ-સ્વભાવમાં રહેલા કર્મફલને વેદે (ભોગ) છે પરંતુ જ્ઞાની પુ તે ઉદયમાં આવેલા કર્મને જાણે છે પણ ભોગવતા નથી. એમને કહેવાનો આશય એ છે કે અજ્ઞાનીને શુદ્ધ આત્માનું ભાન નથી એટલે એ કમને પિતાના માને છે અને એટલે વેદે છે. જ્ઞાની જનેને શુદ્ધાત્માને અનુભવ છે એટલે તેમને અહંતા નથી અને એથી વેદતા પણ નથી. માત્ર એ જાણે જ છે.
વિવરણ –અહિં એ શંકા સ્વાભાવિકપણે થાય છે કે જ્ઞાની અને અજ્ઞાનીમાં ફેર છે એ વાત સ્પષ્ટ છે પણ અજ્ઞાનીને દુઃખ થાય છે તે જ્ઞાનીને શું દુઃખ થતું નહિ હોય ? જ્ઞાની કવાય અને અહંભાવને સેવે નહિ પરંતુ તેના શરીરમાં વ્યથા થાય કે નહિ? . જે પીડા ન થાય તે તેનામાં ચેતન નથી એમ પુરવાર થાય છે. ' દુઃખને અનુભવ ચેતનને તે જ જોઈએ; જડ હોય તે જુદી વાત આગળ વાંચોઃ- ..
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
:
निवेयसमावणे णाणी कम्मफलं बियाणेइ । મદુરઋતુ દુવિધવૈયો નેળ મેર ૫ (૨૧૮૭ અથ: નિવેદ (વૈરાગ્ય) ને પામેલા જ્ઞાની જીવ કમલને જાણે છે એ કમ ફળ મધુર, કડવા અને અનેક પ્રકારના છે એમ સમજે છે તેથી તે વેદક (અભેાકતા) છે. ભાવાર્થ એ છે કે જ્ઞાની પોતાના અધીનપણે કર્મના કર્તા નથી તેમ ભાકતા પણ નથી; કેવલ માતા
ટા છે.
વિવરણ:કુદ'દાચાય જ્ઞાનીની સ્થિતિ જણાવે છે એ વાત બરાબર છે. પરંતુ વિચાર કરવા જોઇએ કે સાતા, અસાંતારૂપ સુખ, દુ:ખ જ્ઞાનીના શરીરમાં શું જાતા નથી? શું આમ કલ્પના કરવાથી જ્ઞાનીજના સુખ, દુ:ખના અનુભવથી મુકત થઈ જઇ શકે છે? એ કમ' મારા નથી તેા શરીર કાતુ છે? જીવ જયાં સુધી શરીર સાથે છે ત્યાં સુધી સુખ, દુઃખના પ્રસંગ જીવ સાથે શરીરને પણ આવે જ છે. ગમે તેટલી ના પાડે। પરંતુ છત્ર, જ્ઞાની હાય તાપણુ વ્યથાથી પીડાય જ છે. એ વ્યથારૂપ કાંતુ કારણુ જીવે પાતે જ ગમે ત્યારે પણ કર્યુ છે. જ્ઞાની થઈ ભલે કલેશ ન કરે પરંતુ અસંખ્યાત પ્રદેશમાં જીવ અવશ્ય વેઠે છે. જો વેદના નથી તેા કમ નથી. જો ક્રમ નથી તા શરીર નથી. પરંતુ જ્યાં શરીર છે ત્યાં કમ છે અને જ્યાં કમ છે ત્યાં ઉયભાવ છે. મનુષ્ય પૂર્ણજ્ઞાની (કેવલજ્ઞાની ) ન થાય ત્યાંસુધી તેના જીવનમાં રાગ–દ્વેષની પરિણતિ છે અને માદ્ધ તથા શાકની
સ્પંદનાએ ક્ષણે, ક્ષણે ઉપસ્થિત થાય જ છે. ભલે સમ્યગ્દષ્ટિ યુકત થઇ વૈરાગ્યમાં આવી જઇ રાગ, દ્વેષ વિરહિત થવાના ચાળા કરે પણ રાગ, દ્વેષ સમૂળગા ગયા વિના કયારેય એ એવી સ્થિતિ મેળવી શકતા નથી. માત્ર એકલી વાતે કરવાથી રાગ, દ્વેષ છૂટી શકતા નથી. રાગ, દ્વેષ છેડવા માટે તેણે સૌથી પહેલાં ક થવાના કારણેા ઘટાડવા જોઇએ. ભલે વ્યવહાર નય હે અથવા અશુદ્ધ નય કહે પરંતુ ક્રમવાર જીવસ્થાનક ઉપર આવ્યા વિના એ ઉચ્ચ સ્થિતિ–રાંગ, દ્વેષ રહિત
८
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
દશા-પ્રાપ્ત કરી શકાતી નથી. ચોથાથી બારમા છવસ્થાનક સુધી જીવને ઉપર ચડવાને સાધક દશાના પગથીયાં છે. એ પગથીયાં ઉપર ક્રમવાર આવવાને ક્રમે, ક્રમે અજ્ઞાન, કષાય, અને વિષયની પૂલ અને સૂક્ષ્મ પ્રકૃતિઓને ક્ષયપશમ જે જોઈએ. પશમ થવા માટે એ કમિક જીવસ્થાનકે ઉપકારક છે. અશુદ્ધ નય આવ્યા વિના રાગ, દ્વેષનો વિનાશ થાય તેવું તેરમું છવસ્થાનક આવે શી રીતે ? રાગ, દ્વેષ ન કરો પરંતુ તેમ થવામાં જે ક્રમવાર છવસ્થાનક જોઈએ તે વિષે કાં વાત થાય છે? ચારિત્ર્યાવરણ પ્રકૃતિને અને તેને મદદ કરનાર અવ્રત, પ્રમાદને ત્યાગ કરવા છતે પ્રથમ પ્રયત્ન કરવું જોઈએ. અર્થાત, મુકિત મેળવવામાં સંપૂર્ણ અવ્રત, પ્રમાદ, અને કષાય છેડતાં છોડતાં રાગ, દ્વેષ છૂટે છે. પરંતુ જીવ જ્યાંસુધી અવ્રત અને પ્રસાદના કારણે છોડે નહિ અને કહે કે રાગ, દ્વેષ ન કરે તો તે કાર્ય બનશે ખરું? વીતરાગ દશને તે આવી યુતિવાલી વાત કરી નથી. એટલે હિંસા, અસત્ય વગેરે સેવતાં છતાં હું નથી સેવ અથવા એ પરભાવ છે એમ જાણું રાગ, દ્વેષ નથી કરતો એવું આ જૈન દર્શન કહેતું નથી.
જૈન દર્શન તે કહે છે કે જે જે કરે છે તે છવ કરે છે, અને ભગવે છે તે પણ છવજ ભગવે છે. અથવા કર્મો કર્તા અને ભોક્તા એકલે છવ છે, નહિ કે કર્મ. ” સમયસાર” કહે છે કે જીવ, જીવના પર્યાયને કત્તાં છે અને કર્મ, કર્મના પર્યાયને કર્તા છે એક બીજા એક બીજાના કર્તા હોઈ શકે નહિ. જૈન દર્શન કહે છે કે ધર્મા સ્તિકાયાદિ ષટ દ્રવ્ય છે તેમાં બધામાં એક માત્ર છવ કર્તા અને ક્રિયાકારક છે અર્થાત જીવજ કમને કારક છે. જે જીવ નથી તે કમને ક્ય કેણે? જીવ નથી તે રાગ, દ્વેષને ઉત્પાદક કેણુ? જીવ નથી તે આ સંસાર જે ચતુતિરૂપ છે તેમાં પરિભ્રમણ કોણ કરે છે? જીવ નથી તે પુણ્ય, પાપ અથવા શુભ, અશુભ પ્રવૃત્તિ કેણ કરે છે. વાચકેએ સમજવું જોઈએ કે “ સમયસાર “ પુસ્તક કહે છે તે જે
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫,
બરાબર હોય છે અથવા કર્મને કર્તા છવ ન હોય તે આ સંસારને પ્રવર્તક કે સંચાલક શું જડ છે એમ માની શકાય છે? જીવ વિના આ બધી પ્રવૃત્તિ શું હેવી સંભવે કે ? જડમાં ક્યિા છે; જડમાં હલન, ચલન છે પણ કત્વ તેમાં નથી એમ જૈન દર્શન કહે છે અને આપણી આંખે દેખાય છે. પુદ્ગલ કે જેમાં શબ્દ, રૂપ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ.' વગેરે ગણે છે તે પોતાની જાતે જીવને શું સ્પશી શકે છે. ખરેખર નહિ જ. જે જીવ પિતાની ઇક્રિયાથી એ ગુણેને ગ્રહે નહિ તો એ ગુણો જીવના ભેગમાં આવતા નથી. અથવા જે જીવ એ વિષયોને ગ્રાહક ન થાય તે રાગ અને દ્વેષરૂપ કર્મ તેને (જીવન) સ્પશે પણ નહિ. છવ પિતાના સ્વરૂપમાં રહે તો કર્મને કર્તા નથી. પણું અત્યાર સુધી
જીવ એ કર્મના કારણે મેળવવામાં અને એ કારણથી ઉત્પન્ન થયેલ કાર્યરૂપ કર્મ મેળવવામાં રોકાઈ રહ્યો છે તથાપિ આપણે કહીએ કે જીવ કર્મને કર્તા નથી એ વાત વિચારકેના હૃદયમાં કયાંથી ઉતરશે? દિયે, વિષયે અને કર્મો–એ બધી પૌગલિક વસ્તુઓ છે. આવા એ બધાથી જૂદ છે તો પણ એ વિષયમાં રસ લેવા લોલુપતા સેવી રહ્યો છે. વસ્તુ સ્થિતિ આવી છે તે પછી કમેં એના ફલ સ્વરૂપે આત્મા પાસે કેમ ન આવે? અર્થાત કર્મો આત્મા નજીક જરૂર આવશેજ. એ કર્મો છત છે એટલે એને સુખ, દુઃખને અનુભવ કરાવવા એ એની પાસે આવવાના જ. કર્મો જો કે પૌદ્દગલિક છે તે પણ જીવે પિતાની પ્રકૃતિથી પુણ્ય, પાપ રૂપ શુમ, અશુભ ક્રિયાઓ કરી છે તેના ફળરૂપે એ કર્મો જીવ ઉપર આવી બાઝયા છે. દાખલા તરીકે,
ઔષધ જડ છે પરંતુ તેમાં કાંઈક ગુણ અને કાંઈક અવગુણ રહેલા છે. હવે જે એ ઔષધને શરીરમાં નાખવામાં આવે તો જ એ ગુણ, અવગુણ રૂપ પિતાનું કાર્ય બતાવે પરંતુ એને શરીરમાં નાખવામાં જ ન આવે તે એ ગુણ, અવગુણ ક્યાંથી પ્રકટાવી શકવાનું હતું? તાત્પર્ય એ છે કે ઔષધને ભકતા છવ ઔષધને ન વાપરે, તે ઔષધ એલ્s પિતાને ગુણ ધર્મ પ્રકાશી શકતું નથી. જીવ લેતાના દ્રવ્યો જેમ
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
IF
કર્તા અને ભેાકતા છે તેમ વિશ્વના તમામ દ્રવ્યાને પણ કર્તા અને ભકતા છે. આની મતલબ એ પણ છે કે જીવ સિવાયના બધા દ્રવ્યા આર્નો અને અભાકતા છે. કર્તૃત્વ અને ભાતૃત્વના ગુણાનું આરેપણુ પણ એકલા જીવ નામના દ્રશ્યમાં જ થઇ શકે તેમ છે. એ સિવાયના ધર્માસ્તિકાયાદિ અન્ય દ્રવ્યો પેાતાના સ્વભાવમાં સ્થિર છે અને રહેશે; તેમનામાં ચૈતન્ય, જ્ઞાન, કતૃત્વ કે ભાતૃવાદિ કાષ્ટ ગુણ નથી.
હવે આપણે ખીજી રીતે આ આખી વસ્તુને તપાસીએ, ચેતન એટલે કે જીવ જો કર્મીના કર્તા નથી એમ માનીએ તા એ કર્માંના ભેકતા પણ નથી એમ માનવુંજ પડશે. હવે આપણે જો એમ માનીશું તે આ કૈવલ પ્રકૃતિ (કમ') બધી પ્રવૃત્તિ અને સંસાર પરિભ્રમણ કરે છે એમ આપે!આપ માનવું પડશે. ધરમાં સ્ત્રી કાર્યાં કરતી હોય છે; પુરુષ માત્ર દૃષ્ટા હોય છે. આમ જો આપણે માનશુ' તા સાંખ્ય દર્શનનુ અનુસરણ કર્યુ કહેવાશે જે ઇષ્ટ નથી. આ બધું પ્રકૃતિ (કમ) કરે છે;
જીવ તા તટસ્થ છે એ સાંખ્ય દર્શનને મુખ્ય સિદ્ધાંત છે. પરંતુ એ જૈન દશ્તનથી તદ્ન વિપરીત છે. આચાય કુંદકુંદ આ સખ્યિ સિદ્ધાંસતા સ્વીકાર કરે છે. પરંતુ એ સ્વીકાર કરવામાં તેમને આપત્તિ નડતી હાઈ પાાતની મનગમતી રીતેજ એનેા એ સ્વીકાર કરે છે અર્થાત્ સાંખ્ય દર્શનની જેમ જીવ તથા પુદ્દગલાને અપરિણામો નહિ માનતાં તે જૈન દર્શનાનુસાર એ બન્નેને પરિણામી કહે છે કારણકે એમ ન કહેતા સંસારસ્થ જીવ કધિ પણ મેાક્ષ ન મેળવી શકે એ આડખીલી એમને નડે છે, સાંખ્ય દર્શનને બ્લેક આ પ્રમાણે છે;તે क्रियमाणानि गुणै: अहंकारणिमूढात्मा क-तीहमिति મસ્તે ॥.
कर्माणि सर्वश: ।
"
અથઃ—પ્રકૃતિના ચુણાને લઇને સત્ર ક્રિયા થઈ રહી છે. અહ કારથી ઘેરાયેલા આત્મા નકામા પેાતાની જાતને કર્તા ગણે છે, બાકી એનું કાઈ નથી. એટલે કે ખરી રીતે એ કર્તા નથી.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
આ બધી ચર્ચાથી એટલું સ્પષ્ટ થયું હશે કે કુંદકુંદાચાર્ય સાંબેના ઉપયુક્ત સિદ્ધાંત સાથે સંમત છે. છેવને કમેને કર્તા કહે એ એમના હિસાબે મિથા દષ્ટિ છે. અર્થાત તેમ નહિ કહેનાર સમ્યગ્દષ્ટિ છે.
અહિંયા જે વિચારવાનું છે તે એ છે કે જીવને કર્મોને કર્તા કહે તે મિથ્યાદષ્ટિ છે કે સમ્યગ્દષ્ટિ ? જૈન દર્શન તે જેર, શેરથી અસંદિગ્ધપણે પિકારી પિકારીને કહે છે કે જીવ કર્મોને અને કર્મ રહિત જે મોક્ષદશા તેને પણ કર્તા છે. “ સમયસાર ” એ વાતને ઈનકાર કરે છે. અહિ આપણને જરૂર એમ લાગ્યા વિના નહિ રહે કે કુંદકુંદાચાર્ય ભ્રમની જાળમાં અહિંયા ફસાઈ ગયા છે. એક બાજુ તેઓ જીવને તથા પુદ્ગલને પરિણમી કહે છે અને બીજી બાજુ સાંખ્યદર્શનના અક્રિયાવાદના અથવા જ્ઞાનવાદના સિદ્ધાંતને સ્વીકારે છે. એમના મતે જ્ઞાનવાદ વધારે સુંદર છે. ક્રિયાવાદનું આકર્ષણ તેમને નથી. “સમયસાર” માં ડગલે ને પગલે તેમણે જ્ઞાનવાદના સિદ્ધાં. તને આગળ કર્યો છે. જ્ઞાનીને કાંઈ કહેવાનું કે કઈ દવાનું નથી એમ તેઓ કહે છે. જુઓ:–
ण वि कुव्वइ ण वि वेबइ णाणी कम्माइं बहुपयाराई । કાળજું પુગ મારું ઘંઉં પુનું જ વં જ છે (૧૬)
(“સમયસાર ", ગાથા ૩૧૯) અર્થ–તેઓ કહે છે કે જ્ઞાનાવરણુયાદિ બહુ પ્રકારના કર્મોને જ્ઞાની કરતો નથી તેમજ તેને વેદત પણ નથી. જો કે પુણ્ય, પાપ રૂપ બંધ જે કર્મનું ફળ છે તેને તે કેવળ) જાણે છે. આશય એ નિકળે છે કે કુંદકુંદાચાર્યના અભિપ્રાય મુજબ જીવ કર્મનો કર્તા કે ભોકતા પણ નથી. તે છે કેવળ જ્ઞાતા અગર દષ્ટા. હવે એને દષ્ટા કેવી રીતે માને છે તે જોઈએ.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક ૧૮ વિ8 હેવ અ ' કારણે ચ વિ નાણાઇ ૫ વંધોઉં યજમ્મુર્ય બિન્નર વ l *
(“સમયસાર, ગાથા ૩૨૦) અર્થ –દષ્ટિ (નેટ) જેમ પદાર્થોથી ભિન્ન અથવા અક રક અને અવેદકહેવા છતાં બધા પદાર્થોને દેખે છે તેમ જ્ઞાન પણ આકાર અને અવેદક હોવા છતાં બંધ, મેક્ષ, કર્મોદય, અને નિજ રાને જાણે છે. મતલબ કે આંખ સર્વ વસ્તુને દેખે છે પરંતુ વસ્તુથી ભિન્ન છે તેમ જ્ઞાન જાણવા છતાં કર્તા નથી તેમજ ભોકતા. પણ નથી.
વિવરણ –હકીકત એમ છે કે “સમયસાર ” જ્ઞાનની અને શાનીની વકીલાત કરે છે. પરંતુ અહિંયા એક શંકા એ ઉભી થાય. છે કે એ જ્ઞાન અને એ જ્ઞાની કયાં છે ? એવા જ્ઞાની તેરમા કે ચૌદમા છવસ્થાનકમાં સમજવા કે તેનાથી નીચા જીવસ્થાનકમાં સમજવાશે
જ્ઞાનની અંદર શ્રતજ્ઞાન અને કેવળજ્ઞાનનો પણ સમાવેશ થાય છે એ વાત કુંદકુંદાચાર્યની ધમાન બહાર રહી ગયેલ છે. જ્ઞાનાવરણીય, દશનાવરણીય અને અંતરાયાદિ કર્મોને સર્વથા ક્ષય થયા પછી કેવળજ્ઞાન ઉદ્દભવે છે. માટે કેવળ જ્ઞાન કે કેવળજ્ઞાની વિષે તો શંકાને સ્થાન જ નથી. પરંતુ શ્રુતજ્ઞાન ધરાવનાર શ્રતજ્ઞાની દશમા જીવસ્થાનક સુધીમાં હેય ત્યાંસુધી કર્મ કરતા નથી અને ભાગવતા પણ નથી એમ કોણ કહી શકશે? શ્રુતજ્ઞાની સમ્યગ્દશામાં હેય પરંતુ કર્મબંધ એમને પડતું નથી એ વાત કોણે કહી છે? તેરમા અને ચૌદમા છવસ્થાનકમાં ગયેલા છ કર્મોને ન દે એ વાત તો જાણે કે ઠીક છે પરંતુ શ્રુતજ્ઞાની તે ક્ષણે ક્ષણે કમને વેદે છે જે કે મિદષ્ટિની અને એમની વેદનામાં ભેદ જરૂર છે એટલે કે પ્રથમનાની વેદના તીવ્ર હેય છે જ્યારે બીજાની શિથિલ હોય છે. કુંદકુંદાચાર્ય એમ માનતા હેય તેમ લાગે છે કે મિથ્યાદષ્ટિને લેપ થશે એટલે સંસાર અલ્પ
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૧૯ રહે-સાગરમાં બિન્દુ જેટલે. પરંતુ સાથે સાથે એમણે એ પણ જાણવું જોઈતું હતું કે સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ ચારિત્ર્ય મોહને ક્ષયપશમ કે ક્ષય ન કરે તો એમને પણ સંસાર જમણુ ઘણુ કાળ સુધી કરવાનું હોય છે. એ સમ્યગ્દષ્ટિ છે જ્ઞાની હવાને ડાળ ભલે કરે તો પણ જ્ઞાનાવરણીય અને વેદનીયાદિ કર્મોથી અંદરમાં તેઓ પીડાતા હોય છે. તેઓ પિતાને જ્ઞાતા કે છા કહે તેથી તેઓ જ્ઞાતા કે દષ્ટ બની જઈ શક્તા નથી. કોઈ મનુષ્ય જ્ઞાનપૂર્વક વિષભક્ષણ કરે અને એ વિષ શરીરમાં પરિણમી રહ્યું હોય તે પણ તે કહે કે તે તે માત્ર દષ્ટા જ્ઞાતા-છે એ એની વાત કઈ માની શકશે ખરું? શું એ વિષ મિદષ્ટિને વિષ સમાન અને સમ્યગ્દષ્ટિને અગત સમાન લાગતું હશે ? જ્ઞાન અને કમને ઉદયભાવ એ બન્ને વસ્તુઓ જુદી જુદી છે.
જેમને કેવળ જ્ઞાન છે તેમને વિષ કે દુ:ખનું જ્ઞાન છે પરંતુ તેઓ સહન કરી લે છે જ્યારે શ્રત જ્ઞાનીને એવું જ્ઞાન હોવા છતાં સહન કરી શકતા નથી. બન્ને વચ્ચેને આ જ મૌલિક તફાવત છે. અપચ્યભજન ભોજી જીવ અપથ્ય ભોજનથી ખરેખર દુઃખ પામી રહ્યો છે, છતાં ઉપહાસના ડરથી એ દુઃખ એને નથી થઈ રહ્યું એવું બતાવવાને ળ કરી રહ્યો હોય છે. તો શું આપણે એમ માનવું કે તેને જ્ઞાતા હોવાને, દષ્ટા હોવાનો દાવો સાચે છે? આવી જ્ઞાન દશા કેવળ ઉચ્ચ શ્રેણીની પુરુષોમાં જ હેવાનો સંભવ છે. સહન કરવાનું છે તેને પણ હોય છે પરંતુ નીચી કેટિના છ સમભાવે વેદી શક્તા નથી જ્યારે ઉચ્ચ કોટિના સમભાવે વેદી શકે છે. આ જ અને આટલે જ તફાવત છે. પરંતુ તેથી કરી વિષ વિષ રૂપે પરિણમતું નથી એમ કોઈ રીતે કહી શકાય તેમ નથી.
આપણે અહિ શ્રેણિક રાજાને દાખલો લઈએ. શ્રેણિકમાં સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યગ્દષ્ટિ બને છે. તેઓ અત્યારે સાતમી નરકમાં છે, નરકની અનેકાનેક ભીષણ યાતનાઓ તેમાં અત્યારે સહી રહ્યા છે.
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦ પરંતુ તેઓ શું એમ કહેશે કે તેમને નરકની યાતનાઓથી કાંઈજ દુઃખ નથી થતું? અસાતા વેદનીય જન્ય અનેક દુઃખે તેમને સહન કરવા પડતા હશે. પરંતુ તેઓ શું એમ કહેશે કે એ દુઃખે એમને દુઃખ લાગતા જ નથી ? તેમના આત્માને એક પળ માટે પણ સુખને આસ્વાદ આવતો હશે શું? ખરેખર નહિ. અલબત્ત, એમના વેદવામાં અને મિથાદષ્ટિ જીવના દવામાં ઘણું જ ફેર છે. સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ સમભાવે વેદે મિથાદષ્ટિ આધ્યાને અને રૌદ્રધ્યાને વેદ. વેદવાનું બન્નેને પરંતુ એ દવાની બન્નેની પદ્ધતિમાં આસમાન જમીનને ફરક છે એ વિાત ચોક્કસ 1. વસ્તુસ્થિતિ આમ હવા છતાં કુંદકુંદાચાર્ય વીતરાગ ભાષિત જિનાગરમોથી વિરુદ્ધ જઈ પોતાની મન ફાવતી રીતે પિતાના વિચારનું, મનનું ચક્ર ચલાવી રહ્યા છે. પિતાના વકતવ્યને લેકેના ગળે તેઓ કેવી રીતે ઉતરી રહ્યા છે તે હવે જોઈએ.
તેઓ કહે છે કે છે કર્મથી જ્ઞાની અને કર્મથી અત્તની બને છે, કર્મથી જાગે છે અને કર્મથી સુએ છે; કર્મથી સુખી અને કર્મથી દુખી થાય છે; કર્મથી શુભ અને કર્મથી અશુભ પામે છે અને કર્મથીજ ઉંચે, નીચે, અને તિર્ય દિશામાં સ્થાન પ્રાપ્ત કરે છે. તેઓ આગળ વધી કહે છે કે આવા મંતવ્ય આપણે પરંપરાકૃતિથી મેળવ્યા છે પરંતુ તેઓ શંકા ઉઠાવી કહે છે કે જે આમજ હેય તે છવ કર્તુત્વથી કયારે મુક્ત થશે? અલબત્ત, કદિ નહિ થાય એવું કહેવાને તેમને વનિ છે.'
पुरुसिच्छियाहिलासी इच्छीकम्म च पुगिसमहिलसइ । ए आयरियपरंपरागया एरिसी दुसुइ ॥ ૧. “સમયસાર”, ગાથા. ૩૩૩, ૩૩૪, ૩૭૫. ૨. “સમયસાર” ગા, ૩૩૬
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૧ અર્થ–પુરુષ પુરુષ શરીર (વેદ) થી સ્ત્રીને અભિલાષે છે અને સ્ત્રી શરીર (વેદકર્મ) થી પુરુષ શરીરને ચાહે છે. આવી આચાર્ય પરપરાગત વાણી સંભળાય. છે.
तम्हा ण को वि जीवो अबंभचारी उ अम्ह • उवएसे । जम्हा कम्मं चेव हि कम्म अहिलसइ इदि भणियं ॥
અર્થ -તે માટે અમારા ઉપદેશમાં કઈ પણ જીવ અબ્રહ્માચારી નથી (એટલે કે બધા જ બ્રહ્મચારી છે. એટલા માટે જ કર્મ જ કમને ચાહે છે એમ (અમે) કહ્યું છે.
શ્રી. કુંદકુંદાચાર્ય કહે છે કે તેમને હિસાબે કોઈ પણ અબ્રહાચારી નથી અર્થાત્ બધા બ્રહ્મચારી છે એને અર્થ શું સમજે? જીવનું પરિણમન કર્માધીન છે એવું વીતરાગ દર્શનનું કથન શ્રી. કુંદકુંદાચાર્યને માન્ય નથી. કર્મ જ કર્મને ઇરછે છે એવું કહી શ્રી કુંદકુંદાચાર્ય આખા વિષયમાં ગુંચવાડે ઉભો કરે છે. સ્ત્રી પુરુષને ઈ છે અને પુરુષ સ્ત્રીને ઈચ્છે એ બ્રહ્મચર્ય કહેવાય? એ નામકર્મની પ્રકૃતિને ઉદય ભાવ ન કહી શકાય? આ બધી ચર્ચાને નિચોડ એક જ નિકળે છે અને તે એ કે વીતરાગકથિત આગમો તેમને માન્ય નથી તેમ જ કેવળ અક્તત્વ પિષક સાંખ્ય દર્શન પણ તેમને મંજૂર નથી. જીવ ઉપર કર્મનું આધિપત્ય ન હોત તો અથવા કર્મની પરિણતિએ જીવનું પણ પરિણમન ન થતું હોત તો તે સ્વાભાવિક, શુદ્ધ, અને નિષ્ક્રિય હતા એ સહજ છે પરંતુ જીવ જ જયારે મન, વચન, અને કાયાના વેગથી કર્મની પ્રવૃત્તિ કરતાં શિખે ત્યારે એ કર્મને કર્તા થયો એમ કહેવું એમાં શું ખોટું છે ?
પુરુષ સ્ત્રીને ઇચ્છે છે અને સ્ત્રી પુરુષ શરીરને ઇચ્છે છે એ આચાર્ય પરંપરા ગત વાણી છે. એમ શ્રી. કુંદકુંદાચાર્ય કહે છે તે કહેવાનું કે શું એ આગમ કથિત વાણી નથી? પુરુષ સ્ત્રીને ઈચ્છે છે
૧. “સમયસાર,” ગા. ૩૩૭.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧રર
અને સ્ત્રી પુરુષને મેહથી ચાહે છે એ વાત શું કલ્પના જન્ય છે કે જેથી તે વાતને શ્રી. કુંદકુંદચાર્ય હસી કાઢે છે? પ્રકૃતિ પ્રકૃતિનું કામ કર્યું જાષ છે, તેમાં જીવને કાંઈ લેવા દેવા નથી એવું તેમનું કહેવું, થાય છે. સાંખ્ય દનનો વિરોધ કરવા છતાં આખરે રસ્તો તો તેઓ તે જ પકડે છે.
जम्हा घाएइ परं परेण घाइज्जए सा पयडी। एएणत्येण कर भण्णइ परघायणामिति ॥ तम्हा ण को वि नीवो वघायओ अत्थि अम्ह उवएसे । जम्हा कम्मं चेव हि कम्मं घाएदि इदि भणियं ॥
અર્થ - જે પ્રકૃતિથી જીવ બીજાને મારે છે અથવા જીવ જેથી'. મરી જાય છે તે પરવાત પ્રકૃતિ છે. પણ અમારા મતમાં અથવા ઉપદેશમાં જો તમે પૂછતા હૈ તો, જીવ કાંઈ ઉપઘાતક (નાશ કરનાર) નથી; કારણ કર્મ કર્મને હણે છે.
ઉપરની ગાથાથી સ્પષ્ટ થાય છે કે આત્માનું કર્તવ શ્રી. કુંદકુંદાચાર્ય સપૂરું નિષિદ્ધ કરે છે. સાંખ્યદર્શનાનુસાર પ્રકૃતિ કરે છે. કારણ કે આત્મા અકારક છે. વળી શ્રી. કુંદકુંદાચાર્ય કહે છે કે મારે આત્મા આત્માને કરે છે એમ કહેવું તે મિથ્થા સ્વભાવ છે (ગા. ૩૪૦-૩૪૧).
भष्पा णिच्चा असंखिज्जपदेसी देसिओ उ समयम्हि । ण वि से सक्कइ तत्तो हीणो अहिओ य काउं जे ॥
અથર-સિદ્ધાંતમાં અસંખ્યાત પ્રદેશી આત્મા નિત્ય કહ્યું છે તેથી તે આત્મા એાછું કે વધારે કાંઈ પણ કરવાને સમર્થ નથી.
૧. “સમયસાર”, ગા. ૩૩૮. ૨. “સમયસાર', ગા. ૩૩૯. ૩. “સમયસાર”, ગા. ૩૪૨.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવરણ-વચકેને હવે બરાબર વિદિત થયું હશે કે સાંખ્યા દર્શનાનુસાર પ્રકૃતિ બધું કરે છે તે વાત પણ શ્રી. કુંદકુંદાચાર્યને મંજૂર નથી. ઉપરાંત, વીતરાગદર્શન મુજબ અગર કોઈ અન્ય દર્શન મુજબ જીવનું કર્તુત્વ પણ તેમને ઈષ્ટ નથી. એટલે તેમણે ત્રીજ માર્ગ શોધી કાઢયે. તેમણે કહ્યું કે આત્મા અસંખ્યાત પ્રદેશ છે; નિત્ય છે; અને તેથી તે કાંઈ પણ ન્યૂન કે અધિક કરવા શકિતશાળી નથી. પરંતુ અહિંયા એમણે આ જીવ કરે છે કે કર્મ એ બેમાંથી કાંઈ કહ્યું નથી. આવી રીતે તેમણે પિતાને માટે છટકબારી શોધી કાઢી છે.
સારાંશ નવ તત્ત્વની વિચારણાને ઠે શ્રો. કુંદકુંદાચાર્ય પોતાને અભિ પ્રાય મત વડે સ્થાપે છે, કુંદકુંદાચાર્ય ગમે ત્યારે થયા હેય, એમના તરફ લેની અભિરુચિ ગમે તે પ્રમાણમાં હોય પરંતુ એટલું તે ચોક્કસ છે કે તેમના વિચારેને આગમ સાથે જરા પણ મેળ નથી. અર્થાત જિનાગમ પ્રણીત ત્યાગ અને સંયમધર્મ સાથે તેમના વક્ત વ્યની જરા જેટલી પણ સંગતિ નથી. સ્ત્રી વેદથી પુરુષ શરીર ઉપર મોહ થાય છે અને પુરુષ વેદવી સ્ત્રી ઉપર એને આચાર્ય પરંપરા, કર્ણ પ્રતિ કહી આગમની અવહિલના કરે છે આ જગતમાં કોઈ અબ્રહ્મચારી નથી એવી ઘેષણ કરનાર માટે કે અભિપ્રાય બાંધે એ વાંચકેજ સ્વયં વિચારી લે.
આજે વીતરાગભાષિત આગમો વાંચી, સાંભળી ઘણા ત્યાગી બને છે. વખતના વહેણ સાથે તેઓ શિથિલાચારી બને છે. એમાં “સમયસાર” જેવા પુસ્તકો તેમના હાથમાં આવે છે. તેમના વિચારનું તેમાં સર્મથન થતું મળી રહે છે. તેઓ તેથી થનગની ઉઠે છે અને આ “સમયસાર” પુસ્તક એક અજોડ પુસ્તક છે એમ સાબીત કરવા તથા પ્રચાર કરવા મંડી પડે છે. આ પંચમ આર. છે. એમાં મનુષ્ય સહજે જ બહુલકમ હોય છે; ચારિત્રાવરણ મોહ
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
નીય કને લઇ ચારિત્રમાં મદતા આવી જ ગમ હોય છે એવામાં આ અને આના જેવા પુસ્તક મળી રહેતાં તે ખુશખુશાલ થઇ જાય છે. આ તા ભાવતું હતું અને વૈદ્ય બતાવ્યું એના જેવા ધાટ થયા પરંતુ રાગથી દર્દી રીબાઇ રહ્યો હાય અને પરહેજ જરા જેટલી પણુ પાળવા અસમર્થ હોય ત્યારે વૈદ્ય તેને કડક અને સખત પરહેજ પાળવાનું કહે તા તે રાગીને ગમશે ખરૂ? એ વૈદ્યને પડતા મુકી રાગી એવા વૈદ્ય પાસે જરો જે એને આછી કડક પરહેજ બતાવે. રાગીને રામ મુકત થવાના તા ભાવ છે જ પરંતુ ઓછા ખર્ચે' અને નહિ જેવી પરહેજ પાળીતે. આવા વૈદ્ય તરફ ધણા દર્દીઓ આકર્ષાય એ સ્વાભાવિક છે. ધ ', સમયસાર આછી કડક પરહેજ બતાવનાર
વૈદ્ય જેવા ગ્રંથ છે.
કુંદકુંદાચાર્યને સમય જ શિથિન્નાચારના વાતાવરણુથી વ્યાપ્ત હતા. એ વખતે આ ગ્રંથના લેકાએ સત્કાર કર્યાં; તેા પછી અત્યારના લોકેાની તા વાત જ શું પૂથ્વી? સમાજને સાચે ત્યાગ ખપતા નથી કારણ કે એ પાળવેા દુષ્કર છે. છતાં કાઈ કાઇ સંયમના અનુરાગી પણ નિકળી આવે છે પરંતુ તેએ પણ માંડમાંડ એ સંયમ પાળી રહ્યા હોય એવા દેખાવ કરે છે. ધણા ખરા તા સંયમ અંચળા ફેંકી દઈ ભાગતા નાસતા ફરે છે અને કાઇ યુક્તિ, પ્રયુકિતથી પેાતાના પરિવર્તનને સાચું ઠરાવવા કેાશિષ કરતા હોય છે. ઃ સમયસાર ” નું સ્થાન આવા પ્રકારના શિથિત્રાચારીઓના વર્તુળમાં છે. નવ તત્ત્વ પૈકીના સવર્ અને નિરા નામના તત્ત્વે ઉપર ચર્ચા કરતી વખતે પાંચ ઇંદ્રિયના જાયને શકવાની તથા ખાર પ્રકારની તપશ્ચર્યાની વાત તે કરતા નથી. ઉલટું, ભેદ વિજ્ઞાનની વાત કરી રાગ, દ્વેષ અને અજ્ઞાનને રોકવાની વાત કરે છે અને કહે છે કે આત્મા નાયક છે અને એ માટે જ્ઞાન પ્રાપ્તિના ઉપાયા સમજાવે છે. હકીકત એ છે કે સાધકને મૂલ જે સાધનાની આવશ્યકતા છે તે બતાવવા એ સમયસાર પુસ્તકકાર બીજો માગ ગ્રહણ કરે છે.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૫ જૈન દર્શનના બહાના નીચે “સમયસાર”પુસ્તક અક્રિયા (જ્ઞાન) વાદને પિષી રહ્યું છે. ત્યાગ અને વૈરાગ્યમાં રહેવા માટે જ્યાં
જ્યાં પાંચ સમિતિ, ત્રણ ગુપ્તિ, નવ બ્રહ્મચર્ય, દશ સામાચારી ઈત્યાદિના બનેલા ક્રિયાકાંડની આવશ્યકતા છે ત્યાં ત્યાં એ બાબતો ઉપર ભાર દેવાને બદલે તેઓ મૌન સેવે છે અથવા વિચાર કરે છે તે તે જ્ઞાનવાદને આશરે લઇને કરે છે
એટલું તે ચકકસ પ્રતીત થાય છે કે આ સમયસાર પુસ્તકકાર ત્યાગમાથી તદ્દન પાછા વળ્યા છે. પોતે જ પાછા વળ્યા છે એમજ નથી પરંતુ પોતાના પુસ્તક દ્વારા સમાજને ક્રિયાકાંડ તરફથી પાછા વાળી રહ્યા છે. એનો અનુયાયી સમાજ પિતાને જેને દશનાનુયાયી કહેવડાવે છે પરંતુ ખરી રીતે તે તે જેનદર્શનને ખાડામાં નાખી રહ્યો છે. એ જ કારણે આજના જૈન સમાજના અમુક ભાગે એના અસલી ઘાટ અને વર્ણ ગુમાવ્યા છે. જૈન ધર્મના અહિંસા, સંયમ, અને તપ રૂપી ત્રણ સ્તંભે મૂળમાંથી એજ કારણે ખળભળી ઉઠયા છે. “સમયકાર” ના કર્તા હિંસા ને હિંસા કહેતા નથી. તેઓ તો એમ કહે છે કે કોઈ કેઈની હિંસા કરતું જ નથી, કરી. શકતું જ નથી. અર્થાત હિંસાથી જીવને કર્મ બંધ થાય છે એ વાત સાથે તેઓ સંમત નથી. “કસાયપાહુડ” માં તેઓ આથી વળી જુદી. રીતે કહે છે કે હિસા પ્રમાદથી થાય છે અને અપ્રમાદીને હિંસા થતી જ નથી. જુઓ:--
अत्ता चेव अहिंसा अत्ता हिंसति णिच्छयो समये । . जो होइ अप्पमत्तो अहिंसओ हिंसओ इयरो ॥ .
અર્થત આત્મા જે પ્રમાદી હોય તે હિંસક અને અપ્રમાદી હોય તે અહિંસક એમ જિનાગમ કહે છે.
૧. “કસાય પાહુડ', પૃ. ૧૦૩ ઉપરની ગાથા. .
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૩
·
હકીકત એમ છે કે ''કસાય પાછુડ' થી આ “સમયસાર' ના કર્તાએ વિચારના પાટા લીધા છે. હિંસાને પ્રમાનુ` કાર્ય કહી પ્રમાદથી હિંસા ક લાગે છે. ત્યારે 'સમયસાર” ના કર્તાને એ વાતને ધાખા નથી. શ્રી. વઈમાન સ્વામીને થઇ ગયાને કેટલીક સદી જતાં જતાં આવડા મોટા પલટા થઇ ગયા છે તા હવે આજે આ કાલે કેટલા બધા પલટા થયા હશે? કુદકુંદાચાય તેા તેમના આગમકાલ પછી તરતજ થયા છે તેટલામાંજ આવડું મોટુ વિચાર પરિવર્તન કર્યું" એ કઇ થાડા આશ્રયની વાત નથી.
વર્તમાન કાલ
ભગવાન મહાવીરના નિર્વાણ પછી ચેાડી શતાબ્દિમાં જૈન સમાજમાં અવ્યવસ્થાનું વાતાવરણ પ્રસરી ગયું હતું. અત્યારે તા બેશુમાર અવ્યવસ્થા ફેલાઈ ગઈ છે. કળે કાળે મહાપુરુષ પાકતા અને અવ્યવસ્થાને સ્થાને, ધમના હ્વાસને સ્થાને, વ્યવસ્થા તથા ધમ વૃદ્ધિને સ્થાપતા પર’તુ એ મહાપુરુષ રૂપી સિતારા અસ્ત થયા, ન થયા તેટલામાંજ પુનઃ અવનતિના ખાડામાં સમાજ ધકેલાઇ જતા. ધણી ધણી વખત તા પહેલાના કરતાં પણ પછીની સ્થિતિ વિશેષ ગ્લાનિજનક થઈ જતી. ગેમાં હાલની પરિસ્થિતિ તેા એટલી બધી બગડી ગયેલી દેખાય છે કે એને કેટલાક અગ્રણીએ હુડાવસર્પિણીનુ' જે નામ આપ્યું છે તે બરાબર સાર્થક લાગે છે. પાંચમા આરે ખેડાને હજી પચીસ સદીમે માંડ ગઇ છે. પરંતુ એટલામાં ચોતરફ હાહાકાર વત્તી રહ્યો છે. મુનિજનેાના વતન સબંધે જૈન આગમામાં જે આદર્શો ભર્યો પડયા છે તે મુજબ કાણુ મુનિરાજ વતી રહ્યા છે? શ્રાવક આગળ એ આગમા મુનિરાજો ધરે છે પરંતુ એ પ્રમાણે પાતેજ વતા ન હોય ત્યાં વાતજ શી ? આગમાના અર્થ તે પાતાની મન ફાવતી રીતે કરે છે. નવ કાઢિ વિશુદ્ધ અહિંસાનું પાલન કાષ્ઠ મુનિરાજ હાલમાં કરતા નથી. દેરાસરમાં કરવામાં આવતી જિનબિંબ પ્રતિષ્ઠાને મ્હાત તથા ઉદ્યાપન, ઉપધાન, અને એળીને ક્હાને ષટ્કાયના જીવાની હિ`સા
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭,
કરવામાં તે પાછી પાની નથી કરતા એટલુંજ નહિ પરંતુ એમ કરવા શ્રાવકવર્ગને પણ્ તે પ્રેરી રહ્યા છે. એ એઠા નીચે કરવામાં આવતી હિંસાને ધમ' તરીકે જણાવે છે ત્યાં તેા હદ થાય છે.
જન્મ, મરણથી છૂટવા માટે વંદન, પૂજાર્દિક દ્વારા ષટ્કાય જીવને નાશ કરવામાં આવે એ નિષિદ્ધ છે.' એવી હિંસા કરનારના ઉલટા સંસાર વધે છે અને નરકમાં રખડવાનું પ્રાપ્ત થાય છે. કાં “આચારાંગ સૂત્ર”નું આવું કથન અને કયાં આજના મુનિરાશેના ઉપદેશા ! આજતા આ પૂજ્ય વર્ગ આ ઉપદેશ આપતાં ડરતા નથી. સેવક વર્ગ શાસ્ત્રથી અજ્ઞાત છે; અનેક રીતે આ સેન્ય વર્ગને અધીન છે, દબાયેલા છે; એની સામે એ માથું ઉંચુ' કરી શકે તેમ નથી. પૂજ્ય વર્ગ એટલે કે સાધુ વગ હવે જ્યારે આ શ્રાવક વને પેાતાની હા જી હા કહેવડાવવા ખાતર વિપરીત માર્ગે વાળી રહ્યો હાય તા એનુ` પરિણામ એને કેવું શાષવું પડશે એને ખ્યાલ કરશે. જે વર્ગ અન્યવગ ઉપર આવી જોહુકમી ચલાવી રહ્યો હોય તેનામાં કેટલી બુદ્ધિ અને કેવી દૃષ્ટિ હશે તેના વિચાર કરો. શ્રાવક વર્ગ માટે હિંસાના દ્વાર ખુલ્લા મુકનાર આ વર્ગ પાપથી ખી હશે એમ લાગે છે ? એ વર્ગમાં કરૂણા કે અનુકંપાનાં અંકુર નથી તે। પછી એ વ્યક્તિમાં સત્ય અને અચૌર્યના વિચારો હશે ખરા ? જે
સમાજની મદાર અહિંસા અને સત્ય ઉપર છે અનાચરણ કરતા હોય તેા પરાપદેશ પાંડિત્યમ” આખા જૈન વ કે જે જગતની હિંસા રહ્યો છે તે જ જ્યારે પેાતાની મનસ્વી હિંસા આચરી રહ્યો હાય અને એ હિંસાને રહ્યો હોય તા તે જૈન સમાજના પ્રભાવ દુનિયા ઉપર શું પાથી માંહેના રીંગણા જેવી સ્થિતિથી દુનિયા હવે જરા પણ
૧. આચારાંગ સૂત્ર.”
તે સમાજ આવુ જેવું નહિ થાય ? સામે પ્રકાર ઉઠાવી
રીતે ધર્મને આઠે અહિંસામાં ખપાવી
પડશે ! ઠંગાય
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ દિવસે ગયા. વેદોમાં કહેલી હિંસા ધર્મનું કારણ નથી. એમ કહી જૈન સમાજને આ સેવ્ય, પૂજ્ય વર્ગ એ લેકેને નીચા પાડે છે પરંતુ પોતાની ધર્મ ક્રિયામાં થઈ જતી હિંસાને ધમનું રૂપ આપનાર આ સેવ્ય વર્ગ ઇતર જનની નિંદા, અવહિલના, કે હાંસીમાંથી ક્યાં સુધી બચી શકશે? ખરી રીતે તે તેમણે ઈકરાર કરવો જોઈએ કે તેમની ક્રિયા પાછળ થતી હિંસા પણ ધમનું કારણ નથી જ નથી,
લોકે અણુગલ પાણી વાપરે, વનસ્પતિના પાંદડાં, ફૂલ, ફલાદિ તેડે કે ખાય તો તેમાં હિંસા છે, એવું અસંદિગ્ધ પણે જેનશાસ્ત્રાનુસાર જૈન સમાજ ઈતર લેકેને કહે પરંતુ એ જ જેન વર્ગ તીર્થ કરેની પ્રતિમાની નીચે અઢળક સચેત પાણી વહેતું જુએ, તેમાં ત્રસાદિ છવોની હિંસા ચાલુ હોય એ જુએ અને એ પ્રતિમા ઉપર હંમેશાં ઢગલાબંધ ફૂલે અને ફૂલની માલાઓ ચડાવવામાં આવતી હોય છે. એ પણ જુએ છતાં ઠંડે કરો જે એ બધું સાંખી રહે એટલું જ નહિ પરંતુ એને ધર્મનું કારણું માને-મનાવે એ કયાંને ન્યાય? આ બધું શું તીર્થકરોને ગમતું હશે?
જૈન દર્શનીઓ અને મિથ્યાદર્શની કહી રહ્યા છે. પરંતુ એ જેને જ શું મિથ્યાદર્શનમાં આળોટી નથી રહ્યા? મિથ્યદર્શનીઓને તે બહાનું પણ છે કે તેઓ અહિંસા વા દવાના સિદ્ધાંતને સમજYI નથી કે સમજતા નથી. પરંતુ જેને કે જેઓને અહિંસાનુિં સૂક્ષ્માતિસૂક્ષ્મ જ્ઞાન છે તેમને હિંસામય વર્તન કયાંથી પોષાય? તેમને તે કાંઈ છટકવા બારી છે જ નહિ. તેઓને જ્ઞાન છે અને છતાં ખાડામાં પડી રહ્યા છે. એ નરી મૂર્ખતા નહિ તો બીજું શું? અહે કે દુનિ વાર માહ!
કઈ તટસ્થ, નિરપેક્ષ કષ્ટ જેનશાને જુએ અને તેના અનુયાયીઓના વર્તનને નીરખે તે કેટલો મટે ફરક તેમને જણાશે ? અમુક સાચા મગ ઉપર ચાલવાની અશક્તિ હેવી એ જુદી વાત
१. न धर्महेतोविहीताऽपि हिंसा।
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે પરંતુ પેટે ભાગ પાસે નથી કે કાચ છે એમ કહી એના ઉપર અમદ પૂનમ ચાયે રાખવું એ એક પ્રકારનો દંભ છે, શિક પયરની શાતા છે. હિંસાને સત શ્રકાર માય જિનેકોએ ભાખ્યા છે. પછી એ દેવ માટે થતી હોય કે ગુરુને માટે. એ નિયમ કાર્યત્રિક છે, વિકાળાબાધિત છે, નિરપત છે. અથવ દેવ, ગુરુને નામે થતી ઈ પણ હિંસા (૫છી છે ગમે તેટલી સક્ષમ હોય) હિંસા જ છે. એને પ્રરૂપી શકાય જ નહિ. ધર્મના નિતિ કે એની ઉપપણ કરવી એ પણ એક જાતનું અામિ વતન જ છે
સુદર્શન શ્રેષ્ઠી અને શુક પરિબજો માત્ર અણુગારની પાસે પિતાને શૌચસૂલ ધર્મ કહ્યો ત્યારે તેમની સમીપે થાવસ્થા પત્ર અણગારે કહ્યું “હે સુદર્શન છે અને હું મારા પરિવાજથી કોઈ વ્યક્તિ ભહીથી ખરડાયેલા કપડાને શુદ્ધ કરવા લેહીના કુંડમાં નાખે તે એ કપ સ્વચ૭ થાય ખરાં કે?” તેઓએ કહ્યું “એ કેમ બને ? શુદ્ધ ન જ થાય.” તેમણે ફરી કહ્યું “ હે શુક! હિંસાદિ અધમથી આત્મા સંસારભ્રમણ કરી રહ્યો છે. એનાથી આત્મા બરડાયેલ છે. હવે તેને શુદ્ધ કરવા હિંસાને ઉપાય તમે જે તે તે શુદ્ધ થશે કે અશુદ્ધ?સાંસારિક સાધતે હિંસાદિ દોષથી દૂષિત છે અને સ્વર્ગમાં લઈ જનારા સાધને પણ દેષમય છે. તાત્પર્ય કે હિંસાદિ દે. આત્મા પાસેથી મુકાવવા જોઈએ. આ સિદ્ધતિની પ્રરૂપણું જિનાચમેમર કરવામાં આવી છે છતાં વર્તમાન જૈન વી એ કેમ નહિ સમજતો હોય? તીકરની આગળ કરવામાં આવતી હિંસા લોહી છે તથા સંસારને અંગે થતી હિંસા પણ લેહી જ છે. તાત્વિક દષ્ટિએ એ બન્નેમાં જરા પણ તફાવત નથી. આજના જૈન સેવ્ય વગે તથા જેન સેવક વગે બરાબર નોંધ કરી લેવી જોઈએ કે ગમે તેને
૧. જ્ઞાતા ધર્મ કથાગ સૂત્ર, પાંચમું અધ્યયન. ૨. “જ્ઞાતા, ભગવતી, નિરયાવલિકા” વગેરે.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦ માટે કરવામાં આવતી હિસાબી શિપૃથ્વીનો, જેલની કે અનિની કે ગમે તેની હાય તો પણ એ હિસા સંસાર વધારનારી છે અને જન્મ, મરણના ફેરા: લંબાવનારી છે. કદાચ તેઓ એમ એની આશ્વાસન લેતા હોય કે દેવ, ગુરુ અદિને માટે કરવામાં આવેલી હિંસાથી તેમને કર્મબંધ નહિ થાય તો એ વાતમાં અને એ આશ્વાસનમાં કાંઇ માલ નથી. અત્યારના જેનેની મૂઢ દશાબતો જુઓ! અગ્નિને એક તણખો જોઈ તેઓ ધ્રુજી જાય છે પરંતુ તીર્થંકરની મૂતિઓ આગળ પ્રગટાવવામાં આવતી રોશની કે અગણિત દીપમાળ જોઈ તેઓ હર્ષ થી ગાંડ તૂર બની નાચી ઉઠે છે ! એ દીપમાળમાં થતે ત્રસ જીવોને બેશુમારે હાર તેમના રૂંવાડાને પણ ઉભો કરી શકતા નથી. આ વનવાઈની વાત!લક સમૂહ તે બિચારા અજ્ઞાન તિમિરમાં સબડતે હેય છે. એને એવી સૂક્ષ્મ બાબતોની કચે જાણ પણ ન હોય એમ ઘડીભર માની રહ્યો. પરંતુ જેને સેવ વર્ગ આ સત્ય શું નથી જાણતા કે તીર્થકરની પ્રતિમાને રેશનીની, ફળ-ફૂલની કે પાણીની કંઈ જરૂર નથી ? આ નિષ્કારણ અધર્મ કરવા માટે જેનોને પ્રેરવા, ઉત્તેજવા એ શું આ સેવ્ય” વર્ગ માટે સરાહનીય છે? વળી ખૂબી તે એ છે કે એ જેને પિતાને સમ્યગ્નની માનતા હોય છે તે કહેવાનું એટલું જ કે આ તે સમ્યજ્ઞાન કે મિથ્યાજ્ઞાન ? જૈન આગમે તે બેધડક કહે છે કે આ ભવમાં તેઓ ભલે ગમે તેવી ધાંધલ મચાવે પરંતુ આગામી ભવમાં તેઓ વીતરાગ ધર્મને પામવાના નથી એ વાત નિર્વિવાદ છે. જૈન સાધુઓ, પછી ભલે તે મૂર્તિપૂજક, દિગંબર કે સ્થાનકવાસી મંડળના હોય, આ દીપમાળ માટે ઉત્સાહ ધરાવનારા હોય તો તેઓએ ખસુસ યાદ રાખવું ઘટે કે તેઓ પિતાનું અહિત જ કરી રહ્યા છે. પાટ ઉપર બેસી શ્રાવકોને ગમે તેમ અંડ–બંડ સમજાવે, યુકિત-પ્રયુકિતથી
૧. “આચારાંગ..
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
કે
: -
* * *
૧૧ પિતાને કકકે ખરે કરાવે અથવા પિતાની બુદ્ધિનું પ્રદર્શન કરાવે પરંતુ એકેન્દ્રિય જીવોની થતી હિંસાં પણ તેમના ભવમણને વધારી મુકશે એમ તેના પિતાને હૃદયની પાટી ઉપર લખી રાખવું જોઈએ તેમાં વળી અગ્નિકાયની હિંસાની ઉત્કટતાના સંબંધમાં લખાયેલી નીચેની ગાથાઓ ખાસ વાંચવા જેવી છે ,
ગાય ને દોતિ પાવા ન તિવમલ સબ્યો વિ સુરક્ષા સર , पाइण पडोण वा वि उड्डे " अणुंदिसामवि । अहे शाहिणओ वा वि द्रहे उत्तरओ विय ॥ ३४ ॥ भूयाणं एस वाघाओ हव्यवाही न संसओ । તે વિપક્ષવા સંગમા દિર સામે, - ૨૫ મોર
અર્થ-અનિશસ્ત્ર એટલું બધું પ્રબળ છે કે એક શરુ જલાવવા, સળગાવવા મુનિજને કયારેય ઈચ્છતા નથી. કોઈ પણ શસ્ત્ર કરતાં એ અગ્નિશસ્ત્ર તી છે અને સર્વ પ્રકારે આકરૂં છે. પૂર્વ, પશ્ચિમ, દક્ષિણ, ઉત્તર, ઉપર અને નીચે વ્યાપી રહેલા . સર્વ છોને એ અગ્નિશસ્ત્ર નાશ કરે છે. ખરેખર ! એ હવ્યવાહી (અગ્નિ) પ્રાણું માત્રને ઘાત કરનાર છે. માટે અગ્નિ. (દોવા વગેરે) સળગાવવાને આરંભ મુનિજને કદિ પણ ન કરે.
આ ઉપરથી સારાંશ એ નિકળે છે કે બધા શસ્ત્રોમાં અગ્નિ શસ્ત્ર કાતીલ છે. બીજા શસ્ત્રોના ઉપયોગમાં તે છોને બચવાને કાંઈકેય અવકાશ છે પરંતુ અગ્નિશસ્ત્ર આગળ દરેક જીવ લાચાર છે. હકીકત આમ છે એટલે કેઈ કઈ ગૃહસ્થ તે ચાલે ત્યાંસુધી અગ્નિ (દવા) શસ્ત્રના વપરાશમાં યથાશકય શિથિલતા, લાચારી બતાવે છે ત્યારે આજને આપણે ત્યાગી વર્ગ જે શ્રાવક કરતા જ્ઞાનમાં અને શ્રદ્ધોમાં ચહડીયાત હોવાને દા કરે છે તે ઉપાશ્રયમાં કે બહાર બે તરફ
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
કિસન માટે–એક દિ મુની માપણો હલિકા સાકાર નથી. આથી જ માહિ આઈક આધારે આરે થી ગળું કરી માટે તેને દૂર રાવવા તથા શ્રાવવર્ષમા મા મિલાળા - આનંદ મેળવવા ઉપાશ્રયમાં વિજળીક બીએ શાળામાં પોતાની સંમતિ આપી રહ્યો છે તેમ કહીને બા લાગે છે એમ અમિ તે પણ તેમાં જરાય એવું નથી. ખંખી એવિ ઉપાશ્રયમાં બત્તી રાખવા, રખાવવાની તેમને બેલાબ થઈ આવી છે. હવે જરા વિચાર કે જ્યાં તેમનું શાસ્ત્રોનું જ્ઞાન અને જ્યાં તેમનું આવું અશાસ્ત્રીય વર્તન “છાયના પિયર,” “છીયના રક્ષક” આવ આવાં ઉવલ વિશેષણે તેમને માટે વપરાવવાની તકેદારી રાખે છે. પરતુ તેઓ રક્ષક છે કે ભક્ષક એ તેમણે જ વિધારવાનું હતું. ઉલટું, તેઓ એક બેહુદી દલીલ કરે છે કે અંધારામાં સાધુ કે શ્રાવક કાઈ છે તેથી જે ય લાગે તેવા મારતાં અગ્નિકાયનું માપ કાંઈ બહુ ભારે નથી. અફ
સાથે કહેવું પડે છે કે નિગ્રાએ નિરવ, નિરપવ અને બિપાયિક સ્થળેએ રહેવું જોઈએ એ જિનાગના આદેશને તેઓ આદતર ભૂલી જ ગયા છે. અમિ (દીવ, બનીછે આગળ કેટલા પતીથાઓને, કૂદાઓને તથા અન્ય જીવોને કેટલે કચ્ચરઘાણ નીકળી જય છે એ નક્કર હકીક્ત આ મુનિવર્યમે શું રાશન નહિ હોય? મુનિજને શું આ પંચ મહાવ્રત પૈકીના સર્વ પ્રથમ મહાવતના પાલનમાંથી પોતાને મુક્ત માની રહ્યા હશે? કાંઈ સમજણ પડતી નથી.
જૈન દર્શનના તત્વને જાણુતા, પ્રીછતા છતાં વર્તનમાં આવું જોવા મળે છે ત્યારે એક જ અનુમાન થઈ શકે છે કે સર્પ ગયા અને લીસોટા રહ્યા. સાધુજનેએ લેકને હૃદય પલટો કરે તો ઘરે ગયા પરંતુ પિતાના હૃદયને જ પલટ કરી દીધો. નાના કે મોટા સૌ છે. સાધુને મન તે સરખા જ હોવા જોઈએ. જોકે ભલે તેમ માને પરંતુ સાધુએ તે ન જ માનવું જોઈએ છે એમ માને છે
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાતિ રાશિ છે એ છે કે
આરામ થી ચાર બેબીયી એક જાળી વાપરવી એ રાજાને આજકામ નથી, શાંતિ પ્રમાણ મા આવે છે કે જે સુનિનો આનાવ્યા છે.
મુનિ ત કાયના જાની રક્ષા કરવામાં મસાહ ને ખન જેને અવિરત ગયા કે ભલા થતા છે તેને ટાળવા
ઉપસંહાર હે વિજ અનાજ કાને વાચા શાસનમાં હાર પ્રવતી એ છે કે ચારે ૨ વી સુણત રિતિષ શાસ્ત્રી આ એ આવ, શ્રાવિકા સ્પી નાની ની શું કરે? મોટા તીખ સહ સામે વેર વિદ્ધાનું અને શકિ રાશિમાં ય જામ છે. સાધુ, સાધ્વી થતી વખતે કદાચ તે વસ્તુની કિમત હેય પરંતુ થયા પછી આજે છે તે વિકાસ થતા જણાય છે. દર્શન, જ્ઞાન, અને ચારિત્રની આરાધના કરવામાં તેઓ નિષ્ફળ ગયા હોય એમ સ્પષ્ટ લાગે છેપાંચ માતાના પાત્ર રવિ , અને ત્રણ સુનિતી અલી દરકાર રાખે છે તે ભૂલી ગયા છે ચારિત્રસાલી પર હવન વીતાવવું કે મચારિત્રમાલી પાસે કાવવું તે વિષે હમ - ૧ * સર કૃશાંગ ભાષા ગમન
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
. ૧૩૪
ઉહાપોહ થતે મટી ગયો છે. કેઈક રડ્યા ખડર્યા અપવાદને બાદ કિરીએ તો લગભગ બધાજ કલુષિત જીવન જીવી રહ્યા છે. સેવક વર્ગની આળ પંપાળમાં સેવ્ય વર્ગના કાળને મેટ - ભાગ વ્યતીત થઈ રહ્યો હોય તેમ લાગે છે. પોતે ઘરબાર છોડી અનગાર થયા છે પરંતુ અહિંની કેટલીક ઉપાધિ તેમણે ઉભી કરી છે. કેટલાક તે પ્રભુની મૂર્તિ, બિંબ, પ્રતિષ્ઠા, ઉદ્યાપન, ઉપધાન, રાત્રિજાગરણાદ કરાવવા ગામોગામ ખુંદી વળી રહ્યા છે. તેઓ કોને કહે છે કે શું તમારે પૈસે કેવળ તમારા માટે છે શું ? પ્રભુ, ધર્મ, અને લેકેના ઉપકાર માટે તમે તે કેમ ખર્ચતા નથી ત્યારે વળી કેટલાક * ઉપાશ્રર્મ, જ્ઞાનશાળા, પાઠશાળા પુસ્તકાલય અને વાંચનાલયે સ્થાપવાની. કેશીક કરી રહ્યા છે. સાધુતાનું જે લય છે તે હલી જવામાં તેમને વધે નથી આવત પર તુ આ પ્રવૃત્તિઓને ભૂલી જવામાં વિધિ આવે છે. હે વીતરાગ દેવ! તમને યાદ કરતાં કરતાં તેઓ તે મકાન પર પિતાના ગુરુદેવનું સ્મરણપટ પણ ચીતરાવતા હે ય છે. ગુરુના ઉપકારના ભારથી તેઓ દબાઈ ગયા છે..
. . . ' એટલે એ ભાર ઓછો કરવા જાણે કે તેઓ આ રીતે આકાશ પાતાળ એક કરી રહ્યા છે. હે સર્વજ્ઞ! ઓ દુષમ કાલમાં એ મોટા નાના જંગમ તીર્થની શું સ્થિતિ છે તે તમે જાણે છે માટે તમે જ બચાવે અને તમારી ઉર ભૂમિકામાં લઈ જાઓ એ જ પ્રાર્થના !!! ઈત્યમ :
સાતમું પ્રકરણ સેનગદી અને સોનગઢીના સિદ્ધાંતે
આ જગતમાં અનેક દેશને (ધર્મ વિચાર) પ્રવર્તમાન છે. તિમાં જે દર્શન પણ એક દર્શન છે. એક દર્શન ઉપર અન્ય દર્શનને આક્રમણ કરવાને ધર્મ થઈ પડે છે. બધા દર્શનેમાં એક જૈન
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
' ૧૩૫
{
દનજ એવુ`. છે જે બીજાથી જૂદું પડે છે. જૈન દર્શને યાંગ અને જ્ઞાન ઉપર જે ભાર મૂકયા છે તે ભીન્દ્ર દવામાં જોવા મળતા નથી. અન્ય દતે જૈન દર્શન સાથે હરીફાઇમાં ઉતરે છે પરંતુ તેની આગળ સફળતાપૂર્વક ટકી શકતા નથી. મન પ્રરૂપિત જ્ઞાન અને ત્યાગ એવા અનેખા પ્રકારના છે કે એની આગળ અન્ય દર્શના ઝાંખા પડી જાય છે. માપ્તિના સાધના જેવા જૈન દર્શનમાં પ્રરૂપિત અને વર્ણિત છે તેવા અન્ય દશામાં નથી. જૈત. દનમાં ત્રિકરણ અને ત્રિયાગ શુદ્ધ અહિંસા, સત્ય, અચૌય, ક્ષય, અને અપરિગ્રહ આ જેવુ નિરૂપણ છે તેવુ અન્ય દનામાં નથી અને આ એકજ વિલક્ષણતા જૈન દનને અન્ય દનાથી ભિન્ન પાડે છે.
'
*
....
જૈન દર્શનમાં અતીન્દ્રય જ્ઞાન અથવા દિવ્ય જ્ઞાન અથવા કહે કે કેવળ જ્ઞાનને અન્ય દના સમજી શકયા મથી જૈન સૂત્રે પ્રતિપાતિ શ્રુતજ્ઞાન પણ અન્ય દનીખેાની સમનલ્ગુની મર્યાદા બહારની વસ્તુ છે. સંપૂર્ણ ત્યાગ વિના આ અદ્રશ્ય જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ અસંભવિત છે. એ પરમ રહસ્ય અન્ય કાઈ દ્દર્શનકારે સમજી શક્યા નથી.
܂
..
હિંસાદિ અન્રતાથી નિવા માટે જીવને ત્યાગની ઉચ્ચ ભૂમિકી ઉપર (સ્થત થવું પડે છે. આ સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરવામાં જીવને માહ; વિષય, ભાગતાપભાગ વગેરેના સફળ સામના કરવા પડે છે. જીવ આં મુકાબલા જેવા જોઇએ તેવા કરી શકતા નથી. “ કારણ કે મેહન પ્રાબલ્ય એટલું વધી ગયુ. હાય છે કે જી માહમાં ફસાઈ જાય છે. માહતી આ ઉડી અને ગભીર ખાઇના બેટા થતાં જીવ હિ ંમત હારી જાય છે અને એ વખતે ''તડજોડને કાઇ માર્ગ શોધી’કાઢે છે. એટલા માટેજ વનમાં પણદૂરી બાંધી રહેવાની અને સ્ત્રી-પરિવારાતિ સાથે રાખવાની અનુમતિ અન્ય દાર્શનિકાએ આપી છે. પેાતાના ત્યાંગતી . પાલ ત્રાકતા એના ભક્ત અનુષ યીએના મનમાં ઠસી વા ન પામે એ અશુભ ઈરાદાથી તે પેાતાના અનુગામી વર્ષાંતે
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાય જિને ન જે અતિ સખી શકે છે તે કાર્ડ
હવે વાત છે. છાલ અતિ છે તેને યથાર સામે ઓળખે અને વિશ્વાસ તે પણ બસ છેપણ કહેતા. - જ્યારે વસ્તુસ્થિતિ આ પ્રકારની છે. જીવ મેહના અંધકારથી, આવરણથી સાવૃત્ત છે. તેને ખસેડવું એ જેવી તેવી વાત નથી એમાં નિરાધે પુરુષાર્થની અપેક્ષા છે. આ પુરુષાર્થ ળવવાની શક્તિ
ને વરી હોતી નથી. એટલે અન્ય દનિકાએ વચલી માગ શાળે. તેઓ ઉચી ઉચી અને મોટી મોટી તત્વજ્ઞાનની વાતો કરવા મંડી પડયા. તત્વજ્ઞાનના પરમોચ્ચ જ્ઞાનમાં પૃથ્વી આદિ પચ મલભતેને સમાવેશ કર્યો. આ રીતે સાંખ્ય, વેલાતાકિ અને મતપાંતરની ઉક્તિ થકી જેવાકાલીન બધા, નોકરી પથ લેવા છતાં એમના અન્ય શહેર શાતાર થશે. આ છાશ નોતી લિબાલતા કા આવવા પામી છે.
કલ્પસૂત્ર” કહે છે કે ભગવાન ઋષભદેવ ત્યાગી થયા અને અને સક્સ સિમ્બે હાથે રહ્યા છે. વિખ્ય પળ ચરિત્રી પ્રભુનું સાતકરણે કરવાનું શસસી અને અસલ નિવડશે. એથી એણે જૂન
ખી પથ પ્રવર્તાવ્યા. અલબત, એવી રીતે જૂઠા છવામાં એના રાજ્યની વાત કારણભૂતાને તી ઉલટું, એણે તે એમ ખુલ્લે ખલું શું હતું કે અને કામ કર્યું હતું કે જાણવા
અને તેનું શ્ચિાજ સત્યા માર્ગાનારી છે. તેણે એ પણ કર્યું હતુ કે તે એ વાસનું અનુસરણ કરાવ્યાં અસમય હતે. સુખનો ઈચ્છુક હો, અને હાણે તે હ. ન્યાયમાર્ગનો એ પથિક નેતા એમ તે પોતેજ કહેતે. અર્થત તે સરળ સ્વભાવ હતા અને પૃથક ચતની પનામાં ભગવાન જsષભાવ પ્રતિ કી ત્યાનમાર્ગ ઉપર
- t૫સુગ”:
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાળાની મી નિર્બળતા નિમિતભૂત હતા. પરંતુ આવી જાય પંચમ ભાગમાં વાજબાના મળી કુલ રસ જે હાલ સિસ મહારના કારણે કરવામાં સની ગયા હતા પરંતુ કાળના એક હિમારી છે તા જ નથી પરંતુ મૂઢતા, અરવલ, વતા પ્રવાસ રહી છે અને કરવું નથિી કઇ અને છતાં પોતાનું સ્થાન સાથે જવું છે. ભગવાન રાષભદેવના સમયની મરિચીની આ કાયરતા માટે તે કાળા * સાક્ષી છે. તેમના અને ભગવાન મહાવીરના સાય વર શું સ્થિતિ તે માની જશે પરંતુ ભગવાન મહાવીર પછી ઈતિહાસ તે ઉપલબ્ધ છે. એ ઉપરથી એમ અનુમાન જાવી શકાય છે કે ભગવાન મહાવીરના વિણ બાદ ઘણા ઘણા પારો થયા. તેમાં એક ચમથી કુદકુંદાચાર થયા તે પણ છે. તેઓ ચણાચાર્યના કેટિવ હતા કે સામાન્ય માટિના– તે ગમે તેમ છે. પરંતુ વિમાનને માસ ભાગ તેને એક સમર્થ વ્યકિત તક સ્વીકારે છે. આથી વિપરીત, એટલે કે તે વખતની સાથે વ્યકિતએ તેમની ખાસ ગણનાની 'તી એમ . નાથુરામ રમી રહે
છે તે પણ એટલું તે ચોક્કસ છે કે તેમણે રચેલા ચાણયસારમાં નામક પુસતકમાં તેમને જે ચીલો પાડી છે તે ભગવાન મહાવીરના દર્શનથી જૂદ છે. ભગવાન મહાવીર ત્યાગ પર અત્યંત ભાર મુકાયો છે. જ્યારે કુંદકુંદ સમયસાર” માં એવું કહે છે કે જ્ઞાન જ્ઞાનદશામાં હોય એ વખતે એ ગમે તે પ્રતિ કરે તે પણ તેને આ પ્રવૃતિને કાંઈ અસર– સારી કે નરસી થતી શિતી નથી, તે જ સમયણાવોકત ” આ કથન તરફ તે વખતના
રનું માપ કાઢવાનું કઈ સાથ આપણી પાસે ઉપલા થી, પરંતુ હાલાક જમાનામાં આ “યવસારી” ઉક્તિનું પુરસ્કાર
૧. જન હિતેવી ". ૨. સમયસાર".
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
સાનગઢી વ્યક્તિ પેાતાની નવી ઢબે કરી રહ્યા છે. આ સાનગઢી વ્યકિતને શ્વેતાંબર માન્ય જૈન ગ્રંથા ઉપર અભિરુચિ નથી એ તા હવે: ઉત્રાડી વાત છે પરંતુ દિગંબર · લિખિત અને દિગંબર સંમત ત્યાગપ્રધાન પુસ્તકે જે અમુક કાઇ છે તેના તરફ પણ તેમનુ વણુ નથી. આ ઘટનાથી સે’જે શું પ્રત્તીત થઈ શકે તે `તા સામાન્ય માસ. પણુ, સમજી શકે તેમ છે.
*
ભગવાન મહાવીરનો પંથ સ્વીકાર્યો. એ પાળવા દુષ્કર છે એમ અધવચ ભાન થયું. હવે જવુ' કયાં ? એટલે એક નવાજ પથ પ્રવર્તા−ા. જો એમ ન કરે તે! પોતાને સ્થાનભ્રષ્ટ થવાના પ્રસંગ આવે છે. જો આમ ન હોય તે સાનગઢી પેાતાને શ્વેતાંબર સાધુ ૐ દિગંબર ક્ષુલ્લક શા માટે કહેવડાવતા નથી ? અર્થાત્ ાતે પેાતાને માટે ઉચ્ચ સ્થાનની ના પાડે છે. બ્રહ્મચારી કે એવુ કાંઈ ” ભળતું, ભળતુ પેાતાને માટે નામ વાપરે છે. અહિંયા તેમની અંગત ટીકા કરવાને અમારા જરા જેટલા પણ આશય નથી. “ સમયસારે ” તેમના ઉપર શુ' અસર કરી ?, “ સમયસાર લેકે વાંચતા હશે પરંતુ એને
37
c
""
સાચ્ચા ઉદ્દેશ શું છે? ત્યાદિ, ઇત્યાદિ પ્રશ્નો ઉભા કરી સમયસાર ” વિષયક પેાતાના મંતવ્યેનુ પ્રકટીકરણ કરી, તે દ્વારા પેાતાની તૂતન પ્રણાલિકાની અભિવ્યતિ કરી રહ્યા છે.
'',
એ સેાનગઢી વ્યકિત “ "" સમયસાર તથા તેને લગતાં અન્ય લખાણાને મધ્યમાં રાખી વેયન કરે છે. તે વવેચનમાં તે સેાનગઢી વ્યકિત જનતાને શું સમજાવવા-હસાવવા માગે છે તે તેમના જ લખાણા દ્વારા બતાવી આપણે અહિ એ સખીત કરવાનુ છેકે તે કઈ વલણ ધરાવે છે. મનુષ્યને સ્વભાવ અનેક યુકિતઓ, પ્રયુક્તિઓ રચી તેનીનળમાં મમ્મુને ફસાવવાના હોય છે. અમુક શ્રોતાએ રાગાંધ હોય છે મને તેથી કરી... સારી, નરસો વસ્તુને તે સ્પષ્ટપણે જોઇ શંકતા નથી. માહાવિષ્ટ મનુષ્ય પે.તાની વાણીને અવનવા આપ અને રંગ ચડાવે છે અને તેને તે દ્વારા જુદી જુદી રીતે સમજાવે છે તથા
*
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેયકિતઓ લડાવે છે. મનુષ્યો આ રમતને જોઈ શકતા હોતા નથી. છતાં અહિંયા તેમના પુષ્પો દ્વારા પ્રકાશિત થયેલ. તેમની વાણીને વિચાર તથા પૃથક્કરણ કરવા ઈરાદો છે. પુ અવીસમા તરીકે પ્રસિદ્ધ થયેલ “મેક્ષમાર્ગ પ્રકાશ” નામના તેમના પુસ્તકમાં તેમણે આગળ પાછળ એવા વિચારો પ્રકટ કર્યા છે કે જેને લોકો સરળતાથી સમજી શકે તેમ નથી. છતાં તેમને ત્યાં કહેવાને જે આશય છે તે અમે અહિં રજુ કરીએ છીએ. “કઈ જ્ઞાનીઓ હજારે સ્ત્રીને ભોગવતા દેખાય પરંતુ જડ છું અને એ પ્રત્યેને રાગ એ બન્નેને ખરેખર તેઓ ભગવતા નથી. પણ પોતાના અસ્પર્શી જ્ઞાનભાવને જ ભગવતા હોય છે. જે રાગ છે તેને દોષ તરીકે જાણું : લે છે. આ ખાલી ભાવના નથી પણ પોતે ભાવમાં અંશે પરિણમીને પૂર્ણની ભાવના કરે છે. અજ્ઞાની છવ સ્પર્શને અને તે પ્રત્યેના રાગને ભેગવવાનું માને છે. જેને એક પણ સ્પ ને ભોગવવાની ભાવના છે તેને ત્રણેય કાળના સ્પર્શને ભોગવવાની ભાવના છે, કેમકે તેની. દૃષ્ટિજ અસ્પશી આત્માને ભૂaોને સ્પર્શ ઉપર ગઈ છે.. . . . * * હવે આપણે આ સ્થળે વિચાર કરીએ કે આ વાક્ય શું સરળ ભાવે લખાયા છે કે માયા પ્રપંચથી લખાયા છે? : :
ખરેખરી રીતે તપાસતાં, વીતરાગ ધર્મને અનુસરનાર આવા ઉગારે નજ કાઢે ઉપરના વાક્ય વાંચતાં જ એ સુસ્પષ્ટ થાય છે કે એ વાકયે ઉચ્ચરનાર કોઈ મહાક્રાંત વ્યક્તિ છે અને ઉપર્યુકત મેહકિતઓ કાઢવાની કળામાં પ્રવીણું છે, કારણકે જે પુરુષે સ્પર્શ અને તજજન્ય સુખને અનુભવતા નથી તે પુરુષે હજારે સ્ત્રીના સંયોગને ભોગવતા હેય એ માની જ કેમ શકાય? જો સ્પર્શ ઉપર ચિજ ન હોય તે પછી ના સહવાસ સુખની એને અભિલાષા. હેયજ ક્યાંથી જે પુરુષ સ્ત્રી સંગ સંખને ભેગવવા તલસી - “મેક્ષમાર્ગ પ્રકાશ, પુષ્પ ૨૮ મું, પૃ. ૭૧ 3, 3
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
બો બતાવ્યો છે કે જો આપની ઈચ્છા ન હોય છતાં માથા પણને પર રાખી મુકો ઓ એસિલિની ચેમજ ગણાય વિર આમ પર વાન તે એ છે કે કોઈ રાનીને રીના
ગની સરખી ન હતાં તેઓ આને ગરણ થા આ કથન કેવળ માતાનું નિદાને છે આ વસ્તુ વદત વ્યાપાત, જેવી નથી લાગતી? શાની હોય છે જેમ ભોગવે પર ભેજ મોકલે તે ચાની હોઈ શકે ખરા? તો પછી જ્ઞાની આશાને નાચે નફાવાય રહે જ્ઞાન છે ત્યાં ભોગ નથી અને જેમ છે ત્યાં જ્ઞાન નથી
જખ જૈનત્વ છે. બાકીનું બધું અન છે. શાની છે અને છતાં ભાર ભગવતે હેય એવું પરસ્પર વિધી કપાત કરનાર જૈનતત્વ- જ્ઞાનને સાચો જાણકાર ની એમ કહેવું જોઈએ. પિતાના જાત આત અને સમય ગમે તે કોઈ ગમે તેમ એડમંડ ચલાવી શકે છે એની કોઈ ના પાણી ન શકે. પરંતુ થી એ જૈન દર્શનને જ્ઞાન છે એમ નિતાંત ન કહી શકાય. એવું બોલાર જેમ દર્શનથી અનલિન છે અથવા મેહરણી પ્રસ્ત છે એ જ કહેવું જોઈએ. અને જયાં મોહ છે ત્યાં વીતરારને ધર્મ નથી, વલી. તે કહે છે “મા ખાલી ભાવના નથી” કારણકે “તે જ્ઞાની અસ્પર્શી જ્ઞાનભાવને જ ભોગવે છે.” હવે કહે કે જે સ્ત્રીના સહવાસમાં રહ્યો હોય તે ને સહવાસ શું સ્પર્શરહિત છે સ્ત્રી શરીર શું જ્ઞાનમય છે? બાહ્મગુસ્સામાં આવી કઈક વાત ચાલી છે અને આ જૈનદર્શન નામધારીમાં એમાંથી આવી છે એમ લાગે છે. બ્રાહ્મણગ્ર ઉપદેશ છે કે જના વિદહી રાજા એક હાથ સ્ત્રીના સ્તન ઉપર રાખો અને બીજે અગ્નિની સાડીમાં રાખતા છતાં પહેલા હાથ દ્વારા એને સુખાનુભવ તે નહિ તથા બીજા હાથ દ્વારા દુઃખનુભવ થતો નહિ આવી વાત તેમાં ચલાવવામાં આવી છે અને અજ્ઞાન શ્રોતા એને શ્રદ્ધાથી સ્વીકારે છે. તે જ પ્રમાણે અહિ નિધમાંના અમુક ફીરકામાં પણ
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્યાં દેશ અને શ્વેતમાજી ધારા
બીજી થાવા મંડિય માં સાશની માલા જાખવી ભર ધ્વનિ "હું સમય પામી રહ્યું હાયરામાં લાં હાજી પણ શું શકે ોધ પ્રખાવી કેપીને અમે દષ્ટા ખાશે ઓલાને ન્યાય ક્રને તાળવા એ આદ્રષ્ટિ તૈય વિમા સાગરનોહોય હામ અને અને સોપારી બિશેકાઈ જા. “ તમને હજી, સમ્યક્ત્વ પ્રાપ્તિ થઈ નથી એમ ારી કાકી ઉપ્રદેષ્ટા તથી અને એમના અનુરાગી, શ્રોતાઓ તરફથી એને
"1
એસાહી વામાં આવે. ખાલી માથાકુટ ન કરવા અમે ન કરાવો "
er
અને “ રસ્તો પકડ! ” એવા એવા નિભત્સનાના વાક્યથી શકા કાઢનારને ડાગાર બનાવી દેવામાં આવે. પાત ધિલા માળમંજ સમ્યકૃત હોય છે બીજે કેતું નથી. એટલે બહારનાને તા એમના તરથી જોડાજ મળેને? આ દશા કેવળ માવલસિત છે. માહાય માણસને મધ બનાવે છે. પાતાને જ જ્ઞાની અને બીજાને એ અજ્ઞાની માને છે. પાગલ આખા જગતને પાગલ માનશે પરંતુ પોતાને એ કદિ પાગલ નહી મળે. ક્રમલાને રાગી જમતને પીળું માનશે પરંતુ પોતાને મળેા થયો છે એમ નહિ કહે. આવી દશા આવા. માહમુગ્ધ મનુષ્યોની છે.
થી રહ્યું નવું ગામજ
97
આ વ્યાખ્યાનકાર સાનગઢી વ્યક્તિ કહે છે અજ્ઞાની જીવ સ્પર્શને અને તે પ્રત્યેના રાગને ભાગવવાનું માને છે. જેને એક પણુ સ્પર્શીને ભાગવવાની ભાવના છે તેને ત્રણેય કાળના સ્પશને ભાગવવાની ભાવના છે. અર્થ એ થયો કે નિકળ્યો કે જે સ્પતે કે તે પ્રત્યેના રાગને ભાગવવાનું માને છે તે અજ્ઞાની છે. આ વ્યાખ્યાકાર પેાતાના મ’ડળમાં કેવા ન્યાય ધટાવે છે તે આ સ્થળે ખાસ નોંધવા જેવું છે. અજ્ઞાનીને રાગ છે; જ્ઞાનીને નથી. પરંતુ ભાઈ ! જ્ઞાની કાણુ? અને અજ્ઞાની કાણુ ? એ ખતે વચ્ચેના ભેદ તા. જરા સમજાવે.
""
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રિયા તે બનેની એકજ છે. જુદો નથી. ભેગી વિષયમાં ર, પઓ રહે છે. અને અભાગી જ્ઞાની પણ વિષયમગ્ન રહે છે. તે પછી એકને જ્ઞાની અને બીજાને આવાનો કહેવા-તે શા-આધારે ? શું એમ સમજવું વ્યાખ્યાનકારને મતે વિષય ભેગવે છે તે જ્ઞાની અને -બીજા બધા અજ્ઞાની છે? વસ્તુસ્થિતિ એમ છે કે વ્યાખ્યાનકાર પિતાની ઈચ્છા પ્રમાણે વ્યાખ્યાન ચલાવે છે અને મંડળ બધું હાએ - હા પાડે છે. ' . .
: . જેઓ હજારે સ્ત્રીઓના સહવાસસુખને ભોગવી રહ્યા હોય અને તે છતાં તે જ્ઞાની હોય એમ શા આધારે માનવું? જે જ્ઞાની ખરેખરા જ્ઞાની હેય તે સ્ત્રીથી, હજાર ડગલા દૂર જ રહે છે. જ્ઞાનો હોય તેને પણ નવ વાંડ વિશુદ્ધ બ્રહ્મચર્ય પાલનની આજ્ઞા છે. તે પછી કેવી રીતે સ્ત્રી સાથે રહી શકે છે જે જ્ઞાની સ્ત્રી ભોગ ભેગવવા ખુશી છે અને એથી કર્મબંધન થતો હોય તે પછી અજ્ઞાનીએ ભેગથી દૂર શા માટે રહેવું? જ્ઞાનીને સ્ત્રી મેગની ઈચ્છા રહે અને એને ભેગથી એને પાપ ન લાગે તે અજ્ઞાનીને ભોગેચ્છા કેમ ન રહે ? અને એને પાપ શું કામ લાગે ? જ્ઞાનની અને શાસ્ત્રની સારી વ્યાખ્યા કરે તે શું જ્ઞાની ? અને જે તેમ ન કરી શકે તે શું અજ્ઞાની ?
જ્ઞાની અને અજ્ઞાનીનું લક્ષણ બાંધવામાં આવા વ્યાખ્યાનકાર લકોએ કેવળ ઊંધું જ માર્યું છે. આ વસ્તુસ્થિતિ કાંઈ અત્યારના સમયની જ વિશિષ્ટતા નથી પરંતુ ખુદ ભગવાનના વખતમાં પણ હતી. અને ત્યારપછી પણ આગમકારને પડખે ઉભા રહી મોહની પ્રણ લિકામાં ઘસડી જાય તેવા ગ્રંથો અનેક લોકેએ લખ્યા છે. કુંદકુંદાચાર્યો જેમ પિતાના સિદ્ધાંતે સિદ્ધ કરવા પ્રયત્ન કર્યો છે તેમ અન્ય લેકેએ પણ કર્યો છે. આવા ગ્રંથોના વાંચનથી સમિતિ, ગુપ્તિના પાલનને તથા પંચ મહાવ્રતાના આરાધનને છોડી દઈ અન્ય બાબતમાં એ લેકો કંટાઇ ગયા છે. વિષ સેવન મોક્ષ પ્રાપ્તિનું કારણ બની
*
*
*
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
શકતું હોય તે વિષય રહિત થવાનું કાંઈ કારણ નથી. આવી રીતે ? કુમાગે પ્રેરનાર ગ્રંથકારો ઘણું ચાલાક હોય છે. તેને પણ એવા છે કુમાર્ગે જવાની સ્વાભાવિકી ઈચ્છા હોય છે. .. - { " ?
પરમ, રહસ્ય એ છે કે વીતરાગભાષિત પણે પાલવું અતિ દુષ્કર છે લેકોમાં કહેવત છે કે – . . . ”
* ભણના, ગણના, ચાતુરી ત્રણે બતાં સહેલ, (પણ) કામદહન, મનવીકરણ, ગગન ચઢન. મુશ્કેલ. - જૈન દર્શનના અભ્યાસીઓએ જૈન દર્શનના ગૂઢ તને સમજી શક્યા નથી એમ નથી. પરંતુ પિતે એનું પાલન કરી શક્તા નથી તેથી તેઓએ પિતાના નિભાવ માટે આ બધા રસ્તાઓ શોધી કાઢયા છે.! લેકેને મન ભાવતું મળી જવાથી ત્યાં દોરાય છે અને પછી રાગધ બની એમની જાળમાં વિશેષ વેગપૂર્વક ફસાય છે. વિતરાનું માગથી વિરુદ્ધ ઉપદેશ કે પ્રરૂપણ કરવી હિતાવહ નથી. સૌ સારા વિચારો આ વસ્તુ સમજતા હોય છે પરંતુ સંયમ નિભાવવાની અશકત્તતાને કારણે અર્થાત સ્વાર્થવશાત્ એ વાતને ફેરવે છે. આપણે પ્રત્યક્ષ જોઈએ છીએ કે જેઓ વીતરાગની આજ્ઞાનું નિર્વહણ કરવા શક્તિશાળી છે તેઓ મેળું બોલતા નથી કે ખોટો ઉપદેશ આપતા નથી. પરંતુ જેઓ મેળા પડે છે અને ઘર ભણું જવા કે આશ્રમ બાંધવા કરવાની વૃત્તિ રાખતા હોય છે ત્યારે તેઓ જ મોળું બેલે છે અને વિપરીત ઉપદેશ આપવાને આરંભ કરે છે. “પખંડાગમ” ના કર્તા શ્રીધરસેનાચાર્ય અને પુષ્પદંત તથા ભૂતબલિ જેવા પુરુષોને મુકી કુંદકુંદાચાર્યને આશ્રય લીધે અને તેમના “સમયસાર ” ને મહિમા ગાવા માંડે. મનુષ્ય માત્ર મોહને વશ છે. ખુદ ભગવાનના સમયમાં પણું આમ બન્યું હતું તે અત્યારે બને એમાં શું આશ્ચર્ય ? વીતરાગધર્મથી વિપરીત પ્રરૂપણ કરવી તે પિતાને તથા અન્યને દુઃખરૂપ
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે આસમકારી જુદા પી કંદામાર્યો પ્રવતજો ને પામયસાર ગ્રંથ રચ્યું. “પ્રવસતાર” અને નિયમ માર" પ્રમાણમાં “સમય સાર” હેત તે ક યા ભાદા કે હવ? “શ્વમય સાર” પ્રમાણે સેનગઢી વ્યક્તિ આજે પિતાને આશય જાહેર કરી રહ્યા છે. રંતુ કદાચાર્યને સિહાસ જોતાં, કદકુંદાચાર્ય તે વખતે મુનિપશુમાં હશે કે કેમ તેની અભ્યાસીઓને પણ સંય છે. સમય સાર” માં જ્ઞાનીને પાપ લાગતું નથી એમ અનેક સ્થળે કુંદકુંદાચાર્ય યુકિતપૂર્વક કહ્યું છે. અને બરાબર તેજ પ્રમાણે આ સેનગઢી વ્યક્તિ પણ કહી રહેલ છે. પાપ લાગતું નથી જો વ્યર્થ દુઃખ મા માટે આ વિચારચારણિએજ સેવાઢીને “ સ્પાય સાર” ને એ શ્રય લેવા 2 હે તેમ લાગે છે.
સ્ત્રીને એણને અધિકાર નથી એ કુંદકુવા માસા સ્થળે આ વાઢી પણ હશે અસુરે છે. મહિષા એ શોધ લેવી કે જ શિવતને વીર સમસ્ત બિર સંપ્રાય ની ક. નીચેની શાશા વાકાર
अडयाला (वेषा इत्यवेया हेति चालीसा ।
वीस मधुसकवेया समगेण सिज्झन्ति ।। અર્થ -એક સમયે પુરુષ અડતાલીસ, સ્ત્રી ચાલીસ અને નપુંસક વીસ સિદ્ધ થાય છે. “ગમ્મટ સર’ જેમાંથી ઉપરની ગાથા અવતારવામાં આવી છે તે દિગંબર ગ્રંથ છે એ વાચકેએ ભૂલવું નહિ. આમાં શું સમજવું ? કાને અનુસરવું? કુંદકુંદાચાર્યને કે
ગોમ્મટ સાર ” રચયિતા નેમિચંદ્ર ચક્રવતિને? કુંદકુંદાચાર્યના પુરેગામી શ્રી ધરસેનાચાર્ય તફથી પુષ્પદંત અને ભૂતબલી નામના મુનિઓએ “પખંડાગમ” બનાવ્યું છે જેમાં સ્ત્રીમુક્તિને વિરોધ કરવામાં નથી આવ્યું. તે પુસ્તક કહે છે કે સ્ત્રીવેદ નવમા
૧. “ગમ્મટ સાર”.
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
ય
""
જીવસ્થાનકમાં હોય છે જ્યાં ઉપશમ અને ક્ષાયિક–અને–શ્રેણી છે. દંદાચાય ના અનુગામી “ ગામ્મટ સાર ના રચયિતા પણુ. ઉપર કહી ગયા તેમ, ચાલીસ સ્ત્રી મેક્ષે જવાનુ કહે છે. તાં પછી વચલા ગાળા વાળા કુંદકુંદ કહેછે તે સાચુ` કેવી રીતે માનવુ? મૂળ વાત એમ છે કે દિગંબરેામાં ગમે તેટલા મડળ-આમ્નાયા હોય પરંતુ તે બધામાં એકવાકયતા નથી. અર્થાત્ શિખર સાહિત્યમાં પરસ્પર વિરોધી બન્ને બાબતે કથિત થયેલી ઝાઝે ભાગે એવામાં આવે છે.
•
દિગબરો જે કહે છે કે કેવલી આહાર કરતા નથી તેા તે વાત પણ ટકતી નથી. દિગંબરોના પ્રાચીનમાં પ્રાચીન પુસ્તક “Ëડાગમ”માં જ કહેવામાં આવ્યું છે કે કેવલીએ કે જે તેરમા જીસ્થાનકે છે તે આહાર કરે છે. આવી હકીકતને પાછળના આચા મરડે તે કેવું કહેવાય ? તેમના મનની અસ્થિરતા અને પાળતા આથી સે'જે સમજાશે
""
સ્ત્રી મુનિપણું સ્વીકારી દ્ને જીવસ્થાનકે આવી ન શકે કારણકે તેને વસ્ત્ર વિના ચાલે નહિ અને જો વસ્ત્ર પહેરે તે તે મુતિ નહિ એવું દિગબા કહે છે. આવી માન્યતા કુકુંદના સમયથી ગતિમાન થઇ હોય એમ લાગે છે. પરંતુ તેમના પુરોગામી Ë ડાંગમ ના કર્તાએ શામાટે સ્ત્રીજન નવમા સ્થાનકે છે તેમ કહી નાખ્યું ? પુરોગામીનું જ્ઞાન વધારે કે અનુગામીનુ` ? પ્રા. હીરાલાલે સ્ત્રીમુક્તિ, કેવલીભુક્તિ અને અચેલકત્વના સંબધમાં ખૂબ ચર્ચા કરી છે અને તે ત્રણેય ખાઅતેને યથાશક્ય વિશદ કરી બતાવી છે. પરંતુ અર્વાચીન અને તેમાં પણ અર્વાચીન દિગંબરોને એ વાત ચી નથી. શ્વેતાંબરો સામે તેમણે ધૂળ ઉડાડી છે તે ઠીક છે પરંતુ તેમ કરવા જતાં ' તેમણે દિગંબરો તરફ પણ એ ધૂળ ઉડાડી છે કારણકે તેમણે સિદ્ધ કરેલા મંતવ્યો શ્વેતાંબરપક્ષસમક છે અને નહિ કે તેમની ઈચ્છાનુસાર
૧૦
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિંબરપક્ષપોષક મંતવ્ય સિહ કરતી વખતે તેઓ અભિનિવેશયુક્ત બની ગયા છે અને સત્ય તથા ન્યાયથી પ્રાચીન કે અર્વાચીન વિષે થડે પણ વિચાર કરવા તેઓ અચકાતા નથી. જ્યાં સમૂહબલ વધારે ત્યાં એ મનુષ્ય શું કરી શકે છે. હીરાલાલે બને બાજુને સમન્વય કરીને એકને બીજી બાજુના સામાસામી સંબધ મેળવી જેમ બને તેમ એક કરવા પ્રયત્ન કર્યો છે ત્યારે આ લોકે કહે છે કે એમ હોય તે આપણે દિગંબરે જૂદા શાથી? એ ત્રણ બાબતોને લઈને તે આપણે જુદા છીએ. એટલે પ્રો હીરાલાલ સામેથી કહે છે કે આપણે જુદા તે જુદા. આપણે એક થવું નથી અને એક છીએ નહિ.
દિગંબર પંથ ભણી વળેલા સોનગઢીને પણ આજ કદ ગ્રહ છે. પણ છતાં તેઓ આત્મ જ્ઞાનમાં અને સમ્યફ દર્શનમાં પ્રવેશ કરે છે અને કહે છે ત્યાં સવસ્ત્ર મુકિત થવાની વાત નથી. ચારિત્ર્યદશાનું સ્વરૂપજ એવું છે કે ત્યાં વસ્ત્ર સાથે નિમિત્ત – નૈમિત્તિક સંબંધ હોય જ નહિ. તેથી ચારિત્ર્ય દિશામાં વસ્ત્રનો ત્યાગ સહજપણે હોય છે. વસ્ત્રને ત્યાગ તે પરમાણુની અવસ્થાની લાયકાત છે તેને કર્તા આત્મા નથી.”
પ્રશ્ન પુછનારને કે યુતિપૂર્વક જવાબ એમણે અહિં આવ્યા છે એ જોવાનું છે. એક બાજુ નિમિત્ત – નૈમિત્તિક સંબંધ નથી એમ કહે છે એટલે ચારિત્ર્ય આવતાં વસ્ત્રને ત્યાગ સેજે થાય છે. બીજી બાજુ એમ કહે છે કે એ અવસ્થા પરમાણુની લાયકાત છે પણ છતાં તેને કર્તા આત્મા નથી. એટલે વાચક આમાં શું સમજે ? પરમાણુની લાયકાત નથી તો શું પરમાણુ ચેતન છે ? તે શું સમજે છે કે હવે મારે આ શરીર ઉપર રહી શકાય નહિ ? એક બાજુ આત્મા કર્તા નથી એમ કહે છે. તો આવી ગાળમટોળ વાણીથી વાચકને શુ સમજવું? આને અજ્ઞાનયુક્ત વાણી કહેવી કે પાખંડ યુકત?
૧. “વસ્તુ વિજ્ઞાનસાર” પુષ્ય ૨પ, પત્ર હ.
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્ત્ર પહેરવા એ આત્માને વિષય નથી એમ કહ્યું. તે પછી કુંદકુંદાચાર્યે આટલી બધી કડાકુટ કરી દિગંબર મત શા માટે ઉમે કર્યોએક બાજુ કહેવામાં આવે છે કે શરીર શરીરનું કાર્ય કરે છે અને બીજી બાજુ કહેવામાં આવે છે કે આમાં આત્માનું કાર્ય કરે છે. આ દ્રષ્ટિએ જોતાં ચારિત્ર્ય દશા અને વસ્ત્રને કઈ સંબંધ રહેતો જ નથી–એ વાત તદ્દન સ્પષ્ટ થઈ જાય છે. ચારિત્ર્ય આવે એટલે વસ્ત્ર પિતાની મેળે ઉતરી જાય છે એમ કહેવું એનો અર્થ શું? એક બાજુ આત્મા અક્રિય છે એમ કહેવું અને બીજી બાજુ વસ્ત્ર આપઆપ ઉતરી જાય છે એવું પ્રતિપાદન કર્યું–એ માયાયુક્ત નથી લાગતું શું? આત્મા જે અકર્તા છે તો પછી પરમાણુ જે જડ છે અને અત્ત્વ વિશિષ્ટ છે કે શું તેની મેળે ઉતરી જાય ખરું! ચેતન હોય તો સમજે કે હું જાઉં કે ખસી જાઉં પણ પરમાણુ કેવી રીતે સમજે કે હું ખસી જાઉં? વળી પરમાણુની લાયકાત કહે છે તે પરમાણુની લાયકાત તો તેનામાં રૂ૫. ગધ, રસ ને એશ જે છે તે છે. તે સિવાય બીજી લાયકાત તેનામાં શી છે? જીવ હેય તો કહી શકાય કે તેનામાં રેગ્યતા છે કે નહિ? પણ જડમાં યોગ્યતા કેવી હેય મુનિજન ઉપર કોઈ વસ્ત્ર નાખી જાય તે તે મુનિરાજનું ચારિત્ર્ય રહે કે જતુ રહે ?–એ પ્રશ્ન કઈ પુછે તો તેના જવાબમાં ચારિત્રમાં કાંઈ બાધા આવતી નથી એમ સોનગઢી તરફથી કહેવામાં આવે છે–જો કે ત્યાં નિમિત્ત નૈમિત્તિક–સંબંધ નથી એટલું ઉમેરવામાં આવે છે. આમ દરેક વાત તેઓ ઊંડા જ્ઞાન સાથે કરે છે.
ચારિત્ર્ય આત્માનો ગુણ છે અને વસ્ત્ર પરિધાન શરીરને વિષય છે એ વાત કુંદકુંદ કેમ નહિ સમજી શક્યા હોય એજ કૂટ પ્રશ્ન છે. મન, વચન અને શરીરની ક્રિયા તે તે જડ ક્રિયા છે, ત્યાં આત્માની ક્રિયા નથી; આત્માની ક્રિયા તે આત્મભાવમાં, ચારિત્ર્યમાં હોય છે એમ સેનગઢ કહે છે. અર્થાત્ જ્યાં જડ ક્રિયા છે ત્યાં આત્માની ક્રિયા
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮ નથી અને આત્માની ક્રિયા જ્યાં છે ત્યાં જડ ક્રિયા નથી આમથિી તે એજ એક અનુમાન નીકળી શકે કે શરીર મેક્ષ જતું નથી અને મેક્ષ માટે તેને કાંઈ લેવા દેવા નથી. હવે જે મેક્ષ જાય છે તે આત્મા છે તે શરીર કપડાં પહેરે કે ન પહેરે તેમાં આત્માને શું હરકત છે? જે આત્માને એ બાબતમાં વાંધો હોય તે પછી જડની ક્રિયા આત્માના કાર્યમાં સુખરૂપ કે દુઃખરૂપ થાય છે એ વાત સ્પષ્ટ થાય છે.
હકીકત એમ છે કે વસ્ત્રને ધારણ કરવાથી આત્માને ક ગુણ કે ચારિત્રય ખોવાઈ જાય છે ? ઉત્તરમાં જણાય છે કે કેઈપણ ચારિત્ર્ય જતું નથી. તે પછી સ્ત્રી ચારિત્રય લઈ શકે છે અને વસ્ત્ર પણ રાખી શકે છે. “ષટું ખંડાગમ” ના કર્તાઓ સ્ત્રી ચારિત્ર લે છે એવું જ્યારે કહે છે તે પછી સ્ત્રી જન વસ્ત્ર પણ પહેરી શકે એમ એજ પુસ્તકથી સ્પષ્ટ થાય છે. અર્વાચીન દિગંબરો જે મમત્વ આ બાબતમાં રાખે છે તે પોતાના માર્ગને નુક્સાનકારક છે. પિતાનાજ પગ ઉપર કુહાડો મારવા બરાબર છે.
મનુષ્ય મુખેથી જ્ઞાનની અને જ્ઞાનના માર્ગ તરફ જવાની વાતે કરે છે પરંતુ અહમદમિકા છોડવા તૈયાર નથી. શ્વેતાંબર અને દિગંબરથી માંડી આજ સુધી જે વિચાર કરશું તો માલુમ પડશે કે આ બધા ફાંટાઓ, ફિરકાઓ, વાડાઓ વગેરે રાગ-દ્વેષની પરિણતિને આભારી છે. મૌલિક વસ્તુમાં કોઈ પ્રકારને ભેદ નથી. આચાર, વિચારમાં અને મુતજ્ઞાનમાં બધા ફાંટાઓ દૃષ્ટિગોચર થાય છે. અજ્ઞાનથી કે ઝનૂનથી કે અવિચારથી આ બધા ફેરફાર થયા છે. આરંભ, પરિગ્રહને ત્યાગ અને સદાચાર, દશવિધ યતિ ધર્મનું પાલન વગેરે વગેરે મૌલિક બાબતોમાં કોઈ સ્થળે ફેર નથી. છતાં આટલા બધા ફોટા અને ભેદ જણાય છે તે તેમના બચાવનું કે યુક્તિપૂર્વક નિકળી જવાનું કારણ છે. ફાંટા પાડનારાના હૃદયમાંજ અહમહમિકા અને સ્વચ્છંદ ન હોત તો આ બધા ફિરકાઓનું અસ્તિત્વ આજે હેત જ નહિ. વીતરાગની આજ્ઞાના ઓઠા નીચે પોતાની અભિલાષા પ્રમાણે વર્તવું
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૯
અને ખીન્નઆને પરાસ્ત કરવાની વૃત્તિ રાખવી એ ક્રમની બલિહારી છે. ઋષભદેવ પૌત્ર મિરથી જેમ કહેતા હતા તેમ સૌ કાષ્ટ પેાતાની ચરણુ શ્રેણી અલગ રાખી સત્ય માગ ભણી વળવાને લેકા ઉપર આગ્રહ રાખતા હોત તે આ બધા ફાંટાઓ જે આજે વિદ્યમાન છે તે :દ્િ ન હોત. પરંતુ જો તેમણે તેમ કર્યું હોત તેમનુ સ્થાન આ પૃથ્વી ઉપર હાત નહિ. કારણ કે તેમને લેકેને આધારે જીવવાનું હતું. એટલે તેમણે સ્વકીય નિબલતાને નિમિ-તે આ મા લીધે છે એમ સ્પષ્ટ જણાય છે.
જો કે તેમાનું કહેવુ' એમજ છે કે વોતરાગતા સત્ય માગ જે છે તેવુજ પ્રતિપાદન તેઓ કરી રહ્યા છે પર`તુ ખરા મા` લેાકેાને બતાવવા જતાં તથા સષ્ટિ અને મિથ્યા દૃષ્ટિ સંબધી વિવેચન કરવા જતાં પોતેજ મિથ્યા દૃષ્ટિમાં કે સમ્યક્ત્વ માહનીયમાં મુઝાયા છે તેને ખ્યાલ તેમને કયાં આવે છે? જો તેમ સમજ્યા હોય કે મુઝયા હેય તે। આવા સુંદર વીતરાગ જૈત દર્શનને સ્પર્ધા થવા છતાં અંદર-અંદુરના મ`ડળ સામે ઈર્ષ્યાગ્નિ શા સારૂ વરસાવે છે? એ ઈર્ષ્યાગ્નિ તેમા વરસાવી રહ્યા છે એ જોઈ તેમના હૃદયમાં સમ્યક્ત્વ છે એવી પ્રતીતિ થતી નથી ઉલટુ, તેમનામાં સમ્યક્ત્વ માહનીયનુ રાજ્ય વ્યાપી રહ્યું છે એમજ માનવું પડે છે. જિતેંદ્ર દેવ ઉપર અનન્ય શ્રદ્દા હૈાય અને આત્માની ઓળખાણ થઇ હોય તે પણ્ સમ્યક્ત્વ માહનીયની પ્રકૃતિ તે ભાગવતા હોય છે. કારણ, વર્તમાનકાળમાં જીવને એ દન મેાહની પ્રકૃતિ છૂટતી હોય તેમ જણાતું નથી. વીતરાગની આજ્ઞાના પાલનની રૂચિ હોય; વીતરાગ ધ ઉપર પ્રેમ હાય; દેવ, ગુરુ અને · ધ તથા આત્માની એ ળખાણ થઈ હોય એટલે સ તેમને કહેવાય પરંતુ તેમનામાં સાથે સાથે અસ્મિતા અને સ્વેચ્છાચાર હોવાથી તેમને દન મેહ હાય છે. આવા લોકા વીતરાગ માના ઉપદેશ દેતા હોય અને વૌતરામ પ્રણીત વસ્તુને ભિ-ન ભિન્ન રીતે સમજાવતા હોય છતાં પેાતાની કલ્પનાને વશ થઇ તેઓ
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦
ઉપદેશ આપતા હોય છે. તે જ્યાં જ્યાં સમજાવવા જાય છે ત્યાં તેઓ મૂળ વસ્તુને ગમે તે રીતે ફેરવી પોતાની હૃદયગત યુક્રત લગાડી તે તે હકીકતને મરડતા હોય છે. છે.તાઓ કહે છે કે તમે મામ કહેા છે. તે પેલાએ આ વાતને બીજી રીતે કહે છે તેનુ કેમ ? એટલે સારા ાખ્યાનકારે તેતેા ઉત્તર આપવા કાઇ શોધતાજ હોય છે.
પણ રસ્તા
'
· વસ્તુ વિજ્ઞાન સાર ૩૧
tr
',
<:
સમજાવવાની કેવી યુતિ કર્તાએ અખત્યાર કરી છે એ સમજવા આમાંથી આ પ્રમાણે એક દાખલેા અમે આપ્યા છે. ઉપાદાન—નિમિત્તની સ્વતંત્રતા.ર ઉપાદાન અને નિમિત્ત-બન્ને કારણાને-સારી રીતે સમાવવા જતાં પોતે કયાં યુક્તિ વાપરે છે એ જણાવવાને આ પ્રસંગ છે. કહે છે ગુરુના નિમિત્તથી જ્ઞાન ag den "....... આત્માના પર્યાયની લાયકાતથી જ્ઞાન થાય છે નિમિત્તથી જ્ઞાન થતું નથી. જે વખતે આત્માના પયમાં પુરુષાથ સમ્યજ્ઞાન પ્રકટ કરવાની લાયકાત હોય અને આત્મા સમ્યગ્દાન પ્રકટ કરે તે વખતે ગુરુને નિમિત્ત કહેવાય છે. પણ ગુરુના નિમિત્તથી જ્ઞાન થતું નથી.”૩ ધારા કે આ વાતમાં કાંઇક અંશે સત્ય હોય પરંતુ વાત કેવી મરડવામાં આવે છે તેજ સમજાવવાના આ રથળે ઇરાદો છે. કહે છે કે જ્ઞાન ગુરુનાં નિમિત્તથી થતું નથી. પર ંતુ આત્માની પર્યાયમાંજ પુરુષાર્થ રહેલ છે. હવે જો આ વાત બરાબર હાય તા મનુષ્યને કાઇ પણ ગુરુની આવશ્યકતા નથી કારણુ કે તે પેાતાની મેળે આત્માની અંદર પુરુષા કરી જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ કરી લેશે. પરંતુ આવી ઉદ્ઘાષણા કરનાર સેનગઢીએ એ વિચાવું જોઇએ કે એ લેકે ને જે સમજાવે છે તે અર્થ વિનાનું છે. કારણ કે જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ સેાનગઢૌથી મેળવો અપાવાની નથી, લેાકેા પાતેજ પેાતાના
૧. પુષ્પ, ૨૫ મું. ૨. એજન, પૃ. ૫૭. ૩. એજન, પૃ. ૫૪.
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ર
:
આત્માના પર્યાયથી જ્ઞાન મેળવી શકે તેમ છે. પરંતુ તેઓ તેમ નહિ કરતાં પોતાની ઉપદેશધારા વહેવડાવવી સતત ચાલુજ રાખે છે.
હવે, આત્મા સ્વયં સંબુદ્ધ થઈ શકે છે તે ગુરુના ઉપદેશથી બે ધિત છો, ગુરૂપદેથી સમજનારા છ મેક્ષે જાય છે એમ જે શાસ્ત્રકારોએ કહ્યું છે તે શા માટે ? સ્વયંભુદ્ધ, પ્રત્યેક બુદ્ધ અને બુદ્ધબોધિત એમ ત્રણ પ્રકારના જીવો મેક્ષમાં જાય છે એમ તે પછી શાસ્ત્રકારોએ શા માટે કહ્યું? કદાચ તેઓ એવી દલીલ કરશે કે ગુરુ. ગમે તેટલું કહે પરંતુ જીવની યોગ્યતા નહિ હોય તો ગુરુ એકલા શું કરવાના? બ્રહ્મદત્તને ગમે તેટલે ઉપદેશ આપે તે પણ તે ફેકટ નો તે ગયે શું ? આ દલીલ ખોટી નથી. કારણ કે જીવમાંજ લાયકાત ન હોય તો ગુરૂપદેશ વ્યર્થ જવા સર્જાય છે. પરંતુ તરનારને જેમ તારાની જરૂર છે તેમ મેક્ષ જવા ઈછનાર ઉમેદવારને પણ ગુરુની આવશ્યકતા છે જ. શિષ્યમાં યોગ્યતા હોય છતાં એનું ગુરુ દ્વારા યથા યોગ્ય માર્ગ દર્શન ન થાય તો કોઈ જીવ મોક્ષ જવાની ઈચ્છા સરખી પણ નહિ કરે. મનુષ્યને આંખે તે છે રસ્તો કાપવા સમર્થ પણ છે. પરંતુ કયારે ? સૂર્યને પ્રકાશ હશે તે. અંધારામાં નહિ. અર્થાત નિમિત્તની અપેક્ષા રહે જ છે. એ નિમિત્ત નકામું નથી. છેવટે તો સેનગઢી પણ કબુલ કરે છે. પરંતુ કબુલ કરતાં પહેલાં એ વાતને યથાશય મરડે છે. પિતાને કક્કો ખરે કરવામાં અને લીધેલી લત નહિ મેલવામાં ઘણાજ પ્રયાસ કરે છે. એ નિમિત્ત કોણ છેટું છે તે સમજાવવા એક પછી એક દાખલા આપે જ જાય છે. જુઓ. (૫) ગુરુને લીધે શ્રધ્ધા નથી. (૬) શાસ્ત્રથી જ્ઞાન થતું નથી. કુંભારને લીધે ઘડે થયા નથી.' આ વાક મોટે અક્ષરે તેમણે મુકેલા છે. આમાં તેઓ બેટા છે કે તેઓ જેમને બધાને ખોટા કહે છે તે ખેષ્ટા છે? સમજવું શું? આ વાક વાંચનારાઓ પોતે સમજતા નથી એમ નથી. સમજે છે. બરાબર
૧. એજન, પૃ.
૫૭.
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમજે છે. સમજણ શકિત પણ સારી છે. પરંતુ પિતાની વિપરીત સમજણ, વિકૃત સ્વભાવ, અને વિરોધી વલણ તેમની આડે આવે છે. બીજા કોઈ કહે તેનાં કરતાં જુદી રીતે કહેવું અથવા કઈક મચડવું અને પછીજ કહેવું એવો એમના મનમાં ફેકે છે અથવા કહે કે એવું ભૂસુ એમના મગજમાં ભરાઈ ગયું છે. જિના ગમે પુકારી પુકારી કહે છે કે સદ્દગુરુના ઉપદેશ શ્રવણથી જ્ઞાન–સમજ મનુષ્ય પામે છે. સ્વયં બુદ્ધ છે તે આ જગતમાં ગણ્યા–ગાંઠયા જ હોય છે. શ્રવણથી સજનારા છાની સંખ્યા મારી છે. વર્તમાન કાળે, અતીત કાળે ઉપદેશથી જ ઘણા ધર્માભિમુખ થયા છે. ગુરુજ તેમાં નિમિત્ત ! કારણ છે. જે ન હોય તો તેઓ ધર્માભિમુખ થઈ શકયા જ ન હોત. સમાજમાં શાળાઓ કે શિક્ષકો ન હોત તો આટલા બધા ભણેલાઓ ક્યાંથી પાકત ? જે પ્રદેશમાં નિશાળો અને શિક્ષકે નથી તે પ્રદેશમાં લેકે કેટલા બધા અભણ છે તે જુઓ.
વળી તેઓ કહે છે કે શાસ્ત્રથી જ્ઞાન થતું નથી તો તેમનું તે વાક્ય કેટલું ખોટું છે ? એ વાક્યમાં ઘમંડ ભયો પડ્યો છે અને પૂર્વગ્રહયુકત છે. જે એમજ હોય તે તેઓ આ જે કહી રહ્યા છે તેમજ પ્રતિપાદિત કરી રહ્યા છે તે શેના આધારે? શાસ્ત્રને જ આધારે કે નહિ? શાસ્ત્રો, પુસ્તકો વાંચી, મનન કરી, પિતાને અપેક્ષિત અર્થ કાઢવા તે પછી શામાટે તનતોડ મહેનત કરે છે? વ્યક્તિને કે સમાજને વિકાસ ગ્રંથોના અભ્યાસને લીધે છે-નહિ કે એકલા પિતાના મનનને લીધે. પરંતુ જેને અન્યથા જ બોલવું છે તેને શું કહેવું? ઘડે કુંભારે બનાવ્યો છે એ તો સૌ કોઈ જોઈ દેખી શકે છેકુંભાર વિના (અર્થાત્ બનાવનાર વિના) ઘડાનું અસ્તિત્વ ન જ હેત. માટીને પિંડ પડયો છે; ચક્ર તથા બનાવવાના સાધને તયાર પડયા છે પરંતુ બુદ્ધિપૂર્વક તેને બનાવનાર એટલે કે કુંભાર ન હોત તે શું એ માટીપિંડ પિતાની મેળે ઘડે બનવાને હતો? જે ગામમાં એને બનાવનાર એટલે કે કુંભાર ન હતી તે ત્યાં શું
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૩ ઘડ મળવાની શક્યતા હતી ? આમ, આંખે સ્પષ્ટ સમજાય તેવી આ હકીક્ત છે છતાં જેને અન્યથા બેલિવું છે તેને કહેવું પણ શું ? લેકે ને તેને સમજાવે છે “ ઘડે થવાને હતો માટે કુંભારને આવવું પડ્યું એમ પણ નથી. માટીમાં સ્વતંત્ર તે સમયની પર્યાયની લાયકાતથી ઘડો થયો છે અને તે વખતે કુંભાર પિતાની પર્યાયની સ્વતંત્ર લાયકાતથી હાજર છે, પણ કુંભારે ઘડે કયો જ નથી તેમજ કુંભારના નિમિત્તથી ઘડો થયો નથી. ”.૧
અહે બુદ્ધિને કે વિષય છે અને બુદ્ધિને કેવી રીતે લે કો અ ગળ સેનગઢી પ્રદર્શિત કરે છે? આ વાકયોમાં શું સત્ય છે? કઈ પણને એ નહિ સમજાય વિરોધ અને વાછળથી ભરેલું એ વાક્ય છે. એકજ વાક્યમાં કુંભાર પોતાની સ્વતંત્ર ગ્યતાથી હાજર છે અને છનાં કુંભારે ઘડે પેદા નથી કર્યો એવા પરસ્પર વિરોધી કથન સમાવેશ કરવામાં આવ્યા છે. આનું નામ અવિચાર અને અજ્ઞાન યુકત કાળ ક્ષેપ. જે કુંભારે ઘડે કર્યો નથી અને ઘડાને કુંભારના નિમિત્તની અપેક્ષા નથી તો પછી ત્યાં કુંભારને રહેવાની જરૂરત શી ? શું કુંભારના માત્ર દેખાવથી એ ઘડે તૈયાર થઈ ગયે શું ?કુંભારની ઉપસ્થિતિની અપેક્ષા છે. છતાં ઘાના નિર્માણમાં એને કાંઈ હિસ્સો નથી એમ કહેવાનો કાંઈ અર્થ ખરો ? કોઈ વિદ્વાન આ સાંભળે તો કહેનારને એ વિદ્રાન કઈ પંક્તિમાં મુકશે ભલા ? લેકે કહેશે કે વાતા તે ભૂખે પરંતુ શ્રોતાય મૂખ ? ખરેખર એમ નહિ, તો બીજું શું? તે સોનગઢી શું કહેવા માગે છે. શું ઠસાવવા માગે છે તે આવા આવા એના વાક્ય વાંચવાથી, વિચારવાથી સમજાશે.'
ઉપર કહેવામાં આવ્યું છે “ માટીમાં સ્વતંત્ર તે સમયની લાયકાતથી ઘડો થયો છે.” તો કહેવાનું કે માટીમાં તે સમયની જે પર્યાય છે તો તે માટી પર્યાય ઘડા સાથે જાય છે અને ઘડા સાથે જાય તે ઉપાદાન કારણ છે પણ તે નિમિત્ત કારણ નથી. નિમિત્ત
૧. એજન, પૃ. ૫૭.
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
મરણ તો જે વસ્તુ થવાની હોય તેથી બહાર રહે છે. પરંતુ મૂળ વસ્તુ સાથે રહેતી નથી. મૂળ વસ્તુ સાથે જ રહે છે તે ઉપાદાન કારણ છે. ઉપાદાન કારણ માટીમાં હોય છે અને નિમિત્ત કારણ બહાર હોય છે. એ ઘડે ઉત્પન્ન કરવામાં જે હસ્ત ક્રિયાદિની અપેક્ષા. છે તે જે કુંભાર ન કરે તે એ ઘડો બને જ કેવી રીતે? કુંભાર પડખે કેવળ ઉમે રહે તેથી શું માટીમાં રહેલી ક્રિયાથી એ માટી ઘડામાં રૂપાંતરિત થઈ જશે શું? મનુષ્યના મગજમાં અમુક વખતે એવી રાઈ ભરાઈ જાય છે કે એણે જે નાડું પકડયું હોય તેને સાચું સિદ્ધ કરવા આકાશ-પાતાળ એક કરે છે. પરંતુ એથી શું અસત્ય સત્ય થઈ જશે?
કેઈપણ કાર્યની ઉત્પત્તિમાં જૈનદર્શનાનુસાર બે કારણોની અપેક્ષા રહે છે. એક કારણ વસ્તુની સાથે રહે છે જેને ઉપાદાન કારણ કહેવામાં આવે છે. જેના વડે જે વસ્તુ બને તેને નિમિત્ત કારણ કહે. છે જે બીજું કારણ છે. ઘડામાં આ દૃષ્ટિએ જોતાં માટી ઉપાદાન કારણ છે. માટી વિના ઘડો ન બને અને તે માટી ઘડામાં હોય છે. માટીનો જ ઘડે છે. પરંતુ ઘડાને જે બનાવનાર છે તે તે કુંભાર કે કઈપણ વ્યક્તિ કે કોઈપણ મનુષ્ય હોય છે. હવે જે બનાવનાર છે તેની અનુપસ્થિતિ હોય તો તે વસ્તુકાર્ય અર્થાત ઘડો બને જ કેવી રીતે કુંભારની કેવળ હાજરી માત્રથી અથવા તેની મંત્રશકિતથી માટીને અડયા વિના શું ઘડો બની ગયો? ઘડો થઈ રહ્યો હતો તે વખતની માટીની લાયકાતથીજ ઘડે નિમીત થઈ ગયો ? માટીની ગ્યતાં તે ઘડો થયો તેમાં ગઈ પરંતુ ઘડો કર્યો કેણે ? આ પ્રશ્ન કરનાર મારીને કારણ કહેશે કે કુંભારને ? માટીમાં ગમે તેવી અપૂર્વ યોગ્યતા હોય તેથી શું ? માટીને ઘડો બનાવનાર તે જોઈએને? સંતતિ ઉત્પન્ન કરવાની
ગ્યતા સ્ત્રીમાં ગમે તેટલી હોય તો પણ બીજ આપનાર પતિ વિના સંતતિ થશે શું? કદાચ એમ કહેવામાં આવે છે કે પતિને ગ ગમે ત્યાંથી આવી મળવાને જ અને સંતતિ ઉત્પન્ન થવાની. એ ગમે તેમ
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
કહેવામાં આવે પરંતુ પતિ ન હેત તે પુત્ર ન થાત એ વાત સિદ્ધ જ છે ને ?
ક્ષેત્ર વિશુદ્ધિ કરી ખેડુત બીજ વાવી ગમે તેટલી તૈયારી કરે પરંતુ જ્યાં સુધી વરસાદ ન આવે ત્યાં સુધી એ વાવેલ બીજે શું ધાન્યરૂપે ઉગશે? આગળ વધીને સેનગઢી કહે છે “નિમિત્તે ન મળે તે કાર્ય ન થાય એ માન્યતા ખોટી છે ”. “ કોઈને પુત્ર થવાને હતો પરંતુ વિષયરૂપ નિમિત્ત ન મળ્યું માટે ન થયે એ વાત મિથ્યા છે”. સેનગઢી કહે છે કે થવાનું હોય તે વિષયરૂપ નિમિત્ત મળે છે અને તે ક્ષેત્રે તેવા રજકણે ગમે તે ભેગા થઈને થાય છે. આ વાતને ગમે તેટલી લાંબી કરી વસ્તુવિપર્યય કરવા ભલે તે ગમે તેટલે પ્રયત્ન કરે. વિચારકે એ જે વસ્તુ વિચાર કરી અંતિમરૂપે નક્કી કરી છે તે સાચી કે સોનગઢી કહે છે તે સાચી? કેવળ વિતંડામાં રાંચનારમાં સાચા જ્ઞાનને અભાવ અને ઋજુતાની ઉણપ
હોય છે. હઠાગ્રહીને અત્ય પ્રતીતિ ક્યાંથી હોઈ શકે? બુદ્ધિમાને તે નિત કડી જ સાચી માને :
“ કારણ જેગે હો કારણ નિપજે એમાં કોઈ ન વાદ, પણ કારણ વિણ કારજ સાધીએ એ નિજ મત ઉન્માદ”.
આ કડી આનંદઘનની છે. આનંદધનની જેમ સો વિચારક સંમત થશે કે કારણુના વેગથી જ કાર્યોત્પત્તિ થશે. આ સિદ્ધાંત પર કોઇને કાંઇ જ મતભેદ ન હોઈ શકે. કારણ વિના કાર્યસિધ્ધિ કરવા ઇચ્છનાર ઉપાદયુકત છે. અર્થાત્ સોનગઢી ઉન્માદ દશામાં સબડી રહ્યા છે એમ કહેવું ન હોય છતા કહેવું પડે છે. પિતાની
અભિરૂચિ અનુસાર સેનગઢી અર્થનિષ્પત્તિ કરે છે. જિતેંદ્રદેવની પૂજામાં વીતરાગતાનું પ્રયોજન કેવી રીતે થાય છે?
પ્રથમ પ્રશ્રકારના મુખથી સેનગઢી નીચેના તાત્પર્યને પ્રશ્ન ૧. એજન, પૃ. ૫૯. ૨. પુ ૨૮, પૃ.૧૪.
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬ પુછાવે છે અને તેને તેઓ ઉત્તર આપે છે.
પ્રશ્ન-જૈન શાસ્ત્રોમાં તે રાગ, દ્વેષ, અને મેહ એ છે કરવાનું કહેવામાં આવ્યું છે. તે પછી છિદ્ર દેવ પાસે અષ્ટ પ્રકારની પૂજા કરે અને તેમાં ફલ-પુષ્પાદિ મુકે એવું શા માટે લેવું જોઈએ? એમાં તે નરી હિસા છે.
ઉત્તર- (સોનગઢીએ આપેલ ઉત્તર ઘણો લખે છે. માટે અહિં એને ટુંકાવીને મુકવામાં આવ્યું છે. ત્યાં પણ રાગ ઘટાડવાને જ હેતુ છે. બાહ્ય પદાર્થોની ક્રિયા આત્મા કરતો નથી. પરંતુ વીતરાગકતાની ભાવનાથી તે ઓતપે ત થ છે માટે તે પિતાને રાગ ઘટાડે છે. હે પ્રમે ! જિનેન્દ્ર દેવ! આપ વીતરાગ છે. આપની સાક્ષીએ હું આ ફિલ વગેરે વસ્તુઓ પ્રત્યે મારો રાગ ઘટાડું છું અને મેક્ષફલ પ્રાપ્તિની
ભાવના કરું છું.....જેનધર્મમાં ભગવાનને પ્રસન્ન કરવાના હેતુથી ફિલ, ફૂલ વગેરે મૂકવામાં આવતા નથી...... વીતરાગ થવાની ભાવનાથી ભગવાનની પૂજા કરવામાં આવે છે. આત્માની ઓળખ થયા પહેલાં પણ જિન પૂજા વગેરેને શુભ રાગ કરી અશુભ રાગ ટાળે તેને કાંઈ નિષેધ નથી.....: પ્રતિમાજીમાં વીતરાગ દેવની સ્થાપના કરીને અને તેની પૂજા કરીને વર્તમાનમાં પિતાને અશુભ રાગ ટાળે છે. વગેરે વગેરે.
સોનગઢી કહે છે કે પૂજા રાગ ઘટાડવાનો હેતુ છે. વળી કહે છે કે બાહ્ય પદાર્થોની ક્રિયા આત્મા કરી શકતો નથી. આ બે વાક્યો પાસે પાસે છે. એકમાં રાગ ઘટાડવાને હેવ છે એમ કહે છે; બીજામાં બાહ્ય પદાર્થોની ક્રિયા આત્મા કરી શકતા નથી એમ કહે છે. તો પછી એ પૂજા કરનાર છે કોણ? એ સમજી શકાતું નથી. જીવ પૂજા કરે છે કે જડ પૂજા કરે છે? જે જડ પૂજા કરતુ. હેય તે એ પૂજા થાય જ શી રીતે ? જડ મનુષ્ય પ્રભુને ઓળખવાની તાકાત ધરાવતા નથી. એક બાજુ કહે છે કે હે જિદ્ર દેવ! આ ફલ, ફૂલ
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૭
મૂકું છું તે હે પ્રભો ! આપની સાક્ષીએ મૂકું છું. તે એ મૂકવાની
ક્રિયા કેણે કરી ? જીવે કે જડ પદાથે ? એક બાજી કહે છે કે અશુભ રાગ ટાળવા માટે : છે અને ખીજી બાજુ એ કહે છે. કે મેાક્ષફળની ભાવના કરું છું . ફલ, ફૂલ મુકવામાં આવે છે તે તદ્દન જડ ક્રિયા છે એમ તેઓ કહે છે તા પછી મેાક્ષનુ કુલ જડને કેવી રીતે મળે ? મેાક્ષફલ તેા આત્માને જીવને મળે છે અને પૂજા. કરનારના ભાવ છે તે તે જડ ભાવ છે. જડ ભાવમાંથી ચૈતન્યભાવ વા મેાક્ષફલ કેવી રીતે આવી શકે ? વળી તેઓ કહે છે કે આત્માની પિછાન થયા પહેલાં જિતેન્દ્રદેવની પૂજા થાય છે. તેા કહેવાનું કે જો આત્માને સ્વનું જ્ઞાન થયું નથી તેા જિનેન્દ્રદેવની એળખ થઇ કેવી. રીતે ? જ્યાં આત્માને જ હું ડ્ડાણ છું—કાંથી આવ્યા છું—કયાં જવાના છું— એનું જ્ઞાન થયું નથી ત્યાં એને જિને દ્ર દેવની એાળખ કયાંથી થઈ ગઇ? પ્રથમ આત્માને પેાતાના અસ્તિત્વાદિનુંજ જ્ઞાન નથી થયું તેા એજિતેંદ્રની પૂજા કરેશા સારૂ ? પહેલાં આત્મા છે એમ સિદ્ધ થાય પછો ક્રમની સિદ્ધિ થાય અને પછી જ ક`મુકિતના સવાલ આવે. જો મુકિતમા સિદ્ધ થાય તે પછી વીતરાગ દેવ, ધર્મ, ગુરુ વગેરે ઉપરના પ્રેમભાવ તથા પરાભકિતનું સાથ કય સિદ્ધ થઈ શકે. સેાનગઢી કહે છે કે જિતેશ્વરની પૂજા થયા પછી આત્માની ઓળખાણુ થાય~ ત્યાંજ ગુંચવણ છે. અર્થ એ છે. કે આત્માની ઓળખાણુ નથી અથવા આત્માનું સ્વરૂપ સમજાયું નથી તા પછી જિને દ્રદેવની ભક્તિ કે પૂજા કાણ કરશે ? ખરેખર, પૂજા કરનાર કાઈ જ ન થાય.
ભગવાનને પ્રસન્ન કરવા માટે ફૂલ, ફૂલ મુકવામાં નથી આવતા એમ સાનગઢો કહે છે. જો આમ ન હોય તેા પછી ફૂલ, ફલ, નૈવેદ્ય, વગેરે ભગવાનને શું કામ ધરાવવામાં આવે છે? શું તેઓ રમત રમી રહ્યા છે? કે સમયને દુર્વ્યય કરી રહ્યા છે? પ્રભુને રાજી રાખવ ભક્તિ, પૂજા ન કરતા હોયતા શા માટે પૈસાને ખાટા ખર્ચી અને હિંસા કરતા હશે? પ્રભુતા કેવલ વિતરાગી È, નિષ્કિારી છે; એમની આગળ મુકવાથી શું હેતુ સધાશે? કારણ વિનાની કાઇ
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
the
પ્રવૃત્તિ મનુષ્ય ન કરે. જે ફૂલ, ફલ મુકાવી મેક્ષ પ્રાપ્તિ થતી હેત તે પછી વિતરાગ થવાની કોઈ અગત્ય નથી. જે આવી રીતે સહેલાઈથી – કૂલ, ફલ વગેરે મુકવાથીજ – મોક્ષ મળતું હોય તો પછી ત્યાગ, કષ્ટ, દમન વગેરે દુઃખરૂપ સંયમની આવશ્યક્તાજ ક્યાં
ફલ, ફૂલ મુકવાનું કારણ શું એટલું પણ બાખ્યાનકારો કે વિવેચનકારો નથી સમજ્યા ? ફલ, ફૂલ મુકવાથી મુક્તિ પ્રાપ્ત થાય છે અથવા પુણ્યપાર્જન થાય છે કે વિતરાગ દેવ ખુશ થાય છે એવું કે મૌલિક જિનાગમમાં પ્રતિપાદિત કરવામાં આવ્યું છે? આવી કઈ વાત મૌલિક ગ્રંથમાંથી ન નિકળતી હોય તે એની જવાબદારી કોના શિરે જશે ? તે ફલ, ફૂલમાં જીવ નથી અને એને પ્રભુજી આગળ મુકવાથી હિંસા થતી નથી એમ શું કહી શકાશે ? શું પ્રભુજી, વીતરાગના-દિગંબરના કે શ્વેતાંબરના–મૂલ પુસ્તકમાં કોઈ સ્થળે પૃથ્વી, જલ, અગ્નિ, વાયુ, અને વનસ્પતિમાં જીવે નથી એમ કહેવામાં આવ્યું છે? પૃથ્વી, વનસ્પતિ વિગેરેમાં જીવે છે તે પછી ફલ, ફૂલમાં છે હેય તેમાં શું આશ્ચર્ય ? મતિને આ દંભ એમનું મનુષ્યત્વ ગુમાવડાવવામાં કારણ બને છે. માનના કાંટાઓ એમને ચૂંભી રહ્યા છે એટલે એમના હૃદયમાં એ જીવની દયા કે અનુકંપા કયાંથી સંભવે? પિતાનું જ બૂરું કરવા જ્યારે એ બેઠા છે ત્યારે પરનું ભલું એ શું કરી શકવાના હતા ? જ્યાં પિતાનું શું થશે એ ભય કે ગભરામણ નિકલી ગઈ છે ત્યાં બીજા માટે તે શા સારૂ ગભરાય છે તેઓ કે બીજા કોઈ પણ વાચકો એમ કહેશે કે આ લખનારાજે ભૂલ્યા છે. તે તેમને કહેવાનું કે લેકે ભલે પરસ્પર વિરુદ્ધ બેલે પરંતુ જાણવું જોઈએ કે જેન સાહિત્યમાં પૃથ્યાદિમાં જવાનું અસ્તિત્વ છે કે નહિ ? તેની અનુકંપા રાખવી તે બરાબર છે કે ન રાખવી તે બરાબર છે ? જૈનદર્શનની સર્વોચ્ચતાને આધાર અહિંસા કે અન્ય પ્રાણી માત્ર તરફ અનુકંપા ઉપર પ્રતિષ્ઠાપિત છે. એ ફલ, ફૂલથી વીતરાગદેવને ખુશ
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫ થવાપણું છે જ ક્યાં ? તેમને એમાં રસ હોય ખરો ? જે દેવે રાગ, દેષયુક્ત છે તેમને એ પુષ્પ ગમે; તેમને એની સુગંધ આનંદ આપી શકે; તેમની આગળ ભકતજને પુષ્પાના ઢગલા કરે આવા વર્ણને સ્થલે સ્થલે જેવા, વાંચવા મળે છે પરંતુ તે છે દેવોના સંબંધમાં જેઓ રાગ, દ્વેષ યુક્ત છે. પરંતુ વીતરાગની શાશ્વતી પ્રતિમા આગળ આવું થયું હોવાનું જાણમાં નથી. છતાં દંભી લોક પિતાની અજ્ઞાન બુદ્ધિથી એમ કરી રહ્યા છે. કહેવું જોઈએ કે તેઓ વીતરાગ દેવના યથાર્થ સ્વરૂપને સમજી શકયા નથી.
જૈનદર્શન અને તેના અનુયાયીઓ જીવહિંસાને પ્રબલ વિરોધ જ કરે, પૃથ્વી, જલ, આદિ પ્રતિ અનુકંપા બતાવવાનો આદેશ કરે.
જ્યારે એ જ અનુયાયીઓ પ્રતિમા પૂજા નિમિત્તે જીવની ઘાત કરવામાં શરીક બને. આ કેટલી વિચિત્રતા? કોઈ એવી દલીલ કરે છે કે પ્રભુ પૂજા નિમિત્તે હિંસા કરવી તે હિંસા નથી. તે વળી કોઈ કહે છે કે આયુકર્મને કોઇ તોડી શકનાર નથી, તેમ વધારી શકનાર નથી તો પછી હિંસા કે પાપ જેવું રહ્યું જ ક્યાં ? તેઓ મહાભિભૂત છે અને માનના આવર્તમાં આમતેમ ઘૂમીરહ્યા છે. ગમે તેમ કહે પરંતુ તેઓ ગમે તેટલા વિદ્વાન હોય તથા તર્ક શક્તિ ધરાવતા હોય છતાં અંતે તેઓ પોતે પિતાનું અહિત જ કરે છે.
ફલ-ફૂલ મુકવાથી અશુભરાગનું નિવારણ થાય છે. અને જિન"પૂજાનું પુણ્ય હાંસલ થાય છે એમ તેઓ કહે છે. પરંતુ જિનપૂજા મન, વાણી અને કર્મથી થઈ શકે કે ફલ, ફૂલાદિ ધરવાથી ? પ્રભુજી તે નિરાહારી, અશરીરી છે. ફલ, ફૂલાદિ મુકવાથી જિનેંદ્રપ્રભુની હાંસી કે આશાતની તેઓ કરી રહ્યા છે એ સાદી વાત પણ તેઓ સમજી શકતા નથી? જેઓએ જે વસ્તુને સર્વથા ત્યાગ કર્યો છે એ વસ્તુ તેમને ધરવામાં આવે છે તેમાં નિતાંત પાપ છે. કેાઈ તથારૂપના
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦
સચમધારી મુનિરાજને તેમના ભકત ફલ, ફૂલ આપે તે તેથી તે પાપના ભાગી થાય. અકલ્પનીય ચીજ, વસ્તુ મુનિરાજને આપવાથી લેાકા તેને માટે શુ ધારશે? એ તથારૂપના મુનિરાજ એ વસ્તુ આરોગતાં ઉદ્દેમની લાગણી અનુભવશે. આવી વસ્તુ અના લાક ધરે તે તે મુનિરાજ સમજી શકે કે એમ એણે અજ્ઞાનવæ થઇ કર્યું છે પરંતુ ભકતજન તરફથી જ્યારે એમ થાય ત્યારે એ મુનિરાજને દુઃખ થયા વિના રહેજ નહિ. અહિં આપણે સાધારણું, મુનિરજના દાખલા લીધા પરંતુ હવે એને સ્થાને વીતરાગ પ્રભુનુ દૃષ્ટાંત લ્યો. વીતરાગ પ્રભુ તે રાગ, દ્વેષથો પર છે. તથા કાર્યનું અહિત કરનાર નથી. એવા વીતરાગ પ્રભુને ફલ, ફૂલાદિ ધરવાથી વીતરાગ તરફની ભકિતને બદલે ફલ, ફૂલાદિના ધરનારા તેમની આશાતના, અવિવેક કરી રહ્યા છે એ ખાખતમાં શું સમજાવવાપણું છે? વીતરાગ પ્રભુ તા દરેક ઇચ્છાથી રહીત છે. તેા પછી ફલ, ફૂલાદિ ધરવાનો અર્થ શું? લ, ફૂલાદિ ધરવાં એ ભક્તિના એક પ્રકાર જ હાય તા મેમોલિક જિનાગમા તત્સ’બધે. ચુપકીદી સેવેજ નહિ. જગતના અન્ય દેવા સામાન્ય કેાટિના છે અને તે રાગ, દ્વેષથી પર નથી. વીતરાગ પ્રભુ તે દરેકે દરેક વાસનાથી. પર છે. એમને ફલ, ફૂલાદિ ધરવા એ તદ્દન વિવેક રહિતતા છે.
સાનગઢી કહે છે કે વીતરાગ દેવ સાક્ષત્ ઉપસ્થિત નથી માટે તેમની પ્રતિમામાં પ્રથમ વીતરાગતાનું સ્થાપન કરી તેમની પૂજા, અના કરવી તે શુભ રાગ ટાળવાનું નિમિત્ત બની શકે છે અહિંયા પ્રશ્ન એ ઉર્દૂભવે છે કે પ્રતિમામાં વીતરાગ દેવનું આરોપણ કરવુ તે બુદ્ધિ કે સમ્યગ્દષ્ટિના વિષય હોઈ શકે-બની શકે ખરે ? સત્ય વસ્તુમાં સત્ય પ્રતીતિ કરવી એતા સમજી શકાય છે. પરંતુ જે વસ્તુ, મશ જેમાં નથી તેની કલ્પના કરવી એ સમ્યગ્દષ્ટિ ન કહેવાય. એક બાજુ એમ અસંદિગ્ધપણે પ્રતિપાદિત કરવામાં આવે છે કે વસ્તુમાં વસ્તુત્વનું દર્શીન તે જ્ઞાન અને વસ્તુમાં વસ્તુતાની પ્રતીતિ તે અજ્ઞાન. તે
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
એમને કહેવાનું પ્રાપ્ત થાય છે કે પ્રતિમા જ વસ્તુ છે કે નહિ? જે જડ છે તે તેમાં ચેતન્યનું, અહિંયા વીતરાગતાનું, ભાન કરવું એ. જ્ઞાન કહેવાશે શું ? વ્રત, નિયમ, પંચ મહાવ્રતનું આરાધન, ઉપવાસ, અનશનાદિને બાહ્ય કે જડ ક્રિયા તરીકે ઓળખાવવામાં આવે છે અને બીજી બાજુ પ્રતિમામાં વીતરાગભાવનું આરોપણ કરવાની સલાહ, શિક્ષા આપવામાં આવે છે અને એને આત્મક્રિયા તરીકે બોધિત કરવામાં આવે છે. ફલ, ફૂલાદિ ધરવા અને પ્રતિમામાં વીતરાગતાનું સ્થાપન કરવું એ કઈ પ્રકારની આક્રિયા થઇ ? આ તે આત્મક્રિયા કે જડક્રિયા ? પત્થરની કે ધાતુની પ્રતિમામાં પ્રભુનું દર્શન કરવું એ બુદ્ધિગમ્ય નથી જ.
- સત શાસ્ત્રોનો મૂળ હેતુ ને મોક્ષાભિમુખ બનાવવાને છે
અને એમાં પ્રતિમાજી આલંબનભૂત બની શકે છે- આવી તેમની વિચારસરણિ છે. અહિંયા શંકા એ થાય છે કે જીવને મોક્ષપ્રાપ્તિમાં વીતરાગ શાસ્ત્ર આલંબન બની શકે કે પ્રતિમાજી ! માને કે શાસ્ત્રાનું અસ્તિત્વ નથી. તે પછી કેવળ પ્રતિમાજી દ્વારા આપણે શું મોક્ષ મેળવી શકત ? તીર્થકર ભગવાન થઈ ગયા એ વાત આપણને લિપિબદ્ધ આગમેથી અવગત થાય છે. ઉત્સર્પિણ, અવસર્પિણ, આદિ કાળચર, છની ચાર ગતિ, ચોવીસ દંડકમાં જીવોનું પરિભ્રમણ, મેક્ષ મળ્યા બાદ છવને પરમ શાંતિની પ્રાપ્તિ થાય છે, ઇત્યાદિ, ઇત્યાદિ સત્ય ઘટનાઓનું જ્ઞાન આપણને એ લિપિબદ્ધ આગમેથી, નહિ કે મૂર્તિથી, થાય છે. હકીકત જે આમ છે તે મૂર્તિને આલંબનરૂપ કેવી રીતે માની શકાય ? સમયસારાદિ પુસ્તકે ન હોત તે અલકત્વ, સ્ત્રીનિર્વાણ નિષેધ, કેવલી અભુકિત વગેરે કલેષેત્પાદક અને કલહવર્ધક બાબતોનું જ્ઞાન એ લેકેને શું મૂર્તિ દ્વારા થયું હેત ? તાત્પર્ય એ. છે કે જિનાગમાં આલંબનભૂત બની શકે; મૂર્તિ ન બની શકે. મૂર્તિથી અવધુ થાય છે એ વાત ભ્રામક છે. દિગંબર અને તા
૧૧
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
અરે મૂર્તિનું પ્રકરણ બહુ જ આગળ ધપાવી રહ્યા છે. પરંતુ માનના જ્ઞાનને અમેધ ઉપાય અને સચેટ તથા સાચે માર્ગ પુસ્તકે છે, તેનું શ્રવણ છે, તેનું પઠન, પાઠન છે. એ સિવાય બીજો કે ઈ માર્ગ હાઈ જ ન શકે.
વસ્તુસ્થિતિ આમ હવા છતાં વિચિવના તે એ છે કે આવી અસત્ય બાબતોને પ્રચાર મનુષ્ય આવેશપૂર્વક કરી રહ્યો છે. એનું મૂળ રાગ, દ્વેષ, મોહ, કષાય ઈત્યાદિમાં મળી રહે છે. મનુષ્ય આ દેથી ભર્યો પડે છે. એ દેને લઈ તેનામાં દૃષ્ટિની વિકૃતિ થઈ છે. અને એ વિકૃત દૃષ્ટિ દ્વારા લાધેલ દર્શન તેને અવળે માર્ગે ચડાવી દે છે. એને સત્યાસત્યનું ભાન રહેતું નથી. એ વિવેક ગુમાવી દે છે. પછી તો પિતાની તરફ બુદ્ધિનો દુરૂપયોગ કરવા માંડે છે. પોતે તો કુમાર્ગે પળે જ છે પરંતુ બીજા બિચારા ભલા ભેળા હેય છે તેને પણ સરળતાથી વિપરીત માગે ચડાવી દે છે. વાણીને દમામ તેમને વેર્યો હોય છે. એટલે મેલીયન કે હીટલર જેમ પોતાની વાણીના બળથી લાખે સૈનિકોને વશવતી રાખી શકતા હતા તેમ તેઓ પણ મુગ્ધ તાજનોને પોતાના નિયંત્રણમાં રાખી ધારે ત્યાં ફગાવી શકે છે. પરંતુ આવા વાણી વિલાસને પણ અમુક કાળે અંત હોય જ છે. એ વખતે મુગ્વજને પિતાની અજ્ઞ પ્રકૃતિ માટે પશ્ચાત્તાપ કરે છે અને કર્મમાં લખ્યું હોય તે સવા રતે પણ પડે છે. અસ્તુ.
આઠમું પ્રકરણ વીતરાગ પુરુષને ધર્મ
•
किरियासु अपमाओ सो धम्मो सिवसुहोवाओ॥
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
કામક અર્થ :- જ્યાં વિષય વિરતિ છે, કષાને ત્યાગ છે, ગુણેમાં પ્રેમ છે, અને ક્રિયા (શાસ્ત્રોક્ત)માં અપ્રમાદ–ઉપયુકતતા છે ત્યાં ધર્મ છે જે શિવસુખને ઉપાય છે.
ઉપર્યુંકત ગાથાનું જૈન સમાજમાં જેર શેરથી પુરસ્કરણ થઈ રહ્યું છે છતાં કષાયનું સામ્રાજ્ય છે. જેના દર્શનના બધા અનુયાયીઓ પિતાના વિચારોનું મંડન અને અન્યનું ખંડન કરી રહ્યા છે. શ્રાવ કે સાધુઓ મુમુક્ષુના સ્વાંગમાં દંભનું નાટક ભજવી રહ્યા છે. પોતે લીધેલી વાતને કક્કો ખરો કરાવવા : આકાશ, પાતાળ એક કરે છે. અર્થાત ઉપર્યુક્ત ગાથાનું માત્ર અક્ષરેચ્ચારણ કરી સંતોષ પકડનારા દિગંબરી ભાઈઓ નગ્નતા, અને મૂર્તિપૂજાની તરફેણમાં અને મૂર્તિના ઉત્થાપકાની વિરુદ્ધમાં જેમ આવે તેમ બોલી રહ્યા છે અને કરી રહ્યા છે. મૂર્તિ પૂજાએ અને મૂર્તિ ઉત્થાપકોએ એક બીજાને ભાંડવામાં કશી કચાશ નથી રાખી. હકીકત આમ છે તે કષાય-ત્યાગ, વીતરાગ વિહિત ક્રિયાને અપ્રમાદ કયાં ગયા ? શું એ કેવળ કહેવામાં જ છે ? સંસાર ત્યાગ શાને ? મૂત્તિના ઉત્થાપક મૂર્તિને ન માને એટલે તેમને ભાંડન કરવા તેમણે શું દીક્ષા લીધી છે ? શ્વેતાંબરે વસ્ત્રો ધારણ કરે એટલે તેમને નરકના અધિકારી બનાવવા દિગંબરોએ શું નગ્નતાનો અંગીકાર કર્યો છે ? : એકજ ભગવાનના અનુયાયીઓ હોવા છતાં એક બીજા ઉપર આવા -પ્રહારે કરવામાં શું હેતુ રહ્યો હશે એ તો કેવળ જ્ઞાનીજ જાણે. - આમાં કયાં વિષયત્યાગ રહ્યો,યાં કષાયજન્ય રહ્યો, અને ક્યાં રહ્યો ગુણાત રાગ ?
વેતાબ અને દિગંબર વચ્ચે બરાબર તેજ કલહભાવ વિદ્યમાન છે જે સમાજમાં હિંદુ અને મુસલમાન વચ્ચે છે. મૂળે તે મનુષ્ય જાતિ છતાં હિંદુમુસલમાન વચ્ચે કેવું કાતિલ અસ્થિવૈર છે ? બરાબર તેવું જ વૈર હવેતાંબરે અને સિંબર વચ્ચે
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક જ ભગવાનના અનુયાયીઓ વચ્ચે છે. જે ભાવનાથી સંસાર ત્યાગ બનેએ કર્યો હતો તેને ભૂલી જઈ કુમાર્ગે વળી ગયા છે. વીતરાગને શું આ ધર્મ ?
શ્વેતાંબરે દિગંબરોને નિહ્મવ કહે; દિગંબરો શ્વેતાંબરને મિથ્યાત્વી કહે. તેઓ બન્ને મળી અમૂર્તિપૂજકોને મૂર્તિના ઉત્થાપકે કહી નવાજે છે. અમૂર્તિપૂજકે આંખમાં કણાની જેમ ખૂંચે છે એટલે તેમને દેવાય તેટલી ગાળ એ બન્ને દે છે. કોણ ભાન ભૂલ્યું છે? મૂર્તિપૂજકે કે અમૂર્તિપૂજકે? બેમાંથી કેણુ કેનું
અહિત કરી રહ્યા છે? શ્વેતાંબરેના પુસ્તકમાં યશોવિજયે અને દેવચંદ્રાદિ આચાર્યોએ સ્થાનકવાસીઓના વિષયમાં ઘણું લખ્યું છેએક માત્ર મૂર્તિ નહિ માનવાને લઈને. પરંતુ દિગંબરાચાર્યો પણ કમ ઉતરે તેવા નથી. તેમણે પણ થાય તેટલા પ્રહાર કર્યા છે. થડાક નમૂના નીચે આપ્યા છે.
શ્રુતસાગરજી વિષે “પખંડાગમ” ની પ્રસ્તાવનામાં કહેવામાં આવ્યું છે કે તેઓ કદર અને અસહિષ્ણુ હતા. તેમના સ્થાનકવાસી મત અંગેના વિચારો નીચે પ્રમાણે છે:दंसणमूलो धम्मो उवइट्ठो जिणवरेहिं सिस्साणं । तं सोऊण सकण्णे दंसणहीणो ण वंदिव्वो ॥२ (मूलगाथा)
टीकाः कोऽसौ दर्शनहीन इति चेत्। तीर्थंकरपरमदेवप्रतिमां न मानयंति न पुष्पादिना पूजयंति......यदि जिनसूत्रमुल्लंघते तदा ss स्तिकैर्युक्तिवचनेन निषेधनीया : ॥ तथाऽपि यदा कदाग्रहं न मुंचति तदा समर्थैरास्तिकैरुपानद्भिपालिप्ताभिर्मुखे ताडनीयाः । तत्र पापं नास्ति । . અર્થ :- દર્શન હીન કેણ છે ? જે તીર્થકરની પ્રતિમાને માનતા નથી અને પુષ્પાદિથી પૂજા કરતા નથી તે. તેઓ જિન
૧. • ટુ ખંડાગમ”, પ્રસ્તાવના. : - ૨. “દર્શને પાદુડ” ની મંગલાચરણ પછીની ગાથા પહેલી:
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂત્રોનું ઉલ્લંધન કરે તે તેમને આસ્તિકોએ ' યુકિતયુક્ત વચનથી સમજાવવા અને તેમ છતાં જે તેઓ પિતાનો કદાગ્રહ ન છોડે તે સમર્થ આસ્તિક લેકેએ તેમના મુખ ઉપર વિષ્ટાથી લિંપાયેલા નેડા મારવા જોઈએ. એમ કરવામાં જરાય પાપ નથી.
કોઈ પણ મનુષ્ય ઉપરનું વાંચી સમજી જઈ શકશે કે જેને પ્રતિમાને માનનારા એ પ્રતિમાને નહી માનનારાઓ ઉપર કેટલે તીવ્ર ઠેષ ધરાવે છે ? તીર્થંકરની પ્રતિમા પૂજે અને એને પુષ્પો વગેરે ચડાવે; તેમાંજ કલ્યાણ છે, અન્યથા નુક્સાન છે, આવી વિચારસરણિ ધરાવનારા જેનતને કેટલું સુંદર રીતે સમજ્યા છે એ જોઈ શકાશે. વિષ્ટાયુક્ત જેડા મારવાનું પણ તેઓ ફરમાન કરે છે; અને કહે છે કે એમ કરવામાં જરાય પાપ નથી. આવા કથન કરનારને કોઈ સમ્યક્ત્વી માનવા લલચાશે ખરો ? શું આવા લેકેથી જૈન ધર્મ ટકી રહ્યો છે ? સૂક્ષ્માતિસૂક્ષ્મ જીવની હિંસામાં અધર્મ સમજનાર જૈન ધર્મ છે. તે પછી એને ભકત જેડા મારવાનું કહે અને એમાં પાપ નથી એવું કહેવાની હદે જાય ? આ જીવને સમ્યક્ત્વી કહે કે સન્મુત્વાભાસી ? - એક સ્થળે કહેવામાં આવ્યું છે -
कि तए पढियाए पयकोडिए पलालभूयाए । जत्थि त्तियं ण नायं परस्स पीडा न कायव्वा ॥
અર્થ :- ઘાસ (પાલ) તુલ્ય કરેડા પદ ભણવામાં આવે તો તેથી શું ? બીજા કોઈને પણ પીડા કરવી જોઈએ નહિ એટલું જે સમજી શકાયું નથી તે પછી શું ?
આ સૂત્ર વિચાર જૈન દર્શનને દરેક અભ્યાસી સમજતે હેય છતાં તેના હૃદયમાં કેટલી દયા છે તે આ ઉપરની–જેડ મારવાની
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
હીતથી સમજી જવાયુ હશે. પેાતાના ઉપાસ્ય દેવ ઉપર ભકતાને અનન્ય ભક્તિ હોય એ ઇષ્ટ છે, પરંતુ એમાં અન્ય તરફના પ અંતર્ગત નથી. તીથ કરદેવ ઉપર પ્રેમ કરવા એ તેમના ભક્તને માટે ઈચ્છનીય છે. પરંતુ પુષ્પ જેવા વેશમાં જીવત સમજાયુ નહિ અથવા પૂજા કરવા જતાં પુષ્પના જીવાના વધ થઇ જશે એ એમના હૃદયમાં ઉતરે નહિ એવેા અધ પ્રેમ તીથ કર દેવ ઉપર હાવા ન્યાયયુક્ત છે ? પ્રતિમાની પૂજા કરવા જતાં પૃથ્વી, જલ, વનસ્પતિ વગેરેના વાની હિંસા નથી થતી શું ? શું પ્રભુની ભકિત ખાતર આવી હિ'સા કરવાના આશ્મામાં કયાંય આદેશ આપવામાં આવ્યે છે શું ?
એ
વિનય અને ભક્તિકારક વિવેચન કરન૨ શ્રુતસાગરજી જરા પણુ પાપ નથી” એવા વિચાર નિરપણે બતાવ્યા ત્યારે આપોઆપ એ ફલિત થાય છે કે તેમને તેમ કરતાં પાપ લાગતું નહિજ હોય. અન્યથા આવું લખે નહિ. જગતમાં નિષ્ણાત અને વિદ્વાનોની ખેટ નથી. પરંતુ એ બધામાં આ શ્રુતસાગરજી કાઇ અનેાખા પ્રકારના વિદ્વાન હોય એમ લાગે છે. વિષ્ટાથી લિપાયેલાખરડાયેલા જોડા મારવાનું કહેવાની હિંમત 'એમનામાં છે. એટલે એ તા ઠર્યા અજોડ, અનન્ય, અદ્વિતીય વિદ્વાન. આ જગતમાં એવા અસંખ્ય લાકા છે જે તીર્થંકર દેવને પીછાણુતા પણ ન હોય અને કદાચ વ્યકિત કે મૂત્તિ સામે ખડી હોય તે તેની સાથે લડવાને પણ તૈયાર છે; તે તે બધા લેાકેા સાથે આ શ્રુતસાગરજી શું લડી લેવા તૈયાર–કટિબદ્ધ થશે કે ? આવી રીતે જગત સામે કે અમૂર્તિપૂજકા સામે લડવું એમાંજ એમના સમ્યક્ત્વના સમાવેશ થતા હોય એમ લાગે છે.
ગમે તેમ હા, પરંતુ પ્રેા. હીરાલાલ જૈત જ તેમને કટ્ટર અને અસહિષ્ણુ જયારે જણાવે છે ત્યારે તેમને વિષે વધારે કહેવુ
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ શું ? જેનેના અનેક વિદ્વાન અને ધુરંધર પંડિત તથા પ્રખર નિષ્ણાત પિતાના રચેલ પુસ્તકમાં વિપરીત વિચારસરણિ ધરાવનાર લકો સામે વાપ્રહારની જેમ લેખિનીના પ્રહારે પણ કરી ગયા છે. એ ઉપરથી સેજે સમજી શકાશે કે તેમનામાં કેટલી સહિષ્ણુતા અને નિપુણતા હતી ? જેઓ લડાયક વૃત્તિમાં પાવર્ધા છે અને કષાયની વૃદ્ધિ • કરવામાં નિમિત્તભૂત છે તેઓ જૈન દર્શનના રસીયા છે અને ભાવભરૂ. છે એમ કયાંથી કહી શકાય વારૂ ?
અમિતગતિ આચાર્ય કહે છે :सत्त्वेषु मैत्री गुणिषु प्रमोद क्लिष्टेषु जीवेषु कृपापरत्वम् । माध्यस्थभावं विपरीतवृतौ सदा ममात्मा विदधातु देव ॥
અર્થ :- હે દેવ ! મારે આત્મા સમાન છોમાં મૈત્રી, અધિક ગુણવાન છોમાં પ્રેમ, હર્ષ; દુઃખી છમાં દયાભાવ અને વિપરીત સ્વભાવવાળા છોમાં મધ્યસ્થભાવ – તટસ્થભાવ કરે એમ આપ કરે ! (એવું હું ઇચ્છું છું).
વિપરીત વિચારવાળા મનુષ્ય જેનદર્શનમાં અને અન્યત્ર પણ અનેકાનેક છે. એ હિસાબે મૃતસાગરજીમાં વિપરીત વૃત્તિ જાગી અને મધ્યસ્થભાવ પરવારી નિકળ્યો. જેન જગતમાં વાડાબંધી, ફિરકાઓ, અને સાંપ્રદાયિકતા...છમાં સ્વાભાવિક ઈર્ષ્યા છે તેને કારણે છે. સંસારત્યાગનું કારણ સંસારને બંધન કે દુઃખનું નિમિત્ત માન્યું છે તે છે. પરંતુ સંસારત્યાગ પછી પણ ઘમંડ, ધ, માન, માયા, અને મેહ જીવને કનડે છે એ કર્મની બલિહારી છે. વિદ્યાયુકતમાં અને બુદ્ધિસમર્થમાં, ઉલટું, આ કષાય ઉગ્ર સ્વરૂપમાં દેખાય છે. ગવને છાં એ ભગીરથ કામ છે. સંસારી દશા કરતાં અસંસારી દશામાં ઘમંડનું તાંડવ વધારે પ્રમાણમાં જોવામાં આવે છે. આ સત્ય હકીકત ખુદ ભગવાનના સમયમાંજ થઈ ગયેલા ગોશાલક અને જમાલીના દષ્ટાંતથી આબાદ
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮
પુરવાર થાય છે. એમની પછી થએલા નિહ્મોમાં તથા આચાર્યોમાં આ ગર્વનું તોફાન તીવ્રતાપૂર્વક વિલસી રહેલું દશ્યમાન થાય છે. મનુષ્યશરીરમાં પણું પશુત્વનું આચરણ કરી રહેલાઓના દષ્ટાંત ઇતિહાસમાં ઓછા નથી.
જૈન દર્શનના ભકત બન્યા હોવા છતાં અને તેને ઘોળીને પી ગયા હોવા છતાં જૈન દર્શનનું સહજ અને સાચું પરિણામ જે સૌજન્ય છે તેનાથી વિરહિત તેઓ હોય છે. તે વ્યકિતઓના અંબારમાં સમાજ અંજાઈ જાય છે અને ક્ષણિક વિજયથી એ બુદ્ધિમાં વિલસનારાઓ ફૂલાય છે પરંતુ એમની સ્થિતિ મણિ ધરાવતા અને વિષને પણ ધરાવતા સર્પ જેવી છે. અંતે મણિધર સર્ષ તે વિષધારીજ સપ અને એ કારણે મનુષ્ય માટે એ ભજનીય નથી.
જેનદર્શનના જ્ઞાનરૂપી મણિના તેઓ ધારક છે પરંતુ સાથે સાથે કષાયરૂપી વિષથી પણ તેઓ પરિસ્તુત છે. જેના દર્શનને સાચા અર્થમાં એ જ ભક્ત છે જેણે સૌજન્યપ્રાપ્ત કરી હોય. એ વિનાને કેવળ વાણી વિલાસ કુમાર્ગે લઈ જનાર છે-પિતાને અને અને પરને. સંસારના ઉદ્ધારમાં નહિ કે તેને વધારવામાં પોતાના સર્વસ્વને ઉપગ ત્યાગી પુરુષે કર રહે.
વર્તમાનમાં, તાંબર, દિગંબર, અને અમૂર્તિપૂજક વર્ગો જેને સમાજમાં છે અને તેમાં પણ અનેક પેટા વર્ગો છે. તેમની કૃતિઓ આપણને જ્યારે જોવાનું જાણવા મળે છે ત્યારે જ તેમના સુસાધુ– પણાની કે કુસાધુપણાની આપણને જાણ થાય છે. કહ્યું છે -
अमृतं किरति हिमांशुविषमेव फणी समुगिरति। गुणमेव वक्ति साधुषिमसाधुः प्रकाशयति ॥
અર્થ - ચંદ્ર અમૃત વરસાવે છે; સર્પ વિષ વમે છે. એમ સાધુ પુરુષો ગુણનું પ્રાકટય કરે છે અને અસાધુ જનો લેકેના દોષોને ઉધાડા પાડે છે.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
रकत्वं कमलानां सत्पुरुषाणां परोपकारित्वम् । असतां च निर्दयत्वं स्वभावसिद्धं त्रिषु त्रितयम् ॥ . ....... -
અર્થ :- કમલની રક્તતા, સત્પષોની ઉપવાર કરવાની વૃત્તિ અને અસાધુજનોનું નિયપણું આ જગતમાં સ્વભાવિક છે. -
અ.વી વિચિત્રતાના દર્શનથી મનુષ્ય હર્ષ કે ગ્લાનિને ધારવી ન જોઈએ. કારણ એ છે કે દરેક જીવ પોતાના કર્મને અનુસાર વતી રહ્યા છે.
વિચારક લોકોને જૈન દર્શનની આવી કફોડી અને ભેદલક્ષી સ્થિતિ જોઈ ઘણી વખત ઘણો અફસ થાય છે. વીતરાગ માર્ગ આઘંત જુ અને પવિત્ર છે છતાં એની આવી અધમ દશા? આનું કારણ શું?
શંકા વીતરાગના માર્ગમાં, આજે છે બહુ ભેદ વસ્તુ સ્વરૂપ વિચારતાં, સજ્જન પામે ખેદ. મૂલ વસ્તુના તત્વમાં, સૌને આવે મેળ; નાની નાની વાતમાં, કેમ પડે છે ફેર ? સાધ્ય સૌનેય મોક્ષ છે, સાધન ક્રિયા, જ્ઞાન; સર્વે માને છે છતાં, કાં જૂદા નિર્માણ? વસ્તુ વિષે શું દેષ છે? કે ગ્રાહકમાં દોષ ? સમજ પડે નહિ ઉરને, બુદ્ધિ ન પામે તેષ.
ઉત્તર
શાસક, શાસન, પુસ્તકે, છે નિર્મલ, નિર્દોષ; અનુયાયીના ભેદથી, થઈ છે વસ્તુ સદષ.
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
આગમધરના હાથમાં, શાસનનો આ દોર;
ટકી રહ્યો છે ત્યાંસુધી, થયે ન શેર, બકેર. (અથવા) રાગ, દ્વેષના પક્ષમાં, પડયા ન વીર સપુત્ર;
ત્યાં સુધી શાસનતયું, ચાલ્યું સુંદર સૂત્ર. વખત જતાં વહી ગયે, આગમને અધિકાર; દુષમ પંચમ આરનો, થયે પવન સંચાર. બદલાયા સંચાલકો, બદલાયા સંગ; જનતાને સમજાવવા, પ્રસર્યા ભિન્ન પ્રવેગ. સંચાલકો જુદા પડયા, ભિન્ન થયો ઉપદેશ; લેકચિ તેમજ થઈ, ખીલ્યો રંગ વિશેષ. સંચાલકના ભેદથી, મંડલના પણ ભેદ, એકજ શાસનમાં થયા, તેથી જ્યાં ત્યાં ખેદ.
સમાસ
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
પુસ્તકમાં આવતાં આવશ્યક શબ્દોની
“અકારાદિ ક્રમે સૂચી (નેંધ – અંક પૂર્ણાક સૂચવે છે; બ્લેક કરેલ અંક તે પૃષ્ઠની
ફૂટનેટને અંક સૂચવે છે.) અ” અનાથ પિડિક
૧૯. અક્તત્વ
૧૨૧ બનાસકિત ૧૦૩, ૧૦૪ અલંક ૬૫, ૮૧ અનીતિ
૪૨ અકારક ૧૯, ૧૧૦, ૧૧૮ અનેકાંત
૮૦, ૧ અકારકવાદ
૧૧ અનૈકયવાદ અક્રિયા (જ્ઞાન) ૧૨૫ અન્યતીથિક
૩૮, અકિલાવાદ ૧૧૭ અપરાજિત
૫૪ અક્રિયાવાદી ૧૧ અપરિગ્રહ
૧૩૫ અગ્નિશસ્ત્ર
૧૧ અપ્રતિક્રમણ ૧૦૯ ૧૧૦, ૧૧૧ અગ્રાયણી ૫૭, ૬૩ અબ્રહ્મચારી
૧ ૧ અચેતન ૧૦૧ અભવ્ય
૧૭. અચૌર્ય
૧૩૫ અભિજાતિ આછેરા ૫૦ અભિનિવેશ
૫૭. અજિત કેસ કંબલિ ૧૦, ૧૨, ૧૩ અભેગી
૧૪૨ અછવ
અમૃત
૧૦૩: અજ્ઞાન ૪૦, ૧૦૮, ૧૧૪ અવસ્તુતા
૧૦૬ અજ્ઞાનવાદી ૧૩, ૧૪, ૧૮ એવેદક
૧૧૩, ૧૧૮ અજ્ઞાની ૧૨, ૧૩, ૧૦૭, ૧૧૨, અત્રત
૧૧૪, ૧૩૫ ૧૨૦, ૧૪૦
અશુદ્ધ (નય)
૧૧૩
અષ્ટગનમિત્ત અતિશય
૫૧
અસાતા વેદનીય અદશ્ય મનારાને ૪૮: અહતા
૧૧૨
૧૨૦.
૩૭.
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૬૪
આને દૂધ
૪૩
૧૭૨ અહિબલ્પાચાર્ય ૬૨, ૮૬ આત્મહિત
૪૭ અહિંસા ૪૪, ૪૫, ૪૮, ૧૨૫, આત્મા હ૮, ૧૦૮, ૧૯, ૧૧૨, ૧૨૬, ૧૩૫
૧૨૨, ૧૨૫, ૧૯, - અંગ
૫૪,૫૬, ૫૭ ૧૫૬, ૧૫૭ અંગત
આધાકમ ૧૧૦, ૧૧૧ અંગ ગ્રંથ
આનંદધન
૧૫૫ અગધર
૬૩ આપ્ત મીમાંસા અંગધારી
૫૪, ૬૪ આમિષ અંગબાહ્ય
બાયુકર્મ
૧૫૮ અંગસૂત્રો
આયુષ્ય
૩૮, ૪૦ અંગુત્તર નિકાય ૩, ૧, ૨૨, ૧ આરે (પાંચ) ૧૦૭ અંતકૃદશાંગ ૫૦, ૧
અ ધ્યાન
૧ર૦ - અંતરાય
આદ્રકુમાર ૧; ૬, ૨; ૭,
- ૧૫, ૧૬ “આ”
આઈ નાગાર્જુન આગમ પર, ૬૦, ૭૩, ૧૦૭, આય ધર્મ ૧૨૩, ૧૩૦
આર્ય મહાગિરિ આગમ (ની ટીકા) ૭૩ આર્ય મંગુ
૫૫, ૬૭ આગમે (ની ટીકાના કર્તા) ૭૩ આર્ય રક્ષિત આગમ (ની ટીકાના કર્તાને સમય આર્ય સુહસ્તિ ૭૩.
આર્ય ઋદિલ આચારાંગ ૫૪, ૫૫, ૬૯, ૯૫; આસામ
૯૫, ૧; ૧૨૭, ૧૩૦,૧ આહરણ (ગર્ભનું) આચારાંગધારી
૬૪ આહાર આજીવિક ૭; ૭, ૧ઃ ૮, ૨૨ આહાર માગણી આત્મક્રિયા
૧૪૮ આત્મજ્ઞાન
૧૪૬ ઈંદ્રદિન
૪૧
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૬૧
૪૨.
૧૭
૧૭૩ ઈદ્રનંદિ ૫૭,૬૧, ૬૨ ઈતિ . ૫૪, ૫૫, પપાતિક - બઉ .
૨૨
કકુદ કાત્યાયન
. ઉચ્ચારણ (કૃત્તિ)
કથાવલિ ઉત્તર પુરાણ . .
કપટ ઉત્તરાધ્યયન . ૨૪, ૬૪,
કરુણ ઉ૫લવણું
કર્તા (આગના) ઉદયભાવ (કર્મ) ૧૫,૧૦૬,
કર્તા ૧૧૩, ૧૧૯, ૧૨૧
૪૦, ૯૮ ઉદ્દેશિક
૧૧૦
કર્મ (ના પ્રકારો ૪૦, ૪૧ ઉદ્યાપન
૧૩૪
કર્મ (પુદગલ) ૧૦૨ ઉપધાન - ૧૩૪.
કમ ફલ ૧૧૦, ૧૧૩, ૧૧૭ ઉપશમ
૧૪૫
કર્મ બંધ ૯૬, ૭, ૧૦૦, ૧૦૧, ઉપાદાન ૧૫૦, ૧૫૩, ૧૫૪
૧૦૯, ૧૩૦ ઉપાશ્રય ૧૩૧, ૧૨, ૧૩૪ ઉપાસકાશાસ્ત્ર - . .
કર્માદાન ઉપગસૂત્ર
૭૦
કર્મોદય ઉમાસ્વાતિ ૭૦, ૮
કલહ - ૮૪, ૮૬
કલ્પ (વ્યવહાર) - ૬૪ કિ૯પ સત્ર ૬૯, ૭૦, ૮૧, ૧૩૬,
૧૩૭ સજુવાલિકા
૧ કલ્પાકલ્પિક . ૪ sષભદત
૪૯, ૫૦
કલ્યાણ મંદિર - - ઝષભદેવ ૧૩૬, ૧૪૯ કલ્યાણ વિજય ૫૮,૫૯, ૬૦,
- - ૬૨, ૩, ૬૭, ૬૮, એશિયા : ૫૨ - ૬૯, ૭૦૮૪, ૮૬
૧૧૮
૪૬
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦.
પ
૧
૯૯
કષાય ૪૦, ૯, ૧૧૨, ૧૧૪
૧૦૭, ૧૦૮, ૧૧૦, કષાય પ્રાકૃત ૫૫; ૫૫, ૧; ૫૬, ૧૧૧, ૧૧૩, ૧૧૬, ૫૭, ૬૧, ૨, ૩, ૬૪
૧૧૭, ૧૮, ૧૨૦, ૧૨૧, કષ્ટ ૪૮, ૧૫૮
૧૨૨, ૨૩, ૧૨૪, ૧૨૫, કસાય પાહુડ ૮૪, ૮૫, ૮૬, ૧૨૬, ૧૩૭, ૧૪૩, ૧૪૩, ૧૨૫, ૧૨૬
૧૪૪, ૧૪૫, ૧૪૭
કુંભાર ૧૫૨, ૧૫૩, ૧૫૪ કંસાચાર્ય
કુટસ્થ
૧૩૬ કાત્યાયન
કિતિકર્મ
- ૬૪ કાય (છ) ૧૩૩ કૃષ્ણ
૯૭, ૧૦૦ કારણ
૧૫૫ કેવલ
૫૦ કાશ્મણ
કેવલજ્ઞાન ૧૧૮, ૧૩૫ કાર્ય-કારણ પરંપરા
કેસલજ્ઞાની
. ૧૧૩ કાલક
૫૯, ૬૬ કેવલિ કાલકાચાર્ય (બીજા) ૬૭, ૭૧ કેવલી આહાર
૧૪૫ કિસન લાઈટ ૧૩૨ કેવલી ભુક્તિ ૮૭, ૯૧, ૨, ૮૫ કુમાર કશ્યપ ૨૫, ૨૬, ૨૭, કેશ કુમાર
૨૫, ૨૬ ૨૮, ૩૭, ૩૯ કેવલ્ય
૫૩ કુલ
કસબી (ધર્માનંદ) ૧૪ કશાવતી
૨૮
કૌટિલ્ય ૬૧ ક્રિયાકાંડ
૧૨૫ કુંથુસાગરજી
૧૧૭ દકુંદાચાર્ય ૬૧, ૨, ૩, ક્રિયાવિશાલ
૭, ૮૨, ૮૦, ૮૪, કલશ ૮૫, ૮૬, ૯૩, ૬, ક્ષત્ર : ૯૮, ૯, ૧૦૦, ૧૦૧, ક્ષત્રિય ૧૦૪, ૧૦૫, ૧૦૬, અણસાર
- ૬૪
૨૪
૧૨
ક્રિયાવાદ
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાયિક
૨૪
૪૦
૫૪
a
Y, ૨૨
ક્ષમા
૧૭ ગૌતમ (ગણધર) ૮.
૧૪૫ ગૌતમ (બુદ્ધ) ૨, ૧૦, ૧૧, શુદ્ધ પિટક
૧૪, ૧૫, ૧૬, ૧૭, ૧૮,
૧૯, ૨૦, ૨૧, ૨૨, ખુનામરકી
૨૩, ૨૩, ૨૭, ૨૮, ૨૯ ખેડુત
૧૫૫
૩૦, ૭૫, ૩૨, ૩૩, ૩૪,
૩૫, ૩૬, ૩૭, ૩૮, ૩૯, ગભિલ
૧૭
૪૦, ૪૧, ૪૨,૪૩, ૪૪, ગર્ભ
૪૫, ૪૮, ૫૧, ૫૨, ગંગદેવ
૬૪, ૮૧ ગંગારામ
-નું નિર્ચન્થ મંડળ ૨૩ ૧૧૫, ૧૪૭ –ને માંસાહાર ૨૧, ૨૨ ગાંધીજી
૪૫ ગુણધર ૫૫, ૨૬, ૬૩, ૮૫ ઘડે ૧૫૨, ૧૫૩, ૧૫૪ ગુણસુંદર
ચિત્ર ગુપ્તિ ૧૦૭, ૧૦૮, ૧૨૫, ૧૩૩, ચતુર્વિશતિસ્તવ ૧૪૨
ચંદ્રગુપ્ત ગુર્વાવલિ
ચંદ્રપ્રાપ્તિ
ચંપા ગે-મહિષી
૪૫. ચારિત્ર્ય ૧૦૮, ૧૧૨, ૧૩૩ ગમ્મસાર ૬૫, ૧૪૪, ૧૪૫ ચારિત્ર્ય દશા ૧૪૬, ૧૪૭ ગોલલાચાર્ય
ચારિમેહ
૧૧૯ ગોવર્ધન ૫૪. ચાર્વાક
૧૨, ૧૩ ગેવિ * ૬૦ ચિત્ત
- ૨૫ ગશાલક ૨, ૩, ૪, ૫, ૬, ૭, વિકાસૂત્ર
૮, ૯, ૧૧, ૨૩, ૨૪, ચેતન , ૧૦૧, ૧૧૨ ૨૦, ૪૨, ૪૩
ચેતા ૧૯, ૧૧૦, ૧૧૨
૮૧
ગોત્ર
૮૧.
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
જનક
LY૭
અવની ૫૦ જિદ્ર ૧૨૯, ૧૫૫, ૧૫,
૧૫૭, ૧૫૦ છાજ્ય ૯૦ જિનેન્દ્ર બુદ્ધિ
૮૧ દસૂત્ર
છવ ૪૦, ૬, ૧૦૨, ૧૦૯, છઠ તલન) ૪, ૫ ૧૧૦, ૧૧૧, ૧૧, ૧૨૩, “જ”
૧૩૫, ૧૩૬, ૧૪૭, ૧૫૭
જીવ (અકર્તા) જડ ૧૪૭, ૧૫૬, ૧૫૭ જીવ (કર્તા)
૧૧૪ જડ ક્રિયા
૧૪૮ છવકત્વ
૧૩, ૧૪૦ જીવદયા જન્મ
જીવપરિણમન ૯૬, ૮, ૧૨૧ જન્માભિષેક - ૫૧
જીવ ( તા) જાધવલા ૫૭, ૫, ૮૫ જીવ ભેતૃત્વ
૧૧૬
૧૧૬ જધવલાકાર
છવ (ષકાય)
૧૨૭ જયસેન
છવસ્થાનક ૯૭, ૧૦૦, ૧૧૩,
૧૧૪, ૧૧૮, ૧૪૫ જવાશય
જીવહિંસા જસપાલ
૧૫૯ જબૂ ૫૪, ૫, ૬૪ જુગલકિશોર (મુખ્તાર) ૮૦, ૨ જબૂદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિ ૨૮, ૨૯ જેતવન જિતકલ્પ
૭૧ જિન પૂજા
૧૫૯
• જૈન તત્ત્વાદર્શ જિનભદ્રગણિ
જૈન દર્શન ૧૭૨, ૧૩૪. ૧૩૫, જિન વિજય ૭૯ .
૧૪૩,
૧૩૬, ૧૪૮, નિગમ ૪, ૫૦, ૫૧, પર,
૧૫૪, ૧૫૮, ૧૫૯
જેન ધર્મ - ૫૭, ૫૬, ૫૭, ૧૦, ૬૪, જૈન શાસ્ત્ર ૧૨૮, ૧૫૬ -- ૧૨૫, ૧૨, ૧૩૨,૧૭૩, જૈન સંસ્કૃતિ સંશોધન મંડળ - ૧૫૮ ૧૬૦
૨૩, ૨
જૈન
૫૨
. ૨૯
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭. જન સિદ્ધાંત
૭, ૨. તિસ્તગાલીય પન્ના કર * હિતૈષી ૮૦, ૨, ૧૩૭. ૧ તિબ્બત જોહિલ
તીથી
૧૩: જ્ઞાતપુત્ર ૧૬, ૩૮, ૩૯,૪૦, ૪૧
તીર્થકર ૫૦, ૫૧, પર, ૫૩,. જ્ઞાતા ૧૧૨ ૧૧૩, ૧૧૯
A. ૧૫, ૧૩૦ જ્ઞાતાધમ કથાગ ૧૨, તીર્થકર (નામ, ગોત્ર) ૧૦૦જ્ઞાન ૩૭, પૂર, ૧૧૮, ૧૩૩
તુમ્બલુરાચાર્ય
ઉt. જ્ઞાન (અતીન્દ્રિય) ૪. ૪૨ તેજે લેશ્યા અ (અપૂર્વ)
ત્યાગ ૫૨, ૫૩, ૧૧૧, ૧૭૫, જ્ઞાનપ્રવાદ
૧૫૮ જ્ઞાનવાદ.
૧૧૭
ત્યાગમાગ ૧૨૫, ૧૩૬, જ્ઞાનશાળા
૧ ૪૪ ત્રિકરણ
૧૩૫ જ્ઞાનાવરણીય
ત્રિયોગ
૧૩૫ જ્ઞાની ૧૦૧, ૧૦૩, ૧૦૯, ૧૧૦,
ક્લેિપ્રાપ્તિ ૧૧૨, ૧૧૪, ૧૧૭,
ત્રિવર્ણાચાર ૧૨૦, ૧૪૦
૬૫. ત્રિશલા
૪૯
૪૮
૧૦૩
૧૦૩
૨
થાઉચાપુત્ર
१८
૭૪, ૭૫
ર
- ૧૫
૩િ ૧૪૮
તટસ્થ
૧૩૬ તત્વ (નવ)
તેર તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર ૬૫, ૮૦;
૮૧, ૧; ૮૨ તથાગત ૧૮, ૧૯, ૨૩, ૩૧, ૩૪ તપ ૧૦૭, ૧૦૮, ૧૨૫ તપરણ તપર્યા
દર્શન દર્શન મેહ, દર્શનાવરણીય દશમૂવી દશવૈકલિક
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧%
૧૧૪
દ્વેષ ૯૯, ૧૦૦, ૧૦૮, ૧૯,
૧૧૩, ૧૫૬, ૧૫૦
ધનગિરિ ધમ્મપદ ધરસેન ૫૬, ૬૨, ૮, ૯૩.
(
૧૪૩
ધમ
૫૯ ૬૦
9.
૬
૩૮
૩૮
૧૩૦
દાવપ્રપંચ દિગંબર પર, ૫૪, ૬, ૭,
૬૦, ૬૧, ૬૪, ૧૩૮, ૧૪૪, ૧૪૫, ૧૪૬,
૧૪૬, ૧૪૭, ૧૪૮, ૧૫૮ દિવાસ
૯૫ દિન દિશાચર દીક્ષા દીપનિકાલ ૧૧, ૧; ૨; ૨૫,
૨; ૨૬, ૧; ૨૭૨૮,
૧૨, ૩૭ દીપમાળ દુકાળ (બારવણી) દુર્બલિકા પુષ્યમિત્ર દુર્ગુણ
૩૭. દુ:ખ
૧૦૨, ૨૧૧ દૂષ્યગણિ દૃષ્ટા ૧૧૨, ૧૧૩, ૧૧, ૧૧૯ દષ્ટિ
૩૮, ૩૦ દેવગિણું ૧૮, ૫૦, ૬૦,૬૮,
૬૯, ૭૦, ૭૩ દેવકી દેવનંદી દેવાનંદા
૪૯, ૫૦ દ્રિવ્ય
૧૦૯, ૧૧૧
૭૫, ૭૬
૬૭.
૪૦
૫૧
૧૧૪
ધર્મનાયક ધર્મનાયક (જન) ધર્મનાયક (બૌદ્ધ) ધર્મનિયામક્તા ધર્મસિંહ ધર્મસેન ધર્મ સ્થિતિ ધર્માનંદ કોસાંબી ધર્માસ્તિકાય ધવલા - ધવલાકાર ઘતિસેન ધ્રુવસેન
“ન) નક્ષત્ર નક્ષત્રાચાર્ય નમિ નંદિમિત્ર
૫૭, ૮૫
૫૪
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨
-
૫૪
-
૫૮
૧૭ નંદિલ
૫૮, ૬૦
નિશીથિકા - નંદીસૂત્ર ૫૮, ૧૯ ૬૯, ૭૦, ૮૧ નિશ્ચય
૧૧૧ નાગ
નીતિ નાગસેન
નેમિચંદ્ર
- ૧૪ નાગહસ્તી ૫૫. ૫૭, ૫૮, ૬૦ નૈવેદ્ય
૧૫૭ નાગાર્જુન
૫૯, ૭૫ નારક
પઉટ પરિહાર નાથુરામ પ્રેમી ૮૦, ૧ઃ ૮૩, ૯૬, પએસી ૨૫, ૨૬, ૨૮ ૧૦૮, ૧૩૭
પકુધ કાયન ૧૦, ૧૧, ૧૨ નામ
४० પટ્ટાવલી નામકર્મ
૧૨૧ –માથુરી
૫૮, ૫૯ નાયપુટ (નિર્ગઠ) ૨૩. -વાલભી
૫૮, ૫૯ નિમિત્ત ૯૮, ૧૫૦, ૧૫૧, ૧૫૩,
પતંગીયા
૧૩૨ ૧૫૫
પદાર્થ (બાહ્ય) ૧૫નિમિત્ત-નૈમિત્તિક ૧૦૯, ૧૪૬,
પાનંદિ
પવનદિ (કુંદકુંદ) ૧૪૭. પદ્મપુરાણ
- નિયતિવાદ
પરમાણુ ૧૪૬, ૧૪૭ નિયમ
પરભાવ
૧૧૧ નિયમસાર ૬૫, ૮૨, ૮૩, ૧૧૧, પરહિત
૪૭. ૧૪૪ પરંપરા
૫૪ નિરયાવલિકા ૧૨૯, ૨ પરંપરા (દિગંબર) ૫૫, ૫૮, નિગ્રંથ શ્રમણ
(વેતાંબર) ૫૮ નિર્જરા ૧૦૧, ૧૦૨, ૧૧૮ પરાભક્તિ
- ૧૫૭ નિર્દોષતા
પરિણતિ (રાગદ્વેષની) ૧૪૮ નિર્યુક્તિ
પરિણામ
૧૧૭. નિર્વાણ
પપશે પાંડિત્ય ૧૨૦
L૮૧
૧૦૮
૩૭.
f'
'
'
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
કે જે ૬ કે દ
૧૩૨
પ્રકૃતિ
૨૩
ક દ
પંચ કહ૫ પંચાગ્નિ તપ પંચાસ્તિ કાય ૬૫, ૮૩, ૧૧૧ પાઠશાળા
૧૩૪ પા૫
૧૧૧ પાયાસી ૨૫, ૨૬, ૨૭, ૨૮,
૩૭, ૩૮ પાર્શ્વનાથ ૧૫, ૧૬ પાપત્યયીય પાંડ
૫૪ પિયર (છકાયના) ૧૩૨ પુણ્ય પુણય વિજય પુગલ
૧૧.૫ પુદ્ગલ (પરિણમન) યુગલભાવ
૧૧૦ પુરાતત્ત્વ ૧૪, ૨, ૨૮, ૧ પરિસાદમ્મા પુસ્તકાલય પુષ્પગિરિ પુષ્પદંત ૧૫, ૨૬, ૨, ૩,
૮૫, ૮, ૯૧, ૯૩,
૧૪૩ પુષ્યમિત્ર કુંડરિક પૂન ૧૨૭, ૧૫, ૧૫૯, We
પૂજયયાદ
૬૫, ૮ પણ કરૂ૫ : ૧૦, ૧૧, ૪૨ પૂર્ણિમા (વૈશાખી) પર પૂર્વ પ૪, ૫૭, ૬૪ પૂર્વ ધર પેમેકસ પૌગલિક (વસ્તુઓ) ૧૧૫ પ્રકીર્ણક ૭૦, ૭૧, સ્ટ
૧૧૬, ૧૨૩ પ્રજ્ઞાપના
૬૬, ૭૧ પ્રતિક્રમણ ૬૪, ૧૦૯, ૧૧૦ પ્રતિમા ૧૨૮, ૧૫, ૧૫,
૧૬૦ પ્રતિષ્ઠા
૧૩૪ પ્રત્યાખ્યાન ૫૪, ૧૦૯ પ્રબંધ ચિંતામણિ ૬૩; ૭૮, ૩
૫૯, ૬૬ પ્રભાવક ચરિત્ર
૩ પ્રમાદ ૧૧૪, ૧૨૫, ૧૨૬ પ્રરૂપણ વવચન સારુ ૬૧, ૬૫, ૮૩,
૧૧૧, ૧૪૪ પ્રાણત પ્રાણવાય પ્રો હત્યારે પુત્ર પ્રોષ્ઠિલ
પ્રવ
કે
ફલ ૧૫૭, ૧૫૮, ૧૫૯, ૧૦ ફમિત્ર
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
દા
૧૩૨
કુલ ૧૨૮, ૧૫૭, ૧૫૮, ૧૫૯,
૧૬૦
બત્તી (વિજળીક) બનારસી દાસ અલાક પિચ્છ
અલિસ્સહ
અધ
અધ તત્ત્વ ખાણુ (તું દૃષ્ટાંત)
આલાવખેાધ
બિંદુસાર
બિખ
બિબિસાર
ખીજ
મુદ્દ જીદ્દ વેાષ
મ’
યુદ્દ દેવ
બુદ્ધિ
ખેચરદાસ
એધિ
બૌદ્
બૌધમ
ઔહપિટક
૧૩૨
૧૦૧
૮૧
}
૧૦૨
૧૧૧
૧૯
૧૫
૫૪
૧૩૪
૧૭
૧૫૫
૧૫
૧૨, ૨૨
૩, ૨૩
૫૪
૨૫
૩૨
પુર
૨૯
૨૨
૧૩૬
યક્ષ
બ્રહ્મચર્ય ૧૨૧, ૧૨૫, ૧૩૫,
૧૫૧
બાદશ બ્રહ્મ દ્વીપકસિ’હુ ણવિદ્
બ્રાહ્મણ (ત્ર'થા)
બ્રાહ્મણુ ધયિસુત્ત
"CH"
ભકત ભગવતી સૂત્ર ૫, ૧;
૧૦૩, ૧૪૦
૪૩, ૪૪
૧, ૨: ૨૩, ૧, ૩ ૫૧, ૧; ૧૨૯, ૨
૧૫૭, ૧૬૦ ૮, ૧; ૯,
૩: ૫૦, ૯૫;
૯૨
ભગવતી આરાધના
ભગવાન (મહાવીર) ૫, ૬, ૯,
૧૪, ૧૬, ૨૩, ૨૪, ૩૮
૧૫
પ
૬૦, ૬૭
}},
ભરત
ભારત વ
ભારતીય વિદ્યા
ભકારક
ભદ્ર
ભદ્ર ગુપ્ત
ભદ્રબાહુ ૫૪, ૫, ૬,
૭૭, ૮૧, ૮૬
૮૫, ૯૧,
૧૪૩
ભૂતબલ્યાચાર્ય
૨૮
૧૪
૧૪, ૧
ભાવ
૯૮, ૧૦૯, ૧૧૧
ભિક્ષુણી સંયુત્ત
ભૂતનિ
૧૭, ૨ ૬૦
ભૂતબલિ ૫૫, ૫૬, ૬૨, ૬૩,
૯૨,
૯૩,
e
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩,
૪૨
-ભોક્તા ભોગી ભોગપભેગ ભૌતિકવા
૧૧૮ ૧૪૨
૧૭૫ * ૧૨, ૪૬
૨૮
१७
મખશિ ગોસાલક ૧૦ મરિઝમ નિકાય ૧૯, ૨૦, ૨૨,
૨, ૩, ૨૩, ૧; ૨૪, ૧, ૨; ૨૭, ૧; ૨૯;
૩૦, ૧; ૩૧, ૩૬ મદ્યપાન
૧૦૪ મરિચી ૧૩૬, ૧૪૯ મલયગિરિ
७४ મહાકદિપક મહાગિરિ
૫૯, ૬૦ મહાધવલ મહાનિશીથી
૭૧ મહાપરિનિખાણ સુત્ત ૨૧, ૧ મહાપુંડરિક
૬૪ મહાબંધ
૮૪ મહાભૂત (પાંચ) ૧૩, ૧૩૬ મહાવાચક મજ્ઞાવીર ૨, ૪, ૬, ૭, ૮, ૧૪,
૧૫, ૪૨, ૪૩, ૪૪, ૪૫, ૪૬, ૪૭, ૪૮, ૪૯, ૫૦, ૫૧, પર, ૫૩, ૫૪, ૧૨૬, ૧૩૭, ૧૩૮
મહાવ્રત ૧૩૨, ૧૩૩, મહાશુક્ર મહાસુદર્શન મંગુ
૫૭, ૫૮ માધનંદાચાર્ય ૬૨, ૬૮ માથુરી વાચના
૬૮ માર માંસ,
૨૧, ૪૫ -સૂકરનું માંસાહાર
૪૫ મિથ્યાજ્ઞાન
૧૩૦ મિથ્યા દર્શની
૧૨૮ મિથા દષ્ટિ ૧૦૧, ૧૦૨, ૧૦૭,
૧૧૧, ૧૧૭, ૧૧૮,
૧૨૦, ૧૪૯ મુકિતમાર્ગ
૧૫૭ મુક્તિ (સવસ્ત્ર) મુનિ પણ ૧૪૩, ૧૪૫ મૂર્તિ ૧૩૦, ૩૪ મૂલાચાર મૂલારાધના મૂળસૂત્ર મેરુ
૪૯, ૫૧ મેક્ષ ૯૭, ૧૦૭, ૧૧૭, ૧૧૮,
૧૦૫, ૧૪૨, ૧૫૮ મેક્ષ તત્ત્વ
૧૧૧ મોક્ષ ફળ
૧૫૭
૫૮
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૫, ૧૪૭
મોક્ષ મામ પ્રકાશક ૧૩૯ મોગ્યલાયન
૧૩ મેહ ૪૦, ૯૯ ૧૦૦, ૧૦૮,
૧૨૮, ૧૩૫, ૧૩૬, ૧૫૬ મોહનીય
૪૦, ૧૨૪ મહોદયા
રૂપ રેવતી નક્ષત્ર રેવતી મિત્ર રૌદ્રધ્યાન
પટ ૬૭
૧૨૦
લ
૧૪૧
૪૫
લેશ્યા
યજ્ઞ યતિવૃષભ યશેભદ્ર યાકિની સૂનુ મુંદ
૪૨. ૫૫, ૬૧, ૮૫ ૫૫, ૫૪, ૬૬
લબ્ધિસાર લલિતવિસ્તરા ૫૧, ૨ લંકા
૩, ૩૮ લોક વિ૬ ૩૧, ૩૨, ૪, ૩૫, લોક વિભાગ કાતિક
૧૨ લેહાચાર્ય ૫૫, ૬૨, ૮૬
૭૮
યોગ
રર ૧૨૧
લૌહિત્ય
૫૯
૧૩ર
રક્ષ રક્ષક (છ કાયના) રક્ષિત રત્ન (ચૌદ) રન કરંડ શ્રાવકાચાર
૨૮
પ
વજી ૫૯, ૧૦, ૬૭ વત્સ (પરિવ્રાજક) ૧૯, ૨૦,
૨૪, ૨૭ વરાહમિહિર
૭ વર્ધમાન વલભી વસ્તુ વસ્તુત્વ વસ્તુવિજ્ઞાનસાર ૧૪૬, ૧૫૦ વંદન
૧૨૭ વંદના
૧૧૫, ૧૪૭ રાગ ૯૯, ૧૦૦, ૧૦૮, ૧૦૯,
૧૧૩, ૧૫૬, ૧૫૯ રાત્રિ જાગરણ
૧૩૪ રાય પણઈય ૨૫, ૨૬, ૨
૨૭, ૨૮
પ૭
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
મયિક વૈશ્યાયન
૮, ૯ વ્યકિત પૂજા વ્યવહાર
૯૮, ૧૧૧ વ્યવહાર (નય)
૧૧૩ વ્યાખ્યાન સભા
४८ વ્રત ૧૦૭, ૧૦૮, ૧૦૯
७७
શકિત
૫૯, ૬૬
૨૮
વલભી વાચના
દર વાંચનાલય
(૧૩૪ વિકમ વિક્ષેપવાદી . ૧૦, *1૪ વિજય
૫૪ વિજયાનંદ મૂરિ વિજ્ઞાન
- ૫૧ વિતંડ
૪૬ વિદ્યાથરણુસંપન્ન ૩૪; ૩૬ વિદ્યામંદિ વિરાગ
૧૦૨, ૧૦૪ વિશાખાચાર્ય ૫૪, ૬૪ વિશેષાવશ્યક ભાષ્ય ૭૩
૧૦૨ વિષય
૧૧૪, ૧૩૫
૫૪, ૫૯ વીતરાગતા પ૧, ૧૫૫ વીતરાગ (પુરુષ) ૧૧૦, ૧૧૧ વીતરાગમાર્ગ ૧૪૩, ૧૪૯ વિરસંવત અને જૈવ કાલ ગણુના
૫૮, ૨, ૮૪ વીરસેન
૫૫, ૮૫
પક વિદનીય
૪૦ વેદાંત
૧૦૨, ૧૩૬
વિષ
શય્યભવ શરીર શાશ્વતવાદ શાંતિ શ્રેણિક શિગિલાચાર શિવભૂતિ શિવાર્ય શીતલેશ્યા
૧૨૪
વિષ્ણુ
શીલ
૧૦૭, ૧૦૮
૧૨
૨૨
૫૯, ૬, ૬૭
શુક શિલરામ કામકુંડાચાર્ય શ્યામાચાર્ય શાંડિયા શત્યિાચાર્ય શીલાંક શ્યામાચાર્ય
૪
વૈદિક
७४
- ૧૦૨, ૧૦૩, ૧૨૪
૭૧
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રમણ ભમત્તાન મહાવીર ૪૦, રક
૬૨, ૧; ૬૩, ૧૮૨, ૩
૮૧
૧૩૨
૧૭
૬૭
૪
}૩
શ્રવણ મેગેલ
આવા
શ્રાવતી
શ્રી ગુપ્ત
શ્રુતદેવલિ શ્રુતત્રંથ (દિગંબરીય)
તજ્ઞાન ૧૪, ૧૧૮, ૧૩૫ શ્રુતાવતાર ૫૫, ૫૭, ૬૧; ૬૧,
૧; ૬૨, ૬૩
૧૦૦, ૧૧૯
૫૪,
શ્રેણિક ૭, શ્વેતાંબર ૫૪, ૫૬, ૫૭,
૫૮, ૬૦, ૬૪, ૧૪૫, ૧૪૬, ૧૪૮, ૧૫૮
"y"
ટ્રખંડાગમ ૫૫, ૫૬, ૫૭, ૬૩, ૬૪, ૬૫; ૮૦, ૫; ૮૨, ૧; ૮૪, ૨૫, ૨૬, ૨૭, ૮૮, ૯૦, ૯૨; ૯૩; ૧;
૯૪, ૧૪૩, ૧૪૫, ૧૪૮
સ’
સત્ય
સાલપુત્ત
સમદષ્ટિ
૧૩૫
૧૦૫
સમયસાર ૭, ૬૧, ૬૫, ૨૩, ૨૪
૯૬, ૯૭, ૧૦૬, ૧૦૭,
૧૦૮,
૧૧૧, ૧૪,
૧૧૭, ૧૧૮, ૧૨૨, ૧૨૩,
૧૨૪, ૧૨૫, ૧૨, ૧૩૭, ૧૪૩, ૧૪૪
૧૩૮,
se; ૭૯, ૧
૪૯
૧૦૮, ૧૨૫,
સમરાઇન્ધ્યકહા
સમવસરણ સમિતિ ૧૦૭,
૧૩૩, ૧૪૨
સમુદ્ર (આ)
૫૮, ૧૯
સમતભદ્ર
૩૧, ૬૫, ૮૧
સમ્મા સંત્રુહ
૩૧, ૩૪
સમ્યફ્ત્વ
૧૪૧
સમ્યક્રૂત્વ માહનીય
૧૪૯
સમ્યાન ૧૦૫, ૧૦૮, ૧૩,
૧૫૦
સમ્બગ્દશ ન સમ્યગ્દષ્ટિ ૯૯, ૧૦૦,
૧૪૬
૧૦૧,
૧૦૨, ૧૦૫, ૧૦૬, ૧૦૭,
૧૧૧,
૧૧૩, ૧૧૭,
૧૧૯,
૧૨૦,
૧૧૮,
૧૬૦
સરસ્વતી
સર્વોથ સિદ્ધિ
સધ
સધસગણિ
સધ પાલત સંજય એલટ્રીપુત્ત
૬૭
૮૨
૪૩
193
૧૯
૧૦, ૧૩
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંપાલત ભદ્ધ - ૫૯ સંભૂત વિજ્ય ૫, ૬, ૬૬ સંયમ ૧૦૮, ૧૧૧, ૧૨૫ સંયુક્ત નિકાય ૩૪, ૧; ૭૫, ૧, * ૨, ૩૬, ૪૦ સંવત (વિક્રમ) ૬૩ સંવત (વીર) ૬૨, ૬૩ સંવત (શક)
૬૩ સંસાર
૧૦૩ સામાચારી
૧૨૫ સામાયિક સારથિ સારીપુર સાંખ્ય ૧૦, ૧૧૬, ૧૧૭,
૧૨૧, ૧૨૨, ૧૨૩,
૩૪
૧૩
૨૪
સુગત ૩૧, ૩૪, ૩૫, ૩૬ સુદર્શન
૧૨૯ સુધર્મા ૫૪, ૫, ૬૪ સુપ્રતિબદ્ધ ૫૯, ૮૧ સુભદ્ર
૫૫ સુલાસા સુસ્થિત ૫૯, ૮૧ સુહસ્તિ
૫૯, ૬૦ સૂત્રકૃતી ૩; ૫, ૨, ૬, ૧; ૬,
૩; ૧૧; ૧૧, ૨, ૧૨, ૧; ૧૫, ૧; ૬૯;
૧૩૩, ૧; સૂત્રપિટક સૂર્યકાંતા સૂર્ય પ્રાપ્તિ સૂર્યાભ સેવક
૧૨૭, ૧૨૮ સેવક વર્ગ ૧૨૯, ૧૩૪ સેવ્ય ૧૨૭, ૧૨૮, ૧૩૪ સેમ્બવગર ૧૨૯ સોનગઢી ૧૩૮, ૧૪૧, ૧૪૪,
૧૪૬, ૧૪૭, ૧૫૦, ૧૫૧, ૧૫૩, ૧૫૫,
૧૫૬, ૧૫૭, ૧૬૦ સમા
૧૭, ૧૮ સ્કંદિલ
૫૯, ૭૫ સ્કાદિલી વાચના ૬૮, ૬૯
તે
૬
ચાતક
૧૪
સાંગતિક
૫ સાંડિલ્ય
૫૯ સિદ્ધસેન દિવાકર) ૭૭, ૭૮, ૮૬ સિદ્ધાર્થ સિદ્ધિ સિંહ સિંહાગરિ
૫૯ સુકૃત સુખ સુખલાલજી ૪૮, ૪૯, ૫૦, પર,
૮૦, ૮૧, ૮૨, ૮૩
પહ
-
૩૭
૧૦૨
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્તબક
સ્થવિર (પાશ્વ) ૬ સ્થવિર ગણના
૬૭. સ્થૂલભદ્ર ૫૯, ૬૦, ૬૬
૭૯
સ્પર્શ
૧૩૪ ૮૭, ૧૪૪ ૧૪૪, ૧૪૫
સ્મરણ પટ સ્ત્રી મુક્તિ સ્ત્રી મોક્ષ સ્વભાવ સ્વયંસંબુદ્ધ સ્વછંદ સ્વતીથિક
હરિશૈગમેણી ' હરિભદ્ર ૭૧, , ૭૮, હરિવંશપુરાણ હર્માને યાકેબી હસ્તિ હિમવંત હિરાલાલ જૈન ૭૯, ૮, ૮૧,
૮૨, ૮૪, ૮૬, ૮૭,
૮૮, ૧૪૫, ૧૪૬ હિંસા ૪૫, ૧૨૬, ૧૨૭, ૧૨૮,
૧૨૯, ૧૩૦, ૧૩૧,
૧૫૭ હિંસા (અગ્નિકાયની) ૧૩૧ હુંડાવ સપિણું
૧૨૬ હેમચંદ્ર
૧ ૧૧
૧૫૧, ૧૫ર
૩૮
સ્વાતિ
સ્વેચ્છાચાર
* * ૭૪
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રજ્ઞાપના
ગ્રંથમાં ઉપયોગમાં લીધેલ પુસ્તકોની તથા
સામયિકની “અ”ારાદિકમે સૂયી અનેકાંત (માસિક) અંગુત્તર નિકાય
પ્રબંધ ચિંતામણિ અંતકૃધશાંગ
પ્રભાવક ચરિત્ર આચારાંગ
બૌદ્ધ સંધ પરિચય (લેખ) *ઉત્તરાધ્યાયન
ભગવતી સૂત્ર કલ્પસૂત્ર
ભારતીય વિદ્યા (માસિક) કલ્યાણ મંદિર સ્તંત્ર ટીકા ભિકખુણી સંયુક્ત કષાય પ્રાકૃત
મઝિમ નિકાય ગમ્મટ સાર
મહાપરિ નિમ્બાણ સુત્ત જબૂદીપ પ્રજ્ઞાપ્ત
મહાવીર જૈન વિદ્યાલય સ્મારક અંક જિત કલ્પ
મેક્ષ માર્ગ પ્રકાશ
રત્ન સંચય જૈન તત્ત્વાદ
રાજ પ્રશ્નીય જૈન સંસ્કૃતિ સંશોધન મંડળ પત્રિકા
લલિત વિસ્તરા જેન સિદ્ધાંત (સામયિક) જેન હિતૈષી (સામયિક)
વસ્તુ વિજ્ઞાનસાર જ્ઞાતાધર્મકથાગ
વીરસંવત અને જેન કાલગણના
શ્રમણ ભગવાન મહાવીર તવાર્થ સૂત્ર ત્રિલોક પ્રાપ્તિ
મૃતાવતાર દર્શન પાહુડ
૧ ખંડાગમ
વર્ પાહુડ દીધ નિકાય
સમયસાર નંદી સૂત્ર
સમરાઈશ્ચકહા નિયમ સાર
સંયુક્ત નિકાય નિરયાવલિકા
સૂત્ર કૃતાંગ પુરાતત્ત્વ ત્રિમાસિક)
હરિભદ્ર સુરિકા સમય નિર્માણ લેખ)
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
_