________________
નિકળે તે અગ્નિદેવને અર્પણ કરે. આંચળમાં બાકી રહેલ દૂધ પછી વાછરડાને પીવા આપે. ત્યારબાદ તે રાજા કે બ્રાહ્મણ એમ કહે કે આટલા બળદો યજ્ઞ માટે હણુઓ! તેમ વાછરડાઓ હણુઓ ! વાછરડીઓ હણુઓ! ઘેટાઓ હણુઓ ! વૃક્ષને કાપ-યજ્ઞના સ્તંભ માટે. ઘાસમાં બેસવા માટે આટલું દર્ભ કાપે. આ હુકમ આપવાથી જે દાસ, નેકર કે પ્રખ્ય હેય છે તેઓ તેમ કરે છે. પરંતુ જેઓ આવી પ્રવૃત્તિ કરે છે તેઓ આત્માનું દમન કરનાર છે અને પરંતપ એટલે કે અન્યનું પણ દમન કરનાર છે. આ ત્રોજા પ્રકારની વાત થઈ, હવે ચોથા પ્રકારની વાત ગૌતમબુદ્ધ કરે છે. આત્મતપ નથી અને પરંતપ પણ નથી એમ કહેનાર કે માનનાર મનુષ્યજ ધર્મ જોયે છે. તે સુધારહિત છે, શિતલીભૂત છે, અને સુખને સમયે છે. તેને આત્મા બ્રહ્મ સમાન છે. તે કોણ તેના જવાબમાં કહે છે કે તે જ તથાગત આ લેકમાં ઉત્પન્ન થયો છે. તે જ અર્ધન : સમ્મા સંબુદ્ધ છે. તે જ વિદ્યા અને ચારિત્ર્યથી સંપન્ન છે. તે સુગત
છે. તે લોકવિદ્દ છે. તે મનુષ્યને અને દેવને શાસક છે. તે માર,
બ્રાહ્મણ, શ્રમણ, બ્રહ્મથી યુક્ત દેવ અને મનુષ્ય લેકને ઓળખી : પ્રરૂપણ કરે છે. તે ધર્મને ઉપદેશે છે. આદિ, મધ્ય, અને અંતે : કલ્યાણ છે એવા કેવલ પરિપૂર્ણ બ્રહ્મચર્ય અને શાસ્ત્રને પ્રકાશે છે.
“મઝિમ નિકાય”ના કંદરક શ્રુતમાં ગૌતમબુદ્ધ આત્મતપ : અને પરંપના ઉપયુકત ચાર ભેદ પાડે છે. પહેલા પ્રકારમાં પોતાના - તથા પોતાના મંડળ સિવાયના જે ભિક્ષુઓ, શ્રમણે, તપસ્વીઓ, અને - અભિગ્રહધારીઓ વગેરે વગેરે છે તેમને સમાવેશ કર્યો છે. બીજામાં પર જીવન ઘાતકોને સમેટી લીધા છે. અહિં સુધી તો બધું બરાબર છે; પરંતુ ત્રીજા પ્રકારની જે વ્યવસ્થા તેમણે કરી છે તે જરૂર વિચિત્ર લાગે છે જે કે તે સમયે તેવા પ્રકારની કોઈ પ્રવૃત્તિ ચાલતી હોવી - જોઈએ અને એટલા માટે ગૌતમબુદ્ધે તેમ કર્યું હોય એ એક સ્પ- ષ્ટીકરણ છે ખરું. ચેથા ભેદમાં માત્ર પિતાને જ ગણે છે. અર્થાત
