________________
૪૦
સાહિત્યના અવલોકનથી અને અભ્યાસથી જ્ઞાત થાય છે. જીવ એટલે શું? જીવ કેટલા? જીવની મૃત્યુ બાદ ગતિ શું? અને જીવ આવે છે ક્યાંથી ? આ અને આવા પ્રકારના ફટ, દાર્શનિક અને તાવિક પ્રશ્નોના ઉત્તર આપવાની ગૌતમ બુદ્ધની અશક્તિ “સંયુક્ત નિકાય”ના એમના જ ગ્રંથના આધારે આપણું જાણું અને જોઈ. પોતાનામાં જ્ઞાન હેવાને દા ગૌતમ બુદ્ધ જરૂર કરે છે પરંતુ જગતના જીવોની રખડપટ્ટીનું ખરું કારણ તેઓ દર્શાવી શકતા નથી. જ્યારે નિગ્રંથ જ્ઞાતપુત્ર શ્રમષ્ણુ ભગવાન મહાવીર બેધડક કહે છે કે આ જીવો સંસારમાં પિતાના કર્મ પ્રમાણે રઝળે છે. તેઓ કહે છે કે જીવોને રખડવું–રઝળવું જરાય ગમતું નથી; પરંતુ તેમની પ્રવૃત્તિ જ એવી છે કે જે તેમને આમથી તેમ ભટકાવે છે. અજ્ઞાન, મોહ, અને કષાયને વશ થઈ હિંસા, ચોરી, વિષયાદિ દુગુણેને સેવે છે–પુનઃ પુનઃ સેવે છે. હિંસા, વિષય, અને સ્વછંન્ને સેવ થકે જીવ મોહનીયાદિ અષ્ટ કર્મોને ઉપાજે છે અને આત્મા ઉપર તેના થર ઉપરાઉપરી જમાવતો જાય છે. એ ઘરેથી છવ વધારે અને વધારે ભારે થતું જાય છે. એ કર્મોથી જીવને મૂળ સ્વભાવ દબાઈ જાય છે અને જીવ પિતાના મૂળ સ્વભાવ પ્રમાણે દીપક સમાન પૂર્ણ જાજવલયમાન હોવા છતાં ઘડાની અંદર મૂકેલા દીવાની જેમ પોતાને પ્રકાશ બહાર ફેલાવી શકતો નથી. તે કર્મો આ પ્રકારના છે.
છવના સંપૂર્ણ જ્ઞાનના ગુણને આવરે–રોધે તે જ્ઞાનાવરણીય; છવની સતત ઉજાગરુક સ્થિતિને જે છે તે દર્શનાવરણીય; જીવને શરીરની અંદર જકડી સુખ–દુ:ખ જે કર્મ વેરાવે તે વેદનીય; જીવને અજ્ઞાન–કવાય—અને વિષયાદિના વિવિધ આસ્વાદો અપાવે તે મોહનીય. આ મોહથી છવ પિતાનો મૂળ સ્વભાવ યથાતથ્ય પણે જાણી શકો નથી. નળ રાજા જેમ બાહુક જેવા થઈ ગયા હતા તેમ મોહના પ્રભાવથી જીવવિકૃત થઈ ગયા છે; શરીરને વશ થઈ ગયા છે અને પરતંત્ર થઈ ગયા છે. જેનાથી આ જીવ જીવે છે તે છે આયુષ્યકર્મનું નામકર્મની અસરથી શરીરની વિવિધ પ્રકૃતિ અને અંગે પગને અધીન થયો છે;
