________________
કાળે ગાંધીજીએ કોઈ પણ જીવને મારશો નહિ એવું સૂત્ર ઉચ્ચાર્યું હતું પરંતુ એમને નિર્દેશ રઘુલ પ્રાણ પૂરતો જ હતો એ એમના વર્તનથી સ્પષ્ટ જણાઈ આવે છે. શ્વાન, વાનર અને સર્પાદિ પ્રયે મનુષ્યોએ જ્યારે હિંસાત્મક વલણ અખત્યાર કર્યું હતું ત્યારે ગાંધીજીએ મૌન ધારણ કર્યું હતું એમ નથી તેમજ તેમના કાને વાત ગઈ નો'તી એમ પણ નથી. ઉલટાનું, એ છોના સંરક્ષણ વિરૂદ્ધ એમણે પોતાને અભિપ્રાય વ્યક્ત કર્યો હતો. આથી એ ચેકનું સ્પષ્ટ છે કે ગાંધીજીની અહિંસા પણ કેવળ મોટાસ્થૂલ છ સુધી સીમિત હતી એમની અહિંસા વિષયક વ્યાખ્યાના વર્તુળમાં ક્ષુદ્ર છે સમાવિષ્ટ થતા નેતા.
વળી, એક રીતે જોઈએ તે ગૌતમ બુદ્ધની અહિંસા ગાંધીજીની અહિંસા કરતાં વિશેષ વિસ્તૃત હતી. ગૌતમ બુદ્ધની અહિંસામાં પશુ, પક્ષી વગેરેને સમાવેશ થતો હતો. તેમના ઉપદેશથી આ વિધા. નને પુષ્ટિ મળે છે. પરંતુ પશુ અને પક્ષીનું માંસ તેમણે સ્વીકાર્યું* અને તેથી તેમણે જ પ્રરૂપેલા પશુ, પક્ષોના અહિંસાના સિદ્ધાંતનું ખૂન તેમણે પે તે જ કર્યું. ગાંધીજી જન્મ અને ધર્મે હિંદુ હોઈ સંયોગ અને સંસ્કારના બળે હિંસાના ઉપદેશમાંથી બચી ગયા છે પરંતુ દયાને સિદ્ધાંત વેગપૂર્વક આગળ ધરનાર ગૌતમ બુદ્ધ અને તેમને સંધ માંસાહારથી મુક્ત ન રહી શકયા. ગૌતમ બુદ્ધના સંધમાં અમુક એવા જરૂર હતા કે જેમણે વિરાધને સૂર કાઢેલે પરંતુ ખૂદ ગૌતમ બુદ્ધ જ મસ હારની લેયતામાં ફસાઈ પડયા હતા ત્યાં બીજું શું બને? આજે પણ તિબ્બત, આસામ, અને લંકા જેવાં બૌદ્ધ ધર્મના મુખ્ય કેંદ્રોમાં માંસાહારે માઝા મુકી છે. વસ્તુસ્થિતિ આવી ગુંચવણું ભરેલી હેવા છતાં અને વિરોધથી ભરપૂર હોવા છતાં યાત-યાગાદિમાં ગેમહિષીની હિંસા સામે ગૌતમ બુદ્ધ જબર અદિલિન સર્યું હતું એ પણ ઈતિહાસ પ્રસિદ્ધ છે.
તત્કાલીન વાતાવરણની આ પૂર્વભૂમિકામાં મહાવીરને
