________________
હવે તેમણે પિતાને ચોથા પ્રકારમાં કેમ ગણ્યા છે તે બાબત તપાસીએ. તથાગત, સુગત, વિદ્યાચરણ સંપન્ન, લોકવિદ્દ, સમ્માનંબુદ્ધ, પુરિસાદમ્મ, સારથિ ઈત્યાદિ, ઈત્યાદિ તેમના પિતાને માટે વાપરેલ વિશેષણ છે. તેમના આ વિશેષણોનું ઔચિત્ય અને સાર્થકય તપાસીએ. ગમે તેટલી સાધના કે તપશ્ચરણથી તેમને વસ્તુ પ્રાપ્તિ ન થઈ હોય પરંતુ શાંતિથી કે કોઈ અપૂર્વ સમજણથી તેમને વસ્તુપ્રાપ્તિ થઈ હોય એમ એમના પિતાના કથન ઉપરથી સ્પષ્ટ થાય છે. તેઓ પોતાને વિદ્યાચરણ સંપન્ન અને લોકવિદ્દ કહે છે તે આવી યોગ્યતા તેમનામાં છે શું? લેકવિદ્દ એટલે સમસ્ત લોકોને જાણનાર
અને વિદ્યાચરણ સંપન્ન એટલે જ્ઞાન, અને ત્યાગના ધારક. આ યોગ્યતા તેમનામાં છે કે નહિ તે હવે જોઈએ.
લેક દુઃખી છે; સુખી નથી. જોકવિદ્દ એટલે લેકે સુખી નથી પરંતુ દુઃખી છે એમ જાણનાર. અથવા લેકે પોતાના જ અજ્ઞાનથી–અણસમજથી દુઃખી થાય છે એવું જાણનાર તે લેકવિદ્. આટલી જ હકીકતના જ્ઞાનથી ગૌતમ બુદ્ધ પિતાને લેકવિદ્દ કહેતા હોય તો તે અયથાર્થ છે. કારણ કે લેકમાં ઘણી બીજી બાબતને સમાવેશ થાય છે. લેકની વિશાળતા, લોકમાં આવતા પદાર્થો, લેકાંતર્ગત છે અને તેમના સ્વભાવ અને પ્રવૃત્તિ, છોને કર્મ ભોગવવાનો પ્રકાર, છો શું કર્મ કરે તે સ્વર્ગ પ્રાપ્તિ થાય અને કયા કર્મોથી નરકમાં જાય, સ્વર્ગ અને નરક શું છે, કયાં છે ?-ઇત્યાદિ, ઈત્યાદિ બાબતો લકમાં અંતર્ગત છે અને પોતાને ખરેખરી રીતે લેકવિદ્દ કહેવડાવનારે આ તમામ હકીકતે યથાર્થ સ્વરૂપે જાણવી રહે છે. પરંતુ તેઓ આ બાબતે વિષે કાંઈ જાણતા નથી એ સ્પષ્ટ છે ઉલટ; તેઓ પોતે નીચેની ગાથા દ્વારા લેકની અયતા વિષે સ્પષ્ટ વિધાન કરે છે—
अनमतगोयं भिक्खवे ! संसारो पुवाकोटि न पञ्जायति ।
अविज्जान्तवरणानं सत्तानं तष्ण संजोजनानं सश्वावतं संसरत ૧. “સંયુક્ત નિકાય.”
