________________
૧૯
મનુષ્યના પ્રશ્નને ઉત્તર હા કે નામાં નિશ્ચયાત્મક રીતે આપી શકતા નો'તા. જગતને તેઓ કહેતા કે તમને દુઃખ દેખાતું હોય તે મારી પાસે આવે. તેને ઉપાય બતાવું. પરંતુ એ દુઃખ શાથી થયું એને ઉત્તર મારી પાસે નથી એમ તેઓ કહેતા. આ બાબતને તેઓ બાણના દષ્ટાંતથી સમજાવતા. કોઈને બાણ વાગ્યું હોય એ વખતે એ બાણું કેવું હતું અગર એ બાણમાં કોનાં પીંછાં હતા એવા પ્રશ્નો જેમ એ પુછે અને એ અનુચિત લાગે તેમ દુઃખના કારણની પૃચ્છા કરનારના સંબંધમાં સમજવું. મુખ્ય વાત તે એ છે કે બાણ કાઢી નાખવું. મનુષ્યએ આવી નાહકની માથાકુટમાં ન ઉતરવું જોઈએ. આવા પ્રકારની વિચારસરણી ગૌતમબુદ્ધની હતી. “મઝિમ નિકાય”માં એક એવી હકીકત છે કે એકદા ગૌતમબુદ્ધ જેતવનમાં અનાથપિંડિક ઉદ્યાનમાં વિચરી રહ્યા હતા તે વખતે તેમની પાસે વત્સગોત્ર પરત્રાજક આવ્યો અને પ્રશ્ન કર્યો “હે ગૌતમ! આ લેક શાશ્વત છે કે અશાશ્વત ? ૧ૌતમબુદ્ધ અને પ્રત્યુત્તર વાળે “હે વત્સ! મારી એવી દષ્ટિ નથી.” વર્સે કરી પ્રશ્ન પૂછ્યું “હે ગૌતમ ! આ લેક અંતવાળો છે એ સત્ય છે કે અન્ય છે એ સત્ય છે?” ગૌતમબુદ્ધ જવાબ આપ્યો
હે વત્સ! એમ નથી અને એમ છે એમ પણ નથી.” આવી રીતે આવા આવા અનેક પ્રશ્નો વર્લ્સે ગૌતમબુદ્ધને પૂછ્યા. વળી પાછું વસ્ત્ર પરિવ્રાજક પૂછ્યું “હે ગૌતમ ! જીવ તે શરીર છે તે બરાબર છે કે અન્ય શરીર અને અન્ય જીવ છે? આમાં તમારે શું મત છે?” ગૌતમબુદ્ધ કહ્યું “પહેલે મત મારે નથી તેમ જ બીજે પણ મારો નથી.” વસે વળી પૂછ્યું “હે ગૌતમ ! તથાગત અત્યારે છે તે મૃત્યુ બાદ છે કે નથી ?” ગૌતમબુદ્ધે ઉત્તર આપે “ગૌતમ મરણ પછી છે એમ નથી અને મરણ પછી નથી એમ પણ નથી.” આમ વત્સ પરિવ્રાજકે અનેક પ્રશ્નો પૂછ્યા પરંતુ ગૌતમબુદ્ધએના ઉત્તરે “હા” અગર “ના” ના નિશ્ચયાત્મકરૂપમાં ન આપ્યા. અલબત્ત, એ ઉત્તરે માટે તથાગતે
૧. “બેતરમાં અંકમાં અગ્નિ વચ્છ સત્ત.” .
