________________
૩૯
વિસ્તીણુ આ વિશ્વ એમને મતે છે. નીચે સાત પાતાલ (નરકેટ), મધ્યમાં મનુષ્ય અને પશુ, પ્રાણીઓ તથા ઉપર આકાશમાં સ્વર્ગ છે. વળી નિથ જ્ઞાતપુત્ર કહે છે કે પાતાલના નારક જીવાને તથા સ્વર્ગના દેવ દેવીઓને ભલે તમે ન રૃખી શકે! પરંતુ અશુભ કમના ફળ ભાગવવા નરકમાં અને શુભ કમના ફળ ભોગવવા સ્વમ'માં જીવને જવું પડે છે. ગૌતમ બુદ્ધે જૈન સિદ્ધાંતની માફક, સ્વર્ગાદિના ભે, અને દેવાની જાતિએ વિષે કાંઈ ખાસ કશું નથી જો કે પાયાસિ રાજાના અધિકારે, ચંદ્ર-સુય—તારામ'ડલ–ત્રાયત્રિંશ દેવાની વાત કુમાર કશ્યપના મુખથી જડ્ડાવી છે, પરંતુ એ વાત ઉપર ટપકે જણાવી છે એમ આપણને તરતજ જ્ડાઈ આવે છે. નિત્ર થ જ્ઞાતપુત્ર કહે છે કે શ્રા વિશ્વમાં જીવા અનંત અનંત, સૂક્ષ્મ અને સ્થૂલ પણે ભર્યાં છે. પરંતુ ગૌતમ બુદ્ધ તે વાત કરી શક્યા નથી.
નિગ્રંથ જ્ઞાતપુત્ર અતીદ્રિય વાતા કરી શકયા છે; ગૌતમ બુદ્ધ આવી વાતા કરી શકયા નથી. એ વાતનું રહસ્ય દષ્ટિપ્રાપ્તિમાં રહેલું છે. જ્ઞાતપુત્ર મહાવીરના મતે જીવાને એ પ્રકારની દૃષ્ટિ હોય છે. એક દૃષ્ટિ તે ચચક્ષુની દૃષ્ટિ અને બીજી ષ્ટિ તે આંતર જ્ઞાનની દૃષ્ટિ અથવા કહા કે દિવ્ય જ્ઞાનની દૃષ્ટ. મનુષ્ય અત્યંત જ્ઞાનદશામાં આવે, અત્યંત શાંતિ અનુભવે અને અત્યંત તૠણુથી પવિત્ર થાય ત્યારે તેનાં આંતરચક્ષુ ઉધડે છે. એ જ્ઞાનચક્ષુની સહાયથી સમસ્ત સચરાચર વિશ્વમાં ઉંચે અને નીચે, અંદર અને બહાર એમ સત્ર એ જો દેખી શકે છે. સૂર્ય પેાતાના કિરણેા ગમે ત્યાં માકલી શકે છે પર`તુ વચ્ચે અંતરાય આવતાં એ જ કિરણાની ગતિની રૂકાવટ થાય છે. જ્યારે ા દિવ્ય જ્ઞાનના સબંધમાં એમ નથી. આ ક્રિશ્ય જ્ઞાનને કાષ્ઠ ધર, પડે, કે અંતરાય નડી શકતું નથી. તે બધા પ્રવાયે ભેદી પેાતાની ગતિના પ્રસાર કરે છે. આ દિવ્ય ચક્ષુ જ્ઞાતપુત્ર મહાવીરને પ્રાપ્ત થયા હતા પરંતુ ગૌતમ બુદ્ધને એ પ્રાપ્ત થયા તૈ'તા. આ સત્ય અને ધર્મના
