Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcazataprakaraNaprAsAda-sUtraNasUtradhAra - pUrvadharamaharSi-vAcakapravara zrI umAsvAti-bhagavat-praNItaM svopajJakArikA -bhASyayorupari catuzcatvAriMzadadhikacaturdazazata-prakaraNakartR zrImad-haribhadrasUri-viracitavRttisamalaGkRtam zrI tattvArthAdhigama sUtrama adhyAya-2 (gujarAtI anuvAda) * bhAvAnuvAdakAra pU. AcArya zrI vijayarAjazekharasUrIzvarajI mahArAjA
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ virya parama pUjaya AcAryadeva zrImad vijaya rAjokhA laigs , rajakAnA dara yogauG: vAraMe :) = (AnI bhAvAnuvAda) 4i2 vAcAryadeva Ida dina nI rAjazokharasUrIzvarajI mAraka (be bhAga) dhavala malI zani thI vALa dhaNA upadezapada graMtha Gallii kAWITT tapAlIkA 11maing.de VIDTInA IIing IdlineNachaUTIjI mujabanI vAta karI TerrvavinighaTava: uparAzathI vijANaIPjhijihtA nI rakamaLamUri mano1i 107 ET -II zrI aSTaka prakaraNa cummAmA basobAsunamAnI samAna . nA ane nArIvaza thI roja (be bhAga) (be bhAga) pUjA thatA ghAI jI hari mahari virati sol la paMcAzaka prakaraNa pavana. ha hematarivicitratA dezamAlA (puSpamAlA) vAne zrAvakadharma adhikAra gujarAtI bhASAvAda (bhArgara) liii mAtAjI ne nA kahI na na gha zakAjhA ghI 91 nAsUrI HR / (be bhAga) jANa vaORM thI dangini zrAddha i[ir allbhaprabo paMcAka prakaraNa bhAga-1 zrAvakAme rAdhikAra TY rAnI miAvAnuvAda pU. mAryadeva zrImad vijaya ya5thamarIdhaNa mArotha. (be bhAga)
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjazekharasUrIzvarajI mahArAjA Adie kareluM sAhitya sarjana - pADA caritra karmagranya cUsakI saumya gotAMjI sa vivecana bhASya narAm caityavaMdanabhAvya zrI bhagati mahArAja virati tattvArthAdhigama sUtra | aminoplast sesm bRhatkalpa sArodvAra 4 dharmabiMdu prakaraNa (gujarAtI bhAgavAna) 7 bhAvAnuvAda kAma che prema nathI ke dharmAdA pha weteroge bhaya tirlingage) zrI tattvArthAdhigama sUtrama To his more eate AcAryadeva- zrImad vijaya premsuuriishvraaH| bhAratIya prAcya tatca-prakAzana samiti, zivA (daza bhAga dIkarI ne umAsvAti vicita prazamarati paMcavihA SURV paesa-baMdho prakaraNa pU.A. zrI rAjazekharasUrIzvarajI ma.sA zaMkA-samAdhAna V pUla pAtharyo ke jayasurIvAjI kALA (be bhAga zrI saMbodha prakaraNa (traNa bhAga zrI paJcasUtram U U camera/ps013 lettin zrI vItarAga stotra pU. A. zrI rAjazekharasUrola mo pUjaya thavAM ke mosara vita AcArapradIpa gujarAtI bhAvA surata mA tra zrI zatruMjaya tIthI sohAmaNuM zrI yazovijayajI vicita | yatilakSaNa samuccaya prakaraNa gujarAtI bha pujaya AcAryazrI rAja AsurI tene zrI rUpasena caritra zrAvaka prajJapti prakaraNa
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ timire- 12 rALa, " zrI vijaya ne,. kisanasamAM mala, \\ zrI zaMkhezvara pArzvanAthAya namaH | | zrImad vijayA -prema-rAmacaMdra-hIrasUri saddagurumo namaH * || huM nama: IC. paJcazataprakaraNaprAsAda sUtrarNasUtradhAra-pUrvadharamaharSi-vAcakapravara zrI umAsvAti bhagavat praNItaM svopajJakArikA-bhASyayorupari catuzcatvAriMzadadhika caturdazazata prakaraNakartR zrImad haribhadrasUri viracitavRttisamalaGkRtam S8AsaLatA ema amadAvAda ]] zrI tI (0) hAthathI chUTIvI ]] adhyAya-2 (gujarAtI anuvAda) - bhAvAnuvAdakAra gas pa.pU.A. zrImad vijaya premasUrIzvarajI mahArAjAnA paTTAlaMkAra pa.pU.A. zrImad vijaya hIrasUrIzvarajI mahArAjAnA paTTAlaMkAra pa.pU.A. zrImad vijaya lalitazekharasUrIzvarajI mahArAjAnA ziSyaratna aneka graMthonA bhAvAnuvAdakAra pa.pU.A. zrImad vijaya rAjazekharasUrIzvarajI mahArAjA maMda saMpAdaka saMda pU. munirAja zrI dharmazekharavijayajI gaNI gaMda sahayogI che. pU. munirAja zrI divyazekharavijayajI prathama AvRtti : vi.saM. 2070, vI.saM. 2540, nakala : 1000 gaMda prakAzaka dra zrI arihaMta ArAdhaka TrasTa pUjya AcAryazrI rAjazekharasUri bhAvAnuvAda bhavana 49/36, sIlvara lIphanI sAme, kAmataghara roDa, bhivaMDI-421 305. * prApti sthAna ke hindustAna mila sTorsa 481, ganI epArTamenTa, ratana TokIjhanI sAme, AgrA roDa, bhivaMDI-421 305. phona : (02522) 232266, mo. 93212 32266 mUlya : rUA. 1,500/- (bhAga : 1 thI 10) | vijayazIlacaMdrasUri graMtha saMgraha
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakRtam amArA hRdayamAM pUjyazrI (52ma pUjya AcAryadeva zrImad vijaya rAjazekharasUrIzvarajI mahArAjA) hoya e svAbhAvika che paNa pUjyazrInA hRdayamAM amAro saMgha hato e ja amAruM ahobhAgya che. pUjyazrInI guNagarimAthI AkarSAyelo amAro saMgha kAyama pUjyazrIno RNI raheze. zrI tapagaccha udaya kalyANa jaina zvetAMbara mUrtipUjaka TrasTa, borIvalI, caMdAvarakara lena. zrI saMgha potAnA jJAnanidhimAMthI A 'zrI tattvArthAdhigama sUtra'no saMpUrNa lAbha lIdhela che. zrI arihaMta ArAdhaka TrasTa tenI khUba khUba anumodanA kare che. $1$$ 0007 js f jas * sUcanA * A pustaka jJAnadravyamAMthI chapAvyuM hovAthI gRhasthe mUlya cUkavyA vinA A pustakanI mAlikI karavI nahIM. vAMcavA mATe A pustakano upayoga karavo hoya to yogya nakaro jJAnabhaMDAra khAte Apavo jarUrI jANavo. BM
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ karo 33. rI SINGAGAT BE mApavAmAM E PAPER ma te ja 22 agni saMskAra bhUmi para navanirmita pa.pU.A.bIthI thajazeSArasUrIzvarajI mahArAjanuM zukiaa nilanA vidyAre 2 pAlItANA
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 * bhUmikA * prastuta zAstranuM sUtranuM mukhya nAma tattvArthAdhigama che. A zabdano artha saMbaMdhakArikAnI 22mI kArikAnI TIkAmAM jaNAvyo che. paNa vartamAnamAM tene tattvArthasUtra evA saMkSipta nAmathI oLakhavAmAM Ave che. A graMthanA kartA pUjaya umAsvAti mahArAjA che. A sUtro upara bhASya paNa temaNe ja raceluM che. digaMbaro "jyAM vastra tyAM mukti nahi" evI emanI mAnyatAne bAdha Avato hovAthI bhASyane umAsvAti mahArAjA kRta mAnatA nathI. teo bhale na mAne paNa keTalIka dalIlo vagerenA AdhAre bhASya umAsvAti mahArAjAnuM ja che ema siddha thAya che. jijJAsue e dalIlo pa.pU. AcArya zrImad AnaMdasAgarasUrIzvarajI mahArAjAe lakhelA upakramamAMthI jANI levI. e upakrama A graMthanA pahelA bhAganA aMte mudrita karavAmAM Avyo che. graMthano paricaya A graMtha mukhyatayA dravyAnuyogano viSaya che. jainazAsanamAM dravyAnuyoga, caraNakaraNAnuyoga, gaNitAnuyoga ane dharmakathAnuyoga ema cAra anuyoga prasiddha che. anuyoga eTale vyAkhyAna ke varNana. jemAM jIvAdi dravyonA(=tattvonA) vyAkhyAnanI pradhAnatA hoya te dravyAnuyoga. jemAM AcAronuM vizeSathI varNana hoya te caraNakaraNAnuyoga. jemAM gaNita AvatuM hoya te gaNitAnuyoga. jemAM dharmakathAnuM varNana AvatuM hoya te dharmakathAnuyoga. A cAra anuyogomAM dravyAnuyoga ane caraNakaraNAnuyoga e be anuyogo mukhya che. te bemAM paNa apekSAe dravyAnuyoganuM mahatva vadhAre che. prastuta tattvArthasUtra dravyAnuyoganI pradhAnatAvALuM che. kAraNa ke temAM jIva vagere sAta dravyonuM(tattvonuM) varNana che. AthI A graMthanuM mahattva ghaNuM che. A graMthane barAbara samajavAthI samyagdarzana pragaTe che ane pragaTa thayeluM samyagdarzana daDha ane nirmaLa thAya che. jemake pAMcamA adhyAyamAM
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAyasUtra 32 "fsAdhakSatthAt va:" vagere sUtromAM kareluM pudgalonA baMdhanuM varNana ApaNane spaSTa samajAve che ke sarvajJa vinA bIjo koI AvI bAbato kahI zake nahi. A to mAtra eka dRSTAMta rUpe jaNAvyuM. bIjI ghaNI bAbato evI che ke je sarvajJa vinA bIjo koI kahI zake nahi. prazna- umAsvAti mahArAjA kayAM sarvajJa hatA? e to chadmastha hatA ethI emanuM kaheluM sarvajJoe kahyuM che ema kema kahI zakAya? uttara-pU. umAsvAti mahArAjAe A badhuM potAnI matikalpanAthI nathI kahyuM. kiMtu temanI pUrve thayelA vidvAna ane mahAna AcAryoe je kahyuM tenA AdhAre kahyuM che. temanI pUrve thayelA AcAryoe paNa potAnI pUrve thayelA mahAna jJAnI AcAryonA kathana mujaba kahyuM che ema AgaLa vadhatAM vadhatAM pUrvakAlIna AcAryoe gaNadharonA upadeza mujaba kahyuM che ane gaNadharoe sarvajJa bhagavaMte kahelA upadezanA AdhAre kahyuM che. tethI A zAstranA mULamAM sarvajJa bhagavaMta che. jenA mULamAM sarvajJa bhagavaMta na hoya tevA anya darzanakAronuM kathana sAcuM na gaNAya. ahIM kahevAno Azaya A pramANe che- janmathI aMdha hoya tevA eka puruSe hAthIne sparzIne hAthI kevo hoya teno nirNaya karyo. teNe bIjA janmathI aMdha puruSane hAthI kevA prakArano hoya te kahyuM. teNe(=bIjAe) trIjAne kahyuM. Ama janmAMdha puruSonI game teTalI lAMbI paraMparA sudhI hAthInA AkAranuM varNana thatuM raheto paNa koIneya hAthInA sAcA AkAranuM jJAna na thAya. kAraNa ke prathama janmAMdha puruSane hAthInA AkArano sAco nirNaya thayo nathI. AMkhothI dekhato puruSa hAthInA AkArano jevo nirNaya karI zake tevo nirNaya janmAMdha puruSa game teTalo buddhizALI hoya to paNa na karI zake. (ahIM "janmathI aMdha puruSanI paraMparA" kahevAnuM kAraNa e che ke A paraMparAmAM koI puruSa dekhato hoya to tene hAthInA sAcA AkAranuM jJAna thavAno saMbhava rahe paNa paraMparAmAM badhA ja janmAMdha hoya eTale koIneya hAthInA sAcA svarUpanuM(=AkAranuM) jJAna na thAya.)
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya tevI rIte prastuta jainadarzana sivAyanA badhA ja darzanakAro chadmastha hovAthI temanI cAlelI paraMparAmAM AvanArA badhA ja chabastha puruSone AtmA Adi padArthonA sAcA svarUpanuM jJAna thatuM nathI eTale teo "amArI ATalI lAMbI paraMparAthI A jJAna amane maLatuM AvyuM che" ema kahe to paNa emanuM jJAna satya nathI. (yogabiMdu gA.429 vagere) jainadarzanamAM to AtmA Adine sAkSAt jANanArA sarvajJapuruSathI paraMparA cAlI che, eTale jainadarzananI sAcI paraMparAmAM AveluM jJAna yathArtha che, mATe A tattvArtha sUtrane jANavA mATe khAsa prayatna karavo joIe. A graMtha mAtra 200 zlokathI ochA pramANavALo hovA chatAM temAM saMpUrNa jainazAsanano sAra samAvI dIdho che. jANe ke gAgaramAM sAgarane samAvI dIdho che. tethI ja kalikAlasarvajJa A.zrI hemacaMdrasUri mahArAja svaracita siddhahema zabdAnuzAsanamAM a.2 pA.2 sU.39 mAM 3pamAsvAtiM saMgrahItA:-ghaNA viSayano thoDAmAM saMkSepa karavAnA viSayamAM umAsvAti mahArAjA jevA bIjA koI zreSTha nathI. ema jaNAvyuM che. graMthakArano paricaya graMthakAranI mAhitI graMthakAre pote graMthanA aMte prazastimAM saMkSepathI jaNAvI che. te A pramANe- "jemano yaza jagatamAM pragaTa che te zivazrI nAmanA vAcakamukhyanA praziSya agyAra aMgonA jJAtA ghoSanaMdI kSamAzramaNanA ziSya, vAcanAthI bhaNAvanAranI apekSAe) mahAvAcaka zramaNa muMDavAdanA ziSya, vistRta kIrtivALA mUla nAmanA vAcakAcAryanA ziSya kaubhISaNa gotravALA svAti nAmanA pitA ane vAtsI gotravALI umA nAmanI mAtAnA putra nyagrodhikA gAmamAM janmelA, kusumapura (pATalIputra) nAmanA zreSTha nagaramAM vicaratA, ucca nAgara zAkhAnA vAcaka zrI umAsvAtijIe guruparaMparAthI maLelA uttama arihaMta vacanone sArI rIte samajIne (zarIra-mananA) duHkhothI pIDita tathA asatyaAgamathI
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 naSTabuddhivALA jagatane joine jIvonI anukaMpAthI spaSTa arthavALA A tattvArthAdhigama nAmanA zAstranI racanA karI." 6 A vize huM vizeSa vivecana lakhato nathI. kAraNa ke bahu vistArathI lakhavuM paDe. bahu vistArathI lakhAyelA lakhANane vAMcavAno rasa bahu alpajIvone hoya che tathA huM AMkhanI takalIphanA kAraNe vistArathI lakhavA mATe samartha paNa nathI. AthI jijJAsuoe A vize vizeSa mAhitI mATe "umAsvAti mahArAjA kyAre thayA ? kayA vaMzamAM thayA" ityAdi vigato jainaparaMparAno itihAsa bhAga-1 mAMthI tathA paMDita zrI sukhalAlajI kRta tattvArtha vivecanavALA pustakamAMthI tathA pU.A. bhagavaMta zrIkesarasUrijI mahArAjAnA samudAyanAM A. zrIhemaprabhasUrijInA ziSya vidvAna muni zrIudayaprabhavijayajIgaNivare lakhela siddhasenagaNikRta TIkAnA prathama adhyAyanA TIkAnuvAdamAM lakhelI bhUmikAmAMthI tathA pa.pU. AgamoddhAraka zrIAnaMdasAgarasUri mahArAjAe lakhela tattvArthastRta--tanirNayaH nAmanA pustakamAMthI joi levuM. TIkAkAra maharSino paricaya tattvArthakArikA ane bhASyanI TIkA karanArA zrIharibhadrasUri mahArAjA jainazAsanamAM yAkinImahattarA dharmaputra tarIke prasiddhine pAmelA ane caudazo graMthanA praNetA haribhadrasUri mahArAjA samajavA. emaNe DuDupikA nAmanI TIkA racI che. zabdakoSamAM jhupaDupikA zabdano artha jovAmAM Avyo nathI. paNa DupaDupikA eTale nAvaDI evo artha mane jaNAya che. A TIkA pUrve vi.saM. 1992mAM ratalAma nivAsI zreSThI RSabhadevajI kesarImala jaina zvetAMbara saMsthA dvArA mudrita thai hatI. temAM lakhAyelA upakrama pramANe A TIkA sauthI prAcIna che. arthAt siddhasena gaNikRta moTI TIkAthI paNa prAcIna che, tenA kAraNo 1upakramamAMthI jANI levA tathA tattvArthasUtranA bhASyanA kartA paNa umAsvAti mahArAjA hatA. 1. upakrama A pustakane aMte Apelo che.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 tenA kAraNo paNa upakramamAMthI jANI levA. bhaviSyamAM vidvAnone upayogI bane te mATe A upakrama A graMthanA prathama bhAganA aMtamAM mudrita karavAmAM Avyo che. A. zrIharibhadrasUri mahArAjAe chaThThA adhyAyanA trevIsamAM sUtranA "vinayasaMpannatA" pada sudhInI TIkA karI che. tyAra pachI emanI TIkA jovAmAM AvatI nathI. kadAca e daramiyAna e mahApuruSa bimAra paDyA hoya ane kALadharma pAmyA hoya e banavA joga che. bAkI rahelI e TIkAne AcAryazrI yazobhadrasUrie uddhAra karavAno prAraMbha karyo. temaNe tyAMthI(=vinayasaMpannatA pachIthI) dazamA adhyAyanA chaThThA sUtra sudhInI TIkA uddharI che. bAkInI TIkA temanA ziSya uddhRta karI che. A vigata dazamA adhyAyanA chaThThA sUtranI TIkAnA aMte lakhAyelA pAThathI spaSTa thAya che. AnA uparathI e paNa nizcita thAya che ke siddhasena gaNinI moTI TIkAthI A TIkA prAcIna che. anuvAda aMgenI mAhitI vi.saM. 2053mAM mAruM cAturmAsa pAlItANAmAM thayuM. te vakhate sAdhusAdhvIjIoe mArI pAse cAturmAsamAM vAMcanA ApavAnI mAMgaNI karI. AthI tattvArthasUtra upara vAcanA ApavAnuM nizcita thayuM. tattvArthasUtra upara vartamAnamAM siddhasena gaNikRta moTI TIkA ane zrIharibhadrasUriSkRta nAnI TIkA e be TIkAo prasiddha che. A be TIkAone jotAM mane lAgyuM ke siddhasena gaNikRta moTI TIkA ghaNI kaThina che. AthI haribhadrasUriSkRta 7 1. ahIM uddhRta=uddhAra karyo e zabdathI zuM samajavuM ? dazamA adhyAyanA chaThThA sUtranI vRttinA aMte lakhelA pAThanA AdhAre mane ema samajAya che ke siddhasena gaNikRta TIkAmAMthI uddhAra karyo che. ahIM zabdazaH uddhAra karyo che ema na samajavuM. kiMtu jyAM siddhasena gaNikRta TIkAmAM pATha lAMbA hoya tene TUMkAvI dIdhA, jyAM zabdanI kaThinatA hoya tyAM saraLa zabdo mUkyA ane kyAMka potAne yogya lAgyA tevA zabdo mUkyA. A rIte temaNe uddhAra karyo ema mane jaNAya che. 2. zrIharibhadrasUrie apUrNa TIkA lakhI e daramyAna siddhasena gaNie e TIkAne pUrNa ka2vAne badale svataMtra potAnI moTI TIkA lakhI. pachI yazobhadrasUrie e TIkAnA AdhAre haribhadrasUrinI bAkIno TIkAno uddhAra karyo.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 nAnI TIkA upara vAcanA ApavAno nirNaya karyo. zAzvatI oLI AdinA divaso sivAya cAra mAsa sudhI niyamita vAcanA cAlI. A samaye meM zrI tattvArthasUtranI zrIharibhadrasUrikRta TIkAno anuvAda karavAno saMkalpa karyo paNa anya graMthonA anuvAdanA kAraNosara A anuvAda thaI zakyo nahi. vi.saM. 2064mAM dahANu sTezananA IrAnI roDa upara AvelA upAzrayamAM Ano anuvAda zarU karyo paNa temAM zArIrika bimArI Adi ghaNA vighno AvyA. Ama chatAM vighno rUpa khaDako sAthe athaDAtI kuTAtI paNa A anuvAda naukA ghaNA vilaMbathI paNa pUrNatAnA kinAre AvelI joIne mAruM mana harSavibhora banI jAya e sahaja che. A anuvAdamAM vidvAnone ghaNI kSatio dekhAze, kyAMka vistArathI lakhavAnuM hovA chatAM vistArathI na lakhyuM hoya, kyAMka saMskRta zabdane anurUpa gujarAtI zabda lakhavAmAM bhUla karI hoya, kyAMka bhAvArtha samajavAmAM niSphaLa banyo houM, kyAMka sUtra-TIkAno artha khoTo thayo hoya ItyAdi ghaNI kSatio dekhAze. Ama chatAM vidvAnone huM pU. umAsvAti mahArAjAnA zabdomAM vinaMtI karuM chuM ke putrApara dhavana mathitatre 3H sarvam (prazamarati gA.312) pitA putranA aparAdhane mApha kare tema vidvAnoe mApha karavuM. huM eka tarapha mArI buddhinI maMdatAne jouM chuM bIjI tarapha A anuvAdane jouM chuM to mArI sAme "huM A kevI rIte karI zakyo?' evo praznArthacita khaDo thAya che paNa mArA upakArI siddhAMta mahodadhi pa.pU.A.zrI premasUrIzvarajI mahArAjA ane niHspRhatAmUrti parama gurudeva zrIhIrasUrIzvarajI mahArAjAnI divya kRpAdRSTinuM smaraNa thatAM ja e praznArthacihna adazya thaI jAya che. AthI A prasaMge e be mahApuruSone harSa bharelA hRdayathI vaMdana karuM chuM tathA vardhamAnataponidhi (vardhamAnatapa AyaMbilanI 100 + 88 oLInA ArAdhaka) pU. gurudeva zrI lalitazekharasUrIzvarajI ma.ne paNa bhAvabharyuM namana karuM chuM.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sahAyakonuM saMsmaraNa anuvAda pUrNa karI devA mAtrathI kArya pUrNa thaI jatuM nathI. anuvAda taiyAra thayA pachI jyAM sudhI pustaka rUpe prakAzita na thAya tyAM sudhI ghaNI javAbadArI vahana karavAnI hoya che. muni zrIdharmazekharavijayajIe A badhI javAbadArI potAnA zire laIne mane e javAbadArImAMthI mukta karyo. Ama karIne temaNe mArA pratye rahelA hArdika bhAvanI abhivyakti karI che. arthanI ke zabdanI azuddhi na rahe e mATe emaNe prathama adhyAyathI AraMbhI dazamA adhyAya sudhInuM meTara zAMtithI ane ekAgratAthI vAMcyuM. pachI mupha saMzodhanamAM paNa ghaNI mahenata karI rahyA che. mupha saMzodhanamAM muni divyazekharavijayajI paNa ghaNo sahayoga ApI rahyA che. mane AMkhanI takalIpha thayA pachI badho anuvAda lakhavAmAM (huM boluM ane te lakhe e rIte temaNe ja lakhI Apyo che. TIkAnA prAraMbhanA cAra adhyAyanA anuvAdanI presakopI muni zrI hitazekharavijayajIe karI che. bAkInA saMpUrNa bhASyasahita TIkAnA anuvAdanI presakopI muni zrIsumatizekharavijayajIe suvAcya akSaromAM taiyAra karI che tathA koI koI sthaLe anuvAda lakhavAno rahI gayo hoya te anuvAda paNa temaNe lakhI Apyo che. A prasaMge mane sAdhusevA karavAno guNa jenA svabhAvamAM rahelo che tevA muni zrIkaivalyadarzanavijayajI yAda AvyA vinA rahetA nathI. vi.saM. 2064nAM vApInAM cAturmAsamAM mane AvelI bimArImAM temaNe lagabhaga be mahinAthI paNa adhika samaya sudhI niHsvArthapaNe mArI hArdika sevA karI. muni zrIdivyazekharavijayajI mATe huM zuM lakhuM? ane keTaluM lakhuM? e prazna mane mUMjhavI rahyo che. emanA mATe TUMkamAM eTaluM ja lakhuM chuM ke zarIra aneka takalIphothI gherAtuM jAya che ane atyaMta kRza banatuM jAya che evI avasthAmAM mArA mATe e ja sarvasva che. dararoja savArabapora-sAMje e traNe samaye mAtA jema bALakane khavaDAve tema mane AhAra
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 vaparAve che ane eka pachI eka davAo Ape che. mane kyAreka A dazyanI smRti thAya che tyAre mArI AMkho AMsuothI bhInI thaI jAya che. mane jyAre bhUtakALanI smRti thAya che tyAre munizrI (hamaNA paMnyAsa) ravizekharavijayajI yAda AvyA vinA rahetA nathI. varSo sudhI mArI sevA karIne mArI saMyamayAtrAmAM ane sAhityayAtrAmAM sAtha Apyo che. vi.saM. 2050mAM roSakALamAM mane pUnA - TIMbara mArkeTamAM gADha bimArI AvI tyAre meM jIvavAnI AzA choDI dIdhI hatI tevI avasthAmAM ekalA hAthe mArI sevA karanArA muni zrIharSazekharavijayajIne paNa huM kema bhUlI zakuM? sahavartI sarvamahAtmAo mArI sevA karavAmAM sadA utsuka rahe che Ama chatAM mAruM zArIrika ArogyanuM puNya atyaMta nabaLuM hovAnA kAraNe jemAM samAdhi rAkhavI kaThina banI jAya tevI navI navI takalIpho utpanna thayA kare che. Ama chatAM AvA sevAbhAvI mahAtmAonA prabhAvathI mAruM saMpUrNa jIvana samAdhimaya banI rahe e ja abhyarthanA. A anuvAdamAM graMthakAranA AzayathI, bhASyakAranA AzayathI, TIkAkAranA AzayathI ane jinAjJAthI viruddha kaMI paNa lakhAyuM hoya tenuM micchA mi dukkaDa ApavApUrvaka mArI lekhinIne ahIM thobhAvI dauM chuM. - AcArya rAjazekharasUri vi.saM. 2066, Aso vada-12 kalpanagarI, muMbaI-muluMDa 1. A samaye muni zrIdharmazekharavijayajI paNa pUnA hatA, teo kempamAM gADha bimArInA kAraNe pathArIvaza thayelA muni zrIkarmajitavijayajI ma.sA.nI sevAmAM rokAyelA hatA.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 11 * saMpAdakanI saMvedanA siddhAMta mahodadhi pUjyapAda AcAryadeva zrImad vijaya premasUrIzvarajI mahArAjAnA gurukulavAsamAM vasIne siddhahasta bhAvAnuvAdakAra 5rama saMvegI pUjyapAda gurudeva AcAryadeva zrImad vijaya rAjazekhara sUrIzvarajI mahArAjAe 55 varSanA nirmaLa saMyamanI kSaNone saMyama, svAdhyAya ane gurusamarpaNabhAvanI pavitra gaMgotrImAM avagAhana karatAM lagabhaga ATha varSanA alpa cAritra paryAya to atyaMta kaThIna gaNAtA 'paesabaMdho' nAmanA karmagraMtha viSayaka graMtharatnanI TIkA racI. tyArathI prAraMbhAyelI pUjyazrInI sAhityayAtrA avirata cAlatI rahI. atyaMta nAjuka nAdurastI vacce paNa AMtarika majabUta lokhaMDI manobaLanA kAraNe AtmAne taMdurasta banAve tevA keTalAya graMtharatnonA bhAvAnuvAda, lekhana, saMpAdana, saMkalana karyA. sAhityayAtrAnuM aMtima mAilasTona kahIe to prastuta 'tattvArthAdhigama sUtra' A graMtha sAthe aneka ghaTanAo saMkaLAyelI che. 'zreyAMsi vahuvighnAni mahatApi nAyate' A ukti A sarjanamAM sArthaka nIvaDI che. presara (uMcuM lohInuM dabANa)nI takalIpha vadhatAM tenI asara pUjyazrInI cakSu upara thai. tAtkAlika upAyo karAvavA chatAM eka AMkhe lagabhaga dRSTi jatI rahI. eka AMkhathI paNa kAma cAluM rahyuM. temAM bhIvaMDInA cAturmAsa daramiyAna bIjI AMkhamAM motIyo utarAvyo. lensa je naMbarano hovo joie tenA karatAM jUdo besADyo. pariNAme bIjI AMkhe paNa lagabhaga dekhAvAnuM baMdha jevuM thayuM. A daramiyAna tattvArthAdhigama sUtrano bhAvAnuvAda cAluM hato. muMbaimAM DaoN. sujala zAha ke jeo prabhuzAsananA tattvajJAnanA parama pipAsu, sAdhu veyAvaccanA rasiyA hatA. temanA satata satata prayAsathI lagabhaga 15 TakA jeTalI dRSTino ughADa thayo. je anuvAdanuM kArya bAkI hatuM tenA vizALa kadanA akSarovALI jherokSa nakalo karAvI. pUjyazrInI AMkhe covIza naMbaranA cazmA paherAvyA. bilakula nikaTamAM lAvIne akSaro vaMcAya tenA AdhAre pUjyazrI teozrInA vinayI ziSya mu.zrI divyazekhara vi.ne kahetA jAya ane graMthanuM kArya AgaLa vadhatuM jAya. A rIte daza adhyAyanuM kArya pUrNa thatAM khyAla Avyo ke prAraMbhanA pAMca adhyAyanA 'bhASya'no anuvAda to bAkI rahI gayo che.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 te paNa AvI AMkhe pUjyazrIe pUrNa karAvyo. savAra thatAM ja guru-ziSyanI joDI A kAryamAM joDAI jAya e sukhada dazya to jeNe joyuM te dhanya banyA! jainazAsananA rAjA jevuM tRtIyapada maLyuM hovA chatAM pUjya upAdhyAyajI mahArAjAnI pelI paMkti vAMchi pravApu mudriteSa mahAtmanaH, mArevAvAsane purA: sarva samRddhayaH | - jJAnasAra" - pUjyazrIe svajIvananI pratyeka kSaNomAM sArthaka karI hatI. athAka prayatna pUrNa karelA anuvAda pachInI je kArya siddhinI sukhada kSaNo hatI tenA sAkSI je banyA hoya te kahI zake ke pUjyazrI keTalA prasanna hatA! siddhinI anubhUtione akSara deha ApIne prastAvanA rUpe lakhavAno jyAre avasara Avyo te kSaNe huM (muni dharmaze.vi.) tathA mu.zrI divya ze vi. sAme beThA hatA. pUjyazrI jema jema lakhatA jatA hatA tema tema netro paNa sajaLa banatA jatA hatA. atyaMta saMvedanazIlatApUrvaka lakhAyelI prastAvanAmAM nAnAmAM nAnA sAdhue ke koI zrAvake kaMIka madada karI hoya to te badhAne smRtipathamAM lIdhA hatA. anuvAdanuM kArya pUjya gurudevazrIe pUrNa karyuM te vakhate eka puNyAtmAne patra dvArA jaNAvyuM hatuM ke "tattvArthAdhigama sUtranuM anuvAdanuM kArya pUrNa thayuM che. presamAM paNa mokalI ApyuM che. chapAvavA vagerenuM kArya mArA ziSyAdi saMbhALI leze. tethI have uMmaranA kAraNe ke zArIrika asvasthatAne kAraNe mArI gerahAjarI hoya to paNa pustaka chapAI jaze !jANe pUjyazrIne potAnA jIvanasamAptino saMketa maLI gayo haze ! anuvAda karatI vakhate aneka pratono sahAro levAyo hato. je mudrita pratanA AdhAre anuvAda zarU karyo hato temAM ghaNI azuddhio hatI, kyAMka kyAMka anusaMdhAna paNa maLatuM nahotuM. varasothI anuvAdanI siddhahastatAne kAraNe pUjyazrIe potAnA anubhavathI te te pAThonuM anya anya pratonA AdhAre anusaMdhAna goThavI dIdhuM hatuM. khAsa karIne "zrI siddhasena gaNi" kRta tattvArthanI TIkAnA AdhAre ghaNA sudhArA karyA hatA. mRtopAsikA sAdhvIjI zrI caMdanabALAzrIjI mahArAje paNa hastalikhita prata meLavI ApavAmAM ghaNI sahAya karI hatI. A rIte anuvAda karI zeSa kArya chapAvavA vagerenI
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAyajavAbadArI mane soMpI pUjya gurudevazrI pAlitANA mukAme vi.saM. 2068 nA caitra vada 4 nA smRtizeSa thayA. gurudevazrInI hAjarImAM to kyAMka kSati rahI hoya to pramArjanA karAvavA mATe turaMta temanI pAse doDIne pahoMcI jato hato. have teozrInI gerahAjarImAM A kArya konI pAse karavuM? temAM pU. bApajI mahArAjAnA samudAyanA vidvadharya pU. AcAryadeva zrI municandra sU.mahArAjAne A prapha saMzodhana mATe vinaMti karatAM varasothI sAhitya saMzodhanAdi kAraNe jeo pUjyazrI sAthe AtmIya bhAve joDAyelA hatA tethI A aMge hRdayodvAra jaNAvatAM eozrIe jaNAvyuM ke "RNa cUkavavAnI suMdara taka ApI." pU. paMnyAsazrI nayabhadra vi.mahArAje paNa mupha saMzodhana karyuM. mu.zrI divyazekhara vijayajI to sadA upayogI banyA rahe che. mu.zrI padmazramaNa vi.mahArAje paNa prapho meLavavAmAM sahakAra Apyo. pUjya gurudevazrIe keTalAka sthaLo jovA mATe prema-bhuvanabhAnu su.ma.nA samudAyanA vidvAna paMnyAsapravara zrI yazovijayajI mahArAjane meTara mokalI ApyuM hatuM. temaNe paNa kArya khaMtathI karI anuvAda mokalyo te paNa A graMthamAM samAviSTa che. meTara presamAM ApyA pachI traNa traNa varSa pasAra thaI gayA. tejasaprinTarsanA tejasabhAIe paNa khUba dhIrajathI cIvaTapUrvaka kArya pUrNa karyuM che. eka graMtharatnanuM sarjana jyAre aneka ArAdhakonI sahAyathI pUrNa thaI rahyuM che tyAre pUjaya gurudevazrInI hAjarImAM nathayAnI adhurAza che. chatAM paramagurudeva gacchasthavira pU. AcAryadeva zrImad vijaya lalitazekhara sU.mahArAjAnuM vAtsalya, preraNA, avasare kAryabhArane vahelI take pUrNa karavAnI maLatI Takore A kArya pUrNa thaI rahyAno saMtoSa anubhavuM chuM. A sarjanamAM jeno jeno sahakAra maLyo te sahuno huM RNI chuM. vi.saM. 2070, poSa suda 6, somavAra, muni dharmazakhara vijayajI gaNi tA. 09-01-2014, vardhamAnanagara, rAjakoTa
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 viSaya * mULasUtra bIjo adhyAya * viSayAnukrama * jIvanA pAMca bhAvo sUtra-1 : aupamikSAyino bhAvI * kramamAM hetu .. - pAMca bhAvonA bhedonI saMkhyA sUtra-3 : samyaktvaSAritre kSAyikabhAvanA bhedo ... * sUtra-2 : dinavA vagaivizatitrimelA yathAmam. * pAMceya bhAvonA bhedo aupazamikabhAvanA bhedo . * sUtra-4 : jJAnavarzanavAnatAmamonopamo vIrvAkhi 2 * kSAyopazamikabhAvanA bhedo * sUtra-5 : cInIjJAnavarzanavAnAvilabdhaya audiyakabhAvanA bhedo .. * sUtra-6 : gatiSAyatijJamithyAvarzano. pAriNAmikabhAvanA bhedo zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-7 : nIvamavyAmavyatvAvIni 6. jIvanuM lakSaNa sUtra-8 : 3payogo lakSaLam . upayoganA bhedo . * sUtra-9 : sa dvividho"naturbhed * jIvanA mukhya be bhedo .... * sUtra-10 : saMsAriLo muktAtha * saMsArI jIvonA be bhedo ... * sUtra-11 : samanAmanA saMsArI jIvo trasa ane sthAvara ema be prakAre che pRSTha 19 1 1 1 5 5 6 9 9 12 12 18 18 23 23 32 32 34 34 37 37 38 38 40
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 ...... , MO ** 41 **, 41 vai ........... . ............ . 46 ( , , , , , , , .... zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 * sUtra-12 : saMsAripatra sthAvarI: ..... + sthitizIla jIvo ... * sUtra-13H pRthivyavuvanaspataya thAvarA:............. + gatizIla jIvo. * sUtra-14H tenovAyU DIndriyAtayaza trasAda je indriyo pAMca che ...... * sUtra-15H padriyaLa.. e Indra eTale jIva..... indriya jIvanuM liMga che enI aneka siddhi................ + indriyo be prakAre che ............................... + sUtra-16 : divighAni.............. + dravyandriyanA be bheda.. sUtra-17H nivRtyuparane dravyandriyam ............ 2 nivRtti indriyanI mAhitI.. je upakaraNa indriyanuM varNana .................. bhAvendriyanA bhedo .... * sUtra-18 : naSNupayo mAvendriyam ..... + upayoganA viSayo ..... + sUtra-19H 3payo: arzAtipu....................... * pAMca indriyanA nAmo ........ * sUtra-20: sparzanarasanabrAvakSa:srotrA i.......... + indriyono viSaya... - sUtra-21 : parNarasanthavazacAteSAmarthI .... * manano viSaya .......... * sUtra-22 H kRtanindriyastha............... + vAyu sudhInA jIvone eka indriya hoya che . * sUtra-23H vANvantAnAmevam . ................ * kayA jIvone keTalI indriyo hoya .............. ....... 54 *********............... 55. . . . . . . . , , , , , , , , , , , , , , ** SO * ,,,,,,,,, - 3 *** E9. ............. *... 65 * ,,,, ***. 68 .......... ..69
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ ....... ............................ .................. ... : ................. : : : : : ... zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 * sUtra-ra4H pivItikramaramanuSyAvInA... .................... * saMjJI jIvo manavALA hoya.............. * sUtra-25: saMzinA samanaWI: ..... - saMjJAnA traNa bheda .. cAra saMjJA * vigraha gatimAM kayo yoga hoya. * sUtra-26 : vipra tau karmayoH * AkAzamAM jIva-pudgalanI gati + sUtra-27: anutiH + siddha thatA jIvanI gati . + sUtra-28 : viprada nIvarya ............... * saMsArI jIvonI gati tathA vigrahagatino kALa ................ * sUtra-29vipravatI va saMsArikha: prA vaturga: + vigrahagati zAthI thAya che? ......... * cArathI adhika samayano ane traNathI adhika vigrahano abhAva * vigrahagatino kALa ............. ....... * sUtra-30H simayo vipra ............ + aMtarAlagatimAM AhArano vicAra .... * sUtra-31 : parva tI vADanArIra: ................. * janmanA prakAro ... * sUtra-3ra : samUrjhana papatA na.................. * saMmUrchAne janma . * garbhajanma.. + upapAtajanma ............ yoninA prakAro + sUtra-33 saMvarazItasaMvRtA: setara ........... * yoninuM svarUpa..... *******... ..... ....... .........
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ ......... 109 . 111 ... 116 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 * kone kai yoni hoya .......... ....... kone kayA prakArano janma hoya....................... + satra-34: nayunAiTunapotanAnAM karma................ * nAraka-devone upapAta janma hoya ............... ......... * sUtra-35H nAravInAmupAta: ................ 109 * bAkInA jIvone saMpUrjhana janma hoya.......... ....... 110 * sUtra-36 : zeSAnAM samUrjhana................... .........110 * zarIranAM pAMca bhedo ... + sUtra-37: gArivejyiAhAraktAsArmaLani zarIrAdi.....111 * zarIramAM sUkSmatAno vicAra ...........114 * sUtra-38: paraM paraM sUkSam.. ............. 114 * zarIramAM pradezono vicAra ............... ........ 116 + sUtra-39H pravezatoDaladhyeyapui prava tainAt .. * taijasa ane kArmaNanA pradezo anaMtaguNA che ..... 118 * sUtra-40H anantapuche re....... 118 * taijasa ane kArpaNa pratighAtathI rahita che ............. + sUtra-41 : gapratikAte .... * taijasa ane kArmaNa zarIra anAdithI che...................... + sUtra-4ra : anAvintha va...................... ...... * taijasa-kAmaNa zarIra saMsArI badhA jIvone hoya .................. * sUtra-43H sarvasva .......... ................. 123 * eka jIvane ekI sAthe keTalA zarIro hoya..................... 126 * sUtra-44 : tAlIni mAnyAni yupinTesyavArtha: ......... 126 * kArmaNa zarIra upabhogathI rahita che ...................... 131 + sUtra-45 : nirupamoma7ma.............. .......... 131 * garbhaja ane samUcchanajanmavALAne audArikazarIra hoya...... 135 * sUtra-49 : arpasamUrjanAmA........... ......... 135 + upapAtajanmavALAne vaikriyazarIra hoya ......... ........ 136 ........ ....... .... 120 12)
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 ...... 141 * 15O ...... * sUtra-47 : vaizviyamo pati.................................136 * labdhivALAne paNa vaikriyazarIra hoya ............. ......... 137 * sUtra-48 : vyaprAya 2.................. ......... 137 + AhArakazarIra caudapUrvadharamunine hoya ....................... 138 + sUtra-49 : zu viruddhamApati vAhIravaM caturvApUrvatharasya.... 138 * taijasazarIra paNa labdhivALAne hoya ... ......... 141 * sUtra-50: tainasapi... je zarIranA audArika Adi nAmono artha ..................... je zarIranI bhinnatAmAM nava kAraNo .............. 155 + kAraNa-viSaya-svAmI-prayojana-pramANa-pradeza ............ 155 * avagAhanA-sthiti-alpabadutva.... ........156 * nAraka ane sAmUcchimajIvo napuMsaka hoya ......... .. 158 * sUtra-pa1 : nArasamUchano napuMsAri. ......... + devo napuMsaka na hoya ........................................... * sUtra-para : ra tevA: ..... * AyuSyanA bhedo-apavartanIya-anAvartanIya ................. * sUtra-pa3H gaupAtivaramahottamapuruSa ... ja AyuSya kyAre baMdhAya ... * AyuSyanA aparvatana saMbaMdhI pUrvapakSa ............ * AyuSyanA apavartana saMbaMdhI uttarapakSa.................. * zuSkatRNarAzidahananuM dRSTAMta ............... + gaNitanuM dRSTAMta............ * bhInA vastranuM daSTAMta............... ... 178 * bhAvAnuvAdakAranI prazasti ........... ........ 179 ......... 158 . 160 ........... 160 . 163 ....... 163 2 ... 175 . 176 m .......... 176 m .177
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 bIjo adhyAya aupazamikakSAyikau bhAvau mizrazca jIvasya svatattvamaudayika pAriNAmikau ca // 2-1 // dvinavASTAdazaikaviMzatitribhedA yathAkramam // 2-2 // samyaktvacAritre // 2-3 // jJAnadarzanadAnalAbhabhogopabhogavIryANi ca // 2-4 // jJAnAjJAnadarzanadAnAdilabdhayazcatustritripaJcabhedAH samyaktvacAritrasaMyamAsaMyamAzca // 2-5 // gatikaSAyaliGgamithyAdarzanAjJAnAsaMyatAsiddhatvalezyAzcatuzcatustrye kaikaikaikaSaD bhedAH // 2-6 // jIvabhavyAbhavyatvAdIni // 2-7 // upayogo lakSaNam // 2-8 // sa dvividho'STacaturbhedaH // 2-9 // saMsAriNo muktAzca // 2-10 // samanaskAmanaskAH // 2-11 // saMsAriNastrasasthAvarAH // 2-12 // pRthivyambuvanaspatayaH sthAvarAH // 2-13 // tejovAyU dvIndriyAdayazca trasAH // 2-14 // paJcendriyANi // 2-15 // dvividhAni // 2-16 // nirvRttyupakaraNe dravyendriyam // 2-17 // labdhyupayogau bhAvendriyam // 2-18 // upayogaH sparzAdiSu // 2-19 // sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrANi // 2-20 // sparzarasagandhavarNazabdAsteSAmarthAH // 2-21 // zrutamanindriyasya // 2-22 // vAyvantAnAmekam // 2-23 // kRmipipIlikAbhramaramanuSyAdInAmekaikavRddhAni // 2-24 //
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 saMjJinaH samanaskAH // 2-25 // vigrahagatau karmayogaH // 2-26 // anuzreNirgatiH // 2-27 // avigrahA jIvasya // 2-28 // vigrahavatI ca saMsAriNaH prAk caturthyaH // 2-29 // ekasamayo vigrahaH // 2-30 // ekaM dvau vA'nAhArakaH // 2-31 // sammUrcchanagarbhopapAtA janma // 2-32 // sacittazItasaMvRtAH setarA mizrAzcaikaikazastadyonayaH // 2-33 // jarAyujANDajapotajAnAM garbhaH // 2-34 // nArakadevAnAmupapAtaH // 2-35 // zeSANAM sammUrchanam // 2-36 // audArikavaikriyAhArakataijasakArmaNAni zarIrANi // 2-37 // paraM paraM sUkSmam // 2-38 // pradezato'saGkhyeyaguNaM prAk taijasAd // 2-39 // anantaguNe pare // 2-40 // apratighAte // 2-41 // anAdisambandhe ca // 2-42 // sarvasya // 2-43 // tadAdIni bhAjyAni yugapadekasyAcaturthyaH // 2-44 // nirupabhogamantyam // 2-45 // garbhasammUrcchanajamAdyam // 2-46 // vaikriyamopapAtikam // 2-47 // labdhipratyayaM ca // 2-48 // zubhaM vizuddhamavyAghAti cAhArakaM caturdazapUrvadharasya // 2-49 // taijasamapi // 2-50 // nArakasammUchino napuMsakAni // 2-51 // na devAH // 2-52 // aupapAtikacaramadehottamapuruSAsaGkhyeyavarSAyuSo'napavAyuSaH // 2-53 //
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-1 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 1 bhASyAvataraNikA - atrAha - uktaM bhavatA jIvAdIni tattvAni / tatra ko jIvaH kathaMlakSaNo veti / atrocyate I bhASyAvataraNikArya- prazna- Ape jIvAdi tattvo kahyA temAM jIva kone kahevAya ane jIvanuM lakSaNa zuM che ? uttara- ahIM uttara kahevAya che-- TIkAvataraNikA - adhunA dvitIya Arabhyate, tatra cAyaM sambandhagranthaH 'atrAde'tyAdri, atrAda-DAM mavatA prathameDadhyAye, jimityAha jIvAdIni tattvAni jIvAjIvAzravetyAdyabhidhAnAt tatra ko jIvaH svatattvataH kathaMlakSaNa:- kiMlakSaNo vetyAzaGkayAha TIkAvataraNikArtha- have bIjA adhyAyano prAraMbha karavAmAM Ave che. temAM 'atrAha' tyAdri saMbaMdha graMtha che. ahIM praznakAra kahe che ke, Ape pahelA adhyAyamAM 'nIvAnIvAzrava' ityAdi kahevAthI jIvAdi tattvo kahyA. temAM jIva svarUpathI kevA svarUpavALo che ane enuM lakSaNa zuM che ? evI AzaMkA karIne sUtrakAra kahe che-- jIvanA pAMca bhAvo- aupazamika kSAyika bhAvau mizrazca jIvasya svatattvamaudayikapAriNAmikau ca // 2- 1 // sUtrArtha- aupazamika, kSAyika, mizra, audayika, pAriNAmika e pAMca bhAvo jIvanA svatattva=svasvarUpa che. (2-1) bhASyaM- aupazamikaH kSAyikaH kSAyopazamika: audayikaH pAriNAmika ityete paJca bhAvA jIvasya svatattva bhavanti // 2-1 //
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-1 bhASyArtha - auparAmiDa, kSAyi, kSAyopazamiDa, auhathiGa, pAriNAmika A pAMca bhAvo jIvanuM svatattva=svarUpa che. (2-1) TIkA- aupazamikazca kSAyikazcaupazamikakSAyikau bhAvau - dharmoM mizrazca-kSAyopazamikazca jIvasya - AtmanaH sAmAnyena svatattvaM svazabda Atmavacana eva, tattvazabdo bhAvAbhidhAyI, tatazca svatattvamiti jIvAtmabhAva eva, naite evetyAha- audayikazca pAriNAmikazcaudayikapAriNAmikau, etau ca svatattvam, cazabdAt sAnnipAtikaH, iha ca jIvasvatattvAdhikArAdAdAvaupazamikakSAyikagrahaH tatrApi Adya aupazamikagrahaH aupazamikapUrvakatvAt kSAyikasya, tathA alpAzrayatvAdalpakAlasthAyitvAccAdAvaupazamikasya, tadanantaraM bahutarAzrayatvAdbahukAlAvasthAyitvAcca kSAyikasya, tadanu bahutarAzrayatvAdeH kSAyopazamikasya, tadanvaudayikasyAta eva heto:, anyodayapradhAnatvAcca tadanu pAriNAmikasya, mahAviSayatvAt, sarva eveti svatattvamiti, nirupacaritau saMsArApavargAvasya, anyathaitadabhAvaH, audayikAdyabhAve saMsArAbhAvAt, na hi sphaTikamaNerapi padmarAgAdyupadhAnasannidhAne tatsvabhAvatAgarbhatadbhAvamantareNa raktatAdayo'tiprasaGgAt, andhAnAmapi tathA tadbhAvaprApteH, iSTA ca parairapyeSA asya tatsvabhAvatA didRkSAvAsanAdizabdavAcyeti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha 'aupazamika'ityAdinA tatropazamanamupazamaH - karmaNo'nudayAvasthA bhasmapaTalAvacchnnAgnivat, sa prayojanamasyeti aupazamika:, tena vA nirvRtta iti, tathA(kSaya:)tadatyantApacayaH prayojanamasyeti tena vA nirvRtta iti kSAyikaH, kSayopazamAbhyAM nirvRttaH kSAyopazamika:-daravidhyAtAvacchannajvalanavat, karmavipAkAvirbhAva udayaH tatprayojanastannirvRtto vA audayikaH, pAriNAmikastu pariNAma eva pAriNAmikaH, svArthe pratyayo na prayojananirvRttyoH, jIvabhavyA bhavyatvAderanAdipAriNAmikatvAt, pariNAmaprayojanatve tannirvRttatve ca jIvAdeH prAgabhavanenAdimattvApattiH, anyathA prayojanatvAdya ra -
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-1 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 yogAt, itizabdo'rthapadArthakaH, ete aupazamikAdyarthAstAttvikAH paJca bhAvA jIvasya svatattvaM bhavanti, sAnnipAtikastu tadantargatatvAdeva vRttikRtA noktaH, upAttastu sUtrakAreNa cazabdopAdAnAditi // 2-1 // jIvanA pAMca bhedo TIkArtha- aupazamika, kSAyika, mizra arthAta kSAyopathamika A jIvanA potAnA bhAvo che. prazna- zuM ATalA ja bhAvo jIvanA potAnA bhAvo che? uttara- nA, ATalA ja nahIM, audayika ane pariNAmika ane va zabdathI sAtripAtika A jIvanA potAnA ja bhAva che(=jIvanuM potAnuM ja svarUpa che). kramamAM hetu ahIM jIvanA potAnA svarUpano adhikAra hovAthI prAraMbhamAM aupathamika ane kSAyika e be bhAvonuM grahaNa karyuM che. temAM paNa pahelAM aupathamikanuM grahaNa karyuM che. kAraNa ke pahelAM aupazamikabhAva pragaTe che, pachI kSAyikabhAva pragaTe che. tathA aupazamikabhAva alpa AzrayavALo che, ane alpakALa rahenAro che, kSAyikabhAva adhika AzrayavALo ane adhikakAlIna hovAthI pathamikabhAva pachI kSAyikabhAvanuM grahaNa karyuM che. kSAyikabhAvathI adhika AzrayavALo ane adhikakAlIna hovAthI kSAyika pachI kSAyopathamikabhAvanuM grahaNa karyuM che. adhika AzrayavALo ane adhikakAlIna hovAthI tathA bIjA karmonA udayanI pradhAnatAvALo hovAthI lAyopathamikabhAva pachI audayikabhAvanuM grahaNa karyuM che. mahAviSayavALo hovAthI audayika pachI pariNAmikabhAvanuM grahaNa karyuM che. A badhAya bhAvo AtmAnuM potAnuM svarUpa che. AthI AtmAno saMsAra ane mokSa upacAra rahita ghaTe che. jo A bhAvo AtmAnuM potAnuM svarUpa na hoya to saMsAra-mokSano abhAva thAya. audayika Adi bhAvonA abhAvamAM saMsArano abhAva thAya. jo sphaTikamaNimAM najIkamAM rahelA padharAgamaNi AdinA raMgane grahaNa karavAno svabhAva ja na hoya to sphaTikamaNinI najIkamAM padmarAgamaNi Adi mUkavA chatAM sphaTikamaNimAM
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 - sUtra-1 paNa lAla raMga vagere dharmo na Ave. jo tevA svabhAva vinA paNa sphaTikamaNimAM lAla raMga vagere dharmo Ave to atiprasaMgarUpa doSa thAya. ethI AMdhaLAomAM paNa dekhatA thavAno prasaMga Ave. atyaMta najIkamAM rahelI vastunA svabhAvane grahaNa karavAno AtmAno svabhAva che e siddhAMta anyadarzanakArone paNa mAnya che. AvA svabhAvane anya darzanakAro didazA ane vAsanA vagere zabdothI kahe che. (jeno ene karma kahe che.) A pramANe sUtrano samudita artha che. sUtranA avayavArthane to bhASyakAra saupama ityAdithI kahe che- aupathamika- upazama eTale karmodayanA abhAvavALI avasthA. jemake bhasma samUhathI DhaMkAyelo agni. upazama jenuM prayojana che te aupathamika. ahIM "tadrazya prayoganam" e sUtrathI upazama zabdane taddhita rU[ pratyaya lAgIne pathamika zabda banyo che. athavA upazamathI nivRtta thayela) arthamAM upazama zabdane taddhita rU pratyaya lAgIne aupathamika zabda banyo che. (jema bhasmathI DhaMkAyela agni potAnuM kArya karavA samartha na bane tema upazamabhAvathI thayela bhAvo potAnuM kArya karavA samartha na bane.) kSAyika- kSaya eTale karmano atyaMta =pharI na baMdhAya te rIte) nAza. kSaya jenuM prayojana che e arthamAM ke kSayathI niSpanna(trasiddha thayela) e arthamAM rU[ pratyaya lAgIne kSAyika zabda banyo che. kSAyopathamika kSaya ane upazama e bethI nivRtta te kSAyopathamika lAyopathamikabhAva thoDA bujhAyelA ane bhasmathI DhaMkAyelA agni jevo che. audayika- udaya eTale karmavipAkano prAdurbhAva, arthAt karmavipAkano anubhava. udaya jenuM prayojana che athavA udayathI nivRtta(=thayela) te audayika. pAriNAmika- pariNAma e ja pAriNAmika. ahIM svArthamAM phun pratyaya che. prayojana ke nivRtta arthamAM nathI. kAraNa ke jIvata, bhavyatva,
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-2 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 abhavyatva vagere anAdi pAriNAmika bhAvo che. jo prayojana ke nivRtta arthamAM pratyaya hoya to teno artha e thAya ke pahelAM na hatAM ane have thayAM. ema thAya to e bhAvonI Adi thavAnI Apatti Ave. Adi vinA prayojanano ke nivRttano saMbaMdha na thAya. rUti zabda arthapadanA arthavALo che, arthAta rUti eTale artha(=padArtha). A aupamika vagere pAMca artho(=padArtho) tAttvika che. A pAMca bhAvo jIvanuM potAnuM svarUpa che. sAnnipAtikabhAva A pAMca bhAvomAM ja AvI jato hovAthI bhASyakAre kahyo nathI, sUtrakAre 7 zabdanA ullekhathI kahyo che. (2-1) TIkAvataraNikA - adhikRtabhAvAnAmeva pRthgbhedaabhidhaanaayaahTIkAvataraNikArtha- prastuta bhAvonA ja judA bhedone jaNAvavA mATe kahe che-- pAMca bhAvonA bhedonI saMkhyA-- dvinavASTAdazaikaviMzatitribhedA yathAkramam // 2- 2 // sUtrArtha-- aupazamika Adi pAMca bhAvonA yathAkrame be, nava, aDhAra, ekavIsa ane traNa bhedo che. (2-2) 5 bhASyaM - ete aupazamikAdayaH paJca bhAvA dvinavASTAdazaikaviMzatitribhedA manti / tadyathA- aupazamijo krimeH / kSAyio navazeH / kSAyopazamiko'STAdazabhedaH / audayika ekaviMzatibhedaH / pAriNAmikastribheda iti / yathAkramamiti yena sUtrakrameNAta UrdhvaM vakSyAmaH // 2-2 // bhASyArtha- aupazamika vagere pAMca bhAvo anukrame be, nava, aDhAra, ekavIsa, traNa bhedavALA che. te A pramANe- aupazamikanA be bheda che. kSAyikanA nava bhedo che. kSAyopazamikanA aDhAra bheda che. audiyakanA ekavIza bheda che. pAriNAmikanA traNa bheda che. yathAkrama eTale je sUtra kramathI ahIMthI AgaLa kahIzuM te krama. (2-2)
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 - sUtra-2 TIkA- dvau ca nava cetyAdirdvandvaH, pazcAd bahubrIhiH, dvinavASTAdazaikaviMzatitrayo bhedA yeSAM te tatheti samAsaH, 'yathAkrama'miti pUrvasUtropanyAsakrameNa, na tvekaikasyaite samastAnAM veti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha vRttikAraH- ete' ityAdinA, ete anantaroktAH aupazamikAdayaH paJca bhAvAH-bhavanalakSaNAH, kimityAha-dvinavASTAdazaikaviMzatitribhedA bhavanti, 'tadyathe'tyupanyAsArthaH, aupazamikaH uktalakSaNaH dvibhedo vakSyamANena bhedenetyAdi nigadasiddhaM yAvadyena sUtrakrameNeti yeneti vakSyamANena 'samyaktvacAritre' ityAdinA ata UrdhvamityasmAt sUtrAdupariSTAdvakSyAmo-bhaNiSyAmastena krameNaupazamikAdibhedA draSTavyA iti // 2-2 // pAMceya bhAvonA bhedo TIkArtha- ahIM di vagere zabdono dvanda samAsa karIne pachI bheda zabdanI sAthe bahuvrIhi samAsa karavo. eTale pUrvasUtramAM je kramathI ullekha karyo che te kramathI. paNa eka-eka bhedanA ATalA bhedo che, athavA pAMceyanA bhegA ATalA bhedo che, ema na samajavuM. A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane to bhASyakAra te ityAdithI kahe che- hamaNAM ja kahelAM pathamika vagere pAMca bhAvonA anukrame be, nava, aDhAra, ekavIsa ane traNa bhedo che. te A pramANeaupazamikanA have kahevAze te bhedathI be, kSAyikanA nava, kSAyopathamikanA aDhAra, audayikanA ekavIsa ane pAriNAmikanA traNa bhedo che. yathAkrama eTale have pachI samparva-vAritre vagere je sUtra kramathI kahIzuM te kramathI aupathamika AdinA bhedo jANavA. bhAva thavuM te. aupathamikabhAvanuM lakSaNa pUrvasUtramAM kahyuM che. (2-2) mANAvatarachAla- (tathA-) bhASyAvataraNikArtha- (te A pramANe-)
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-3 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 TIkAvataraNikA- adhunaitAneva darzayannAha-'tadyathe'tyupanyAsArthaH, TIkAvataraNikA- have A ja bhedone batAvatA sUtrakAra kahe chetdythaa me pAyana prAraMbha mATe che. te // prabhArI aupazamika bhAvanA be bhedosmyktvcaaritre // 2-3 // sUtrArtha- aupazamika bhAvanA upazama samyakatva ane upazama cAritra mema ke ho cha. (2-3) bhASyaM- samyaktvaM cAritraM ca dvAvaupazamiko bhAvau bhavati iti // 2-3 // bhASyArtha-sabhyatva bhane yAtri mele mAvo mau55micha. (2-3) TIkA- samyaktvam-uktalakSaNaM prathame'dhyAye cAritraM tu navame'dhyAye'gre vakSyate te ete aupazamike api bhavata iti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha-'samyaktvaM' tattvarucirUpaM 'cAritraM' sAvadyaviratirUpaM, caH samuccaye, dvAvetau bhedAvaupazamiko bhAvau bhavataH, etAveva, na tvetAvaupazamikAveva, etadbhedayoreva sAmAnyataH kSAyopazamikAdibhAvAt, Aha-ka upazamakSayopazamayorbhedaH ?, ucyate, kSayopazame hyupazAntasyApyudayo'sti, pradezatayA karmaNo vedanAt, na cAsAvabhighAtAya, vipAkAbhAvAt, upazame pradezakarmAnubhAvo nAstItyayaM bhedaH, tathA cAgamaH-"se NUNaM bhaMte ! Neraiassa vA, tirikkhajoNiassa vA maNuassa vA, devassa vA je kaDe kamme Natthi NaM tassa avedaittA mokkho ?, haMtA goyamA ! neraiyassa vA, tirikkhajoNiassa vA, maNuassa vA, devassa vA je kaDe pAve kamme, natthi tassa aveittA mokkho, se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai neraiyassa vA jAva... mokkho ? evaM khalu goyamA ! mae duvihe kamme paNNatte, taMjahA-padesakamme a aNubhAvakamme a, tattha NaM jaM taM paesakammaM taM niyamA veeti, tattha
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-3 NaM jaM taM aNubhAvakamme atthegaiyaM veei atthegaiyaM na veei, NAyameyaM arahayA, suyameyaM arahayA, viNNAyameyaM arahayA-ayaM jIve imaM kamma abbhovagamiyAe vedaNAe vedessai, ayaM jIve imaM kammaM uvakkamiyAe veaNAe vedissai, ahAkamme ahAnikaraNaM jahA jahA taM bhagavayA diTuM tahA tahA taM vipaNimissaitti, se teNaTeNaM goyamA ! evaM vuccai / " (bhagavatyAM za.1 u.4 sU.40) ato'sti vizeSa upazamakSayopazamayoriti, kSAyopazamikAyAM tattvarucAvasti pradezakarmodayo, na tvaupazamikAyAmiti, evaM viratAvapi bhAvanIyamiti // 2-3 // TIkArtha- samyaktvanuM lakSaNa pahelA adhyAyamAM kahyuM che. cAritranuM lakSaNa AgaLanA navamA adhyAyamAM kahevAze. te be pathamika paNa hoya che. A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane bhASyakAra kahe che- samyaktva tattvonI rucirUpa che. cAritra sAvadyathI viratirUpa che. A be bhedo aupathamika bhAva che. A be bhedo ja aupathamika bhAva che evo artha che, paNa A be bhedo opazamika bhAva ja che evo artha na karavo. kAraNa ke sAmAnyathI A be bhedonA ja kSAyopazamikAdi bhAvo che. prazna- upazama ane kSayopazamamAM zo bheda che? uttara- layopazamamAM upazAMta paNa karmano udaya che. kAraNa ke pradezarUpe karmanuM vadana hoya che. paNa te vedana guNono ghAta karavA samartha banatuM nathI. kAraNa ke temAM vipAkano( phaLano) abhAva hoya che. upazamamAM pradeza ane karmavipAka e baMne na hoya. Ama upazama ane kSayopazamamAM A bheda che. 1. kSayopazama eTale amuka bhAganA karmono upazama ane amuka bhAganA karmono kSaya, arthAta sarvathA rasanA abhAvarUpa athavA adhika rasavALA karmapradezonA (sarvaghAtI spardhakonA) udayanA abhAvarUpa upazama ane rasa rahita pradezonA athavA alpa rasavALA pradezonA (dezaghAtI spardhakonA) udaya dvArA kSaya te kSayopazama. pAvAmAM ra hetu po vaDI vamyA puvviM duccinnANaM dupaDikkaMtANaM veittA mukkho natthi aveittA tavasA vA jhosaitA /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-4 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 AgamamAM kahyuM che ke he bhagavan! je pApakarma kareluM che tene vedyA vinA(=anubhavyA vinA) nArakIno, tiryaMcano, manuSyano, devano mokSa nathI? he gautama ! hA, karela pApakarmane anubhavyA vinA nArakIno, tiryaMcano, manuSyano ke devano mokSa nathI. he bhagavan! tame e pramANe zA hetuthI kaho cho ke nArakIno, tiryaMcano, manuSyano ke devano mokSa nathI? he gautama ! e pramANe nizcita che ke meM karmanA be prakAra kahyA che. te A pramANe pradezakarma ane anubhAvakarma. temAM je pradezakarma che te cokkasa vedavuM paDe che ane je anubhAvakarma che te keTaluMka vedAya che ane keTaluMka vedAtuM nathI. e arihaMtadvArA jJAta, mRta ane vijJAta che ke A jIva A karmane Abhupagamika vedanA vaDe vedaze. A jIva A karmane aupakramika vedanA vaDe vedaze. yathAkarma=bAMdhela karmane anusAre jema jema bhagavaMte joyuM che tema tema te vipariNamaze=vipariNAma pAmaze. mATe he gautama!te hetuthI ema kahyuM che ke yAvat karela karmone anubhavyA vinA nArakIno, tiryaMcano, manuSyano ke devano mokSa nathI. (bhaga. za.1 3.4 sU.4) AthI upazama-kSayopazamamAM bheda che. pradezathI karmano udaya kSAyopathamika tattvacimAM hoya che, aupathamika tattvacimAM na hoya. A pramANe virati =cAritra)mAM paNa bhAvanA karavI. (2-3) TIkAvataraNikA- uktAvaupazamikabhedau, kssaayikbhedaanaahTIkAvataraNikAI- parAmikanA be bhedo kahyA. have kSAyikanA bhedone kahe che- kSAyikabhAvanA bhedojnyaandrshndaanlaabhbhogopbhogviiryaanni ca // 2-4 // sUtrArtha- jJAna, darzana, dAna, lAbha, bhoga, upabhoga, vIrya, samyaktva ane cAritra e nava bhedo zAyikanA che. (2-4) 1. Avo pATha dazavaikAlika sUtranI prathama cUlikAmAM che.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-4 bhASyaM- jJAnaM darzanaM dAnaM lAbho bhoga upabhogo vIryamityetAni samyaktvacAritre ca nava kSAyikA bhAvA bhavantIti // 2-4 // bhASyArtha- zana, zana, hAna, dAma, mogarA, 750moga mane vIrya, sabhyatva bhane yAtri meM nava bhAvo yi che. (2-4) TIkA- sUtreNa, jJAnaM ca darzanaM cetyAdirdvandvaH, cazabdo'nantaradvayAnukarSaNArthaH, iti sUtrasamAsArthaH / vyAsArthaM tvAha-'jJAna'mityAdinA jJAnaM kevalajJAnaM darzanaM kevaladarzanaM kSAyikaM prayacchatAvighAtakA(ri dAnaM kSAyikaM prAptyavighAtakA)rI lAbhaH kSAyikaH puruSArthasAdhanaprAptAvavighnakRd bhogaH kSAyikaH ucitabhogasAdhanAvAptyavandhyahetuH upabhogaH kSAyikaH so'pyucitopabhogasAdhanAvAptyavandhyahetureva, etadbhedastu sakRddhajyata iti bhogaH punaH punarupabhujyata ityupabhogaH, ayamiha bhakSyapeyavastrapAtrAdigocaro'vaseyaH, vIryaM kSAyikamazeSavIryAntarAyakSayajaM, tena yaducitaM tat sarvaM karoti, itizabdo'rthapadArthakaH, etAni sUtroktAni, caH samuccaye, samyaktvacAritre ca kSAyike bhavataH kevalina iti nava kSAyikA bhAvA bhavanti, siddhatvaM tu kSAyikamapi sakalakarmakSayajamiti noktaM sUtrakRtA, karmASTakaikadezakSayajabhedAnAM vivakSitatvAt, itthaM caitaddazame'dhyAye vakSyate, 'aupazamikAdibhavyatvAbhAvAccAnyatra kevalasamyaktvajJAnadarzanasiddhatvebhya' (10-2) iti vacanAt, tanna vismRta iha AcAryasyAyaM kSAyikabhAvabhedo, nopanyastastUktAbhiprAyAditi, jJAnadarzanAdibhAvAt sarvadA, sarvadA dAnAdyabhAvazcehAnyabhAvasApekSatvAt nijaudayikaparakSAyopazamikabhogyatvAdyapekSopapatteriti // 2-4 // | kSAyibhAvanA ho| TArtha- zAna, zana vagaire sarvapahono dvandva sabhAsa. cha. ca za06 hamaNAM ja kahelAM samyakatva ane cAritranA AkarSaNa mATe che. A pramANe sUtrano saMkSita artha cha. vistArathI. arthane to mAdhya12. "jJAnaM tu" tyAhithI 4 cha- naqAna. zanazana. hana=
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-4 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 ApavAmAM vighna na kare te kSAyikadAna che. lAbha=prAptimAM vina na kare te kSAyikalAbha che. bhoga-puruSArtha sAdhanonI prAptimAM vighna na kare ane ucita bhoganA sAdhanonI prAptinuM avaMdhya kAraNa te kSAyikabhoga che. upabhoga=ucita upabhoganA sAdhanonI prAptinuM avaMdhya kAraNa te kSAyikaupabhoga che. bhoga-upabhogamAM bheda- ekavAra bhogavAya te bhoga. vAraMvAra bhogavAya te upabhoga. ahIM A (bhoga-upabhoga) bhaThya, paya, vastra ane pAtra vagere saMbaMdhI jANavo, arthAt bhakSya ane peya vagere bhoga che ane vastra ane pAtra vagere upabhoga che. virya vItyaMtarAyanA saMpUrNa kSayathI utpanna thayeluM vIrya kSAyika che. je ucita hoya te badhuM vIryathI kare. tti zabda arthapadanA arthavALo che, arthAt ti eTale padArtha=padonA artho A pramANe che- sUtromAM kahelA ane samyakatva-cAritra ema nava bhAvo kevaLIne kSAyika hoya che. siddhatvabhAva kSAyika hovA chatAM saghaLA karmonA kSayathI thanAruM hovAthI sUtrakAre kahyo nathI. kemake ahIM ATha karmonA eka dezanA kSayathI thanArA bhedo vivakSita che. siddhatva saghaLA karmonA kSayathI thanAruM che ema dazamA adhyAyamAM kaheze. kemake tyAM aupazamikAdibhavyatvAbhAvAccAnyatra kevlsmyktv-jnyaan-drshnsiddhatveccaH evuM sUtra che. tethI A kSAyikabhAvanA bhedane AcArya bhagavaMta bhUlI nathI gayA. pUrvokta abhiprAyathI ahIM teno ullekha karyo nathI. jJAna-darzana vagere kSAyikabhAvo sadA hoya che=pravartatA hoya che. dAnAdi kSAyikabhAvo sadA na hoya. kAraNa ke dAnAdi bhAvo anya bhAvonI apekSAvALA che. kayA anya bhAvonI apekSAvALA che e praznanA uttaramAM ninI ivagere jaNAvyuM che. dAnAdi pravartavAmAM potAno =dAtAno) audayikabhAva, anyano(=lenArano) kSAyopathamikabhAva ane bhogya vagere vastunI vidyamAnatA vagere bhAvonI apekSAthI
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-5 dAnAdi ghaTI zake che. mATe kSAyikabhAvavALA sayogI kevaLI vageremAM dAnAdi sadA na hoya. jJAna-darzana vagere bhAvo sadA-pratyeka samaye pravartatA hoya che. (2-4) 3tA: TIkAvataraNikA - uktAH kSAyikAH, kssaayopshmikbhedaabhidhaanaayaahTIkAvataraNikArtha-- kSAyikabhAvo kahyA. have kSAyopazamikanA bhedone jaNAvavA mATe kahe che-- kSAyopazamikabhAvanA bhedo- jJAnAjJAnadarzanadAnAdilabdhayazcatustritripaJcabhedAH samyaktvacAritrasaMyamAsaMyamAzca // 2-5 // sUtrArtha-- mati, zruta, avadhi, mana:paryAya e cAra jJAna, mati, zruta, aviSe e traNa ajJAna, cakSudarzana, acakSudarzana ane avadhidarzana e traNa darzana, dAna, lAbha, bhoga, upabhoga ane vIrya e pAMca labdhi, samyaktva, sarvaviraticAritra ane saMyamAsaMyama rUpa dezaviraticAritra ema 18 bhedo kSAyopamika bhAvanA che. (2-5) bhASyaM - jJAnaM caturbhedaM matijJAnaM zrutajJAnamavadhijJAnaM manaH paryAyajJAnamiti / ajJAnaM tribhedaM matyajJAnaM zrutAjJAnaM vibhaGgajJAnamiti / darzanaM tribhedaM cakSurdarzanamacakSurdarzanamavadhidarzanamiti / labdhayaH paJcavidhA-dAnalabdhirlAbhalabdhirbhogalabdhirupabhogalabdhirvIryalabdhiriti / samyaktvaM cAritraM saMyamAsaMyama ityete'STAdaza kSAyopazamikA bhAvA bhavantIti // 2-5 // bhASyArtha-- matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna ane manaHparyAyajJAna ema cAra prakAranuM jJAna, matiajJAna, zrutaajJAna, vibhaMgajJAna ema traNa prakAranuM ajJAna, cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana ema traNa prakAranuM darzana, dAna, lAbha, bhoga, upabhoga ane vIrya ema pAMca prakAranI labdhi, samyaktva, cAritra ane saMyamAsaMyama ema aDhAra bhAvo kSAyopazamika che. (2-5)
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-pa zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 TIkA - jJAnaM cAjJAnaM ca darzanaM ca labdhizceti vigrahaH, evaM yathAsaGkhyaM catvArazca trayazca trayazca paJca bhedA yAsAmiti vigraha:, tathA samyaktvaM ca cAritraM ca saMyamAsaMyamazceti vigrahaH, azakyapratibandhamanyathA sUtramityevamupanyAsa iti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha vRttikRt-'jJAnaM caturbheda' mityAdinA granthena jJAnaM caturbhedamityuddezo matijJAnamityAdirnirdezaH, manaHparyAyajJAnamityatretizabdaH kSAyopazamikajJAneyattApratipAdanArthaH, kevalajJAnasya kSAyikatvAt, ajJAnaM tribhedamityuddezaH, matyajJAnAdistu nirdeza:, mithyAdarzanasahacaritaM jJAnamajJAnamucyate, kutsitatvAt tatkAryAkaraNAd azIlavad aputravadveti, vibhaGgajJAnamavadhipratipakSo, mithyAdRSTeH bhaGgaH-prakAraH, kutsAyAM virupasargaH, vigarhitaM bhaGgaM vibhaGgaM vibhaGgaM ca tajjJAnaM ceti samAsaH, itiH pUrvavat, darzanaM tribhedamityuddezaH, cakSurdarzanamityAdistu nirdezaH, tatra (cakSurdarzanaM) cakSurdarzanAvaraNIyakarmakSayopazamataH avabodhavyApRtimAtrasAraM sUkSmajijJAsArUpamavagrahaprAgjanma matijJAnAvaraNakSayopazamasambhUtaM sAmAnyamAtragrAhyavagrahavyaGgyaM skandhAvAropayogavat, evamacakSurdarzanaM zeSendriyopalabdhilakSaNaM, evamavadhidarzanamapIti, darzanAvaraNakSayopazamajamiti, yathoditameva, anyathA avagrahadarzanAbhyupagame tasya jJAnabhedatve darzanAbhAvaprasaGgAt, itizabdaH kSAyopazamikadarzaneyattAkhyApanaparaH, kevaladarzanasya kSAyikatvAditi, labdhayaH paJcavidhA ityupanyAsaH, dAnalabdhirityAdinA tu tannirdeza:, kSAyopazamikya etA iti pUrvasUtrAdbhedenAbhidhAnaM tAsAM svaviSaye ekAntavighAtAbhAvaH, iha tUpazAntaM pradezakarmAnubhavatyapISaditi, samyaktvaM kSAyopazamikaM darzanasaptakakSayopazamAdbhavati, cAritramapi kaSAyadvAdazakAkhyacAritramohanIyakSayopazamAditi, sakalaviratilakSaNametat, saMyamAsaMyamastu zrAvakadharmaH saGkalpajaprANAtipAtAdivinivRttirUpaH, itizabdaH kSAyopazamikabhAveyattApratipAdanArthaH eta iti ye pratipadamuddiSTAH 13
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvAthadhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-5 aSTAdazeti viziSTasaGkhyAvacchinAH, kSAyopazamikA iti zeSabhAvavyudAsaH, bhAvA bhavantyaparikalpitarUpA jIvasyeti // 2-5 // TIkArtha- jJAna thI 7bdha sudhInA zabdono dvanda samAsa che. tathA vatur zabdathI paOM zabda sudhInA zabdono dvanda samAsa che. pachI te baMne padono bahuvrIhi samAsa che. pachI samyaktva vagere traNa zabdono dvanda samAsa che. prazna- samyaktva vagere traNa zabdono alaga nirdeza kema karyo? arthAta pajhamendra pachI turata samyaktva vagere traNa zabdone joDIne aMte vibhakti Ave tema na karatAM sUtranA be vibhAga kema karyA? uttara- be vibhAga karyA vinA sUtra racanA karavI azakya che, mATe sUtranA be vibhAga karyA che. (be vibhAga karyA vinA saLaMga sUtra racanA karavAmAM jJAna vagere zabdanI sAthe caturU vagere zabdone yathAsaMkhya saMbaMdha samajavo kaThIna paDe.) A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane to bhASyakAra kahe che- jJAnaM vaturvadharmI ityAdi graMthamAM uddeza ane nirdeza evA be vibhAga che. temAM jJAnaM vaturvidharmI e uddeza che. matijJAnam ityAdi nirdeza che. (uddeza eTale sAmAnyathI kathana. nirdeza eTale vizeSathI kathana. prastutamAM jJAnaM vaturvidharma e sAmAnyathI kathana hovAthI uddeza che. matijJAna ityAdi vizeSathI kathana hovAthI nirdeza che.) mana:paryAyazAnemiti e sthaLe ti zabda kSAyopathamika jJAnanA parimANanuM pratipAdana karavA mATe che. prazna-jJAnapAMca che. tethI kSAyopazamika jJAnanA pAMca bhedathavA joie. uttara- kevaLajJAna kSAyika ja hoya che. mATe kSAyopathamika jJAnanA cAra ja bheda thAya. ajJAna trivetana e udeza che. matyajJAnadiH nirdeza che. mithyAdarzananI sAthe raheluM jJAna ajJAna kahevAya che. mithyAdarzana sahacarita jJAna potAnuM kArya na karavAnA kAraNe nica ke adhama(=kharAba) jJAna che e
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-5 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 15 dRSTie ajJAna che. paNa jJAnanA abhAvanI apekSAe nahi. jemake A azIlavAna che ke A aputravAna che. ahIM zIlanA abhAvanI dRSTie azIlavAna nathI, kiMtu niMdya zIlanI dRSTie azIlavAna che. niMdya putranI STie aputravAna che. azIlavAna eTale niMdyazIlavAna. aputravAna eTale niMghaputravAna. vibhaMgajJAna avadhijJAnanuM virodhI jJAna che. vibhaMga zabdamAM vi upasarga niMdya arthamAM che. bhaMga eTale prakAra. vigahita bhaMga te vibhaMga. vibhaMga evuM jJAna te vibhaMgajJAna. mithyArdaSTinuM avadhijJAna vibhaMgajJAna kahevAya che. kRti zabdano artha pUrvavat che. varNana trimevam e uddeza che. cakSurrarzanam ityAdi nirdeza che. cakSudarzana cakSudarzana cakSudarzanAvaraNIyakarmanA kSayopazamathI thanAruM, bodhanA vyApAramAtranA sAravALuM. (arthAt AmAM viziSTa bodha karavA mATe mAtra vyApAra pravRtti hoya che, paNa viziSTa bodha hoto nathI.) sUkSma (avyakta) jijJAsArUpa, avagrahanI pUrve thanAruM (arthAt avagraha vinA ja thanAruM), matijJAnAvaraNIyakarmanA kSayopazamathI thayeluM, mAtra sAmAnyane grahaNa karanAruM, chAvaNInA upayoganI jema mAtra sAmAnyane grahaNa karanArA jJAnathI pragaTa thatuM hoya che. (chAvaNI sAme najara jAya tyAre A chAvaNI che ema sAmAnya bodha thAya che. pachI temAM paribhramaNa karavAthI temAM rahelI vizeSatA najare Ave che. tema cakSudarzanathI pahelAM vastu upara najara paDatAM kaMika che evo sAmAnya bodha thAya che. pachI vizeSa bodha thAya che.) acakSudarzana-- cakSudarzananI jema samajavuM paNa cakSu sivAya cAra indriyothI thatuM sAmAnya jJAna samajavuM. e pramANe avadhidarzana paNa jANavuM. A traNe prakAranuM darzana darzanAvaraNakarmanA kSayopazamathI thatuM hovAthI yathokta ja jANavuM, arthAt sAmAnyathI darzana rUpa ja jANavuM. anyathA (jo vizeSa darzana rUpa hoya to) avagrahadarzanano svIkAra karavo paDe. avagraha e jJAnano bheda hovAthI darzananA abhAvano ja prasaMga Ave. kRti zabda kSAyopazamikadarzananA parimANane batAvanAruM che,
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-pa arthAt kSAyopazamikadarzananA traNa ja prakAro che, vadhAre ke nyUna nathI. darzananA cAra prakAra hovA chatAM kevaLadarzana kSAyikabhAvanuM ja hovAthI kSAyopazamikanA traNa ja bheda thAya. tavyayaH pazcavidhA e pramANe upanyAsa(=sAmAnyathI kathana) che, ane vAnalabdhi: ityAdithI teno nirdeza(=vizeSathI kathana) che. A pAMca labdhio kSAyopazamika bhAvathI thanArI che mATe pUrvasUtrathI alagathI kathana karyuM che, arthAt pUrvasUtramAM A pAMca labdhio che. paNa tyAM kSAyikabhAvathI thanArI kahI che. ahIM kSAyopazamikabhAvathI thanArI labdhio kahI che. AthI pUrvasUtrathI anukarSaNa na karatAM alagathI kahI che. tAmAM svaviSaye jAnavidhAtAmAva:=te labdhio potAnA(dAnAdi) viSayamAM ekAMte vighAta karanArI banatI nathI. dAnalabdhi dAna karavAmAM, lAbhalabdhi meLavavAmAM, bhogalabdhi bhogavavAmAM, upabhogalabdhi upabhoga karavAmAM ane vIryalabdhi vIrya phoravavAmAM aMtarAya karatI nathI. kSAyopazamikabhAvamAM upazAMta thayelA pradezakarmane kaMika anubhave che, arthAt kSayopazamabhAvamAM alparasavALA(=dezaghAtI) karma pradezono udaya hoya che. kSAyopazamikasamyaktva darzanasaptakanA kSayopazamathI thAya che. cAritra paNa bAra kaSAyanAmanA cAritramohanIyanA kSayopazamathI thAya che. A sarvaviratirUpa cAritra jANavuM. saMyamAsaMyama zrAvakadharma che, saMkalpathI thanAra prANAtipAta AdithI nivRtti rUpa che. tyete e sthaLe rahela rUti zabda kSAyopazamikabhAvonA parimANanuM pratipAdana karavA mATe che. jJAna-ajJAna ityAdi hamaNAM ja nAmathI kahelA aDhAra saMkhyA pramANa kSAyopazamikabhAvo che. kSAyopazamika ema kahevAthI anya bhAvono niSedha karyo che. bhAvo che eTale ke jIvanA akalpita(=kalpelA nahi, kiMtu saddabhUta) dharmo che.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-5 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 17 - ti te karmanA sarvaghAtI spardhakonA udayanA abhAvathI ane dezaghAtI spardhakonA udayathI kSAyopathamikabhAvo pragaTa thAya che ema sAmAnya niyama che. paNa nIcenA bhAvomAM A niyamamAM pheraphAra che. (1) anaMtAnubaMdhI kaSAyanA sarvathA rasodayanA abhAvathI, mithyAtvamohanIya ane mizramohanIyanA sarvathA udayAbhAvathI tathA samyakatvamohanIya rUpa darzanamohanIyanA dezaghAtI spardhakonA udayathI lAyopathamikasamyaktva guNa pragaTa thAya che. (2) kSAyopathamicAritra anaMtAnubaMdhI Adi bAra kaSAyonA rasodayanA sarvathA abhAvathI pragaTa thAya che. anaMtAnubaMdhI Adi 12 kaSAyono mAtra pradezodaya hoya che. (3) dezavirati rUpa kSayopazamabhAvamAM ATha kaSAyonA rasodayano sarvathA abhAva tathA pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyonA sarvaghAti-dezaghAti spardhakono ane saMjavalanakaSAyanA dezavAnI spardhakono udaya hoya che. - mithyAtva ane anaMtAnubaMdhI Adi 12 kaSAyonA kSayopazamamAM mithyAtvAdino sodayanathI hoto, jyAre matijJAna AdinAlayopazamamAM matijJAnAvaraNa Adi karmono rasodaya hoya che. AthI mithyAtva ane anaMtAnubaMdhI Adi 12 kaSAyono kSayopazama zuddha kSayopazama kahevAya che, ane matijJAna Adino kSayopazama udayAnuviddha kSayopazama kahevAya che. udayAnuviddha eTale udayathI sahita. jema ke matijJAnAvaraNIyakarmano kSayopazama dareka jIvane hoya che ane sAthe sAthe matijJAnAvaraNIyakarmano udaya paNa hoya che. AthI te kSayopazama udayAnuviddha che. mithyAtvamohanIyakarmanA kSayopazamamAM mithyAtvamohanIyakarmano udaya hoto nathI AthI te kSayopazama udayathI rahita che. sarvaghAtI prakRtiomAM sarvaghAtI rasano baMdha thAya che, ane udaya paNa sarvaghAtI rasano ja thAya che. dezaghAtI pravRtiomAM baMdhAtI vakhate to 1. 28 prakRtinI sattAvALAne anaMtAnubaMdhI kaSAyano pradezodaya hoya che e apekSAe ahIM rasodayanA abhAvathI' ema lakhyuM che.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-6 sarvaghAtI ja rasa baMdhAya che, paNa udayamAM matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa ane pAMca aMtarAya e AThamAM dezaghAtI ja rasano udaya hoya ane zeSa 17 prakRtiomAM dezaghAtI-sarvaghAtI e baMne rasano udaya hoya che. jyAre sarvaghAtI rasano udaya hoya tyAre svAvArya(potAnAthI AvarI=DhAMkI zakAya evA)guNane sarvathA dabAve che. tethI cakSudarzana ane avadhijJAna vagere AvarAyelA rahe che, ane dezaghAtI rasano udaya hoya tyAre guNo pragaTa thAya che. dezaghAtI udayane ja layopazama kahevAmAM Ave che.] (2-5) TIkAvataraNikA- kSAyopazamikabhedAnantaramaudayikabhAvabhedAnAhagatikaSAyetyAdisUtreNa TIkAvataraNikAI-kSAyopathamikabhAvanA bhedo pachI audayikabhAvanA bhedone jati-ya0 ityAdi sUtrathI kahe che- audayikabhAvanA bhedogtikssaaylinggmithyaadrshnaajnyaanaasNytaasiddhtvleshyaashctushctustryekaikaikaikssdd bhedAH // 2-6 // sUtrArtha- cAra gati, cAra kaSAya, traNa liMga, mithyAtva, ajJAna, avirati, asiddhatva, cha vezyA ema ekavIsabhedo audayikabhAvanA che. (2-6) bhASyaM- gatizcaturbhedA nArakatairyagyonamanuSyadevA iti / kaSAyazcaturbhedaH krodhI mAnI mAyI lobhIti / liGgaM tribhedaM strIpumAnnapuMsakamiti / mithyAdarzanamekabhedaM mithyAdRSTiriti / ajJAnamekabhedamajJAnIti / asaMyatatvamekabhedamasaMyato'virata iti / asiddhatvamekabhedamasiddha iti / ekabhedamekavidhamiti / lezyAH SaTbhedAH kRSNalezyA nIlalezyA kApotalezyA tejolezyA padmalezyA zuklalezyA / ityete ekviNshtirayikamAvA mavati ra-ddA
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19 sUtra-6 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 bhASyArtha-nAraka, tiryaMca, manuSya ane deva ema cAra prakAranI gati. krodha, mAna, mAyA ane lobha ema cAra kaSAya che. strI, puruSa ane napuMsaka ema traNa liMga mithyAdaSTie pramANe mithyAdarzanano eka bheda. ajJAnI e pramANe ajJAnano eka bheda. asaMyata ke avirata ema eka bhedavALuM asaMmatapaNuM. asiddha ema eka bhedavALuM asiddhatva. eka bhedavALuM eTale me. pra.t2ij. dRS!, nIla, pota, te4sa, 55 bhane zuala abha7 23yA. mA prabhA mA mevIza bhAvo mauyi cha. (2-6) TIkA- iha gatyAdInAM lezyAntAnAM dvandvaH, caturAdInAM SaDantAnAM dvandvagarbho bahuvrIhiriti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthamAha-'gatizcatu|de'tyAdinA bhedAnAha-nArakatiryagyonamAnuSadevA iti, iha narakagatinAmakarmodayAnArakAH, evaM tiryaggatinAmakarmodayAt tairyagyonAH, evaM mAnuSanAmakarmodayAnmAnuSAH, devanAmakarmodayAddevAH, evamAtmanAmagatikarmakatvAbhidhAnamaudayikabhAvasya jIvasvatattvapratipAdanArthaM, itizabdo vikRtibhedeneyattApradarzanArthaH, 'kaSAye'tyAdi, kaSaH-saMsArastasyAyaH upAdAnakAraNabhedaH kaSAyaH, sa caturbheda: caturdA krodhAdiH, ata evAha 'krodhI'tyAdi, krodho'syAstIti, prAyaH pradezAdyanubhavata ityAdi, krodhI, evaM mAnAdiSvapi yojanIyaM, 'liGgamityAdi, lInatvAt liGgaM, etat tribhedaM strIliGgAdi, lInatA cAsya prakaTAyAmapi puruSaliGgAkRtau kadAcit strIliGgodayo, liGgaM vedaH cihnamityanAntaraM, evaM zeSaviparyayo'pIti, 'mithye'tyAdi, mithyAdarzanaM mithyAtvamohanIyodayAt tattvArthAzraddhAnena, taccaikamevAbhigRhItetarasandehabhede satyapi tadazraddhAnAbhedAt, ata evAha-mithyAdRSTiriti, sarvaprakAraiH sAmAnyenaika eveti, 'ajJAna'mityAdi, jJAnAdanyadajJAnaM, mithyAtvamohanIyayuktajJAnAvaraNadarzanAvaraNakSayopazamotthamekabhedaM, evaM sarvatra samyaganavabodhAd, ata evAha-'ajJAnI'ti, sarvasAmAnyenaika eva 'asaMyate'tyAdi asaMyatattvaM
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 - sUtra-6 sajvalanavarNakaSAyadvAdazakodayAt, ata ekarUpaM, asaMyato'virata itikRtvA, 'asiddhatve'tyAdi, asiddhatvaM-vedanIyAyurgotranAmakarmodayAdaniSThitArthatvamekabhedaM, yadAha-'asiddha' iti, ekabheda iti ko'rthaH?, ekavidhamiti, paryAyakathanamiti sarvabhedopadarzanArthaM, 'lezyA' iti lizyanta iti lezyA:-AtmanA ekIbhavantItyarthaH, etAH SaDbhedAH, paristhUladravyasajAtibhedamadhikRtya kRSNalezyetyAdi, kRSNA cAsau lezyA ca kRSNalezyA, evaM nIlalezyAdiSvapi yojyaM, etAzca dravyalezyAH evambhUtAH, bhAvalezyAstvetatsAcivyajAH kliSTetararUpAH AtmapariNAmA eva, tathA cAgamaH-"jallesAI davvAiM Adiyai tallese pariNAma bhavati" "kRSNAdidravyasAcivyAt, pariNAmo ya AtmanaH / sphaTikasyeva tatrAyaM, lezyAzabdaH prayujyate // 1 // " ityAdi, AsAM ca SaSNAmapi lezyAnAM jambUvRkSaphalabhakSakapuruSaSaTkadRSTAntenAgamaprasiddhena prasiddhirApAdyA, evaM sarvAn bhedAn AkhyAyopasaMharati-'eta' ityAdinA, ete ekaviMzatiH na nyUnA nApyadhikA audayikA bhAvAH karmodayApekSA bhavantIti tathA jIvasvatattvarUpA eva // 2-6 // TIkArtha- ahIM gatizabdathI legyA zabda sudhInA zabdono dvanda samAsa che. catur zabdathI pazabda sudhInA zabdono dvanda samAsa che. pachI bhedazabdanI sAthe bahuvrIhi samAsa che. A pramANe sUtrano samudita artha cha. avayavArthane bhASya 512. gatizcaturbhedA tyAthI 4 cha bhedone kahe che- gatinA nAraka, aiyaMgyona, manuSya ane devo ema cAra bhedo che. narakagatinAmakarmanA udayathI jIvo nAraka kahevAya che. tiryaggatinAmakarmanA udayathI jIvo tairyagyona(=tiryaMco) kahevAya che. manuSyagatinAmakarmanA udayathI jIvo manuSyo kahevAya che. devagatinAmakarmanA udayathI jIvo deva kahevAya che. A pramANe gatinAmakarmathI AtmAnuM kathana(AtmAnI oLakhANa) audayikabhAva
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-6 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 21 jIvanuM potAnuM svarUpa che evuM jaNAvavA mATe che. (sarva bhedonA aMte) ti zabda vikRtinA bhedathI parimANa jaNAvavA mATe che, arthAt karmodayathI thatI AtmAnI te te vikRti ATalI ja che ema jaNAvavA mATe che. kaSa eTale saMsAra teno Aya=upAdAnakAraNabheda te kaSAya. kaSAyo saMsAranA upAdAnakAraNa che. kaSAya krodhAdi cAra prakAre che. AthI ja kahe che- jodhI ItyAdi. pradeza AdinA anubhavathI krodha jene che te krodhI. e pramANe mAna Adi viSe paNa yojanA karavI. tIma ityAdi, lInatAnA kAraNe liMga kahevAya che. liMga strIliMga Adi traNa prakAre che. puruSaliMganI AkRti pragaTa hovA chatAM spaSTa dekhAvA chatAM) kyAreka strIliMgano(=strIvedano) udaya thAya e liMganI lInatA(=guptatA) che. e pramANe bAkInA be liMgomAM paNa viparyaya jANavo. liMga, veda ane cihna e badhA zabdono eka ja artha che. "mithyA' rUtyavi, mithyAtvamohanIyanA udayathI tattvabhUta jIvAdi padArtho pratye zraddhAnA abhAvathI mithyAdarzanano udaya thAya che. mithyAdarzananA abhigRhIta, anabhigRhIta ane sAMzayika ema traNa bheda hovA chatAM darekamAM tattvabhUta jIvAdi padArtho pratye zraddhAno abhAva samAna hovAthI eka ja che. AthI ja ahIM kahe che- mithyAtvamohanIyanA udayavALo jIva mithyASTi che. saghaLA prakArothI sAmAnyathI mithyAdaSTi eka ja che. majJAna' phatyAti, jJAnathI anya te ajJAna. mithyAtvamohanIyathI yukta jJAnAvaraNa-darzanAvaraNakarmanA kSayopazamathI utpanna thanAruM ajJAna eka ja che. kAraNa ke sarvatra samyagubodhano abhAva che. AthI ja kahe che ke- ajJAnI. sarvasAdhAraNa eka ja ajJAnI kahevAya che. 1. ahIM strIliMga bahAra spaSTa dekhAtuM nathI. athavA kyAreka napuMsaka liMgano udaya thAya. tathA strIne strIliMganI AkRti pragaTa hovA chatAM kyAreka puruSaliMgano ke napuMsakaliMgano udaya thAya e pramANe napuMsakane paNa svaliMganI niSpatti thavA chatAM puruSaliMga ke strIliMgano udaya thAya paNa nivRttithI bAhya AkArathI na dekhAya. jema ke kapila.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-6 saMta" rUtya, asaMyatapaNuM, saMjavalana sivAyanA bAra prakAranA kaSAyanA udayathI thAya che. AthI eka rUpa che. asaMyata avirata che ethI eka rUpa che. "saddhatva rUlyavi, asiddhapaNuM eTale vedanIya, AyuSya, gotra ane nAmakarmanA udayathI kRtakRtyatvanA abhAvarUpa eka ja che. kahe che ke- siddha asiddhapaNuM jene hoya te asiddha che. eka bhedavALuM eTale eka prakAravALuM. ahIM eka bhedavALuM eTale eka prakAravALuM ema paryAyavAcI zabdanuM kathana sarvabhedone batAvavA mATe che, arthAt asiddhanA sarvabhedono eka asiddhamAM ja samAveza thaI jAya che. tezyA' ti, AtmAnI sAthe ekarUpa bane te vezyA. paristhUla dravyonA sajAtIya bhedone AzrayIne vezyAnA cha bhedo che. "' phatyAti, kRSNa evI vezyA te kRSNalezyA. e pramANe nIlalezyA AdimAM paNa yojanA karavI. A dravyalezyAo AvA prakAranI jANavI. bhAvalezyAo to dravyalezyAonI sahAyatAthI(=sAMnidhyathI) thanArA AtmAnA azubhazubha pariNAmo ja che. AgamamAM kahyuM che ke- "jIva je legyA dravyone grahaNa kare che te vezyAnA pariNAmavALo thAya che." (prajJApanA-lezyApada) "japAkusuma AdinA sAMnidhyathI jevI rIte sphaTikano pariNAma thAya che, tevI rIte kRSNa vagere lezyAdravyonI sahAyatAthI(sAMnidhyathI) AtmAno je pariNAma thAya che temAM A leNyA zabdano prayoga thAya che." ityAdi. A chae vezyAonI jAMbuvRkSanA phaLonuM bhakSaNa karanArA cha puruSonA Agamasiddha daSTAMtathI prasiddhi karavI. 1. saMkSepamAM cha puruSonA daSTAMtanI vigata- eke kahyuM caDavAmAM paDavAno saMdeha che mATe mULathI vRkSane chedIe. bIjAe kahyuM: ApaNe taruNa chIe mATe caDIne moTI zAkhAo chedIe. trIjAe kahyuM. prazAkhAone chedIe. cothAe kahyuM. mAtra gucchone(=sumakhAne) chedIe. pAMcamAe kahyuM pAkAM phaLo ja toDIne bhakSaNa karIe. chaThThAe kahyuM: nIce paDelAM tAjAM pAkAM phaLonuM bhakSaNa karIe. cha luMTArAonI saMkSepamAM vigata- (1) je koI dekhAya tene mArI nAkhavo. (2) manuSyone mAravA. (pazuo nahi). (3) puruSone mAravA. (strIone nahi). (4) hathiyAra sahita hoya temane mAravA. (5) sAme thanArane mAravA. (6) eka to dhana levuM ane mAravuM e yogya nathI, mATe mAryA vinA ja dhana grahaNa karavuM.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-7 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 23 A pramANe sarva bhedone kahIne bhASyakAra te ityAdithI upasaMhAra kare che- A ekavIsa, ekavIsathI nyUna ke adhika nahi, audayika=karmodayanI apekSAvALA bhAvo che, tathA jIvanAM potAnAM svarUpo ja che. (2-6) TIkAvataraNikA - uktA audayikabhAvabhedAH, sAmprataM pAriNAmikabhAvabhedAbhidhAnAyAha-- ', TIkAvataraNikArtha- audiyakabhAvanA bhedo kahyA. have pAriNAmika bhAvanA bhedonuM pratipAdana karavA mATe kahe che-- pAriNAmikabhAvanA bhedo jIvabhavyAbhavyatvAdIni ca // 2- 7 // sUtrArtha- jIvatva, bhavyatva, abhavyatva vagere jIvanA pAriNAmika bhAvo che. (2-7) bhASyaM - jIvatvaM bhavyatvamabhavyatvamityete trayaH pAriNAmikA bhAvA bhavantIti / AdigrahaNaM kimarthamiti / atrocyate- astitvamanyatvaM kartRttvaM bhoktRtvaM guNavattvamasarvagatatvamanAdikarmasantAnabaddhatvaM pradezatvamarUpatvaM nityatvamityevamAdayo'pyanAdipAriNAmikA jIvasya bhAvA bhavanti, dharmAdibhistu samAnA ityAdigrahaNena sUcitAH / ye jIvasyaiva vaizeSikAste svazabdenoktA iti / ete paJca bhAvAstripaJcAzadbhedA jIvasya svatattvaM bhavanti / astitvAyazca Ara-gA bhASyArtha- jIvatva, bhavyatva ane abhavyatva A pramANe A traNa bhAvo pAriNAmika che. prazna- Adi zabdanuM grahaNa zA mATe karyuM che ? uttara- astitva, anyatva, kartutva, bhoktRtva, guNavattva, asarvagatatva, anAdikarmasaMtAnabaddhatva, pradezatva, arUpatva, nityatva ityAdi anAdi pAriNAmika bhAvo paNa jIvanA che. A bhAvo dharmAstikAyAdithI samAna che ethI Adi zabdanA grahaNathI sUcavyA che.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-7 je bhAvo jIvanA ja vizeSa rUpa che te bhAvo svazabdathI kahyA che. trepana bhedavALA A aupazamikAdi) pAMca bhAvo jIvanuM svatattva che=jIvanuM potAnuM 2135 cha bhane mastitva kaNere parnu svatatva cha. (2-7) TIkA- evaM citro jIvasya pAriNAmiko bhAva iti sUtrasamudAyArthaH, avayavArthaM tvAha-'jIvatva'mityAdi jIvabhAvo jIvatvaM svArthiko bhAvapratyayaH, jIva eva jIvatvaM-asaGkhyeyapradezAH, cetaneti, bhavyA siddhirasyeti bhavyaH, uttarapadalopAd bhImAdivat, sa eva bhavyatvaM, siddhigamanAyogyastvabhavyaH, sa evAbhavyatvaM, ityevaM jIvadharmA ete trayaH pAriNAmikA bhAvA bhavanti, na karmakRtAH, kintu svAbhAvikA eva, 'AdigrahaNaM kimartha'miti ko'bhiprAya:-? dvinavASTAdisUtreNa tripaJcAzadbhAvabhedA nizcitAzca uktA evetyanarthakamAdigrahaNaM, bhAvAntarabhAve ca tatsUtrAnarthakyamiti, atrocyate- dvinavASTAdisUtreNa sAdhAraNA jIvavartinaH eva bhAvabhedA uktAH, na sUtrAnarthakyaM jIvAjIvasAdhAraNApAda(NopAdA)nArthaM cAdigrahaNamityAnarthakyAbhAvaH, ata eva sAdhAraNabhAvabhedopadarzanAyaivAha vRttikAraH-'astitva'mityAdi, astitvaM-sattArUpaM anvayavyatirekavadbodhasiddhaM, anyatvaM parasparato janmAdipratiniyamasiddhaM, karmasiddhaM kartRtvaM, (bhoktRtvaM) zubhAzubhakarmaNaH yogaprayogasiddhaM (guNavattvaM pratiprANi jJAnadarzanopayogasiddhaM asarvagatatvaM dehamAtracetanAsiddhaM) anAdikarmasantAnabaddhatvaM muktabandhAbhAvasiddhaM pradezatvaM karAdisaMgatadbhedabhAvasiddhaM arUpitvaM tvadAhavijJAnabhasmAdyabhAvasiddhaM, nityatvaM smaraNAdibhAvasiddhaM, evamAdayo dvitIyAdizabdAt kriyAvattvAdigrahaH, sAnnipAtikagraha ityanye, tasyApi pravacane pAThAt "udaiyakhaovasamia pariNAmekkekka gaticaukke'vi / khayajoeNavi cauro tadabhAve uvasameNaMpi // 1 // uvasamaseDhIeN ekko kevaliNo ccia taheva siddhassa / aviruddhasannivAiabhedA emeva paNNarasa // 2 // " ityAdi, apiH samuccaye, evaMprakArAzca
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-7 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAyaanaadipaarinnaamikaaH svAbhAvikA evetyarthaH, jIvasya bhAvA bhavanti / dharmAdibhirastikAyaiH samAnAH sAdhAraNA ityAdigrahaNena sUcitAH sUtrakAreNa, sUtrArthanigamanAyAha-'ya'ityAdi, ye jIvasya vaizeSikAH, bhAvA iti vartante, te svazabdena jIvAdinA svarUpavAcakenaivoktAH, itizabdaH sakalabhAvopasaMhArArthaH, evamete paJca bhAvAH pratipadaM ya uddiSTA aupazamikAdayaH tripaJcAzadbhedAH samyaktvacAritrAdyuttarabhedApekSayA jIvasya svatattvaM bhavanti, astitvAdayazca na parikalpitarUpA ityarthaH, anantadharmAtmakatvAdasya saccetanAmUrtAdidharmabhedasiddheriti // 2-7 // TIkArya-A pramANe jIvano pAriNAmika bhAva vividha prakAre che. A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane to bhASyakAra kahe che"navatvama" rUtyAti, jIvano bhAva te jIvatva. ahIM bhAva pratyaya(va) svArthamAM thayelo che. ethI jIva e ja jIvatva evo artha che. jIvatva eTale asaMkhyapradezavALI cetanA. bhavyA( thavA yogya) che siddhi jenI te vyasiddhi, dhImo dhImasena ityAdinI jema uttarapada (siddhi)no lopa thavAthI bhavya evo zabda thAya. bhavya e ja bhavyatva. je mokSamAM javAne mATe ayogya che te abhavya. abhavya e ja abhavyatva. A pramANe A traNa jIvadharmo pAriNAmika bhAvo che. pAriNAmikabhAvo che eno artha e che ke karmathI karAyelA nathI, kiMtu svAbhAvika ja che. prazna- sUtramAM gAdri zabdanuM grahaNa zA mATe karyuM che? Avo prazna karavAmAM A abhiprAya che-di-navADA (2-2) ityAdi sUtrathI bhAvanA pa3 bhedo nizcita kahyA ja che. AthI gAdri zabdanuM grahaNa nirarthaka che. have pa3thI vadhAre bhAvo hoya to di-navANa ityAdi sUtra nirarthaka che. uttara- di-navA-SA e sUtrathI jIvomAM ja rahenArA sAdhAraNa bhAvonA bhedo kahyA che. mATe sUtra nirarthaka nathI. jIva-ajIva e ubhayamAM rahenArA sAdhAraNa bhAvonuM grahaNa karavA mATe badri zabdanuM grahaNa karyuM hovAthI pati zabdanuM grahaNa nirarthaka nathI. AthI ja jIva
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 A sUtra-7 ajIva ubhayanA sAdhAraNa bhAvonA bhedone batAvavA mATe ja bhASyakAra kahe che- "astitvam' ityAdi, astitva sattArUpa(=vidyamAnatA rUpa) che ane anvaya-vyatirekavALA bodhathI siddha che, arthAt tatsatve tatsattvam evA prakAranA anvayathI ane tamAre tamAva: e pramANe vyatirekanA bodhathI astitva siddha thAya che. Ano bhAvArtha e che ke- tatsatve tatsatva=vastunI sattA (vidyamAnatA) hoya to vastu hoya. tamAre taddamAva: vastunA abhAvamAM vastunuM sattva na hoya. A rIte anvayavyatirekavALA bodhathI sattvanI siddhi thAya che. (anyatra eTale eka jIvathI bIjA jIvanuM ane zarIrathI AtmAnuM judApaNuM. eka paramANuthI bIjA paramANunuM judApaNuM vagere.) anyatva parasparanI eka-ekanI janma AdinI vyavasthAthI siddha thAya che. dareka jIvano janma vagere alaga alaga thAya che mATe eka jIva bIjA jIvathI anya che. e rIte AtmA paralokamAM jAya che, zarIra ahIM ja rahe che vagere kAraNothI AtmA zarIrathI anya che. be paramANuonuM astitva alaga alaga hoya che mATe eka paramANu bIjA paramANuthI anya che. kartutva kartApaNuM karmathI siddha che, arthAt AtmA zubhAzubhakarmano kartA che. ethI temAM kartutva kartApaNuM che. AtmAmAM zubhAzubhakarmonuM bhoktatva=bhoga yoganA prayogathI siddha che. (jyAM sudhI yoga hoya tyAM sudhI ja AtmA karmano kartA ane bhoktA che. caudamA guNasthAne yoga na hovAthI AtmA karmano kartA ke bhoktA nathI.) guNavAnapaNuM guNo dareka jIvamAM jJAna-darzananA upayogathI siddha che. mAtra zarIramAM cetanA hovAthI AtmAnuM asarvagatattva(AtmA badhA sthaLe nathI e siddhAMta) siddha thAya che. AtmA anAdithI karmaparaMparAthI baMdhAyelo che e siddhAMta mujaba jIvomAM baMdhanA abhAvathI siddha che. AtmAnA pradezo che, e siddhAMta hAtha AdinI sAthe joDAyelAM hAtha AdinA bhedonI sattAthI siddha thAya che. ahIM
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-7 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 27 bhAvArtha e che ke jevI rIte hAtha AdinI sAthe hAtha AdinA bhedo joDAyelA che, tevI rIte AtmAnI sAthe AtmAnA pradezo joDAyelA che. AtmAnuM arUpIpaNuM adAha, vijJAna ane bhasma AdinA abhAvathI siddha thAya che. ahIM bhAvArtha A che- rUpI dravya baLe che. AtmA baLato nathI mATe arUpI che. rUpI dravyamAM jJAna na hoya, AtmA vijJAna svarUpa che mATe arUpI che. rUpI dravyone bALavAthI tenI rAkha thAya che, AtmA baLato ja nathI, tethI tenI rAkha thatI nathI. mATe AtmA arUpI che. smaraNa Adi thavAthI AtmAnuM nityapaNuM siddha thAya che. jIvone bhUtakALanA prasaMgonuM smaraNa thAya che ethI ja AtmAnitya che e siddha thAya che. jo AtmA kSaNe kSaNe nAza pAmato hoya to bhUtakALanuM smaraNa na thAya. sattA ityAdi jIva-ajIva ubhayanA sAdhAraNa pariNAmikabhAvo che. vimadriyo e sthaLe rahelA bIjA Adi zabdathI kriyAvasva Adi bhAvonuM grahaNa karavuM. bIjAo kahe che ke bIjA Adi zabdathI sAjhipAtika bhAvanuM grahaNa karavuM. kAraNa ke zAstramAM teno paNa pATha che. kahyuM che keudiykhovsmia pariNAmekkakka gaticaukke'vi / khayajoeNa vi cauro tadabhAve uvasameNaMpi // 1 // uvasamaseDhIe ekko kevaliNo ccia taheva siddhassa / aviruddhasannivAhaabhedA emeva paNNarasa // 2 // Ano artha thoDo vistArathI samajavo paDaze. te mATenI thoDI bhUmikAsAsipAtikanA kula bhedo 26 che. te A pramANe- hisaMyogI-10mAMgA,trisaMyogI-10bhAMgA, catuHsaMyogI-pabhAMgA, paMcasaMyogI-1 bhAMgo = 26 bhAMgA thayA. dvisaMyogI-10 bhAMgA 1.audayika-aupazamika 2.audayika-kSAyika
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 3.audayika-kSAyopamika 4.audayika-pAriNAmika 5.aupazamika-kSAyika 6.aupazamika-kSAyopamika 7.aupazamika-pAriNAmika 8.kSAyika-kSAyopazamika 9.'kSAyika-pAriNAmika 10. kSAyopazamika-pAriNAmika trisaMyogI-10 bhAMgA 1.auyika-aupamika-kSAyika 2.auyika-aupamika-kSAyopazamika 3.auyika-aupamika-pAriNAmika 4.audayika-kSAyika-kSAyopazamika 5. audayika-kSAyika-pAriNAmika 6.3audayika-kSAyopazamika-pAriNAmika 7.aupazamika-kSAyikakSAyopazamika 8.aupazamika-kSAyika-pAriNAmika 9.aupazamika-kSAyopazamika-pAriNAmika 10. kSAyika-kSAyopazamika-pAriNAmika 1. phakta siddhane hoya. 2. phakta kevalIne hoya. 3. cAre gatimAM hoya. catuHsaMyogI-5 bhAMgA 1.auyika-aupamika-kSAyika-kSAyopazamika sUtra-7
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-7 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 2.audayika-aupathamika-kSAyika-pAriNAmika 3.audayika-pathamika-kSAyopathamika-pAriNAmika 4. audayika-kSAyika-kSAyopathamika-pAriNAmika pa.pazamika-kSAyika-kSAyopathamika-pAriNAmika paMcasaMyogI-1 bhAMgo 1. audayika-aupathamika-kSAyika-kSAyopathamika-pAriNAmika uparokta 26 bhAMgAmAMthI bolDa karelA 6 bhAMgA ja saMbhavita che. bAkInA saMyogamAtra che. temAM- (1) hisaMyogI 9mo bhAMgo- kSAyika-pAraNAmika che. kSAyikabhAve samyatva ane pAriNAmika bhAve jIvatva. A bhAMgo phakta siddhane ja saMbhave che. kAraNa ke- siddhamAM A be ja bhAva hoya che. A eka bhAMgo gaNAya. (2) trisaMyogI pamo bhAMgo- audayika-sAyika-pAriNAmika che. audayikabhAve manuSyagati, kSAyikabhAve samyakatva ane pariNAmikabhAve jIvatva. A bhAMgo phakta kevalIne hoya che. tethI A eka bhAMgo gaNAya. (3) trisaMyogI 6ThTho bhAMgo- audayika-sAyopathamika-pAriNAmika che. audayikabhAve nAraka vagere eka eka gati, kSAyopathamikabhAve indriyo, pAriNAmikabhAve jIvatva. A bhAMgo cAre gatimAM saMbhave. cAre gatinA judA judA gaNatA 4 bhAMgA gaNAya. (4) catuHsaMyogI 3jo bhAMgo-dayika-aupathamika-kSAyopathamikapAriNAmika che. audayikabhAve nAraka vagere eka eka gati, aupathamikabhAve-samyakatva, kSAyopathamikabhAve-indriyo, pAriNAmikabhAve-chevatva. A bhAMgo cAre gatimAM saMbhave. cAre gatinA judA judA gaNatA 4 bhAMgA gaNAya. 1. cAre gatimAM hoya. 2. phakta kSAyikasamyagdaSTi upazamazreNipratipanna hoya.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 (5) catuHsaMyogI 4tho bhAMgo- audayika-kSAyika-kSAyopazamikapAriNAmika che. audayikabhAve nA2ka vagere eka eka gati, kSAyikabhAve samyaktva, kSAyopazamikabhAve-indriyo, pAriNAmikabhAve jIvatva. A bhAMgo cAre gatimAM saMbhave. cAre gatinA judA judA gaNatA 4 bhAMgA gaNAya. (6) paMcasaMyogI 1 bhAMgo- audayika-kSAyika-aupazamikakSAyopazamika-pAriNAmika. audayikabhAve manuSyagati, kSAyikabhAve samyaktva, aupazamikabhAve-upazama zreNimAM che mATe, kSAyopazamikabhAveindriyo ane pAriNAmikabhAve-jIvatva. A bhAMgo upazamazreNimAM samyagdaSTine ja saMbhave. mATe Ano paNa 1 ja bhAMgo gaNAya. sUtra-7 u52 joyuM tema sAnnipAtikanA 26 bhAMgAmAMthI phakta 6 bhAMgAnA 15 bheda ja zakya che. A ja vAta A be gAthAmAM jaNAvI che. gAthArtha-- audayika-kSAyopazamika-pAriNAmika, A bhAMgo cAreya gatimAM eka eka che. AnI joDe kSAyika joDI devAthI auyikakSAyopazamika-pAriNAmika-kSAyika, A bhAMgo paNa cAreya gatimAM eka eka che. taddamAve=kSAyikanA abhAvamAM jo aupazamika joDI devAmAM Ave to auyika-kSAyopazamika-pAriNAmika-aupamika. A bhAMgo paNa cAreya gatimAM eka eka hoya che. (Ama A 12 bhAMgA thayA.) (1) upazamazreNimAM kSAyika samyagdaSTine eka bhAMgo hoya che. jemake auyika-aupamika-kSAyopazamika-kSAyika-pAriNAmika. eka bhAMgo kevalIne hoya che. jemake- audayika-kSAyika-pAriNAmika. eka bhAMgo siddhane hoya che. jemake- kSAyika-pAriNAmika. Ama sAnnipAtikanA A 15 bhedo aviruddha che=saMbhave che. A sivAyanA bhedo saMbhavatA nathI. (2) A baMne gAthAo AvA zAbdika pheraphAra sAthe nIce jaNAvelA graMthomAM upalabdha che-- udaiyakhaovasamiyapariNAmehiM cauro gaicaukke / khaiyajuehiM cauro tadabhAve uvasamajuehiM // 56 //
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-7 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 ikkiko uvasamaseDhisiddhakevalisu evamaviruddhA / pannarasa sannivAiabheyA vIsaM asaMbhaviNo // 57 // (zrIjinavallabhagaNiviracitasUkSmAthavicAra sAroddhAra-56-57) udaiyakhaovasamiyapariNAmehiM cauro gaicaukke / khaiyajuehiM cauro tadabhAve uvasamajuehiM // 49 // ekeko uvasamaseDhisiddhakevalisuM evamaviruddhA / pannarasa sannivAiyabheyA vIsaM asaMbhaviNo // 50 // (zrIvardhamAnakramakamalopamazrIcakezvarasUriviracitazrIpadArthasthApanAsaMgraha) pi zabda samuccayanA(=saMgrahanA) arthamAM che. AvA prakAranA anAdi pAriNAmika svAbhAvika ja jIvanA bhAvo hoya che. A bhAvo dharmAstikAya vagere astikAyothI samAna=sAdhAraNa che ethI sUtramAM ullekha na karatAM kavi zabdanA grahaNathI sUtrakAre sUcita karyA che. sUtrano upasaMhAra karavA mATe kahe che- jIvanA jIvata, bhavyatva, abhavyatva rUpa je vizeSa dharmo che te svarUpavAcaka jIvAdi (jIva, bhavya, abhavya evA) potAnA zabdathI kahyA che. rUti zabda sarvabhAvonA upasaMhAra mATe che. A pramANe hamaNAM ja (graupamikSAyi (ra-1) sUtramAM) jemano nAmathI ullekha karyo che, ane samyakatva, cAritra vagere uttarabhedonI apekSAe trepana bheTavALA che. te aupathamika vagere pAMca bhAvo ane astitva vagere bhAvo jIvanuM potAnuM ja svarUpa che. e bhAvo kalpita nathI. kemake jIva anaMtadharmasvarUpa che. ethI enA sattva, cetanA arUpipaNuM vagere dharmabhedonI siddhi thAya che. (2-7) bhASyAvataraNikA- kiM caanydbhASyAvataraNikArtha- vaLI bIjuM TIkAvataraNikA- uktaH svatattvato jIvaH, adhunA lakSaNato'bhidhAtumAha-'kiJcAnyaditi sambandhagranthaH,
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-8 TIkAvataraNikArtha- svasvarUpathI jIvanuM varNana karyuM. have lakSaNathI jIvanuM pratipAdana karavA mATe kahe che jIvanuM lakSaNa upayogo lakSaNam // 2-8 // sUtrArtha upayoga e jIvanuM lakSaNa(=asAdhAraNa dharma) che. (2-8) bhASyaM- upayogo lakSaNaM jIvasya bhavati // 2-8 // bhASyArtha- jIvanuM lakSaNa upayoga che. (2-8) TIkA- upayogo lakSaNamiti dvitIyapraznanirvacanaM, sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha-'upayogo lakSaNaM jIvasya bhavatIti bhASyaM, ihopayojanamupayogaH upalambhaH, jJAnadarzanasamAdhiyojanaM vA yogaH-jJAnadarzanapravartanaM, sAmIpyena yogA upayogAH, upayogaH nityasambandha ityarthaH, anena lakSyata itikRtvA upayogo lakSaNaM jIvasya bhavati, anvayavyatirekAvabodha ityarthaH, tathA cAgama:-'savvajIvANaMpi a NaM akkharassa aNaMtabhAgo niccugghADio'ttItyAdi // 2-8 // TIkArtha- upayoga e jIvanuM lakSaNa che evuM kathana bIjA praznano uttara che. (bIjA adhyAyanA prathama sUtranA bhASyamAM jIva svarUpathI kevA svarUpavALo che ane enuM lakSaNa zuM che evA be prazno karyA hatA. temAM pahelA sUtrathI prAraMbhI sAtamA sUtra sudhInuM varNana pahelA praznanA uttara rUpa che. have A sUtrathI bIjA praznanA uttarane kahe che.) A sUtrano samudita artha che. avayavArthane to bhASyakAra kahe che- upayoga jIvanuM lakSaNa che. ahIM upayojana te upayoga ema upayoga zabdanI vyutpatti che. upayoga eTale jovuM ane jANavuM. (AtmAno jovAno ane jANavAno svabhAva che. enA ja kAraNe AtmA zarIra AdithI bhinna jANI zakAya che. AtmA sivAya koI vastumAM jovAno-jANavAno svabhAva nathI. zarIrano paNa jovAno-jANavAno svabhAva nathI. jIva
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-8 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 zarIramAM hoya tyAre zarIrane paththara vagere lAge to AtmAne khabara paDe che. zarIramAMthI AtmA nIkaLI gayA pachI zarIrane game teTaluM mAravAmAM Ave to zarIrane enuM jJAna thatuM ja nathI.) (have upayoga zabdamAM upa ane yoga evA be zabdo che. ethI e be zabdono alaga alaga artha jaNAvIne upayoga zabdano artha jaNAve che.) jJAna-darzana dvArA samAdhimAM(=samabhAvamAM) joDAvuM te yoga. ahIM bhAvArtha A che- AtmA mAtra jJAna-darzana dvArA vastune mAtra jANe che ane jue che, emAM rAga-dveSa karato nathI. ethI jJAna-darzana dvArA samAdhi thaI. evI rIte samAdhimAM joDAvuM te zInanasamAdhiyoganam AthI ja AgaLa kahe che ke- yoga:- jJAnapravartanama=mAtra jANavAjovAmAM pravartavuM te yoga. 35=sAmIthena yor=3payoda, najIkamAM jJAna-darzanamAM pravartavuM. konI najIkamAM? AtmAnI najIkamAM rahIne= AtmAmAM ja rahIne jJAna-darzananuM pravartavuM te upayoga. jANavA-jovAmAM rAga-dveSa na karavA te AtmAmAM ja rahevuM gaNAya. rAga-dveSa thAya e AtmA bahAra gayo ema kahevAya. Ano tAtparyArthi e Avyo ke rAga-dveSa karyA vinA sadA vastune jJAnadarzana dvArA jANavI-jovI te upayoga. AtmAno rAga-dveSa karyA vinA ja vastune sadA jANavA-jovAno svabhAva e upayoga. Avo upayoga e AtmAnuM lakSaNa che. AvuM lakSaNa jyAM hoya tyAM AtmA che ema jANI zakAya che. AthI ja kahe che ke- upayoga eTale nityasambandhaH AtmAno upayoganI sAthe jANavA-jovAnA svabhAvanI sAthe nitya saMbaMdha che, eka paNa samaya evo na jAya ke jemAM AtmAno jANavA-jovAno svabhAva na hoya. AvA prakAranA upayogathI AtmA oLakhAya che mATe upayoga jIvanuM lakSaNa che, arthAt anvaya-vyatirekathI AtmAno bodha thAya. AtmA jaNAya e AtmAnuM lakSaNa che. jyAM jyAM upayoga che tyAM tyAM AtmA che e anvayathI AtmAno bodha che. jyAM jyAM upayoga nathI tyAM tyAM AtmA nathI e vyatirekathI AtmAno bodha che.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvAthadhigamasUtra adhyAya sUtra-9 AgamamAM kahyuM che ke- "sarvajIvonA jJAnano anaMtamo bhAga sadA ughADo(=AvaryA vinAno) rahe che." (jo jJAnano ATalo bhAga ughADo na rahe to AtmA jJAnarahita bane. AtmA jJAnarahita bane to jIvajaDano bheda na rahe.) ityAdi. (2-8). upayoganA bhedosa vithowturmenTa sArasUtrArtha- upayoga be prakArano che. upayoganA anukrame ATha prakAra ane cAra prakAra che. (2-9) bhASyaM- sa upayogo dvividhaH sAkAro'nAkArazca / jJAnopayogo darzanopayogazcetyarthaH / sa punaryathAsaGkhyamaSTacaturbhedo bhavati / jJAnopayogo'STavidhaH / tadyathA- matijJAnopayogaH zrutajJAnopayogo'vadhijJAnopayogo manaHparyAyajJAnopayogaH kevalajJAnopayogo matyajJAnopayogaH zrutAjJAnopayogo vibhaGgajJAnopayoga iti / darzanopayogazcaturbhedaH / tadyathA- cakSurdarzanopayogo'cakSurdarzanopayogo'vadhidarzanopayogaH kevaladarzanopayoga iti // 2-9 // bhASyArtha- te upayoganA sAkAra ane anAkAra ema be bheda che. sAkAropayoga eTale jJAnopayoga. anAkAropayoga eTale darzana upayoga. te be upayoganA anukrame ATha ane cAra bheda che. jJAnopayoganA ATha bheda che. te A pramANe- matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana:paryAyajJAna ane kevaLajJAna, matyajJAna, zrutaajJAna ane virbhAgajJAna A ATha jJAnanA upayoga che. darzana upayoganA cAra bheda che. te A pramANe- cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana ane kevaLadarzana ema darzana upayoganA A cAra bheda che. (2-9). TIkA- sa dvividho'STacaturbhedaH sUtrAntaraM, sa upayogo dvividhaH sAmAnyena, aSTacaturbhedA vizeSata iti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ suutrzrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 35 tvAha-'sa upayoga' ityAdinA sa upayogaH anantaropanyasto dvividho dviprakAraH, kathamityAha-sAkAro'nAkArazca, AkAro vikalpo'rthagrahaNapariNAma ityanAntaraM, sahAkAreNa sAkAraH, tadviparIto'nAkAraH, caH samuccaye, bhAvArthamAha- jJAnopayogo darzanopayogazcetyarthaH, vizeSAvabodho jJAnaM sAmAnyAvabodho darzanaM, sa punaranantaropanyasta upayogaH yathAsaGkhyaM yathAnirdezaM aSTacaturbhedo bhavati, aSTabhedazcaturbhedazca, punaHzabdaH saGkhyAniyamArthaH, bhedAntarAbhAvAd, ata evAha-jJAnopayogo'STavidha ityAdi, matijJAnopayoga:-matijJAnAkArapariNAmaH tadAtmakatvamAtmanaH, evaM zrutajJAnAdiSvapi yojyaM, itizabdo'nte sAkAropayogaparisamAptyarthaH, evaM darzanopayogazcaturbhedaH, cakSurdarzanopayoga ityAdi, cakSurAlocanAkArapariNAmaH AtmanastadAtmakatvamityarthaH, evamacakSurdarzanAdiSvapi yojyaM, itizabdaH pUrvavat, iha ca darzanapUrvakatve'pi jJAnasya 'sa dvividhazcaturaSTabheda' iti sUtrasya kRtiH paramArthA(rSA)nuvRttyA, tathA caitadAeM-"kativihe NaM bhaMte ! uvaoge paNNatte ?, goyamA ! duvihe uvaoge paNNatte, taMjahA sAgArovaoge a aNAgArovaoge a" (prajJA0 pa.29 sU.312) ityAdi, ihApi bahubhedatvAt bahuvaktavyatvenaivamupanyAsa iti // 2-9 // artha- sa dvividho'STacaturbhedaH // sUtra sAmAna lakSAne 49||naasN bIjuM sUtra che. te upayoga sAmAnyathI be prakArano che ane vizeSathI upayoganA ATha ane cAra prakAra che. A sUtrano samudita artha che. avayavAna to mASya12 sa upayogaH tyAhithI 4 cha- Hi04 no ullekha karyo che te upayoga sAkAra ane anAkAra ema be prakAre che. AkAra, vikalpa ane arthagrahaNano pariNAma e badhA zabdono eka ja artha che. sArathI sahita te sa2. sArathI viparIta te sana2. ca za06 samuccaya(=saMgraha) arthamAM che. bhAvArthane bhASyakAra kahe che-sAkAra eTale jJAnopayoga nirAkAraeTaledarzanopayoga vizeSabodhate jJAna.sAmAnyabodha te darzana. te eTale upayogahamaNAM ja kahelo upayoga anukrame ATha
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-9 prakArano ane cAra prakArano che. punazabdano prayoga saMkhyAnA niyamana mATe che. kemake (ATha ane cAra sivAya) anya bhedo nathI. AthI ja kahe chejJAnopayoga ATha prakArano che. te A pramANe- matijJAnopayoga, zrutajJAnopayoga, avadhijJAnopayoga, mana:paryAyajJAnopayoga, kevaLajJAnopayoga, matyajJAnopayoga, zrutajJAnopayoga, virbhAgajJAnopayoga. matijJAnopayoga eTale matidvArA vizeSarUpe jANavAno pariNAma. kAraNa ke AtmA vizeSathI jANavAnA pariNAma svarUpa che. e pramANe zrutajJAna AdimAM yojanA karavI. aMte rahelo rUti zabda sAkAropayoganI samAptino sUcaka che, arthAt sAkAropayoganuM varNana ahIM pUrNa thAya che e jaNAvavA mATe che. e pramANe darzanopayoga cAra prakArano che. te A pramANe- cakSudarzanopayoga, acaludarzanopayoga, avadhidarzanopayoga, kevaLadarzanopayoga. cakSudarzanopayoga eTale cakSudvArA sAmAnyarUpe jovAno pariNAma. kemake AtmA sAmAnyarUpe jovAnA pariNAma svarUpa che. e pramANe acakSudarzana AdimAM paNa yojanA karavI. aMte rahelo ti zabda anAkAropayoganI samAptino sUcaka che. prazna- pahelAM darzana ane pachI jJAna thAya che. (kAraNa ke sAmAnya bodha thayA vinA vizeSa bodha na thAya.) tethI sUtramAM pahelAM darzana jaNAvavAnA badale jJAna kema jaNAvyuM? uttara-paramAnuvRjyA =paramarSionuM(=paramarSioe kahelAM kramanuM) anusaraNa karavA mATe Ama karyuM che. paramarSioe A kahyuM che- "he bhagavaMta! upayoga keTalA prakArano che? he gautama! upayoga be prakArano che. te A pramANe sAkAropayoga ane anAkAropayoga. prazna- paramarSioe jJAnane paheluM kema jaNAvyuM? uttara- jJAnanA vadhAre bhedo hovAnA kAraNe ghaNuM kahevAnuM hovAthI paramarSioe jJAnanuM pahelAM grahaNa karyuM che. (2-9).
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-10 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 jIvanA mukhya be bhedosaMsArino muvatIza zara-20 sUtrArtha saMsArI ane mukta ema jIvonA be bheda che. (2-10) bhASyaM- te jIvAH samAsato dvividhA bhavanti / saMsAriNo muktAzca /ra-1nA. bhASyArtha- te jIvonA saMsArI ane mukta ema saMkSepathI be bheda che. (2-10) TIkA- sambandhakAraNaM lakSyalakSaNayoH kathaJcidbhedakhyApanArthaM, uktAH satattvalakSaNA jIvAH sAmAnyataH saMsAriNo muktAzceti dvidhA, bahuvacanamubhayAnantyakhyApanArthamiti sUtrasamudAyArthaH / vyAsArthamAha-'te jIvA' anantaroditalakSaNAH samAsataH saGkSapeNa dvividhAH dviprakArAH bhavanti, saMsAriNo muktAzca, saMsAraH-tiryaGnaranArakAmarabhavAnubhavalakSaNo vidyate yeSAM te saMsAriNaH, tadviyuktAzca muktAH, cazabdaH svagatAnekabhedasamuccayArthaH, Adau saMsArigrahaNaM tatpUrvakamuktakhyApanArthaM, anAditvaM teSAM pravAhApekSamityAcAryAH, Agamikametadvastu, tadgamyameveti sudhiyaH IIra-2 TIkArtha-prazna- AThamA sUtra pachI navamA sUtranA saMbaMdhanuM kAraNa zuM che? arthAt jIvonA lakSaNanuM varNana karyA pachI turata jIvonuM varNana zarU karavAmAM zuM kAraNa che? uttara- lakSya (jIvo) ane lakSaNa(=upayoga) e bemAM kathaMcit bheda che e jaNAvavA mATe lakSaNanA varNana pachI turata lakSya evA jIvonuM varNana zarU karyuM che. svarUpa ane lakSaNa jaNAvavA pUrvaka varNana karAyelA jIvo sAmAnyathI saMsArI ane mukta ema be prakAre che. bahuvacana baMnenI saMkhyA anaMta che e jaNAvavA mATe che. A pramANe sUtrano saMkSepathI artha che. vistArathI arthane bhASyakAra kahe che- hamaNAM ja kahelA lakSaNavALA jIvo saMkSepathI
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 zrI tattvAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-11 saMsArI ane mukta ema be prakAre che. saMsAra eTale tiryaMca, manuSya, nAraka, devonA bhavono anubhava. A anubhava jemane che te jIvo saMsArI che. saMsArathI rahita jIvo mukta che. zabda potAnAmAM rahelA aneka bhedono samuccaya(=saMgraha) karavA mATe che. prazna- (mukta jIvo pUjya che. paMcaparameSThipadamAM sthAna pAmelA che. tethI) sUtramAM pahelAM mukta jIvono ullekha na karatAM saMsArI jIvono ullekha kema karyo? uttara- (badhA ja) jIvo pahelAM saMsArI hoya che. pachI mukta bane che. A jaNAvavA mATe sUtramAM pahelAM saMsArI jIvono ullekha karyo che. (saMsArI jIvo anAdithI che.) saMsArI jIvonuM anAdipaNuM pravAhanI apekSAe che ema AcAryo kahe che. A padArtha Agamika che, arthAt AgamathI jANI zakAya tevo che emasabuddhivALAo kahe che.(2-10) bhASyAvataraNikA- kiM caanytbhASyAvataraNitArtha- vaLI bIjuM- TIkAvataraNikA- 'kiJcAnyad' anantarasUtrasambandhaH, ydaahTIkAvataraNikArtha- zinya-vaLI bIjuM- A kathana have pachInA sUtranA saMbaMdha mATe che. kahe che kesaMsArI jIvonA be bhedosamanAmano Ara-1 sUtrArtha- manavALA(=saMjJI) ane manarahita(=asaMzI) ema be prakAranA jIvo che. (2-11) bhASyaM- samAsataste eva jIvA dvividhA bhavanti samanaskAzca amanaskAzca / tAnpurastAdvakSyAmaH // 2-11 // bhASyArtha- te ja jIvonA (bIjI rIte) samanaska ane amanaska ema saMkSepathI be bhedo che. te bhedone AgaLa kahIzuM. (2-11)
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-11 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 39 TIkA - kRtasamAsanirdezAt saMsAriNa evobhaya ( bheda) bhAja iti niyamArthaM, eSa sUtrasamudAyArthaH avayavArthaM tvAha - 'samAsatasta eva prakrAntA jIvA iti prANinaH saMsAriNo'nvarthayogAd dvividhA bhavanti, dvaividhyamevAha-samanaskAzca amanaskAzca, saha manasA matyAdibhedadravyarUpeNeti samanaskA:-manaH paryAptimantaH, tadrahitA amanaskA:, manapryaaptirhitaa ityarthaH, tAn purastAt saMjJinaH samanaskA iti puro maviSyati sUtre vakSyAma:-vyAdhyAyAma: kRti 5rI-zA saMsArI jIvo be prakAranA che - TIkArtha-- samAsamAM nirdeza karelo hovAthI saMsArI jIvo ja be prakAranA che evA niyamana mATe che. A sUtrano samudita artha che. avayavArthane bhASyakAra kahe che- saMkSepathI prastuta saMsArI jIvo vyutpattithI thatA artha pramANe be prakAre che. be prakArone ja kahe chesamanaska ane amanaska ema be prakAre che. manathI sahita te samanaska. ahIM (matyAdrimela-dravyarUpe=)matyAdijJAnanA bhedomAM sahAya kare tevA ane mana:paryAptithI jIve grahaNa karelA manovargaNAyogya pudgaladravyo e mana che. (A zabdArtha che. bhAvArtha A pramANe che- mananA dravyamana ane bhAvamana ema be bheda che. temAM manana karavA mATe jIva mana:paryAptirUpa karaNathI manovargaNAyogya anaMtapradezavALA skaMdhone grahaNa kare che. A rIte grahaNa karelA skaMdho dravyamana che. A dravyamananI sahAyathI AtmA je manana, ciMtana, vicAraNA kare che te bhAvamana che. A ubhaya prakAranA manathI yukta jIvo samanaska che.) arthAta mana:paryAmivALA jIvo samanaska che. manathI rahita jIvo amanaska che, arthAt manaHparyAptithI rahita jIvo amanaska che. te jIvonuM vizeSa varNana AgaLa zina: samanA (2-25) e sUtramAM kahIzuM. (2-11)
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya sUtra-12 saMsArI jIvo trasa ane sthAvara ema be prakAre che- saMsAriNastrasasthAvarAH // 2-12 // sUtrArtha-saMsArI jIvo trasa ane sthAvara ema be prakAre che. (2-12) bhASyaM-saMsAriNo jIvA dvividhA bhavanti trasAH sthAvarAzca // 2-12 // bhASyArtha-saMsArI jIvonA trasa ane sthAvara ema be bheda che. (2-12) TIkA-dvidhaite saMsAriNaH, samAsa ubhayeSAM parasparasaGkamArthaM, trasAH sthAvareSu sthAvarAzca traseSu mRtvopajAyanta iti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha-saMsAriNo jIvAH prAkkRtaniruktA dvividhA bhavanti, dvaividhyamAha-trasAH sthAvarAzca, parispandAdimantaH trasanAmakarmodayAt trasyantIti trasAH, tathA aparispandAdimantaH sthAvaranAmakarmodayAt tiSThantIti sthAvarA iti, trasagrahaNamAdau sukhagrahaNAya spaSTaliGgatvAt, caH samuccaya iti / adhikArasUtraM caitad, caturthAdhyAyaparisamApteH sNsaaryfdhAraviti ra-rA. TIkArtha- A saMsArI jIvo be prakAre che. samAsa baMnenuM paraspara saMkramaNa thAya che e jaNAvavA mATe che. trasa jIvo marIne sthAvara jIvomAM utpanna thAya che. sthAvara jIvo marIne trasa jIvomAM utpanna thAya che. A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane bhASyakAra kahe che- jemano vyutpattithI thato artha pUrve (2-10 sUtramAM) jaNAvyo che te saMsArI jIvo be prakAre che. be prakArone kahe che- trasa ane sthAvara ema be prakAre che. parispada Adi vALA ane trasanAma karmanA udayathI eka sthaLethI bIjA sthaLe janArA jIvo trasa che. parispada AdithI rahita ane sthAvaranAma karmanA udayathI eka ja sthaLe rahenArA jIvo sthAvara che. parispaMda=hAlavuMdhrujavuM vagere, spaSTa cihnavALA hovAthI sukhapUrvaka jANI zakAya e mATe pahelAM trasa jIvonuM grahaNa karyuM che. va zabda samuccaya karavA mATe che. A adhikArasUtra che. kAraNa ke cothA adhyAyanA aMta sudhI saMsArI jIvono adhikAra che. (2-12)
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 bhASyAvataraNikA - TIkAvataraNikA - tatrabhASyAvataraziddhArtha- TIavataraziartha- temaaNsthitizIla jIvo- sUtra-13 41 pRthivyambuvanaspatayaH sthAvarAH // 2- 13 // sUtrArtha- pRthvIkAya, aplAya ane vanaspatikAya jIvo sthAvara che. (2-13) bhASyaM - pRthivIkAyikA apkAyikA vanaspatikAyikA ityete trividhAH sthAvarA jIvA bhavanti / tatra pRthivIkAyo'nekavidhaH zuddhapRthivIzarkarAvAlukAdiH / apkAyo'nekavidho himAdiH / vanaspatikAyo'nekavidhaH zaivalAdiH // 2-13 // bhASyArtha-- temAM pRthvIkAyika, aplAyika ane vanaspatikAyika A pramANe A traNa bhedo sthAvara jIvonA che. temAM pRthvIkAyanA zuddha pRthvI, zarkarA ane vAlukA vagere aneka bhedo che. aplAyanA hima vagere aneka bhedo che. vanaspatikAyanA sevALa vagere aneka bhedo che. (2-13) TIkA - pRthivyAdayastrayo'pyekendriyAH sthAvarAH, samAsazca parasparasaGkramajJApanArthaH, saMsAriNaH sasthAvarA iti yathoddezamanirdezo'lpavaktavyatvAt sthAvarANAmiti sUtrasamudAyArthaH // avayavArthaM tvAha'pRthivIkAyikA' ityAdinA, pRthivyeva kAyaH pRthivIkAyaH sa vidyate yeSAM te pRthivIkAyikAH, pRthivI kAyo yeSAM te pRthivIkAyA iti bahuvrIhiNA siddhe'pi matvarthIyastadguNasaMvijJAnabahuvrIhinivRttyarthaH, gaurakharavadaraNyamiti prayogadarzanAccAdoSa iti evamapkAyikavanaspatikAyikayorapi draSTavyaM itizabdo'rthapadArthakaH, evaM sthAnazIlatayA ete yathoddiSTAH trividhAH sthAvarA jIvA bhavanti, na tu sthAvaranAmakarmodayena, anye hi tejovAyorapi sthAvaratvAditi, 'tatre' tyAdi, tatra pRthivI - kAyo'nekavidhaH-tajjAtibhedenAnekaprakAraH, zuddhapRthivI zarkarAdirahitA
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ kara zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-13 mRttikA, zarkarA-parilaghukAzmazakalonmizrA vAlukA vAlukAmizrAH, AdizabdAcchilAdiparigrahaH, 'apkAyo'nekavidho, 'himAdi' himaM prasiddhaM, AdizabdAt karakAdigrahaH, vanaspatikAyo'nekavidhaH zaivalAdi, va-natAzaya, vizabdarzitaH ara-rUA. TIkArtha- pRthvIkAya Adi traNeya ekendriyo sthAvara che. samAsa parasparanA saMkramaNane jaNAvavA mATe che, arthAt pRthvIkAya jIvo marIne akAya ane vanaspatikAya jIvomAM utpanna thAya che. e pramANe aplAya ane vanaspatikAya viSe paNa jANavuM. prazna- je pramANe uddeza(tranAmathI kathana) karyo hoya te pramANe nirdeza(=vizeSa varNana) karavo joIe. pUrvanA sUtramAM pahelAM trasano uddeza hovA chatAM ahIM pahelAM sthAvarajIvonuM varNana kema karyuM? uttara- sthAvarajIvo aMge thoDuM kahevAnuM hovAthI pahelAM sthAvarajIvonuM varNana karyuM che. A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane to bhASyakAra pRthvIAyikA ItyAdithI kahe che- pRthvI e ja kAya te pRthvIkAya. pRthvIkAya che jemane te pRthvIkAyikajIvo. prazna-pRthvI kAyA che jemanI te pRthvIkAya ema bahuvrIhithI pRthvIkAya zabda siddha thaI jato hovA chatAM mata arthano" pratyaya kema lIdho? uttara- sadguNasaMvijJAna bahuvrIhinI nivRtti(=niSedha) mATe ahIM 1. bahuvrIhinA padono artha bahuvrIhi arthavALI vyaktimAM ghaTato hoya to te bahuvrIhi samAsa tadguNasaMvijJAna che. bahuvrIhinA padono artha bahuvrIhi arthavALI vyaktimAM na ghaTato hoya to te bahuvrIhi samAsa asaguNasaMvijJAna che. jemake navI ka yANI nava nI ahIM gAyamAM lAMbA kAna che. vitra zairyacArI citra vaitraH caitra citragAyavALo che. ahIM caitramAM citragAya nathI. citragAya ane caitra baMne judA che. tema prastutamAM pRthvIyo jevAM te pRthvI yAda Avo bahuvrIhi samAsa taddaguNa saMvijJAna samajavAmAM Ave to jIva ja pRthvIkAya rUpa bane. tema bane to pRthvI jaDa hovAthI jIva jaDa rUpa bane. atarguNa saMvijJAna bahuvrIhimAM jIva ane pRthvIrUpa kArya e baMne bhinna siddha thAya che. mATe ahIM targuNa saMvijJAna bahuvrIhi samAsa samajavo.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-14 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 43 matu arthano pratyaya lIdho che. tathA sapheda gadheDAvALuM jaMgala che evA prayogo jovAmAM Ave che. (ahIMauravamaLyuM evA bahuvrIhi prayoganA badale matuarthanA pratyayavALo prayoga thayo che.) mATe AmAM koi doSa nathI. e pramANe aplAyika ane vanaspatikAyika zabdamAM paNa jANavuM. 'rUti zabda padonA arthavALo che, arthAt padonA artho A pramANe che. A pramANe A hamaNAM je kahyA che te traNa prakAranA jIvo eka ja sthaLe rahevAnA svabhAvavALA hovAthI sthAvara che, nahi ke sthAvara nAmakarmanA udayathI. kAraNa ke tejaskAya ane vAyukAya paNa sthAvara che. 'taMtra' ityAdi, temAM pRthvIkAya pRthvIkAyajAtinA bhedathI zuddha pRthvI, zarkarA ane vAlukA Adi aneka prakAre che. pRthvI=kAMkarA vagerethI rahita mATI. zarkarA=atizaya nAnA paththaranA TukaDAothI mizra mATI. Adi zabdathI paththara vagerenuM grahaNa karavuM. (A zuddha pRthvI vagere potAnI khANamAM ja rahelA prAyaH sacitta hoya che. chANa ane sUryatApa AdithI acitta paNa thAya. emanuM sthAna ATha pRthvIonI nIce nIce pAtALa, bhavana ane narakanA pAthaDA vagere che.) aplAya hima Adi aneka prakAre che. hima prasiddha che. Adi zabdathI karAdinuM grahaNa karavuM. vanaspatikAya zaivala Adi aneka prakAre che. zaivala eTale pANImAM rahelI zevALa. Adi zabdathI latA vagerenuM grahaNa karavuM. (2-13) TIkAvataraNikA - uktA adhikRtasthAvarAH, sAmprataM trasAnAha-- TIkAvataraNikArtha- prastuta sthAvaro kahyA. have trasone kahe che-- gatizIla jIvo-- tejovAyU dvIndriyAdayazca trasAH // 2- 14 // 1. ahIM TIkAmAM tizoDaZpArtha: e sthaLe pahelo artha zabda vadhAre hoya ema jaNAya che, arthAt jJatizatva: pArtha.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-14 sUtrArtha- teukAya, vAyukAya, beindriya, teindriya, caurindriya ane paMthendriya (r)vo sa. che. (2-14) bhASyaM-tejaHkAyikA aGgArAdayaH / vAyukAyikA utkalikAdayaH / dvIndriyAstrIndriyAzcaturindriyAH paJcendriyA ityete vasA bhavanti / saMsAriNastrasAH sthAvarA ityukte etaduktaM bhavati, muktA naiva trasA naiva sthAvarA iti // 2-14 // bhASyArtha- aMgAra vagere teja:kAya, utkalika vagere vAyukAya, beindriya, te indriya, caurindriya ane paMcendriya A jIvo trasa che. saMsArI jIvo trasa ane sthAvara che ema kahevAye chate A kahevAnuM thAya che ke mukta jIvo nathI trasa ke nathI sthAvara. (2-14) TIkA- dvividhAH trasA:-kriyAto labdhitazca, tatra kriyAmaGgIkRtya tejovAyoH trasatvaM tathA dezAntarApteH, na labdhim, trasanAmakarmodayAbhAvAt, itthamupanyAso'nekadharmAtmake vastuni taddharmANAM citrapravRttinimittabhedasampradarzanArthaH, tathA cAha prAbhRtakAraH-"parigappida 1. saMpuDa 2. tattigA 3. ya taha tattigatti 4. cubheaa| dhammA bhAvANa jae viNNeA buddhimaMtehiM // 1 // pAveyarehiM suhasAhaNAI jagamuttibhAyaNaM ceva / samayAhiesu a tahA patA ya ete jahAsaMkha // 2 // " mityAdi, dvIndriyAdayazca paJcendriyAvasAnAH trasAH, asamAsakaraNaM tejovAyorlabdhitrasatvApAkaraNArthamiti, sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha-'tejaskAyikA' ityAdinA teja eva kAya: tejaskAyaH / sa vidyate yeSAM te tejaskAyikAH-aGgArAdayaH, AdizabdAda-irAdiparigrahaH, evaM vAyukAyikA-utkalikAdayaH, AdizabdAt jhaMjhAdigrahaH, dve indriye yeSAM te dvIndriyAH-kRmyAdayaH, evaM trIndriyAdayo'pi pipIlikAbhramaramanuSyA draSTavyAH, ityevaM kriyAlabdhibhedena ete trasA bhavantIti sUtrArthaH // ete saMsAriNaH trasAH sthAvarAH, muktA api jIvA eva, saMsAriNo muktAzceti vacanAt, ta ete kathamityAzaGkApohAyAha-saMsAriNastrasasthAvarAH ityukte
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-14 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 45 etaduktaM bhavati-arthApattisiddhametat-muktA naiva trasA naiva sthAvarAH, tarjhakSaTmAvAhiti ri-4 TIkArtha- trasa jIvo kriyAthI ane labdhithI ema be prakAre che. temAM tejaskAya ane vAyukAyakriyAthI trasa che. kemake temane te rIte anya sthAnanI prApti thAya che. labdhithI trasanathI. kemake temane trasanAmakarmano udaya nathI. A kramathI ullekha aneka dharmasvarUpa vastumAM te te dharmono pravRttinimitta bheda vividha hoya e batAvavA mATe che. prAbhUtakAre kahyuM che ke (ahIM "riSi ityAdi be gAthA che, jeno artha mane samajAyo nathI - AcArya rAjazekharasUri.) beindriyathI AraMbhI paMcendriya sudhInA jIvo trasa che. tejo-vAyu zabdono drIndriyAdi zabdanI sAthe samAsa nahi karavAnuM kAraNa tejaskAya ane vAyuskAyane labdhithI trasapaNAno niSedha karavA mATe che. A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane to tenAyikA ityAdithI bhASyakAra kahe che- teja e ja kAya te tenA tejaskAya jemane che te tenAyi: aMgAra vagere tejaskAyika che. Adi zabdathI agni vagerenuM grahaNa karavuM. e pramANe utkalika vagere vAyukAyika jIvo che. (utkalika eTale rahI rahIne taraMgothI cAlanAro vAyu.) jemane beindriyo che te kRmi vagere beindriya jIvo che. kIDI vagere te indriya. bhramara vagere caurindriya ane manuSya (vagere) paMcendriya jIvo che. A pramANe kriyA ane labdhinA bhedathI A jIvo trasa che. A traNa ane sthAvararUpa saMsArI ane mukta paNa jIvo ja che. kemake saMsAriNI muvatIza evuM sUtra che. te A saMsArI ane mukta) jIvo kevA che evI AzaMkAne dUra karavA mATe kahyuM ke saMsArI jIvo trasa ane sthAvara che. saMsArI jIvo trasa ane sthAvara che ema kahevAthI athapattithI A siddha thayuM ke mukta jIvo nathI trasa ke nathI sthAvara.kemake trAsa-sthAvara jIvonuM lakSaNa mukta jIvomAM nathI. (ra-14)
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-15 ___TIkAvataraNikA- dvIndriyAdayazca vasA ityuktamata ihendriyasaGkhyAniyamAbhidhAnAyAha TIkAvataraNikArtha- beindriya vagere jIvo trasa che ema kahyuM. AthI IndriyonI saMkhyAnA niyamananuM(=cokkasa saMkhyAnuM) pratipAdana karavA mATe kahe che- Indriyo pAMca che- prakriyALi ra-2 sUtrArtha- indriyo pAMca che. (2-15) bhASyaM- paJcendriyANi bhavanti / Arambho niyamArthaH SaDAdipratiSedhArthazca / indriyamindraliGgamindradiSTamindradRSTamindrasRSTamindradattamiti vA (panikaLasUtram 1-2-3) . rUdro nIvaH sarvadravyadvaizvaryayogaadvissyessu vA paramaizvaryayogAt / tasya liGgamindriyaM liGganAtsUcanAtpradarzanAdupaSTambhanAdvyaJjanAcca jIvasya liGgamindriyam // 2-15 / / bhASyArtha- indriyo pAMca che. sUtranI racanA indriyo pAMca che evo niyama karavA mATe ane cha vagere indriyono niSedha karavA mATe che. "indriyamindraliGgamindradiSTamindradRSTamindrasRSTamindradattamitinA" (paanninivyArA sUtram 1-2-13) pANinI vyAkaraNanA A sUtrathI indriya zabda siddha thAya che. Indra eTale jIva. sarvadravyomAM jIva eka ja aizvaryanA yogavALo hovAthI athavA viSayomAM paraaizvaryano yoga hovAthI jIva Indra kahevAya che. indranuM liMga te indriya. (tinA=)jIvanuM cihna hovAthI (sUranA=)kahevAthI, (pravarganA=)A indriyo jIvanI che ema jovAmAM AvavAthI (35manA=)AdhAra rUpa ke AlaMbana rUpa hovAthI (vyanA=)A jIva che ema pragaTa karavAthI indriya jIvanuM liMga che. (2-15)
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-15 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 47 TIkA - saMsAriNo (indriyANi) saGkhye (saGkhyA paJce ) ti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha-'paJcendriye 'tyAdinA paJcendriyANi bhavanti saMsAriNaH prakarSeNaikajIvasya Arambho niyamArthaH, na nyUnAdhikAni, SaDAdipratiSedhArthazca SaDAdau yeSAM tAni SaDAdIni tatpratiSedhArthazca nanu niyamAdeva siddhamevaM, ucyate, satyametat manovAgAdInAM tvadhyAropAt ucyate kaizcidindriyatvaM tadvyapohArthametaditi, siddhAnta:- manaH indriyaM na bhavatyaniyatArthatvAt evaM vAkpANipAdapAyUpasthA api nendriyANi, vAgindriyasya vAgyogaprabhavatvAt atiprasaGgAt, pANyAdInAmapi kAyabhedatvAt AdAnAdikAryaniyamAbhAvAcceti carcitamanyatra, indriyatvArthamAha 'indriye' tyAdinA, indriyaM indraliGgamiti etatsUtraM vyAcikhyAsurAha 'indro jIva' ityAdi, indro jIva AtmA, kuta ityAha- sarvadravyaizvaryayogAt sarvadravyeSu dharmAdiSu aizvaryayogAt, tathA tathA paribhogenAnAdisaMsAre tatsvabhAvatayA IzvarabhAvayogAt, ata indanAd indraH, viSayeSu - zabdAdiSu paramaizvaryayogAt cetanatvena, satsaMvedanameva paramaizvaryaM tadyogAt, vAzabdo vikalpArthaH evaM ca 'tasya liGgamindriyamiti' tasya jIvasyendrasya liGgaM - cihnaM avinAbhAvyatyantalIna padArthA tadavagamakArIndriyamiti, etadevAtmAvagamahetutayA anekadhetyupadarzayannAha - 'liGganAdi tyAdinA, liGganAt-liGgaviSayAvagamanAd viSayiNo jIvasya cihnamityarthaH, evaM indradiSTaM sUcanAt kevalAlokenopalabhya kathanAt, evamindradRSTaM pradarzanAt tathA tatkarmanivarttanena loke saMdarzanAt evamindrajuSTaM upalambhAt jIvasevanopalambhayogAt, evamindradattaM vyaJjanAt jIvavyaktaM sadarthakriyAM (prati) pravarttata itikRtvA, caH samuccaye, jIvasya liGgamindriyamabhihitArthanigamanametat, sukhAdayo'pi jIvaliGgarUpA na ca indriyamitikRtvA yadindriyaM tajjIvaliGgameva, jIvaliGgaM tu syAdindriyaM sthA(itarathA vA)syAt sukhAdIni // 2- 15 // "
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 indriyo pAMca che TIkArtha-- saMsArI jIvanI indriyo saMkhyAthI pAMca che. A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane to "pandriyALi" ityAdithI bhASyakAra kahe che- saMsArI eka jIvane utkRSTathI pAMca indriyo hoya. sUtraracanA indriyonA niyamana mATe che. indriyo pAMca ja che, ochI ke vadhAre nathI tathA chaThThI vagere indriyono niSedha karavA mATe paNa sUtraracanA karI che. 48 sUtra-15 pUrvapakSa--- indriyonuM niyamana karavAmAM ja chaThThI vagere indriyono niSedha thai jAya che. to pachI chaThThI vagere indriyono niSedha karavA mATe paNa sUtraracanA karI che ema kahevAnI jarUriyAta rahetI nathI. uttarapakSa- keTalAko adhyAropathI mana ane vANI Adine paNa indriya mAne che. teno niSedha karavA mATe paNa sUtraracanA karI che, ema kahyuM che. mana indriya nathI. kemake manano viSaya niyata nathI. (sparzana vagere indriyono sparza vagere viSaya niyata=nizcita hoya che.) e pramANe vANI, hAtha, paga, gudA ane upastha(=strI puruSanuM gupta aMga) indriya nathI. kAraNa ke vANIrUpa indriya vacanayogathI utpanna thAya che. (indriyo koi yogathI utpanna thatI nathI. zarIranI sAthe ja utpanna thayelI hoya che.) chatAM tene indriya mAnavAmAM Ave to atiprasaMga thAya=anya paNa zarIranA avayavone indriya tarIke mAnavA paDe. (jemake, bhrakSepa(=bhramara caDhAvavI), stana, bhujA vagerene indriya mAnavA paDe.) hAtha vagere paNa kAyAnA bhedo che tathA hAtha AdinA kAryo hAtha AdithI ja thAya, bIjAthI na ja thAya evo niyama nathI. (jemake hAthanuM 1. je vastu jevA svarUpe na hoya tevA svarUpe mAnavI te adhyAropa. prastutamAM mana vagere indriya nathI. tethI te vastuone indriya tarIke mAnavI e adhyAropa che. pAtaMjalayogadarzanamAM indriyonA karmendriya ane jJAnendriya evA be vibhAga che. mana, vANI, hAtha, paga, gudA ane upasthane karmendriya mAne che. kAraNa ke te te indriyathI te te kAma thAya che. sparzendriya vagere indriyothI AtmAne sparzAdinuM jJAna thatuM hovAthI te pAMca indriyone jJAnendriya mAne che.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 sUtra-15 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 kArya levAnuM che. jenA hAtha kapAI gayA che te mANasa pagathI le che. jenA paga kapAI gayA che tevo mANasa hAthathI cAle che. mATe hAtha vagere Indriya nathI.) A viSayanI vizeSa carcA anya sthaLe karI che. indra eTale jIvana indriya zabdanA arthane driya ItyAdithI kahe che- indriyanuM liMga=cihna te Indriya. krimindratima e sUtranuM vyAkhyAna karavAnI icchAvALA bhASyakAra kahe che- Indra eTale jIva AtmA. zAthI indra zabdano jIva artha thAya che evA praznanA uttaramAM kahe che- (1) sarvadraaizvaryayo =kAraNa ke dharmAstikAya vagere sarvadravyomAM eka ja aizvaryano yoga che. anAdi saMsAramAM te te rIte paribhoga karavAthI jIvano (paribhoga karavAno) svabhAva hovAthI jIvane aizvaryabhAvano yoga che. (2) athavA AtmA cetana hovAthI AtmAne zabdAdi viSayomAM paraaizvaryano yoga che. zubhano anubhava karavo e ja paramaizvarya che. AtmAne (zubhano anubhava karavA rUpa) aizvaryanI sAthe yoga che. vA zabda vikalpanA= athavAnA arthavALo che. te IndrarUpa jIvanuM je cihna che te indriya che. A indriyarUpa avinAbhAvI che=AtmA sivAya bIjA koI dravyamAM na rahe tevuM che, tathA atyaMta gupta evA AtmAne jaNAvanAruM che. indriya jIvanuM liMga che enI aneka siddhi ahIM bhASyapAThanA kramanI dRSTie TIkAnA pAThamAM ghaNI azuddhi jaNAya che. mane nIce pramANenA pATho zuddha jaNAya che1. anAdithI saMsAramAM paribhramaNa karatA evA jIvanuM eka aNu jeTaluM paNa sthAna nathI ke jemAM te jIve anaMtavAra janma-maraNa na karyA hoya ane AhArAdi dravyono paribhoga na karyo hoya. na sA jAi na sA joNI na taM ThANaM na taM kulaM / na jAyA na muyA jattha savve jIvA aNaMtaso // 23 // taM Natthi kiM pi ThANaM loe vAlaggakoDimipi / jattha Na jIvA bahuso suhadukkhaparaMparA pattA // 24 // (vairAgyazataka)
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-15 daSTanA sthAne vipATha hovo joIe. kemakesUvanad ityAdithI hiMdano artha jaNAvyo che. sRSTinA sthAne daI pATha hovo joIe. kAraNa ke pravarNanAt ityAdithI daI no artha kahyo che. saMtanA padathI mikRSNa pATha hovo joIe. AthI anuvAdamAM te pramANe artha lakhavAmAM Avyo che. indriyo ja AtmAne jANavAnuM sAdhana hovAthI indriyone niphanA ityAdithI aneka rIte (aneka paryAyabhedothI) batAvatA bhASyakAra kahe che- ninA- viSayone jaNAvanAra hovAthI viSayI evA jIvanuM indriyo cihna che. mATe phendrasiddha che. sUtranA-kevaLajJAna vaDe jANIne kahevAnA kAraNe indriyophandraviSTa che. prArthanA tenuM kArya karavAnA kAraNe lokamAM A indriyo jIvanI che ema jovAmAM Ave che. mATe rUdaNa che. kRSTa IndranI sAthe saMbaMdhavALI hovAthI indriyo rUdravRSTa che. upanAmanA jIva zabdAdi viSayone seve che. tethI zabdAdi viSayonuM jJAna thAya che. mATe indriyo rUdranuSTa che. vyanA jIva vaDe vyakta karAyelI indriya satyaarthavALI kriyAmAM pravarte che, mATe indriyo rUdraddhA che. navaNya timiyi-- indriya jIvanuM liMga che. A vAkya kahelA arthanA upasaMhArarUpa che. sukha vagere paNa dharmo jIvanA liMgarUpa che. indriya jIvanuM liMga che. ethI Indriya ja jIvanuM liMga che ema na samajavuM, kiMtu Indriya jIvanuM liMga che ane sukhAdi paNa jIvanuM liMga che. (-15) TIkAvataraNikA- evaM saGkhyAta indriyANyabhidhAya prkaarto'bhidhaatumaah1. nivartana zabdanA pAchA pharavuM, virAma pAmavuM, nivRtta thavuM vagere artho prasiddha che. paNa te artho ahIM baMdha besatA na hovAthI nivartana zabdanA sthAne vinivartana zabda hovo joIe. AvI kalpanA karIne "kArya karavuM evo artha lakhyo che. 2. ahIM TIkAmAM ane bhASyamAM pAThabheda che. bhASyamAM 3paSTa manAtuM evo pATha che. TIkAmAM 3pata manAt evo pATha che. mATe ahIM TIkAnA 35rmanA e pAThanA AdhAre artha karyo che.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-16 zrI tattvAdhigamasUtra adhyAya-2 51 TIkAvataraNikArya-A pramANe saMkhyAthI indriyone kahIne have prakArathI indriyone kahe che- indriyo be prakAre che- vidhAni ri-ThThA sUtrArtha- dareka indriya dravya ane bhAva homa be prakAre che. (16) bhASyaM-dvividhAnIndriyANi bhavanti / dravyendriAmi bholendriyANi ca IIra-ddA bhASyArtha- indriyo, dravyendriya ane bhAvendriya ema be prakAre che. (2-16) TIkA- anantaroktAni paJcApIndriyANi dvividhAni bhavantIti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha-'dvividhAnI'tyAdinA, dvividhAni dviprakArANi indriyANi bhavanti, sAmAnyataH paJcApi, kathamityAha dravyendriyANi vakSyamANalakSaNAni, bhAvendriyANi ca vakSyamANalakSaNAnyeva, na caitAni dazaiva, jAtyanatikramAditi // 2-16 // TIkArtha- dareka indriya dravyandriya ane bhAvendriya ema be prakAre che. be prakAranA kAraNe indriyo daza na samajavI, kiMtu pAMca ja samajavI. kAraNa ke be prakAramAM indriyajAti to samAna che. indriyajAtinuM atikramaNa thatuM nathI. dravyendriya ane bhAvendriya e baMne indriyonuM lakSaNa have kaheze. (2-16) bhASyAvataraNikA- ttrbhASyAvataraNikArtha- temAMttiikaavtrnnikaa- evaM dvaividhyamindriyANAmupanyasya svarUpato 'bhidhAtumAha-'tatre'tyAdi, tatreti nirdhAraNArthaH,
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5ra zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-17 TIkAvataraNikArtha- A pramANe indriyonA be prakArano ullekha karIne have be prakAranA svarUpanuM pratipAdana karavA mATe kahe che- "tatra' e pramANeno ullekha nirdhAraNa mATe che. tatra eTale dravyandriya ane bhAvendriyamAM. "je dravyendriya che te ja - ema nirdhAraNa samajavuM. dravyandriyanA be bheda- nirvRttyupakaraNe dravyendriyam // 2-17 // sUtrArtha-dravyandriyanAnivRtti ane upakaraNa emabe bheda che. (2-17) bhASyaM- nirvRttIndriyamupakaraNendriyaM ca dvividhaM dravyendriyam / nirvRttiraGgopAGganAmanirvatitAnIndriyadvArANi, karmavizeSasaMskRtAH zarIrapradezAH / nirmANanAmAGgopAGgapratyayA mUlaguNanirvartanetyarthaH / upakaraNaM bAhyamabhyantaraM ca / nirvartitasyAnupaghAtAnugrahAbhyAmupakArIti // 2-17 // bhASyArtha- dravyendriya nivRtti indriya ane upakaraNaindriya ema be prakAre che. aMgopAMganAmakarmathI utpanna karAyelA indriyadvAro nivRtti indriya che. e dvArA karmavizeSathI saMskArita karAyelA zarIranA pradeza svarUpa che. nivRttiindriya nirmANanAmakarma ane aMgopAMganAmakarmathI thayelI mUlaguNa nirtanA rUpa che. upakaraNanA bAhya ane atyaMtara evA be bheda che. utpanna karAyelI indriyane upaghAta na thavA de ane anugraha kare e be kAraNathI upakaraNendriya upakArI che. (2-17) ___TIkA-nirvRttyupakaraNe pudgalamaye dravyendriyamiti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha-'nirvRttIndriya'mityAdinA nirvarttanaM nirvRttiH-prativiziSTasaMsthAnopapattiH saivendriyaM nirvRttIndriyaM, upakriyate'nenetyupakaraNaM etadevendriyaM upakaraNendriyaM, caH samuccaye, dvividhametadrvyendriyaM bhAvendriyopakaraNatvAt dravyAtmakatvAcceti, nirvRtterlakSaNamAha-'nirvRtti'rityAdinA 'nirvRttiH aGgopAGganAmakarmanivarttitAnIti ihAGgopAGganAmaaudArikAdizarIratrayAGgopAGganirvartakaM yadudayAdaGgopAGgAnyutpadyante ziro
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-17 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 53 'GgalyAdIni, nirmANanAma cAtra varddhakisaMsthAnIyaM karNazaSkulyAdyavayava-sannivezavizeSaracanAyAmAhitanaipuNyamityAcAryAH, taditthamaGgopAGganAmnA prativiziSTena karmaNA nirvartitAni-janitAni, tAni kAnItyAha 'indriyadvArANi' indriyavivarANi, bhAvendriyAvadhAnadvArANIti bhAvaH, etAni ca nAnAsaMsthAnAdIni, tathA cAgamaH-'phAsidie NaM bhaMte ! kiMsaMThie paNNatte ?, goyamA ! nAnAsaMThANasaMThie paNNatte, jibbhidie NaM kiMsaMThie paNNatte ?, goyamA ! khurappasaMThie, ghANidie NaM bhaMte ! kiMsaMThie pannatte ?, goyamA ! atimuttayacaMpayasaMThie, evaM cakkhuridie NaM bhaMte ! kiMsaMThie paNNatte ?, goyamA ! masUrayacaMdasaMThie paNNatte, soiMdie NaM kiMsaMThie paNNatte ?, goyamA ! kalaMbuApupphasaMThie paNNatte" (prajJA0 sU0 191) abhyantarAM nirvRttimaGgIkRtya sarvANyamUni sUtrANyadhItAni, bAhyA punanirvRtticitrAkAratvAnnopanibadhuM zakyA, yathA (pazu) manuSyAdInAM bAhyazrotrAdibhedAditi, imameva atikrAntabhASyArthaM paryAyAntareNa spaSTayannAha-'kamrme'tyAdi, karmavizeSasaMskRtA iti karmavizeSo nAmakarma tasyApi aGgopAGganAma nirmANakarma ca AbhyAM saMskRtA-viziSTAvayavaracanayA nirvartitAH zarIrapradezAH audArikAdInAM trayANAM prativiziSTA dezAH karNazaSkulyAdaya iti, mugdhamatimohavyapohAyAha-nirmANe'tyAdi, nirmANanAma cAGgopAGgaM ca nirmANanAmAGgopAGge te pratyayaH-kAraNaM yasyAH sA tathAvidhA, mUlaguNanirvartanetyarthaH, nigamanametat, nottaraguNanirvartanA, sA hi karNavedhayoH pralambatApAdanaM cakSurnAsikayoraJjananasyAbhyAmupaskAraH brAhmayAdiyogAt jihvAyAH sparzasya gandhAdibhirvimalatvakaraNamiti, 'ityarthaH' ityevamartho yasyAH pravacanajJairAkhyAta iti, vyAkhyAtA nirvRttiH adhunopakaraNamAha-'upakaraNaM bAhyamabhyantaraM ca' upakriyate'nena nirvRttIndriyamityupakaraNaM, bAhyakaraNaM zaSkulyAdIni, tatra abhyantaraM khaDgasthAnIyAyA nirvRttestaddhArAzaktikalpaM
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-17 svacchatarapudgalajAlaniSpAditaM tadabhinnadezameveti, yadadhikRtyAha 'nirvartitasye'tyAdi, nirvartitasya-niSpAditasya svAvayavavibhAgena, nirvRttIndriyasyeti gamyate, anupaghAtAnugrahAbhyAmupakArIti yadanupahatyA upagraheNa copakaroti tadupakaraNendriyamiti, tathAhi-nivRttau satyAmapi zaktyupaghAte na viSayagrahaH, bAhyopakaraNaghAte ca niyamataH zaktyupaghAta iti tatprAdhAnyato bAhyamabhyantaraM cetyAha // 2-17 // TIkArtha- nivRtti ane upakaraNa e be dravyendriya che ane pudgalasvarUpa che. A sUtrano samudita artha che. avayavArthane to "nivRttIndriyama" ityAdithI bhASyakAra kahe che- nivRttiindriyanI mAhitI | nivRtti eTale viziSTa prakAranA saMsthAnanI racanA. jenAthI upakAra karAya te upakaraNa. nivRti ane upakaraNa e be dravyandriya che. kAraNa ke bhAvendriya upara upakAra kare che ane dravyarUpa che. "nivRtti" ityAdithI nivRtinA lakSaNane kahe che- aMgopAMganAmakarmathI utpanna karAyelA indriyadvAro e nivRtti che. audArika Adi traNa zarIranA aMgonI ane upAMgonI racanA kare te aMgopAMganAmakarma, arthAt jenA udayathI audArika Adi traNa zarIranA mastaka vagere aMgo ane AMgaLI vagere upAMgo utpanna thAya te aMgopAMganAmakarma. ahIM nirmANanAmakarma suthAranA sthAne che ane karNavivara Adi avayavonI sthitivizeSanI racanA karavAmAM nipuNa che, ema AcAryo kahe che. indriyadvAro eTale bhAvendriyane dhyAna ApavAnA dvArA. A upakaraNendriya vividha AkAranI hoya che. A viSe AgamamAM kahyuM che ke- "he bhagavaMta ! sparzendriya kevA AkAre rahelI che? he gautama! judA-judA AkAre rahelI che." "he bhagavaMta! jillA indriya kevA AkAre rahelI che? he gautama! astrAnA AkAre rahelI che." "he bhagavaMta! ghANa indriya kevA AkAre rahelI che? he gautama ! atimuktaka phUlanA AkAre rahelI che." "he
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-17 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 papa bhagavaMta ! cakSuIndriya kevA AkAre rahelI che? he gautama ! masuranI dALanA ke caMdranA AkAre rahelI che." "he bhagavaMta! karNaindriya kevA AkAre rahelI che ? he gautama ! kadaMbaka puSpanA AkAre rahelI che." A sUtro atyaMtara nivRttine(=upakaraNaindriyane) AzrayIne kahelA che. bAhyanivRtti judA-judA AkAranI hovAthI graMthamAM kahevI zakya nathI. kemake pazu-manuSya vagerenA bAhya karNa AdimAM bheda hoya che. A ja kahevAI gayelA bhASyanA arthane bIjI rIte spaSTa karatA bhASyakAra kahe che- " rUlyati, karmavizeSathI saMskArita karAyelA zarIrapradezo indriya che. karmavizeSathI eTale nAmakarma ane tenA ja bheda rUpa aMgopAMganAma ane nirmANanAmakarma, e be karmothI. saMskArita karAyelA eTale viziSTa avayavonI racanAthI banAvAyelA. zarIra pradezo eTale audArika Adi traNa zarIranA karNagolaka Adi vizeSa vibhAgo. (ATaluM spaSTa karavA chatAM hajI atimugdha jIvone matimoha dUra thayo nathI ema samajIne) mugdhajIvonA matimohane dUra karavA mATe bhASyakAra kahe che- nirmANanAmakarma ane aMgopAMganAmakarma e be karmanA nimittathI thayelI mUlaguNa nirvartanA e nivRti indriya che. A upasaMhAra vAkya che. A kathanathI mUlaguNa nirvatainA kahI che, uttaraguNa nirvartanA nathI kahI. uttaraguNa nirvartanA A pramANe che- (1) kAnanA chidrone lAMbA karavA, arthAt kAnamAM lAMbA chidro karavA. (2) aMjana karavA dvArA AMkhane sArI karavI. (3) nasya karavA dvArA nAkane sAruM karavuM. (4) brAhmI AdinA upayogathI jIbhane sArI karavI=jaDatA dUra karavI. (5) sugaMdhI cUrNa AdithI (ghasavA AdithI) cAmaDIne nirmaLa karavI. rUtyartha =pravacananA jJAtAoe nivRtino Avo artha kahyo che. upakaraNa inDiyanuM varNana nivRttinuM vyAkhyAna karyuM. have upakaraNane kahe che. jenAthI nivRtti
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 zrI tattvAthadhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-18 indriya upara upakAra karAya te upakaraNa. upakaraNaIndriyanA bAhya ane atyaMtara ema be bheda che. karNavivara vagere bAhya upakaraNa che. atyaMtara upakaraNa bAhya upakaraNathI abhinnadezamAM rahe che, arthAt jayAM upakaraNa che tyAM ja atyaMtaraupakaraNa che. nivRttine talavAranI upamA ApIe to atyaMtara upakaraNa talavAranI dhAramAM rahelI zakti samAna che ane atyaMta svaccha pudgalasamUhathI banelI che. upakaraNaIndriya jenA dvArA upakAra kare che tene kahe che. potAnA avayavonA vibhAgothI utpanna karela nivRttiindriyane, upaghAta na karavA dvArA ane upagraha karavA dvArA je upakAra kare che te upakaraNaindriya che. te A pramANe- nivRttiindriya hovA chatAM zaktino(=atyaMtara upakaraNano) upaghAta thAya to indriya potAnA viSayane grahaNa na kare. (bahero mANasa kAna hovA chatAM sAMbhaLI zakato nathI.) bAhya upakaraNano ghAta thatAM avazya zaktino upaghAta thAya. AthI bAhya upakaraNanI pradhAnatAnA kAraNe bAhya ane atyaMtara evA be bheda che. (2-17) TIkAvataraNikA- itthaM dravyendriyamabhidhAyaitatpratibaddhameva bhAvendriyamAha TIkAvataraNitArtha A pramANe dravya indriyane kahIne have dravyaindriyanI sAthe saMbaMdhavALI bhAvaindriyane kahe che- bhAvejiyanA bhedolbbyupyogau bhAvendriyam // 2-18 // sUtrArthabhAvaindriyanA labdhi ane upayoga ema be bheda che. (ra-18) bhASyaM- labdhirupayogazca bhAvendriyaM bhavati / labdhirnAma gatijAtyAdinAmakarmajanitA tadAvaraNIyakarmakSayopazamajanitA cendriyAzrayakarmodayanirvRttA ca jIvasya bhavati / sA paJcavidhA / tadyathA- sparza
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-18 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 nendriyalabdhiH rasanendriyalabdhiH ghrANendriyalabdhi: cakSurindriyalabdhiH zrotrendriyalabdhiriti // 2-18 // bhASyArtha-- bhAvendriyanA labdhi ane upayoga ema be bheda che. labdhi eTale gati-jAti Adi nAmakarmathI utpanna thayelI, tadAvaraNIya karmanA kSayopazamathI utpanna karAyelI ane indriyonA AzrayavALA karmanA vipAkathI utpanna karAyelI jIvanI buddhi. te pAMca prakAranI che. te A pramANe- sparzanendriya labdhi, rasanendriya labdhi, ghrANendriya labdhi, cakSurindriya labdhi ane zrotrendriya labdhi. (2-18) TIkA- labdhi:- sparzanAdIndriyAvaraNakarmmakSayopazamaH upayogaH praNidhAnaM, etadubhayaM bhAvendriyamAtmapariNatilakSaNamiti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha vRttikAraH - labdhirupayogazca etaddvayaM bhAvendriyaM bhavati, AtmapariNatirUpatvAt, tatra 'labdhirnAme' tyAdi lAbho labdhiH prAptirityanarthAntaraM, nAmeti vAkyAlaGkArArthaH, gatijAtyAdinAmakarmmajaniteti, gatijAtI Adiryasya tadgatijAtyAdi gatijAtyAdi ca tannAmakarma ceti vigrahaH tena janitA-nirvarttitA, manuSyAderbhAvAt, manuSyagatipaJcendriyajAtyaGgopAGgAdinAmajanitetyarthaH, pratyAsannatarAntarakAraNAbhidhitsayA''ha 'kSayopazamajanitA ce 'ti sAmarthyAt matijJAnadarzanAvaraNakSayopazamanirvarttitA ca, nanu ca kSayopazama eva labdhiruktA tattena janitA kA'nyeyam ?, ucyate, tatphalabhUtA jJAnazaktirUpaiva prajJA kAraNe kAryopacAraM kRtvA kSayopazama ukta ityadoSa:, AsannataraM kAraNamAha-'indriyAzrayakarmmodayanirvRttA ca jIvasya bhavatI 'ti indriyANyAzrayaH - avakAzo yeSAM karmaNAM tAnIndriyAzrayANi nirmANAGgopAGgAdIni tadudayena tadvipAkena nirvRttA janitA veti, jIvasyAtmano labdhirbhavatIti svacchadarpaNatalapratibimbadRSTAntena, svacche hi darpaNatale pratibimbodayo bhavati na malImase, tathA nirmANAGgopAGgAdiratyantavimalatayogyapudgaladravyanirmApitAnIndriyANi tasyAH kSayopazamalabdheH anulambanamupayacchanti 57
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-18 kAraNatAM bibhratIti, saiSA labdhiH kAraNatrayA'pekSA paJcaprakArA bhavati, tadyathA-sparzanendriyAdilabdhibhASyaM, yathA tat paJcavidhatvaM tasyAH tathA darzAte-spRSTiH sparzanaM, sparzanaM ca tadindriyaM ceti sparzanendriyametadeva labdhiH sparzanendriyalabdhiH-zItoSNAdisparzaparijJAnasAmarthyamanabhivyaktopayogAtmatetiyAvat, evaM jihvendriyAdilabdhayo'pi vAcyAH, itizabdo labdheriyattAmAvedayati // 2-18 // TIkArtha- labdhi eTale sparzana Adi indriyAvaraNa karmono kSayopazama. upayoga eTale praNidhAna. [arthAt kSayopazamano(prApta thayelI zaktino) svaviSayamAM vyApAra te upayoga.] A be bhAvendriya che. kemake AtmapariNAma svarUpa che. A pramANe sUtrano samudita artha che, avayavArthane to bhASyakAra kahe che- labdhi ane upayoga e be bhAvendriya che. kAraNa ke AtmapariNAma svarUpa che. temAM lAbha, labdhi ane prApti e zabdono eka ja artha che. nAma zabda vAkyanI zobhA mATe che. gati-jAti Adi nAmakarmathI utpannakarAyelI, kSayopazamathI utpanna karAyelI ane indriyonA AzrayavALA karmanA vipAkathI utpannakarAyelI labdhi jIvane prApta thAya che. ahIM labdhinA traNa vizeSaNo che. temAM paheluM vizeSaNa "gati-jAti Adi nAma-karmathI utpanna karAyelI" evuM che. ahIM gati eTale manuSyagati. jAti eTale paMcendriyajAti. Adi zabdathI aMgopAMga vagere nAmakarmanuM grahaNa karavuM. Ano artha A pramANe che- jIvane manuSyagati, paMcendriyajAti, aMgopAMga vagere nAmakarmathI labdhi prApta thAya che. bIjuM vizeSaNa "kSayopazamathI utpanna karAyelI" evuM che. sAmarthyathI matijJAnAvaraNanA ane darzanAvaraNakarmanA kSayopazamathI utpanna karAyelI, arthAt jIvane matijJAnAvaraNa ane darzanAvaraNakarmanA kSayopazamathI labdhi prApta thAya che. prazna- kSayopazama e ja labdhi kahI che. to pachI kSayopazamathI utpanna karAyelI A bIjI kaI labdhi che?
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-18 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya 59 uttara- kSayopazamanA phalasvarUpa je jJAnazakti prApta thAya che te jJAnazakti rUpa buddhi, te buddhi ja labdhi che. prazna- to pUrve kSayopazama labdhi che ema kema kahyuM? uttara- kAraNamAM kAryanA upacArathI pUrve kSayopazama labdhi che ema kahyuM che. (Ano artha e thayo ke buddhi e ja labdhi che. e buddhi jIvane ukta kSayopazamathI prApta thAya che.) trIjuM vizeSaNa "indriyonA AzrayavALA karmanA vipAkathI utpanna karAyelI" evuM che. nirmANanAmakarma, aMgopAMganAmakarma vagere karma indriyonA AzrayavALA che. Ano artha e thayo ke jIvane nirmANanAmakarma ane aMgopAMganAmakarma vagere karmanA vipAkathI labdhi prApta thAya che. A traNa kAraNomAM "kSayopazamathI utpanna karAyelI" e kAraNa najIkanuM che ane AMtarika che. indriyonA AzrayavALA karmanA vipAkathI utpanna karAyelI e kAraNa najIkanuM che. ane bAhya che.) A viSayamAM svaccha darpaNataLamAM pratibiMbanuM dRSTAMta che. svaccha darpaNanA taLamAM pratibiMba paDe che, malina darpaNataLamAM nahi. te rIte nirmANanAmakarma ane aMgopAMganAmakarma Adi karmanA udayathI labdhi utpanna thAya che. indriyane yogya atyaMta nirmala pudgaladravyothI nirmANa karAyelI Indriyo kSayopazama labdhinuM kAraNa bane che. (pUrvokta) traNa kAraNonI apekSAvALI A labdhi pAMca prakAre che. te A pramANe- sparzanendriyalabdhi, rasanendriyalabdhi, dhrANendriyalabdhi, cakSurindriyalabdhi ane zrotrendriyalabdhi. sparzanendriyalabdhi eTale zItauSNa vagere sparzane jANavAnuM sAmarthya, arthAt avyakta upayoga svarUpa che. (upayogathI rahita zIta-uSNa Adi sparzane jANavAnI zakti.) e rIte rasanendriya Adi labdhio paNa kahevI.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 zrI tAryAdhigamasUtra adhyAya-2 - sUtra-19 iti za6 (026 ghimo cha bha) sabdhi paribhArAne 4 // cha. (2-18) TIkAvataraNikA- uktA labdhiH, adhunopyogmaahTIkAvataraNikAA- labdhi kahI, have upayogane kahe che- upayoganA viSayoupyogH sparzAdiSu // 2-19 // sUtrArtha-bhAvendriya rUpa upayoga sparzanaAdi indriyo dvArA anukrame sparza, 24, 5, 35 bhane 206 me pAya viSayomA pravarte cha. (2-18) bhASyaM- sparzAdiSu matijJAnopayoga ityarthaH / uktametadupayogo lakSaNam / upayogaH praNidhAnam / AyogastadbhAvaH pariNAma ityarthaH / eSAM ca satyAM nirvRttAvupakaraNopayogau bhavataH / satyAM ca labdhau nirvRttyupakaraNopayogA bhavanti / nirvRttyAdInAmekatarAbhAve viSayAlocanaM na bhavati // 2-19 // bhASyArtha- sparzAdimAM matijJAnano upayoga hoya che. upayoga parnu skss|| cha paDelA (ma.2 sU.8mai) DeguM 4 cha. upayoga, praNidhAna, Ayoga, tabhAva ane pariNAma e paryAyavAcI zabdo che. A traNamAM nivRtti hote chate upakaraNa ane upayoga e be hoya che. labdhi hote chate nivRtti upakaraNa ane upayoga hoya. nivRtti AdimAMthI koI ekanA abhAvamAM viSayano bodha na thAya. (2-19) TIkA- upayogo-jJAnAdivyApAraH sparzAdiviSaya iti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthamAha-'sparzAdiSvi'tyAdi, sparzAdiSu paJcasu viSayeSu 'matijJAnopayogo' matijJAnavyApAraH upayogaH, ityevamartho yasya pravacanajairAkhyAtaH, upayogaH sparzAdiSu paramANorapi bhavati, sa ca bhAvendriyAdhikArAttasya cAjIvalakSaNatvAt nehAdhikriyata ityAha-'uktameta'dityAdi,
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-19 zrI tattvAthadhigamasUtra adhyAyaabhihitmett prAg upayoga:-caitanyapariNAmo lakSaNaM-vaizeSikaM jIvasya jIvaliGga cendriyamiti paramANUpayogAprasaGgaH, ata evAha-upayogo jJAnAdirUpazcaitanyapariNAmaH, ayaM cAvadhyAdirUpo'pi bhavatItyAha praNidhAnaM-avahitamanaskatvaM, etadapi bhAvanApekSayA'vadhyAdisAdhAraNamevetyAha-AyogaH svaviSayamaryAdayA sparzAdiSveva, evamapyadhikaraNatvamavadhyupayogasyetyata Aha-tadbhAvaH, upayogo-lAJchanaM jIvasya sparzAdhupalambhabhAvAt, 'pariNAma ityarthaH' pariNamanaM pariNAmaH-tattadupayogAdhikaraNasyaiva tathAbhAva iti yo'rthaH, upayogapravRttau kramamAha-'eSAM ce'tyAdinA, eSAM ceti vyAkhyAtasvarUpANAM nirvRttyupakaraNalabdhyupayogendriyANAM pravRttAvayaM kramaH-yaduta satyAM nirvRttau tu uktalakSaNAyAM upakaraNopayogau bhavataH-uktalakSaNAveva, nirvRttyAzrayatvAdupakaraNasya tatprabhavatvAt zrotrAdyupayogasyeti, satyAM ca labdhau zrotrAdikSayopazamarUpAyAM nirvRttyupakaraNopayogA bhavanti, karmavizeSasaMskRtapradezabhAve karNazaSkulyAdibhAvAt, tadabhAve abhAvAt, tathA cAha-nirvRttyAdInAmekatarAbhAve viSayAlocanaM na bhavati // 2-19 // TIkArtha- sparza Adi saMbaMdhI jJAna Adino vyApAra(=pravRtti) e upayoga che. A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane bhASya 2 4 cha- "sparzAdiSu" ityAdi, sparza mA pAMya viSayomA matijJAnano vyApAra e upayoga che. upayogano Avo artha pravacananA jJAtAoe kahyo che. sparza AdimAM upayoga paramANuno paNa hoya che. (kAraNa ke rANakAdi skaMdhanA pariNAmamAM paramANu upayogI bane che. upayogI banavAnA kAraNe upayogarUpa lakSaNa paramANamAM paNa ghaTe. AthI spaSTatA kare che.) ahIM bhAvendriyano adhikAra hovAthI ane paramANu ajIva svarUpa hovAthI paramANunA upayogano adhikAra nathI. AthIbhASyakAra kahe che-pahelAM (a.2
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-19 sU.8mAM) A kahyuM che ke-caitanyapariNAmarUpa upayogajIvanuM vizeSalakSaNa che. indriya jIvanuM liMga che. AthI ahIM paramANunA upayogano prasaMga nathI. AthI ja kahe che- jJAnAdi rUpa caitanya pariNAma e upayoga che. A upayoga avadhijJAna Adi svarUpa paNa hoya. AthI kahe che- upayoga cittanI ekAgratA rUpa che. (avadhijJAnamAM badhu AtmAthI dekhAya che, temAM manano upayoga na hoya.). mananI ekAgratA paNa bhAvanAnI apekSAe avadhijJAna AdimAM sAdhAraNa ja che, arthAt avadhijJAnI vagere bhAvanA bhAve tyAre temAM paNa mananI ekAgratA hoya, AthI matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana:paryavajJAna e badhA jJAnomAM mananI ekAgratA hovAthI mananI ekAgratA sAdhAraNa rUpa banI, matijJAnanI ja na rahI. AthI ahIM kahe che- gAyo:=potAnA viSayanI maryAdAthI spardhAdimAM ja upayoga ahIM vivakSita che. A pramANe paNa jIva avadhijJAnanA paNa upayoganuM adhikaraNa che, arthAt avadhijJAnano upayoga mUke to avadhijJAnathI jaNAya, anyathA nahi. jIva kevaLa matijJAnanA upayoganuM adhikaraNa nathI, avadhijJAnanA upayoganuM paNa adhikaraNa che. AthI kahe che-tatva: upayoga jIvanuM lakSaNa che. kAraNa ke jIvane sparzAdinuM jJAna thAya che. pariNAma rUtyartha =pariNamavuM te pariNAma. te te upayoganA adhikaraNa evA AtmAnuM ja te te rIte thavuM evo upayogano artha che. ahIM tAtparyArtha e che ke upayoga e AtmAno ja te te pariNAma che, anya padArthanI utpatti rUpa nathI. upayoganI pravRttimAM kramane kahe che- nivRtti, upakaraNa, labdhi ane upayogarUpa indriyonI pravRttimAM Akrama che ke, jo nivRtti hoya to upakaraNa ane upayoga thAya che. kAraNa ke upakaraNano Azraya nivRtti che. (jo. AzrayarUpanivRttijana hoyato upakaraNa kevI rIte hoya? arthAtana hoya.) zrotra Adino upayoga upakaraNamAMthI(=upakaraNa dvArA) utpanna thAya che.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-20 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 63 tathA zrotrAdikSayopazamarUpa labdhi hoya to nivRtti, upakaraNa ane upayoga thAya. kAraNa ke karma vizeSathI(=nirmANanAmakarma ane aMgopAMganAmakarmathI) saMskAra karAyela =viziSTa avayavonI racanAthI banAvAyelA) pradeza (=karNagolaka Adi vizeSa vibhAgo) hoya to karNavivara Adi hoya. je jIvane kSayopazamarUpa labdhi na hoya tene A badhuM na hoya. bhASyakAra te pramANe kahe che- nivRtti Adi (cAra)mAMthI koi eka na hoya to viSayonuM darzana(jJAna) thatuM nathI. (nivRtti, upakaraNa, labdhi ane upayoga e cAre ya hoya to bodha thAya.) (2-19) bhASyAvataraNikA - atrAha - uktaM bhavatA paJcendriyANIti / tatkAni tAnIndriyANItyucyate-- bhASyAvataraNikArtha- prazna-- Ape indriyo pAMca che ema kahyuM to te indriyo kai che ? uttara- te indriyo kai che te kahevAya che ', TIkAvataraNikA - tadevaM dravyabhAvatayendriyANAM vibhAgamupadarzya tannAmAdarzanAyAha-'atrAhe' tyAdi, atrAvasare ziSya Aha-uktaM bhavatA prAk-' - paJcendriyANi saGkhyayA, tat kAni tAni nAmnA indriyANItyucyatAM, evaM pUrvapakSamAzaGkyAha-ucyate TIkAvataraNakArtha A pramANe dravyendriya ane bhAvendriya evA vibhAgane batAvIne indriyonA nAmone batAvavA mATe kahe che- 'atrAha phatyA'i A avasare ziSya kahe che ke, Ape pUrve indriyonI saMkhyA pAMca che ema kahyuM che. tethI temanAM nAmo kayA che te kaho. AvA pUrvapakSanI AzaMkA karIne sUtrakAra kahe che- indriyonAM nAmone kahIe chIepAMca indriyonA nAmo-- svarganarasanaprALavakSa:zrotrANi Ara-20 sUtrArtha-- sparzana, rasana, prANa, cakSu, zrotra ema pAMca indriyonA kramazaH nAmo che. (2-20)
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-20 bhASyaM - sparzanaM rasanaM ghrANaM cakSuH zrotramityetAni paJcendriyANi // 2-20 // bhASyArtha-- sparzana, rasa, ghrANa, cakSu ane zrotra A pAMca indriyo che. (2-20) TIkA - sparzanAdIni paJcendriyANIti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthastu 'sparzana 'mityAdi spRzyate'neneti sparzanaM, evaM rasyate ghrAyate dRzyate, zrUyate'neneti zrotraM ityetAni paJcendriyANi jJAnAdikAryaniSpattau chadmasthajIvasya karaNAni, paJceti saGkhyAniyamaH, paJcaiva, lokasamayasiddhatvAt upanyAsazcaiSAM mithyA, mevaikendriyANibhAvAditi // 2- 20 // TIkArtha-- sparzana vagere pAMca indriyo che. A pramANe sUtrano samudita artha che- avayavArtha to A pramANe che- "sparzanam' phatyAvi, jenA vaDe sparza karAya te sparzana. e pramANe jenAthI cakhAya te rasana. jenAthI suMghAya te prANa. jenAthI dekhAya te catu. jenAthI saMbhaLAya te zrotra. A pramANe pAMca indriyo chadmasthajIvanA jJAnAdi kArya(nI siddhimAM karaNa (=kAryanI siddhimAM prakRSTa upakAraka) che. 64 pAMca e pramANe saMkhyAnuM niyamana che, pAMca ja che. kemake lokamAM ane zAstramAM indriyonI pAMca saMkhyA prasiddha che. 35nyAsaamAM mithyA phatyAddi paMktino anuvAda karyo nathI. kAraNa ke temAM mane azuddhi jaNAya che. paNa teno bhAvArtha mane je jaNAya che te A pramANe che- sparzanAdi, kramathI indriyonA nAmo jaNAvavAmAM hetu rahelo che. jema jema adhika indriyo prApta thAya che, tema tema caitanyano adhika vikAsa thAya che. adhika indriyonI prApti kramazaH thAya che. je jIvo ekendriya hoya, arthAt eka indriyavALA hoya temane sparzana indriya hoya che. sparzendriya dareka jIvane avazya hoya che. saMsArI jIvomAM rasana Adi indriya na hoya evuM bane, paNa sparzana indriya na hoya evuM na ja bane. AthI ahIM prathama sparzanendriyano nirdeza karyo che. ekendriya jIva jyAre beindriya hoya tyAre tene sparzana ane rasana e
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 65 sUtra-21 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 be indriya hoya che. eTale sparzana Indriya pachI rasana indriyanI prApti thAya che. mATe sparzana pachI rasana Indriyano nirdeza che. beIndriya jIva jyAre te indriya bane che tyAre sparzana, rasana ane ghANa nAka e traNa indriyo hoya che. eTale rasana pachI prANanI prApti thAya che. mATe rasana pachI ghrANa indriyano nirdeza che. teIndriya jIva jayAre caurindriya bane tyAre sparzana, rasana, prANa ane cakSu e cAra indriyo hoya che. AthI ghANa indriya pachI cakSanI prApti thAya che, mATe prANa pachI cakSu indriyano nirdeza che. caurindriya jIva jyAre paMcendriya bane che tyAre sparzana Adi pAMce Indriyo hoya che. eTale cakSu pachI zrotranI prApti thAya che. mATe cakSu pachI zrotra indriyano nirdeza che. Ama IndriyonI vRddhinA kramathI ahIM sparzana Adi indriyonA nAmo jaNAvyAM che. dareka jIvane eka eka ja indriyanI vRddhi thAya che evo niyama nathI. ekendriyamAMthI sIdho te indriya, caurindriya ke paMcendriya paNa bane che. e pramANe beindriyamAMthI sIdho caurindriya ke paMcendriya paNa bane che. paNa jo indriyanI vRddhi thAya to sparzana, rasana, prANa, cakSu, zrotra e kramathI ja thAya. (2-20) TIkAvataraNikA- eteSAmeva vissyaanaahTIkAvataraNitArtha- indriyonA ja viSayone kahe che- Indriyono viSayasprshrsgndhvrnnshbdaastessaamrthaaH // 2-21 // sUtrArtha- sparzana Adi indriyonA kramazaH sparza, rasa, gaMdha, varNa(=rUpa) ane zabda e pAMca viSayo che. (2-21) bhASyaM- eteSAmindriyANAmete sparzAdayo'rthA bhavanti yathAsaGkhyam I/ra-2 bhASyArtha- A indriyonA anukrame sparza, rasa, gaMdha, varNa ane zabda viSayo che. (2-21)
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-22 TIkA- yathopanyastendriyANAM sparzAdayo viSayA iti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthastu eteSAmindriyANAmanantaropanyastAnAmete-adhikRtasUtroktAH sparzAdayaH spRzyate'sAviti sparzaH, evaM rasAdiSvapi vAcyaM, aryamANatvAdviSayA bhavanti, yathAsaGkhyaM, na saGkaravyatirekAbhyAM, asamAsakaraNaM indriyArthayorbhedajJApanArthamiti // 2- 21 // indriyono viSaya hRda TIkArtha- je kramathI indriyono ullekha karyo che te kramathI sparza vagere viSayo che. A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArtha to A pramANe che- anaMtarasUtramAM jemano ullekha karyo che te sparzana Adi indriyonA sparza vagere viSayo che. je sparzAya te sparza. e pramANe rasa vagere viSe paNa kahevuM. jaNAtA hovAthI artho che=viSayo che. viSayo yathAsaMkhya samajavA, saMkarathI ke vyatirekathI nahi, arthAt game te indriyone game te viSaya che ema (saMka2thI) na samajavuM. tathA zrotrano sparza viSaya che ityAdi UlaTA kramathI paNa na samajavuM. teSAmarthA: e sthaLe taf: ema samAsano abhAva indriya ane arthano bheda jaNAvavA mATe che. (2-21) manano viSaya- zrutamanindriyamya // 2-225 sUtrArtha-- manano viSaya zruta che. (2-22) bhASyaM zrutajJAnaM dvividhamanekadvAdazavidhaM noindriyasyArthaH // 2-22 // bhASyArtha-- zrutajJAna aneka prakAranuM ane bAra prakAranuM ema be prakAranuM che. A be prakAranuM zrutajJAna manano viSaya che. (2-22) TIkA - sambandhAnabhidhAnamekAdhikAratvena tadanarthakatvApatteH, bhAvazrutaM manaso'rtha iti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha- 'zrutajJAna' mityAdinA zrutajJAnamiti jJAnameva, na zabdaH, zrotrArthatvAt, dvividhamaGgabAhyama
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67. sUtra-22 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 GgAntargataM anekadvAdazavidhamiti, AdyamanekabhedamAvazyakAdibhedAt itaraddvAdazabhedamAcArAdibhedena idaM noindriyasya-manaso'rtha iti-manaso viSayaH, tathAhi-sAmAyikAdizabdagrahaNasamanantaraM tadarthajJaH tadAtmapariNAmAdirUpaM yathA manasopalabhata iti bhAvanIyaM, yathoditazrutaparigrahastvanindriyaprAdhAnyakhyApanAya na niyamArthaM, zrutramAtrasya ekendriyaadiinaamnindriyaamAveDapi mAvadviti ra-rarA. TIkArtha-prazna- bhASyakAre pUrvasUtranI sAthe ja A sUtrano saMbaMdha kema na kahyo? uttara- eka ja [indriyonA viSayano ja] adhikAra hovAthI saMbaMdha jaNAvavAmAM Ave to paNa nirarthaka bane. AthI saMbaMdha jaNAvyo nathI. bhAvazrata manano viSaya che. A pramANe samudita artha che. avayavArthane to bhASyakAra zrutajJAnam ityAdithI kahe che- ahIM zrutajJAna eTale jJAna ja jANavuM, zabda nahi. kAraNa ke zabda zrotrendriyano viSaya che. zrutajJAna aMgabAhya ane aMgapraviSTa e be prakAre che. temAM aMgabAhya Avazyaka vagere bhedathI aneka bhedavALuM che. aMgapraviSTa AcArAMga Adi bhedathI bAra prakAranuM che. zrutajJAna manano viSaya che. te A pramANe- sAmAyika vagere zabda sAMbhaLyA pachI sAmAyika zabdanA arthano jANakAra manuSya AtmapariNAma rUpa zrutajJAnane manathI je rIte prApta kare che te te rIte vicAravuM, arthAt sAmAyika zabdano sAvaghayogano tyAga karavo vagere artha tenA manamAM upasthita thAya che. zruta be prakAre che ItyAdi sthaLe mRtanuM grahaNa mananI pradhAnatA jaNAvavA mATe che, arthAt A zruta manathI ja jANI zakAya che ema jaNAvavA mATe che, paNa zrata manano ja viSaya che(=mana vinA zruta na ja jANI zakAya) evuM niyamana karavA mATe nathI. kAraNa ke ekendriyone mana vinA paNa zratamAtra hoya che. (2-22).
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-23 __ bhASyAvataraNikA- atrAha- uktaM bhavatA pRthivyabvanaspatitejovAyavo dvIndriyAdayazca nava jIvanikAyAH / paJcendriyANi ceti / tatki kasyendriyamiti / atrocyate bhASyAvataraNitArtha- Ape pRthvI, pANI, vanaspati, agni ane vAyu tathA beindriya vagere nava javanikAyo ane pAMca indriyo che ema kahyuM. to kayA jIvane kaI indriya hoya? ahIM uttara kahevAya che TIkAvataraNikA- sUtrAntarasambandhAyAha-'atrAhe'tyAdi, atrAha vyutpannacodakaH-uktaM bhavatA, granthakArapUjAvacanametat, kimuktamityAha pRthivyambuvanaspatitejovAyavo dvIndriyAdayazca catvAraH iti (nava) jIvanikAyA:-jIvasaGghAtAH sAmAnyena 'paJcendriyANi ceti sparzanAdIni, tat kiM kasya pRthivyAdeH indriyamiti ?, evaM pRSTaH sannAha granthakAraH 'matrocate - TIkAvataraNikArtha- ahIM vidvAna praznakAra kahe che- Ape (pUrva) kahyuM hatuM. "Ape kahyuM hatuM e vacana graMthakAranI pUjAnuM che, arthAt "Ape evo prayoga graMthakAranI pUjyatA batAvavA mATe che. zuM kahyuM hatuM te kahe che- pRthvIkAya, aplAya, vanaspatikAya, teukAya, vAyukAya ane beIndriya vagere cAra ema sAmAnyathI nava javanikAyo kahyA che, sparzana vagere pAMca Indriyo kahI che. tethI pRthvIkAya Adi kyA jIvane kaI indriyo hoya? A pramANe pUchAyelA graMthakAra kahe che. ahIM pratyuttara kahevAya che- vAyu sudhInA jIvone eka indriya hoyavAdhvantAnAmevam Ara-2rUA sUtrArtha- vAyu sudhInA jIvone eka indriya hoya che. (2-23) bhASyaM- pRthivyAdInAM vAyvantAnAM jIvanikAyAnAmekamevendriyaM sUtrakramaprAmANyAtprathamaM sparzanamevetyarthaH // 2-23 //
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-24 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 69 bhASyArtha- pRthvIthI prAraMbhI vAyu sudhInA jIvanakAyone eka Indriya hoya che. sUtramAM kahelA krama pramANe pahelI sparzana jaindriyahoya. (2-23) TIkA- vAyvantAnAM yathopanyastajIvAnAmekamindriyamiti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthastvayaM-pRthivyAdInAM vAyvantAnAM prAgupanyastAnAM 'pRthivyambuvanaspatayaH sthAvarAH' 'tejovAyu dvIndriyAdayazca trasA' iti sUtradvayena jIvanikAyAnAmiti pUrvavat ekamevendriyaM vyaktirUpeNa, tacca na jJAyate katamadityata Aha-sUtrakramaprAmANyAt-indriyasUtrakramasya pramANabhAvena, prathamaM sparzanamevetyarthaH, sparzanarasanetyAdivacanAt, na cAsiddhaH ekazabdaH prathamArthe, eko gotra ityAdiprayogadarzanAditi // 2-23 / / TIkArtha- pUrve je kramathI ullekha karyo che te kramathI vAyukAya sudhInA jIvone eka Indriya hoya che. A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArtha to A che- pUrve a.2 sU.13/14 e be sUtrothI pRthvIkAyathI AraMbhI vAyukAya sudhInA je jIvono ullekha karyo che te jIvone eka ja indriya vyakta hoya che. kaI eka hoya che te jANI zakAtuM nathI, AthI kahe che- sUtramAM kahelA indriyakramanA prAmANyathI pahelI sparzana ja indriya hoya che. kAraNa ke sparzana-rasana (ra-20) ityAdi sUtra che. eka zabda prathamanA arthamAM siddha nathI ema na kahevuM. kemake paze jotra=prathama gotra ityAdi prayogo jovAmAM Ave che. (2-23) TIvataraNa- tathATIkAvataraNikArtha- tathAkayA jIvone keTalI indriyo hoyakRmipipiilikaabhrmrmnussyaadiinaamekaikvRddhaani // 2-24 // sUtrArtha- kRmi, kIDI, bhramara, manuSyo vagerene (kramaza:) eka eka Indriyo vadhAre hoya che. (2-24)
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-24 bhASyaM- kRmyAdInAM pipIlikAdInAM bhramarAdInAM manuSyAdInAM ca yathAsaGkhyamekaikavRddhAnIndriyANi bhavanti yathAkramam / tadyathA- kRmyAdInAM kapAtinUpura-DUpa-6-rAvitA-zakhU-nataukA-amRtanaamekendriyebhyH pRthivyAdibhyaH ekena vRddhe sparzanarasanendriye bhavataH / tato'pyekena vRddhAni pipIlikA-rohiNikA-upacikA-kunthu-tumburukatrapusabIja-karpAsAsthikA-zatapadyutpataka-tRNapatrakASThahArakaprabhRtInAM trINi sparzanarasanaghrANAni tato'pyekena vRddhAni bhrmr-vttr-saarngg-mkssikaavaMza-maza-vRziva-navarti-zrITa-patAvInAM vatvari anasanaghraanncddhuuNssi / zeSANAM ca tiryagyonijAnAM matsyoraga-bhujaGga-pakSicatuSpadAnAM sarveSAM ca nArakamanuSyadevAnAM paJcendriyANIti // 2-24 // bhASyArtha- kRmi Adi, kIDI Adi, bhramara Adi ane manuSyAdi jIvone eka eka Indriya vadhAre hoya che. te A pramANe- kRmi, apAdika, nUpuraka, gaMDUpada, zaMkha, zuktikA, zaMbhUkA, jalIkA vagerene pRthvI AdithI eka Indriya vadhAre hoya che, arthAt sparzana ane rasana ema be indriya hoya che. kIDI, rohiNikA, upacikA, kuMthu, tubuka, kAkaDInA bIjamAM thanArA kIDA (dhanaLA) kapAsiyAmAM thanArA, kamaLanA pAMdaDAmAM uDanArA, ghAsa-patra ane lAkaDAne khAnArA vagere jIvone beindriya jIvothI eka indriya vadhAre hoya che, arthAt sparzana, rasana ane prANa ema traNa indriyo hoya che. bhramara, vaTara, sAraMga, makSikA, daMza, mazaka (macchara), vRzcika (vIMchI), naMdyAvarta, kITa, pataMga (pataMgiyuM) vagere jIvone tendriya jIvothI eka indriya vadhAre hoya che, arthAt sparzana, rasana, prANa ane cakSu ema cAra indriyo hoya che. bAkInA tiryaMcayonimAM utpanna thayelA mAchalA, sarpa, bhujaMga, pakSI, catuSpada tathA saghaLA nArako, manuSyo ane devone eka indriya vadhAre hoya che, arthAt sparzana, rasana, vraNa, cakSu ane zrotra(=kAna) ema pAMca indriyo hoya che. (2-24)
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-24 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 , TIkA - kRmyAdInAmiti pratyekamAdizabdagrahaNAt (kRmyAdiprakArA jIvA iti grAhyaM teSAM ) ekaikavRddhAnIndriyANIti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha-'kRmyAdInAmityAdi, spaSTaM yAvanmanuSyAdInAM ceti, ekaikavRddhAnItyukte'pi saMdeha eva krama ityAha- 'yathAsaGkhyaM' yena krameNopanyastAni tamevorarIkRtyaikaikavRddhAnIndriyANi bhavanti, na kramollaGghanena, etadeva spaSTayannAha - 'yathAkrama' miti, yathopanyAsaM, etadAha'tadyathe'tyAdinA, kRmyAdInAM - kRmiprakArANAM, Adizabdasya prakArArthatvAt, apAdikAdayaH prAyaH prasiddhAH, eSAmekendriyebhyaH pRthivyAdibhyaH ekena vRddhe kimityAha-sparzanendriye sati rasanendriye vRddhaM, 'tato'pI'tyAdi, tato- dvIndriyebhyaH ekena vRddhAni pipIlikAdInAM trINi sparzanarasanaghrANAni bhavanti, 'tataH' trIndriyebhya ekena vRddhAni bhramarAdInAM catvAri sparzanAdIni bhavanti, zeSANAM ca tiryagyonijAnAmuktavyatiriktAnAM etAneva vizeSeNAha-matsyoragabhujagapakSicatuSpadAnAM - jalacarasthalacarakhacarANAmityarthaH, tathA sarveSAM ca sAmAnyena nArakamanuSyadevAnAM paJcendriyANi sparzanAdIni sarvANyeveti // 2-24 // TIkArtha-- kRmi Adi pratyeka zabdanI sAthe Avi zabda levAthI kRmi Adine, kRmi Adine eTale kRmi jevA jIvone, kIDI Adi, bhramara Adi ane manuSya Adi jIvone kramazaH eka eka indriya vadhAre hoya che. A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane to bhASyakAra kahe che- "kRmyAdInAm" ityAdi, kRmyAdInAM thI prAraMbhI manuSyAdInAM sudhInA bhASyapAThano artha spaSTa che. "indriyo eka eka vadhAre hoya che" ema kahevA chatAM kramamAM saMdeha rahe, arthAt kramathI eka eka vadhAre hoya ke game tema eka eka vadhAre hoya ? evo saMdeha rahe. AthI kahe che'ythaasngkhym' 'ndriyono ke umathI ullekha jharyo che te 4 hamane svIkArIne eka eka vadhAre indriyo hoya che, kramanuM ullaMghana karIne nahi. JA 4 viSayane spaSTa karatAM bhASyAra uhe che- " yathAkramam" iti 4 71
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-24 kramathI ullekha karyo che te kramathI. Ane ja tadAthA ityAdithI kahe che. te A pramANe- kRmi Adine, kRmi Adine eTale kRmi jevA jIvone. prazna- bhASyamAM gati zabdano ullekha che to kRmi jevA ema jevo artha kema karyo? uttara- ahIM mati zabda prakAra arthavALo che. mATe kRmi Adi eTale kRmi jevA evo artha thAya. kRmi, apAdika, nupUraka, gaMDUpada, zaMkha, zuktika(chIpa), zaMbhUkA, jalkA vagere jIvone pRthvIkAya Adi ekendriyathI eka indriyanI vRddhi thatAM sparzana ane rasana e be indriyo hoya che. "apAdika vagere jIvo prAyaH prasiddha che. tenAthI paNa eka indriya vRddhivALA kIDI, rohiNikA, upacikA, kuMthu, taMburuka, trapusabIja, karSAsAsthikA, zatapadI, utpataka, tRNapatra, kASThadAraka vagere jIvone sparzana, rasana, dhrANa e traNa indriyo hoya che. tenAthI paNa eka indriya vRddhivALA bhramara, vaTara, sAraMga, mAkhI, daMza, macchara, vIMchI, naMdyAvarta, kITa tathA pataMgiyA vagere jIvone sparzana, rasana, dhrANa, cakSu e cAra indriyo hoya che. bAkInA mAchalA (jalacara), uraga (uraparisarpa) bhujaMga(=bhujaparisarpa), pakSI (khecara), catuSpadavALA sarva tiryaMcone, arthAt jalacara, sthalacara, khecara e sarvatiryaMcone temaja sarva nAraka, manuSya ane devone sparzana, rasana, prANa, cakSu, zrotra e pAMca(sparzana vagere saghaLIya) indriyo hoya che. (2-24) bhASyAvataraNikA- atrAha- uktaM bhavatA dvividhA jIvAH / samanaskA amanaskAzceti / tatra ke samanaskA iti / atrocyate bhASyAvataraNitArtha- prazna- Ape samanaska ane amanaska ema be prakAranA jIvo kahyA temAM samanaska kayA jIvo che? ahIM uttara kahevAya che TIvatA- "annAho'matyaki asvastha, badriynoindriyaadhikaare Aha vyutpannacodakaH-uktaM bhavatA ihaiva zAstre, 1. apAdika vagere zabdo prAkRta, saMskRta zabda koSamAM na hovAthI ahIM te zabdonA artho jaNAvyA nathI.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-25 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 kimityAha-dvividhA jIvA:-dviprakArAH prANinaH samanaskA amanaskAzceti, saMsAriNaH sAmAnyena, tatra teSu ke samanaskA arthAt ke vA amanaskA iti codakAbhiprAyamAzaGkyAha-atrocyate TIkAvataraNitArtha- "kaahovata'' ityAdi bhASyapATha saMbaMdha mATe che, arthAt have pachInA sUtranI sAthe saMbaMdha jaNAvavA mATe che. ahIM indriya-noindriyanA adhikAramAM vidvAna praznakAra kahe che keApe A ja zAstramAM (2-11 sUtramAM) kahyuM che ke- "sAmAnyathI saMsArI jIvo manavALA ane manarahita ema be prakAranA che." temAM kayA jIvo manavALA che ane kayA jIvo manarahita che ? evA praznakAranA abhiprAyanI AzaMkA karIne sUtrakAra kahe che ke ahIM ame kahIe chIesaMzI jIvo manavALA hoyasaMzinA samana : ra-2 sUtrArtha- saMsI jIvo samanaska=manavALA hoya che. (2-25) bhASyaM-sampradhAraNasaMjJAyAM saMjJino jIvAH samanaskA bhavanti / sarve nArakadevA garbhavyutkrAntayazca manuSyAstiryagyonijAzca kecit // IhApohayuktA guNadoSavicAraNAtmikA sampradhAraNasaMjJA / tAM prati saMjJino vivakSitAH / anyathA hyAhArabhayamaithunaparigrahasaMjJAbhiH sarva eva jIvAH saMjhina rUti ra-rapaII bhASyArtha- saMpradhAraNa saMjJAne AzrayIne saMjJI jIvo samanaska che. saghaLA nArako, devo, garbhaja manuSyo ane keTalAka tiryaMcayonimAM utpanna thayelA jIvo saMjJI che. saMpradhAraNa saMjJA vicAra, vitarkathI yukta ane guNadoSanI vicAraNA svarUpa che. ahIM saMpradhAraNa saMjJAne AzrayIne saMjJI jIvo vivakSita che. jo saMpradhAraNa saMjJAne AzrayIne saMjJI che evI vivakSA karavAmAM na Ave to AhAra, bhaya, maithuna, parigraha saMjJAthI badhA ja jIvo saMjJI bane. (2-25).
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-25 ___TIkA- saMjJino dIrghakAlikyupadezena ye- te samanaskA iti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthamAha-'sampradhAraNe'tyAdinA sampradhAraNamAlocanaM traikAlikaM gRhyate karomyahaM kRtavAnahaM kariSye'hamityevaMrUpaM tadeva saMjJA tasyAM sampradhAraNasaMjJAyAM-dIrghakAlikyAM satyAM saMjJino jIvA iti, saMjJA vidyate yeSAM te saMjJinaH, jIvAH-prANinaH samanaskA bhavanti, viziSTamanaHparyAptimanta ityarthaH, hetuvAdadRSTivAdopadezasaMjJAvyavacchedArthaM etat, tathA AgamarUDheH, etAn vastunAmagrAhamAha-'sarve nArakadevA'iti, vaikriyasAmAnyAditthamupanyAsaH, sarvanArakA ratnaprabhAdibhedena sarvadevA bhavanavAsyAdayaH, garbhavyutkrAntayazca-manuSyA iti, saMmUrcchanajavyavacchedArthametat, tiryagyonijAstu keciditi, gomahiSyAdayo garbhavyutkrAntA ya eva IhApohayuktA iti IhApohAbhyAM yuktAH IhApohayuktAH, ete hi 'guNadoSavicAraNAtmikA'miti guNadoSavicAraNamAtmA-svarUpaM yasyAH sA tathAvidhA tAM sampradhAraNasaMjJAM prati-tAmabhimukhIkRtya saMjJino vivakSitAH-vaktumabhipretAH, dhanavanta iva mahAdhanena, rUpavanta iva sundareNa, itthaM caitad, 'anyathA hI'tyAdi, anyathA-evamanabhyupagamyamAne yasmAt 'AhAre'tyAdi, AhArabhayamaithunaparigrahasaMjJAbhiH, tatrAsadvedanIyodayAdojolomaprakSepabhedenAhArAbhilASapUrvakameva viziSTapudgalagrahaNamAhAraH saMjJA nAma parijJAnaM tadviSayamAhAramabhyavaharAmIti, mohanIyodayAt sAdhvasalakSaNA bhayasaMjJA-bhayaparijJAnaM bibhemIti, puruSAdivedodayAd divyaudArikazarIrasambandhAbhilASAsevane maithunasaMjJA, tato'nyathA vApi, mU lakSaNA parigrahasaMjJA, bhAvato'bhiSvaGgo mUrcchati, krodhAdisaMjJopalakSaNametat, ekendriyANAmapi dazavidhasaMjJAbhidhAnAt, ata evAha-sarva eva jIvAH pRthivyAdayaH saMjJina iti prApnuvanti, saMjJAmAtrayogAt, kArSApaNena dhanapativat mUrtimAtreNa rUpatve(vadve)ti, na caitadevam, AgamAdivirodhAditi // 2-25 //
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-25 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 75 TIkArtha-- dIrghakAlikI saMjJAthI saMjJAvALA jIvo manavALA hoya che e sUtrano samudita artha che. avayavArthane bhASyakAra sadhAraLa ityAdithI kahe che- saMpradhAraNa eTale vicAra. huM karuM chuM, meM karyuM, huM karIza ema traNa kALano vicAra samajavo. trikALavicAra e ja saMpradhAraNasaMjJA. saMpradhAraNa saMjJA eTale dIrghakAlikI. jemane saMjJA hoya te saMzI kahevAya. paNa ahIM je jIvone dIrghakAlikI saMjJA hoya te jIvo saMjJI tarIke vivakSita che. saMzI jIvo manavALA che, arthAt viziSTa mana:paryAtivALA che. hetuvAda saMjJA ane dRSTivAdopadeza saMjJA e be saMjJAno niSedha karavA mATe dIrghakAlikI saMjJAthI saMzI jIvo vivakSita che. kAraNa ke AgamamAM te pramANe rUDha(=prasiddha) che. saMjJAnA traNa bheda [saMjJAnA dIrghakAlikI, hetuvAdA ane dRSTivAdopadezA ema traNa prakAra che. bhUta, bhaviSya ane vartamAna e traNe kALane AzrayIne potAnA hitAhitano dIrghavicAra karavAnI zakti e dIrghakAlikI saMjJA che. kevaLa vartamAnakALano vicAra karavAnI zakti te hetuvAdA saMjJA che. dRSTivAdanA(=jinapraNIta AgamanA) upadezathI thayelI viziSTa saMjJAbodha e dRSTivAdopadezA saMjJA che. A traNa saMjJAmAMthI ahIM dIrghakAlikI saMjJAne AzrayIne saMzI kahevAmAM Avela che.] saMzI jIvone nAma laine kahe che- ratnaprabhA vagere pRthvInA bhedathI bhedavALA sarvanA2ko ane bhavanavAsI vagere devo garbhaja manuSyo keTalAka tiryaMgyonijo, arthAt gAya-bheMsa vagere garbhaja tiryaMco ke jeo vicArapUrvaka nirNaya karavAnI zaktivALA che te jIvone guNa-doSanI vicAraNA svarUpa saMpradhAraNa saMjJAne AzrayIne saMzI kahyA che. jevI rIte ghaNA dhanathI dhanavAna kahevAya che, suMdara rUpathI rUpavAna kahevAya che, tevI rIte ahIM trikALanI potAnA hitAhitanI dIrgha vicAra 1. vaikriya zarIranI nArako ane devomAM samAnatA hovAthI e baMneno sAthe ullekha karyo che. 2. saMmUcchima manuSyono niSedha ka2vA mATe 'garbhaja' evuM vizeSaNa che.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-25 karavAnI zaktinA kAraNe saMzI kahevAya che. anyathA(=jo ema na mAnavAmAM Ave to) AhAra, bhaya, maithuna, parigraha, saMjJAthI pRthvIkAya Adi badhA ja jIvo saMzI kahevAya. kAraNa ke mAtra saMjJA to pRthvIkAya Adi ekendriyone paNa hoya che. jevI rIte eka rUpiyAthI dhanavAna ane zarIra ke AkRtimAtrathI rUpavAna kahevAtuM nathI, tema ahIM saMjJA mAtrathI saMzI na kahevAya. kemake Agama vagereno virodha che. cAra saMjJA AhArasaMzA- asadanIyanA udayathI ojAhAra, lomAhAra, prakSepAhAra(=kavalAhAra) A traNa prakAranA AhAranI abhilASA thAya, abhilASApUrvaka ja viziSTa pudgalone grahaNa karavA te AhAra. saMjJA eTale parijJAna, arthAt viziSTa pudgalo saMbaMdhI AhArane huM lauM chuM evuM jJAna. bhayasaMjJA-- (bhaya) mohanIyanA udayathI bIka lAgavI e bhayasaMjJA che, arthAt huM bhaya pAmI rahyo chuM evuM jJAna te bhayasaMjJA che. maithunasaMjJA-- puruSaveda Adi vedanA udayathI divya-audArika zarIrasaMbaMdhano abhilASa karavo te maithunasaMjJA. parigrahasaMjJA-- maithunathI ja athavA bIjA koI kAraNathI dhana AdinI) mUrchA thavI te parigrahasaMjJA. bhAvathI rAga thAya te mUrchA'. A cAra saMjJA krodhAdi saMjJAonuM upalakSaNa che, arthAt A cAra saMjJAnA ullekhathI krodhAdi saMjJA paNa samajI levI. kAraNa ke ekendriya jIvone paNa daza prakAranI saMjJA kahI che. (2-25) 1. AhAra, bhaya, maithuna, parigraha, krodha, mAna, mAyA, lobha, ogha ane loka ema daza saMjJA che. AhArAdi cAra saMjJAno artha ahIM jaNAvyo che. krodha vagere artha prasiddha che. ogha saMjJA-- avyakta upayogathI thatI pravRtti odha saMjJA che. jemake velaDIo jhADa upara caDhe che. loka saMjJA-- lokoe svabuddhithI kalpelI laukika mAnyatAo ane pravRttio lokasaMjJA che. jema ke putrarahitanI sadgati na thAya vagere.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77 sUtra-26 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 vigrahagatimAM kayo yoga hoyavigrhgtau karmayogaH // 2-26 // sUtrArtha- vigrahagatimAM (parabhave jatAM vakragatimAM) kArpaNa kAyayoga Doya che. (2-26) bhASyaM-vigrahagatisamApannasya jIvasya karmakRta eva yogo bhavati / karmazarIrayoga ityarthaH / anyatra tu yathoktaH kAyavAGmanoyoga ityarthaH // 2-26 // bhASyArtha- vigrahagatine pAmelA jIvano karmathI karAyelo ja yoga hoya che, arthAta vigrahagatimAM kAmaNazarIrano vyApAra hoya che. apAntarAlagati sivAya yathokta kAya, vANI ane manano yoga hoya cha. (2-26) TIkA- tatrAntare vigrahagatau karmayoga eva bhavati, saMjJino'bhilakSyeti prakramaH, evaM sambandhAnabhidhAnamiti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha 'vigrahagatisamApannasya jIvasye'tyatra vigraho-vakraM vigraheNa samAyuktA gativigrahagatiriti azvarathanyAyena, vigrahapradhAnA vA gativigrahagatiH, zAkapArthivAdivat, tAM samApannaH zarIratyAgena viproNa(drANe)bhinnadezaM zarIraM grahItumudyatasya jIvasya prANinaH karmakRta eva yogo bhavati iti, karmazabdena karmASTakamucyate, tatkRta eva vyApAro bhavati, avadhAraNAdaudArikAdiyogavyavacchedaH, spaSTataramasandehArthamAha-karmazarIrayoga ityarthaH, karmaiva zarIraM karmazarIraM tadvyApAra evamartho'sya pravacanaharAkhyAtaH, anyatra tu vakragati muktvA sAmAnyena 'yathokta'iti yathA-yena prakAreNa uktaH 'kAyavAGmanoyoga iti paJcadazaprakAraH sa tathaiva bhavatIti, tuzabdo vizeSaNArthaH, Rjugati svazarIrotpAdaM ekavigrahAM ca vigrahagati muktvA, Rjugatau hi pUrvazarIraviyoge sthApitaprayatnavizeSAdeva gatiriSyate, dhanuAvimokSAhitasaMskAreSugamanavat, audArikAdimizraH tulAnAmonnA
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-26 mavat sthUlanayAbhedAt, svazarIrotpAde'pi tathA saMharaNato bIjAGkarAdibhAve bhAvottaraprAptAvitthaMbhUta eva, ekavigrahAyAmapi gatau pUrvAparazarIragrahaNamokSayoritthaMbhUta eveti bhAvanIyaM, tadevamihedamucyate-nAnAdizarIramizra eveti niyamaH evaM ca vigrahagatau karmayoga eva bhavati, natu vigrahagatAveva karmayogaH, kevalisamudghAte caturthapaJcamatRtIyasamayeSu tadbhAvAt, vigrahagatAvapyekavigrahAyAmabhAvAt, tanneha vyAptirvivakSitA, tilatailavat zuNThIkaTukatvavadvA, kintu viSayaH khe zakunivat udake matsyavadveti // 2-26 // TIkArtha- parabhava jatAM vacce vigrahagatimAM karmayoga ja hoya che. saMjJIne lakSyamAM rAkhIne prastuta viSaya cAlI rahyo hovAthI saMbaMdha kahyo nathI. A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane to bhASyakAra kahe che- "vipratisamIpatra nIvarsa" ti, ahIM vigraha eTale vakra. jema azvothI yukta ratha te azvaratha ema samAsa thayo che, tema prastutamAM vigrahathI yukta gati te vigrahagati evo samAsa che. athavA jema zAkapriya pArthiva te zAkapArthiva, tema vigrahapradhAnA(=vigrahanI pradhAnatAvALI)gati te vigrahagati ema madhyamapadalopI samAsa jANavo. vigrahagatine pAmelA jIvane, eTale ke pUrva zarIrano tyAga karIne bhinnasthaLe zarIrane levA mATe udyata banelA jIvane, karmakRta ja(=yoga) hoya che. (jakArano ullekha karIne) avadhAraNa karavAthI audArika vagere yogano niSedha karyo. saMzaya na rahe e mATe adhika spaSTa kahe che- karmazarIrano yoga hoya che. karma e ja zarIra te karmazarIra. karmazarIrano vyApAra te karmazarIrayoga. pravacananA jJAtAoe "karmata jayoga"no artha "karmazarIrayoga evo kahyo che. parabhavamAM jatAM thatI vakragati sivAya sAmAnyathI kAyavamino yoga (Aya-vAmina-karmayo: a 6 sU.1) ema paMdara prakArano yoga je rIte jaNAvyo che te pramANe ja hoya. tu zabda vizeSa jaNAvavA mATe che. (te
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-26 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 A pramANe) Rjugati' ane eka vakrA gatine choDIne A niyama(=paMdara prakArano yoga je pramANe jaNAvyo che te pramANe hoya e niyama) samajavo. 79 RjugatimAM pUrvazarIranA viyoga vakhate sthApita thayelA prayatnavizeSathI ja gati thAya che. konI jema ? dhanuSyanI dorImAMthI thayelA chuTakArAthI sthApita thayelA saMskArothI thatI bANanI gatinI jema. dhanuSyadorImAMthI bANa jyAre chUTe che tyAre temAM tevA saMskAro sthApita thAya che, jethI bANa e saMskArothI AgaLa jAya che, tema prastutamAM RjugatijIva parabhavamAM jAya tyAre pUrvazarIranA viyoga vakhate sthApita thayelA prayatna vizeSathI jIvanI AgaLa gati thAya che. (arthAt RjugatimAM jIvane pUrvabhavanA zarIranA yoganI sahAya hoya che.) "aurimitra" kRtyAvi, trAjavAnuM namavuM ane UMce javAnI jema sthUlanA bhedathI potAnA zarIranI utpatti thayA pachI paNa audArika mizrakAyayoga hoya che tathA saMrohaNathI bIjamAMthI aMkurAno bhAva thaye chate uttara (pachInA) bhavanI prApti thaye chate audArikAdi mizra yoga ja che. eka vigrahavALI paNa gatimAM pachInA zarIranuM grahaNa AgaLanA zarIranuM chuTavuM e bemAM audArika mizrakAyayoga ja bhAvavo (jANavo) tethI A pramANe ahIM A kahevAya che. vigrahagati sivAyamAM audArikAdi zarIronA mizrayoga ja hoya che paNa kAryaNakAyayoga nahi e pramANe niyama che, arthAt AnAthI e phalita thAya che ke vigrahagatimAM kAryaNakAyayoga ja che. phakta vigraha gatimAM ja kArmaNakAyayoga che evuM nathI paNa kevalI samudRghAtamAM trIje, cothe ane pAMcame samaye kAryaNakAyayoga hoya che. vigrahagatimAM paNa eka vigrahagatimAM kAryaNakAyayogano abhAva che. tethI ahIM (A sUtramAM) avyApti vivakSita nathI, arthAt jyAM jyAM vigrahagati hoya tyAM tyAM kArmaNakAyayoga hoya evI vyApti ahIM vivakSita nathI paNa 1. svazIne utpAva:(=utpatti:) thayA sA svazarIrotsAvA, tAm /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-27 kAmaNakAyayoga hoya to vigrahagati ane kevalI samuddhAtamAM hoya, bIje na hoya. jyAM jyAM tala hoya tyAM tyAM tela hoya athavA jyAM jyAM sUMTha hoya tyAM tyAM tIkhAza hoya evI vyApti ahIM na ghaTAvavI. AkAzamAM jema pakSInuM kAryakSetra che. pANImAM jema mAchalInuM kAryakSetra che, tema vigrahagatimAM kArmaNakAyayoganuM kAryakSetra che. (2-26) TIkAvataraNikA- avigrahe sati vigraha iti tnnibndhnmaahTIkAvataraNikArtha-Rjugati hoya to vigraha(=vaLAMka) hoya AthI vigrahagatinA kAraNane kahe che- AkAzamAM jIva- pulanI gatikArnitiH ra-rA sUtrArtha-jIva ane pudgalanI gati anuzreNi sIdhI thAya che. (2-27) bhASyaM- sarvA gatirjIvAnAM pudgalAnAM cAkAzapradezAnuzreNi bhavati, vizreNirna bhavatIti gatiniyama iti // 2-27 // bhASyArtha- jIvonI ane pudgalonI sarva prakAranI gati AkAza pradezonI zreNInA anusAre thAya che. paNa AkAzapradezanI zreNIne anusaryA vinA gati thatI nathI e pramANe gatino niyama che. (2-27) TIkA- Arthya vyApAramadhikRtya sambaddhameveti sambandhAnabhidhAnaM, zreNImanu anuzreNi zreNI-AtmAnusAriNI gatimatAM gatiriti sUtrasamudAyArthaH, avayavArthamAha-'sarvA gati'rityAdinA sarvA-Urdhvamadhastiryag gatiH-dezAntarAptiphalA kriyA, jIvAnAM saMsAriNAM pudgalAnAM ca paramANvAdInAM gatisambhavAt, pudgalamabhigRhya proktaM sUtrakArasya, uttarasUtre jIvagrahaNAnyathA'nupapatteH, vyavacchedAbhAvAditi bhAvanIyaM, 'AkAzapradezAnuzreNirbhavatI'ti, jIvapudgalAvagAhalakSaNamAkAzaM tasya 1. saraLa-vakra, UMca-nIcuM, khADo-Tekaro, aMdhakAra-prakAza AvA bhAvo sApekSa hovAthI ekanI apekSAe bIjo hoya. mATe ahIM kahyuM che ke Rjugati hoya to vakragati hoya.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-27 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 pradezA:-sarvalaghavastadavayavAH, nivibhAgA bhAgA ityarthaH, teSAmanuzreNi zreNeranu bhavati tathA, tadanusAreNetyarthaH, atra jIvAnAM svazarIrAvagAhapramANapradezA paGktiH zreNirucyate, pudgalAnAM tvekapradezAdirUpA, anantapradezikAnAmapyekAkAzapradeza eva sthAnAt, vyatirekamAha 'vizreNirna bhavatIti gatiniyama' iti, atroktalakSaNAyAH zreNeviMgatA yA gatiH sA vizreNiH, iyaM ca na bhavati, jIvAnAM karmapAratantryamantareNa pudgalAnAM ca paraprayogaviraheNa tathAsvabhAvatvAt gatiniyama evaM // 2-27 // TIkArtha- 'arthanI apekSAe A sUtra pUrvasUtranI sAthe saMbaMdhavALuM ja che. (pUrvasUtramAM gatino nirdeza karyo che. A sUtramAM paNa gatino nirdeza che.) AthI bhASyakAre saMbaMdha kahyo nathI. zreNinA anusAra te anuzreNi. zreNi eTale AkAzapradezonI paMkti. gativALA dravyonI gati zreNinA anusAre thAya che. A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane bhASyakAra sarvA tiH ItyAdithI kahe che- saMsArI jIvonI ane paramANu vagere pudgalonI upara, nIce ane tirthI ema sarva prakAranI gati AkAzapradezonI anuzreNi thAya che. prazna- sUtramAM pugalono ullekha nathI. to bhASyamAM pudgalono ullekha kema karyo? uttara- bhASyakAre pugalanuM grahaNa karIne sUtrakAranuM kaheluM ja kahyuM che. jo A sUtramAM sUtrakArane pudgalanuM grahaNa ISTa na hoya to have pachInA sUtramAM jIvano nirdeza ghaTe nahi. kAraNa ke jIvanuM ja varNana cAlatuM hovAthI koIno vyavaccheda karavAnuM rahetuM nathI. paNa A sUtramAM pudgalanuM paNa grahaNa karyuM hovAthI pudgalano vyavaccheda karavA jIvano nirdeza ghaTe che. gati= dezAMtaranI prApti rUpa phaLavALI kriyA. 1. " tam' arthamAM tati nA pratyayathI Athyam evuM rUpa banyuM che.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82. zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-28 AkAzapradezonI anuzreNi- jIva-pugalone avagAha Apavo= jagyA ApavI e AkAzanuM lakSaNa che. AkAzapradezo=AkAzanA sarvathI laghu avayavo, eTale kevaLI paNa jenA be bhAga na karI zake tevA bhAgo. anuzreNizreNinA anusAra te anuzreNi, arthAt zreNinA anusAre. ahIM jIvonA svazarIranI avagAhanA pramANa pradezo jeTalI paMkti zreNi kahevAya che. pudgalonI ekapradeza Adi jeTalI paMktine zreNi kahevAya che. kAraNa ke anaMtapradezI paNa skaMdho eka AkAzapradezamAM ja samAI jAya che, arthAt sarvajIvonI ane pudgalanI saghaLIya gati AkAzapradezonI paMktinA=zreNinAanusAre thAya che. vyatireka(=UlaTuM) kahe che. vizreNi gati na thAya. A pramANe gatino niyama che. vizreNI- ahIM jaNAvela lakSaNavALI zreNimAMthI nIkaLI gayelI te vizreNi. vizreNi gati na thAya. jIvonI karmaparataMtratA vinA ane pudgalonI paraprayoga vinA tevA svabhAvathI(=anuzreNi gati karavAnA svabhAvathI) A pramANe gati karavAno niyama che. tAtparyArtha- lokanA madhyabhAgathI upara-nIce ane Aju-bAju AkAzapradezonI sIdhI zreNio-rekhAo AvelI che. jema gADI pATA upara ja cAle che tema jIvo ke pugalo AkAzapradezanI zreNi-rekhA upara ja cAle che. jIva ke pugalanI vakragati paraprayogathI ja thAya che. (2-27) TIkAvataraNikA- tathA caahTIkAvataraNikArtha- te pramANe kahe che- siddha thatA jIvanI gati vigraha navI ra-28 sUtrArtha-jIvanI=siddha thatA jIvanI gati saraLa ja hoya che. (2-28)
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-29 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 bhASyaM- sidhyamAnagatirjIvasya niyatamavigrahA bhavatIti // 2-28 // bhASyArtha- siddha thatA jIvanI gati niyamo saraLa ja vaLAMka vinAnI) hoya che. (2-28) TIkA- svarUpAvasthitasya jIvasyAvigrahaiva gatirbhavatIti sUtrasamudAyArthaH / enamevAha vRttikAraH-siddhyamAnagatiH jIvasya niyatamavigrahA bhavati, iha sedhanazaktiH siddhyamAnaH sedhanazIlo vA tasya gatiH pUrvayogAd alAbvAdidRSTAntasiddhA siddhyamAnagatiH 'jIvasye'ti bhUtapUrvagatyA jIvatA, niyataM-sarvakAlameva avigrahA-Rjveva bhavatIti /ra-28 TIkArtha- svarUpamAM rahelA jIvanI saraLa ja gati thAya. A pramANe sUtrano samudita artha che. Ane ja bhASyakAra kahe che- siddha thatA jIvanI gati niyata saraLa thAya che. ahIM siddha thavAnI zaktivALA, siddha thaI rahelA ke siddha thavAnA svabhAvavALA jIvanI gati pUrvaprayogathI thAya che ema alAbU (tuMbaDA) vagere dRSTAMtathI siddha thayeluM che. siddha thatA jIvanI bhUtapUrvagatithI sarvakALe ja saraLa je gati thAya che. (2-28) TIkAvataraNikA- na caivaM vigrahagaterabhAva evetyaahTIkAvataraNitArtha A pramANe vigrahagatino abhAva ja che evuM nathI ema kahe che- saMsArI jIvonI gati tathA vigrahagatino kALavigrhvtii ca saMsAriNaH prAk caturthyaH // 2-29 // sUtrArtha- saMsArI jIvonI vigrahavALI ane vigraha vinAnI ema be prakAranI gati hoya che. temAM vigrahavALI gati utkRSTathI traNa vigrahavALI hoya che. (2-29)
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya sUtra-29 bhASyaM- jAtyantarasaGkrAntau saMsAriNo jIvasya vigrahavatI cAvigrahA ca gatirbhavati / upapAtakSetravazAt tiryagUrdhvamadhazca prAk caturthya iti / yeSAM vigrahavatI teSAM vigrahAH prAk caturthyo bhavanti / avigrahA ekavigrahA dvivigrahA trivigrahA ityetAzcatuHsamayaparAzcaturvidhA gatayo bhavanti / parato na sambhavanti / pratighAtA(?ta)bhAvAdvigrahanimittAbhAvAcca / vigraho vakritam, vigraho'vagrahaH zreNyantarasaGkrAntirityanarthAntaram / pudgalAnAmapyevameva, zarIriNAM ca jIvAnAM vigrahavatI cAvigrahavatI ca prayogapariNAmavazAt / na tu tatra vigrahaniyama iti // 2-29 // bhASyArtha-anya janmamAM (gatimAM) jatA saMsArI jIvanI vigrahavALI (=vaLAMkavALI) ane vigraharahitagati hoya che. utpanna thavAnA kSetrane kAraNe tirjI-upara ane nIce traNa samaya sudhInI gati hoya che. jemane vigrahavALI gati hoya temane vigrahavALI gati traNa samaya sudhInI hoya che. vigraharahita, eka vigrahavALI, be vigrahavALI ane traNa vigrahavALI ema cAra samaya sudhInI cAra prakAranI gati hoya che. pachI gatio saMbhavatI nathI. kema ke pratighAtano abhAva che ane vigrahanA nimittano samApa. cha. vis meTa quis. vis (quis), avagraha, zreyaMtara, saMkrAnti e zabdono eka artha che. pugalonI paNa A pramANe ja gati thAya che. zarIradhArI jIvonI vaLAMkavALI ane vaLAMka vinAnI gati prayogathI ane pariNAmathI thAya che temAM vigrahano niyama nathI. (2-28) TIkA-vigrahavatI ca, cazabdAt avigrahA ca, saMsAriNo, jIvasyeti varttate, 'prAk caturthya'iti caturyo vigrahebhyaH prAk vigrahAH prakarSataH, prAkzabdasya maryAdAbhidhAyitvAditi sUtrasamudAyArthaH / avayavArthastu 'jAtyantare'tyAdi jAtyantarasaGkrAntAviti jananaM jAtirjanmetyanarthAntaraM, jAteranyA jAtirjAtyantaraM tasmin saGkrAntAvityarthaH, saMsAriNo jIvasyaekendriyAdeH, kimityAha-vigrahavatI cAvigrahA ca gatirbhavatIti, na
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-29 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 85 vigrahavatItyanye, avigrahA ca vakrarahitA gatirbhavati, vakrA vA vakretyarthaH, kimityata Aha-upapAtakSetravazAt janmakSetrasAmarthyena, "tiryagUrdhvamadhazca prAk caturthya'iti sarvatra dikSu vidikSu vA janmaparigrahaM kurvataH, prAk caturthya iti caturyo vigrahebhyaH prAgityuktaM, kAryavazAdasakRdupanyasto'yaM sUtrAvayava ityenaM vyAcikhyAsurAha-'yeSA'mityAdi, yeSAM jIvAnAM vigrahavatI upapAtakSetravazAd bhavati teSAM vigrahA-vakrarUpAH prAk caturyo bhavanti, atikrAntabhASyArthaM vyaktimApAdayannAha-'avigrahA' ityAdi, avigrahA samazreNisthAnopapAte, ekavigrahA ekavakravalanApyavizreNisthAnopapAte dvivigrahA dvivakravalanApyavizreNisthAnopapAte trivigrahA trivakravalanApyavizreNisthAnopapAte, 'sthApanA ceyaM, ityevametA avigrahAdyAH catuHsamayaparA iti catuHsamayAH parA yAsAM tAH catuHsamayaparAH caturvidhAzcatuSprakArA gatayo bhavanti, prakramAJjIvAnAmiti, niyamArthametadityata Aha-'parato na sambhavanti' parataH catuHsamayaparAyA gateH na sambhavanti, evaMsamayAH kA gatayaH ? sarvatra ca pUrvazarIravicchedAvicchedau maMDUkajalaukAgatibhyAM bhAvanIyau, AsAM ca gatInAM madhye nArakAdInAmavigrahaikadvivigrahA eva bhavanti, ekendriyANAM trivigrahA vetarAzceti, lokanADIbAhyato'pi tadvahistadutpatteH, evamapi kiM parato na sambhava ityAha-'pratighAtabhAvAt' anuzreNigatAviti kramaH, tatazcAnuzreNigatau prApyasthAnaM prati catuHsamayagamanasvabhAvatvAt pratighAtaH, vigrahAntarAdeva tasiddhirbhaviSyatItyAha-'vigrahanimittAbhAvAcca' sarva-loke'pi, prakramAt adhikavigrahApekSametat, vigrahAntaranimittAbhAvAcce-tyarthaH, na caitadanAeM, yathoktaM-"apajjattasuhamapuDhavikAie NaM bhaMte ! ahologakhettanAlIe bAhirille khette samohae samohaNittA je bhavie uDDalogakhettanAlIe bAhirille khette apajjattasuhamapuDhavikAiyattAe uvavajjejA se 1. sthApanArthaM pazyatAM pRSThaH-86.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-29 NaM bhaMte kaisamaieNaM viggaheNaM uvavajjejjA ?, goyamA ! tisamaieNa vA causamaieNa vA viggaheNa uvavajjejjA," catvArazca samayAstrivakrAyAmeva gatau sambhavantItyAgamAnuvAdaH, anyastvAha-paJca-samayA'pi gatiH sambhavati, yaH kila prANI mahAtamaHprabhApRthivI-vidigvyavasthitaH kAlaM karoti brahmalokavidizi cotpadyate tasya paJcasamayA'pi gatiravazyaM bhavati, tathA lokaniSkuTato tadaparotpatteriti, eke tvAcAryAH kecidAhu:kadAcitkeyaM bhavati na granthakRtopanyastAH, prAyaHpravRttiviSayatvAd granthasyeti, tatraitadeva pramANaM, adhikRtavigraha-svarUpamAha-'vigraho vakrita miti vigraho vakritamucyate, vigrahazabdaM paryAyAntarairAha'vigraha' ityAdinA, vigrahaNaM vigrahaH vakritamityarthaH, evamavagrahaH zreNyantarasaGkrAntiH-zreNeranyA zreNiH zreNyantaraM tatra saGkrAntirityarthaH, paryAyazabdA eta ityarthaH, adhunA pudgalamadhikRtya nirdezamAhapudgalAnAmapyevameveti yathA saMsAriNAM ca jIvAnAM catasro gatayaH anantaramuktAH tathA pudgalAnAmapi-paramANvAdInAM visrasA-prayogAbhyAM bhAvanIyA iti, 'zarIriNAM ce'tyAdi zarIriNAM ca audArikAdizarIriNAM vigrahAdigatau kArmaNazarIrAbhidhAnAt jIvAnAM, kimityAha-'vigrahavatI cAvigrahA veti na kazcidbhedaH, kuta ityAha-'prayogapariNAmavazAd' svaprayatnApekSaH prayogaH, pariNAmastu visrasApariNAmaH, etadvazAdetatsAmarthena, mA bhUt sarvasAdharmyamityatidiSTApavAdamAha-'na tu tatra vigrahaniyama'iti na punastatra-adhikRtazarIrapakSe vigrahaniyama iti, alpA vA bahavo vA yathoktavigrahebhyastathA niyamanimittAbhAvAditi // 2-29 // TIkArtha- saMsArI jIvonI vigrahavALI ane vigraha vinAnI ema be prakAranI gati hoya che. (vigrahavALI gati vadhAremAM vadhAre keTalA vivANI soya ? sevA prazna uttaramA cha-) prAkcaturthya: yAra vigrahonI pahelAM vigrahavALI hoya che, arthAt utkRSTathI traNa
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-29 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 87 vigrahavALI hoya che. kema ke prA, zabda maryAdAne kahenAro che. A pramANe sUtrano samudrita artha che. avayavArtha to A pramANe che'nAtyantara' tyAdri, janana, jAti, janma A zabdono eka ja artha che. anya janmamAM(=parabhavamAM) javAnuM thAya tyAre ekendriya vagere saMsArI jIvanI vigrahavALI ane vigrahavinAnI gati hoya che. avigrahA evA pAThanA sthAne bIjAo na vipravatI evo pATha kahe che. vigrahagati zAthI thAya che ? vigraha eTale vaLAMka. vaLAMkavALI ane vaLAMkarahita gati zAnA kAraNe thAya che ? evA praznanA uttaramAM kahe che- 3papAtakSetravazA=janma pAmavAnA kSetranA kAraNe tihu~, UMce, nIce dizAomAM ane vidizAomAM janma thavAnA kAraNe parabhavamAM jatAM saMsArI jIvanI vigrahavALI ane vigrahavinAnI ema be prakAranI gati thAya che. cArathI adhika samayano ane traNathI adhika vigrahano abhAva prAk vatu: eTale cAra vigrahanI pahelAM ema pUrve kahyuM che. kAma (=jarU2) paDavAnA kAraNe prAk caturtha: e sUtrAvayavano aneka vAra ullekha karAyelo che. AthI prAk caturtha: e sUtrAvayavanuM vyAkhyAna karavAnI icchAvALA bhASyakAra kahe che- 'veSAm' hatyAvi, je jIvonI janma pAmavAnA kSetranA kAraNe vigrahavALI gati che te jIvonI cAra vigrahonI pahelAM vigrahavALI, (arthAt traNa vigrahavALI) gati hoya che. purve kahevAi gayelA bhASyArthane spaSTa karatAM bhASyakAra kahe che'aviprajJA' tyAdri, samazreNinA sthAnamAM janma thAya tyAre vigraha vinAnI gati hoya. viSama zreNinA sthAnamAM janma thAya tyAre eka 1. maryAdAno artha A che-- prAk zabda jenI sAthe saMbaMdha dharAvato hoya te padano artha chUTI jAya. jemake prAk pATaliputrAy vRSTo meSaH=pATaliputranI pahelA varSAda varasyo. Ano artha e thayo ke pATalI putramAM varSAda na varasyo. tema prastutamAM prAk zabdano saMbaMdha vartumya: padanI sAthe che. ethI cAra vigrahanI pahelAM vigrahavALI hoya. arthAt traNa vigraha sudhI vigrahavALI hoya, Ano bhAvArtha e thayo ke utkRSTathI traNa vigrahavALI hoya che.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-29 vigrahavALI, be vigrahavALI ke traNa vigrahavALI paNa gati hoya. A pramANe jIvonI avigraha vagere gati utkRSTathI cAra samaya sudhInI ane cAra prakAranI che. gati utkRSTathI cAra samaya sudhInI che e vidhAna niyamana mATe che. AthI kahe che- cAra samayathI adhika samayavALI gatio saMbhavatI nathI, (vaMsamaya A tiya: =) arthAt cAra samayathI adhika samayavALI koI gatio saMbhavatI nathI. sarvasthaLe zarIranA viyoga-aviyogane deDako ane jaLonI gatithI vicAravA. te A pramANe- deDako jayAre gati kare tyAre pAchaLanA be pagonA sahAre kUdako mArI (jyAM javAnuM che te sthaLe jAya che=) sthaLAMtara kare che. jaLo jyAre gati kare che tyAre AgaLanA be pagane sthaLAMtare(=jyAM javAnuM che te sthaLe) laMbAve ane pAchaLanA pagane pUrvanA sthAnamAM sthApelA rahevA de. AgaLanA be paga sthaLAMtara karyA pachI pAchaLanA be paga upADe che ane AgaLa le che. A gatiomAM nArako vagerene avigrahA, ekavigraha ane dvivigraha ja hoya. ekendriya jIvone trivigraha ke avigrahA, ekavigrahA, dvivagraha paNa hoya. kAraNa ke trasanADInA (eka taraphanA) bahAranA bhAgathI trasanADInA (bIjI taraphanA) bahAranA bhAgamAM temanI utpatti thAya che. A pramANe paNa caturvigraha vagere gatino saMbhava kema nathI? evA praznanA uttaramAM kahe che. prativAtamAvA zreNinA anusAra gati karavAmAM janmasthAne cAra samayamAM ja pahoMcI javAno jIvano svabhAva hovAthI cArathI adhika samayano niSedha che. pUrvapakSa- anya vigrahathI (=cAra vigraha vagere vigrahothI) cArathI adhika samayanI siddhi thaze. uttarapakSa vighanimittAmAvALaM=sarvalokamAM paNa (lokamAM game tyAMthI game tyAM jIva utpanna thAya to paNa) traNa vigrahathI adhika vigraha
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 89 sUtra-29 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 thavAnuM nimitta nathI. amAruM A kathana maharSionA kathanathI viruddha nathI. kahyuM che ke- "he bhagavaMta ! aparyApta sUkSmapRthvIkAya jIva adholokanI nADInA bahAranA kSetramAM je bhavya jIve samudghAta karyo che te jIva samuddAta karIne UrdhvalokanI nADInA bahAranA kSetramAM paryApta sUkSmapRthvIkAyapaNAmAM utpanna thAya to he bhagavaMta ! keTalA samayathI vigrahagati vaDe utpanna thAya? he gautama! traNa samayathI ke cAra samayathI vigrahagati vaDe utpanna thAya." cAra samayo trivigraha ja gatimAM saMbhave. AthI amAruM A kathana Agamane anusaranAruM ja che. matAMtara- bIjAo kahe che ke- pAMca samayanI paNa gati saMbhave che. je jIva sAtamI mahAtama:prabhApRthvInI vidizAmAM rahelo kALa kare che ane brahmalokanI vidizAmAM utpanna thAya che tyAre tene pAMca samayanI paNa gati avazya saMbhave che. kema ke jIvanI tevA prakAranA lokanA eka cheDAthI bIje cheDe utpatti thAya che. keTalAko kahe che ke- pAMca samayanI gati kyAreka ja thAya. AthI graMthakAre teno ullekha karyo nathI. kAraNa ke graMthano viSaya prAyaH pravRtti che, arthAt je adhika thatuM hoya te jaNAvavuM e graMthano viSaya che. prazna- je adhika thatuM hoya te jaNAvavo e graMthano viSaya che emAM pramANa zuM che? uttara- temAM A ja pramANa che, arthAt graMthakAre pAMca samayanI gati jaNAvI nathI e ja AmAM( je adhika banatuM hoya te jaNAvavuM e graMthano viSaya che temAM) pramANa che. prastuta vigrahanA svarUpane kahe che-"vipraho vastina" rUti vigraha eTale vaLAMka. vigraha zabdanA anya paryAyavAcI zabdone "viprada ItyAdithI kahe che- vigraha(=vaLAMka), avagraha, zreNyetara saMkrAMti(AkAzapradezonI eka zreNithI bIjI zreNi upara javuM te) e zabdo ekAryavAcI che.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9O sUtra-29 zrI tattvAthadhigamasUtra adhyAya-2 parabhava jatAM ekavakA Adi gatinuM yaMtra trasanADI Rjugati Jack ekavakrAgati | ekavakrAgati Rjugati trivakrAgati caturvakrAgati jlcl8h8
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 91 sUtra-29 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 have pudgalane AzrayIne gatinA svarUpane kahe che- "pustInAmaAvameva" rUti, jevI rIte saMsArI jIvonI cAra gatio hamaNAM ja kahI, te pramANe paramANu vagere pudgalonI paNa vignasAthI ane prayogathI vicAravI. zarIriNAM 2 phatyAti, ahIM zarIravALA eTale audArikAdi zarIravALA samajavA. kema ke vigrahAdi gatimAM kAryaNazarIra kahyuM che. audArikAdi zarIravALA jIvonI vigrahavALI ke vigraharahita gati hoya che. emAM (aMtaragatinI jema) koI bheda nathI. vigrahavALI ane vigraharahita gati zAthI hoya che evA praznanA uttarane kahe cheprayogapariNAmavaza= svaprayatnanI jemAM apekSA hoya te prayoga, arthAt jIva svaprayatnathI gati kare te prayoga, pariNAma eTale visrasApariNAma. prayogathI ane visrasApariNAmathI audArikAdi zarIravALA jIvanI vigrahavALI ane vigraharahita gati thAya che. audArikAdi zarIravALA jIvonI ane parabhavamAM jatA jIvonI gatimAM badhI rIte samAnatA na thAya e mATe karelA atidezamAM (=bhalAmaNamAM) apavAdane kahe che- tu tatra viniyama rUti, prastuta zarIranA audArikazarIranA) pakSamAM vigrahagatino niyama nathI, arthAt jema kArmaNazarIranA pakSamAM ekavigrahA, vigraha ke trivigrahA gatino niyama che, tema ahIM niyama nathI, kiMtu ukta vigrahothI thoDI ke vadhAre vigrahagati thAya. kemake tevA prakAranA(=ATalI ja vigrahagati thAya tevA) niyamananuM koI nimitta nathI. (2-29) bhASyAvataraNikA- atha vigrahasya kiM parimANamiti / atrocyatekSetrato bhAjyam / kaaltstubhASyAvataraNikArtha prazna- have vigrahanuM parimANa zuM che? uttara- kSetrathI vigrahanuM parimANa bhAjya che. kALathI to
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-30 TIkAvataraNikA- 'atrAhe'tyAdi sUtrAntarasambandhagranthaH, atravigrahAdhikAre para Aha-'atha vigrahasya kiM parimANa miti kiyatA kAlenAdhikRtavigraho jAyata iti praznArthaH, etadAzaGkyAha-'atrocyata' ityAdi kSetrato bhAjyaM vigrahaparimANe, ekAdipradezabhAvitvAt kSetrasya, kAlatastu kimityAha TIkAvataraNikArtha- 'tra ityAdi pATha anyasUtranI =have pachInA sUtranI) sAthe saMbaMdha jaNAvavA mATe che. vigrahanA adhikAramAM anya pUche che ke, have vigrahanuM parimANa zuM che? arthAt keTalA kALe prastuta vigraha thAya? evo praznano bhAva che. AvA praznanI AzaMkA karIne bhASyakAra kahe che-matrocate rUtyAdi, ahIM javAba kahevAya che. kSetrathI vigrahanuM parimANa bhAjya che. kemake kSetra ekapradeza vagere (aneka) parimANavALuM vigrahanuM che, arthAt eka, be, saMkhyAta ke asaMkhyAta AkAzapradezo oLaMgyA pachI vigraha (vaLAMka) thaI zake che. kALathI parimANa keTaluM che? evA praznanA uttaramAM graMthakAra kahe che- vigrahanuM parimANa- ekasamayo vigrahaH // 2-30 // sUtrArtha- vigraha(vaLAMka) eka samayano che. (2-30) bhASyaM-ekasamayo vigraho bhavati / avigrahA gatirAlokAntAdapyekena samayena bhavati / ekavigrahA dvAbhyAm / dvivigrahA tribhiH / trivigrahA catubhiriti / atra bhaGgaprarUpaNA kAryeti // 2-30 // bhASyArtha-kALanI apekSAe vigraha(vaLAMka) eka samayano che. saraLa gatino kALa lokAMta sudhI javAmAM paNa eka samayano hoya che. eka vigrahavALI gatino kALa be samayano hoya che. be vigrahavALI gatino kALa traNa samayano hoya che. traNa vigrahavALI gatino kALa cAra samayano hoya che. ahIM vikalponI prarUpaNA karavI. (2-30)
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-30 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 93 TIkA - ekaH samayo vyavadhAyako yasya sa ekasamayo vigraho bhavati, ekasamayenAtikrAntena vaktrayA gaterbhAvAditi sUtrasamudAyArthaH, avyvaarthjvAda-'samayo vipro mavatI'tyAdi, bhALyuM, joDasvArtha: ? kRti, bhavAntarAle varttitAyAM jantorgatipariNamitasyaikasamayenAtikrAntena vakrA gatirjAyata iti, ekasamayo vigraho bhavatItyucyate, na tvayaM niyamaH, sarvasyAvazyaM samayAtikrameNa bhavitavyaM, yadAha - 'avigrahA gatiH' Rjveva lokAntamapi yAvat ekasamayena bhavatyupapAtakSetravazena, api ca atra vigrahasUtre ekasamayatvamupalakSaNaM yadAha - 'ekavigrahe 'tyAdi, ekavigrahA gatiH dvAbhyAM samayAbhyAM bhavati, pUrvAparasamayAvadhikatvAd vigrahasya, evaM dvivigrahA gatistribhistrivigrahA caturbhiriti, 'atra bhaGgaprarUpaNA' yathoditasamayavikalpabhAvanA kAryA, sA ca kRtaiveti // 2-30 // ' TIkArtha- eka samaya AMtaruM pADanAra che jene te eka samayavALo vigraha che. kAraNa ke eka samaya pasAra thayA pachI ja vakragati thAya che. (AthI vigraha gatimAM aMtara paDI jAya che. mATe ahIMvigrahapadanuM vizeSaNa evA samaya: evA samAsano 'eka samaya AMtaruM pADanAra che jene' evo vigraha karyoche.) A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane to bhASyakAra kahe che'samayo vipro mavRtti' ityAdi bhASyapATha che. e bhASyapAThano zo artha che ? (e bhASyapAThano artha A pramANe che-) bhavAMtaramAM javA mATe gati karavAnA pariNAmavALA thayelA jIvanI eka samaya pachI bIjA samaye vakragati thAya che. mATe 'samayo vipro mavati' ema kahevAya che. paNa AnAthI e niyama thato nathI ke dareka jIvone bIjo samaya avazya thAya, arthAt vakragati karavI ja paDe ane eka samaya pasAra karavo ja paDe evo niyama thato nathI. jethI kahyuM ke- aniprA tyAti utpanna thavAnA kSetrane AzrayI Rju ja gati(=saraLa gati) eka samayamAM lokAMta sudhI paNa thAya che. vaLI ahIM vigraha sUtramAM eka samayano ullekha upalakSaNa che. tethI bhASyakAra kahe che- 'viprahA' tyAvi, ekavigrahavALI gati be samayathI
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-31 thAya che. kemake vigraha(=vaLAMka) pUrvAparasamayanI avadhivALo che, arthAt vaLAMkanI pahelA ane vaLAMkanI pachI paNa eka samaya rahelo ja hoya che. e pramANe ddhivigrahavALI gati traNa samayathI thAya che, trivigrahavALI gati cAra samayathI thAya che. matra makarUpa karyA je pramANe samayonA vikalpo kahyA che te pramANe bhAMgAonI prarUpaNA karavI ane te upara karelI ja che. (2-30) TIkAvataraNikA- tdtrTIkAvataraNikArtha- tethI ahIM(=apAMtarAlagatimAM). aMtarAlagatimAM AhArano vicAra ekaM dvau vA'nAhArakaH // 2-31 // sUtrArtha- parabhavamAM jatA apAMtarAla gatimAM jIva eka ke be samaya anAhAraka hoya che=AhAra leto nathI. (2-31) bhASyaM- vigrahagatisamApanno jIva ekaM vA samayaM dvau vAnAhArako bhavati / zeSaM kAlamanusamayamAhArayati / kathamekaM dvau vAnAhArako na vahUnItyatra prarUpa ryA ra-rUzA bhASyArtha- vigrahagatine pAmelo jIva eka samaya ke be samaya sudhI AhAra rahita hoya che. bAkInA kALamAM dareka samaye jIva AhAra kare che. jIva eka samaya ke be samaya sudhI AhArarahita hoya che. bahu samaya sudhI AhAra rahita kema nathI hoto ? e vize vikalponI prarUpaNA karavI. (2-31) TIkA- sambaddhameva, samudAyArthaH prakaTaH, avayavArthaM tvAha bhASyakRt-'vigrahe'tyAdinA vigrahagatimuktalakSaNAM samApannaH-prApto jIva:prANI, kimityAha-ekaM vA samayaM dvivigrahAyAM madhyamaM 'dvau vA samayau' trivigrahAyAM madhyamAveva anAhArako bhavati, pUrvAparazarIramokSagrahaNasaMsparzAbhAvena, ata evaikasamayAyAM na bhavati, tatsaMsparzayogAt, tadiha
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-31 zrI tattvAdhigamasUtra adhyAya-2 95 vigrahagatisamAbaddho vigrahAdyapekSa eva gRhyate, na sAmAnyena, tatrAsambhavAditi, vAzabdo vikalpArthe, kadAcidekaM kadAcidvAviti, apare vAzabdastrInvetyabhidadhati, etadapi paJcasamayaparAyAM gatAvuktavadaviruddhamiti, anAhArakatvaM cehaujAditrividhAhAraniSedhataH, karmapudgalagrahaNaM tu tadA'pyastyeva, yogAdihetubhAvAt, varSaNasamayasamAdIptagacchannArAcodakagrahaNavadityAcAryAH, zeSakAlamanusamayaM vyatiriktamanusamayamavicchedenAhArayati-abhyavaharati utpattisamayAdArabhyAntarmuhUrttikeNaujAhAreNa pazcAdAbhavakSayAllomAhAreNa kazcittu kAdAcitkena kAvalikeneti, Aha-'kathamityAdi, kathaM-kena prakAreNaikaM dvau vA samayAvanAhArako'yaM, na bahUniti, na punarato bahutarAn, ityevaM pUrvapakSamAzaGkyAha-'atre'tyAdi atra prazne bhaGgaprarUpaNeti, vikalpavibhAvanA kAryA, asau ca kRtaiva dvivigrahAyAmekaM trivigrahAyAM tAvityanena ra-rUzA TIkA- pUrva sUtrano ane A sUtrano saMbaMdha karelo ja che. (te A pramANe- vigrahagatine pAmelo jIva AhAraka hoya ke anAhAraka hoya? jo anAhAraka hoya to keTalA samaya sudhI anAhAraka hoya ema kahevuM joIe. AthI keTalA samaya sudhI anAhAraka hoya te jaNAve che. A sUtrano samuditArtha spaSTa che. avayavArthane to bhASyakAra viprada ityAdithI kahe che. jenuM svarUpa pUrve kahyuM che tevI vigrahagatine pAmelo jIva eka samaya ke be samaya anAhAraka hoya che. dvivigraha gatimAM madhyama eka samaya ane trivigrahAgatimAM madhyama be samaya anAhAraka hoya. kAraNa ke madhyama samayamAM pUrvazarIrane choDavAno ane pachInA navA zarIrane grahaNa karavAno saMsparza nathI hoto, arthAt pUrvazarIrane mUkavAnA ane navA zarIrane grahaNa karavAnA kAryathI rahita che. (A (=zarIrane grahaNa karavAnuM) kArya hoya tyAre jIvane AhAra grahaNa karavo paDe che.) mATeja eka samayavALI (avigrahA) gatimAM anAhAraka nathI hoto.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-31 kAraNa ke temAM pUrva zarIrane mUkavAnuM ane navA zarIrane grahaNa karavAnuM kArya hoya che. tethI ahIM (AhAra na levAnA viSayamAM) vigrahagatine pAmelo ane (ethI ja) vigrahagatinI apekSAvALo jIva ja grahaNa karAya che, nahi ke sAmAnyathI koipaNa jIva. kAraNa ke vigrahagativALA jIvothI anya saMsArI jIvomAM AhAranA abhAvano asaMbhava che. vA zabda vikalpa arthamAM che. kyAreka eka, kyAreka be samaya jIva anAhAraka hoya. bIjAonuM kahevuM che ke vA zabda trIn vA evA vikalpane kahe che, arthAt athavA traNa samaya sudhI jIva anAhAraka hoya. A paNa pUrve (2-29 sUtramAM) kahyuM tema pAMca samayavALI gatimAM aviruddha che. ahIM AhArano abhAva ojAhAra vagere traNeya prakArano AhAra na grahaNa karavAnI dRSTie jANavo. kemake tyAre paNa karmapudgalonuM grahaNa to che ja. karmagrahaNanA yogAdi hetuo rahelA hovAthI anAhArakapaNAmAM paNa karmapudgalonuM grahaNa thAya che. A viSe AcAryo varasAdanA samaye pradIpta lohabANaprakSepanuM dRSTAMta kahe che. varSAda varSI rahyo hoya tyAre agninI jvAlAothI atyaMta tapeluM loDhAnuM bANa pheMkavAmAM Ave to te bANa varasAdanA pudgalone grahaNa karatuM ja AgaLa jAya che tema jIva karmarUpa agnithI uSNa banela hovAthI kAryaNaza2I2dvArA karma pudgalone grahaNa karato karato ja janmasthAne jAya che. bAkInA kALe pratyeka samaye satata AhAra grahaNa kare che. janma samayathI AraMbhI aMtarmuhUrta sudhI ojAhAra grahaNa kare che. pachI bhavakSaya sudhI lomAhAra grahaNa kare che. koi jIva kyAreka kyAreka kavalAhArane grahaNa kare che. prazna-- jIva kai rIte eka ke be samaya sudhI anAhAraka hoya, AnAthI vadhAre vadhAre samaya sudhI anAhAraka kema na hoya ? 1. AhAranA ojAhAra, lomAhAra ane kavalAhAra ema traNa bheda che. ojAhAra- utpattinA prathama samayathI aMtarmuhUrta sudhI grahaNa karAtA pudgalono AhAra. lomAhAra- aMtarmuhUrta pachI sparzanendriya(=cAmaDI) dvArA grahaNa karAtA pudgalono AhAra. kevalAhArakoLiyAthI grahaNa karAto AhAra.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-31 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 uttara- A praznamAM vikalpanI bhAvanA karavI. te bhAvanA dvivigrahA gatimAM eka samaya ane trivigraha gatimAM be samaya anAhAraka hoya ema kahIne karI ja che. (2-31). bhASyAvataraNikA- atrAha- evamidAnIM bhavakSaye jIvo'vigrahayA vigrahavatyA vA gatyA gataH kathaM punarjAyata iti / atrocyate- upapAtakSetraM svakarmavazAtprAptaH zarIrArthaM pudgalagrahaNaM karoti / sakaSAyatvAjjIvaH #Lo yodhyApunAnA (.8 sU.2) rUti #Aya(zarIra)vaangmnHpraannaapaanaaH pudgalAnAm (a.5 sU.19) upakAraH / nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAd (a.8 sU.25) iti vakSyAmaH / tajjanma / tacca trividham I tathA- bhASyAvataraNikAA- hamaNAM praznakAra A pramANe prazna kare che ke bhavano kSaya thaye chate avigrahagatithI ke vigrahavALI gatithI gayelo jIva pharI kevI rIte utpanna thAya che? ahIM uttara kahevAya che potAnA karmanA kAraNe utpattinA kSetrane pAmelo jIva zarIra dhAraNa karavA mATe pugalone grahaNa kare che. "kaSAya sahita hovAnA kAraNe jIva karmane yogya(=kAmaNavargaNAnA) pudgalone grahaNa kare che." ema AgaLa (a.8 sU.2 mAM) kahIzuM. zarIra, vANI, mana ane prANApAna zvAsocchavAsa e pudgalono upakAra kArya che." ema AgaLa (a.5 sU.19 mAM) kahIzuM. "nAma nimittaka=prakRti nimittaka sarva taraphathI yogavizeSathI karmaskaMdho baMdhAya che." ema AgaLa (a.8 sU.25mAM) kahIzuM. te(=zarIra mATe pudgalonuM grahaNa karavuM te) janma che. te janma traNa prakArano che. te A pramANe TIkAvataraNikA- 'atrAhe'tyAdi sUtrAntarasambandhagranthaH, atrAvasare codaka Aha-evamuktena prakAreNa idAnIM bhavakSaye sati maraNa ityarthaH, jIvaH prANI avigrahayA uktalakSaNayA vigrahagatyA vA uktalakSaNayaiva
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-31 gatyA gataH upapattidezaM prAptaH 'kathaM punarjAyate' kena prakAreNa punaH prAdurbhavatIti prazne satyAha-'atrocyate, upapAtakSetraM' janmasthAnaM 'svakarmavazAt' pUrvopAttakarmasAmarthyenaivAyAte, nezvarAdivazena, kimityAha 'zarIrArtha' audArikAdizarIraniSpAdanAya 'pudgalagrahaNaM karoti' audArikAdizarIraprAyogyadravyAdAnaM karoti, atha kathamajJaH san tathA karotItyAha-'sakaSAyatvA'dityAdi, sakaSAyatvAt kAraNAjjIvaH karmayogyAn manuSyAdibhAvena nirvartanIyasya karmaNa (yogyAn-)ucitAn pudgalAnAdatte-gRhNAti, itizabdaH hetau, ataH karmaNaH tatsvabhAvatayA adhikRtapudgalagrahaNaM karoti, tathA 'kAya(zarIra)vAGmanaprANApAnAH pudgalAnAm (5-19) upakAra iti vakSyati, evaM 'nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAd-(8-25)iti vakSyate, ita UrdhvaM, 'tajjanme'tyAdi, yattaditthaM nyAyasiddhaM zarIrArthaM pudgalagrahaNaM tajjanmeti, tadevaM jAyata iti, tacca trividhaM janma, 'tadyathe'tyupanyAsArthaH, satartha- atrAha tyAhi 5|anysuutrnaa saMAMdhane jaNAvanAro che. prazna- A avasare praznakAra prazna kare che ke, maraNa thaye chate avigraha ke vigrahagatithI utpattisthAne gayelo jIva kevI rIte janma pAmecha? uttara-maraNa pAmelo jIva pUrve bAMdhelA karmanA sAmarthyathI janmasthAne jAya che, nahi ke IzvarAdinA sAmarthyathI. janmasthAne gayelo jIva audArika vagere zarIrane banAvavA mATe audArika Adi zarIrane yogya dravyAne (=pulona) As 43 cha. prazna- ( qute. (r)qwi viyA2zasti 54 hotI. nathI. methI) ajJAna hovA chatAM te pramANe(=zarIrane yogya pudgalonuM grahaNa) zA bhATe 43 cha ?
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-32 zrI tattvAthadhigamasUtra adhyAya-2 uttara- "vaSayavaspharyAddhi, jIva kaSAya sahita hovAnA kAraNe karmane yogya, eTale ke manuSyAdibhAvane banAvavA mATe manuSyAdibhAvabanAvavAne yogya evuM je karma hoya te karmane yogya tevA tevA pudgalone grahaNa kare che. (jemake manuSyabhavamAM utpanna thanAra jIva mATe audArikazarIra manuSyabhAva che. tethI janmasthAne pahoMcatA paheluM kAma audArikazarIra banAvavAnuM kare che. te banAvavA mATe je pugalo audArikazarIra banAvavAne mATe yogya hoya te pudgalone grahaNa kare che.) phati zabda hetu arthamAM che. AthI karmano (tasvamAvata =)manuSyaAdibhAvane banAvavAno svabhAva hovAthI jIva prastuta =manuSyAdibhAva banAvavAne mATe yogya hoya tevA) pudgalone grahaNa kare che. tathA zarIra, vANI, mana ane zvAsocchavAsa e pudgalono upakAra (kAya) che ema (a.5 sU.19 mAM) kaheze. e pramANe nAmanimittaka, sarva taraphathI, yoga vizeSathI (a.8 sU.25) ityAdi have pachI kaheze. "tanmaphatyAdri A pramANe nyAyathI( yuktithI) siddha thayeluM zarIra mATe pudgalonuM je grahaNa te janma che. tethI jIva A pramANe utpanna thAya che. te janma traNa prakAre che. te A pramANejanmanA prakArosmmuuchengrbhoppaataa janma // 2-32 // sUtrArthasaMpUrjhana, garbhaane upapAta ema traNa prakAre janmache. (2-32) bhASyaM- sammUrchanaM garbha upapAta ityetattrividhaM janma // 2-32 // bhASyArtha- saMmUDjhana, garbha ane upapAta ema traNa prakArano janma che. (2-32) TIkA- samudAyArthaH prakaTaH / avayavArthastu-sammUrchanaM garbha upapAta iti etat trividhaM janmetyetAvatI vRttiH sUtrasya, iha sammUrchAmAtraM sammUrcchanaM utpattisthAnasthataducitapudgalopamardaina shriirdvysNdhyaatm1. 35cArArtha =vAkyanA prAraMbha mATe.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-3ra pariNAmarUpakRmyAdisammUchainavat, garbha iti strIyonau zukrazoNitapudgalAdAnaM, garbhaNaM garbhaH, sammUrcchanavilakSaNo'yaM, vyatiriktAgantukazukrazoNitapudgalagrahaNAt, upapAtastUpapAtakSetramAtranimittaH pracchadapaTAderupari devadUSyAdyadho vaikriyazarIraprAyogyadravyAdAnAditi, etena narakakuTopapAta ukto veditavyaH, pUrvavilakSaNazcAyaM, AgantukazukrazoNitAdikalpapudgalAgrahaNAt, tatsthatadyogyagrahaNAditi, evamevaM trividhaM-sammU chainajanma garbhajanma upapAtajanma ca, zarIratayA AtmalAbha ityarthaH, iha cAdau sammUrcchanajanma pratyakSabahusvAmitvAt, tadanu garbhajanma pratyakSaudArikazarIrasAdharmyAt, tata upapAtajanma svAmivaidhAt // 2-32 // TIkArtha- sUtranI samUrjhana--355ti ti patar vivigha nanyA ATalI vRtti(=bhASya) che. saMpUrjhana janma mAtra samUcchavuM te saMpUrjhana. utpattisthAnamAM rahelA saMmUchimajanmane yogya pudgalonA upamadana vaDe thato janma saMpUrjhana janma che. (jema loTa, surAbIja (jemAMthI dArU bane che tevA bIja), pANI vagerenA upamardanathI (masaLavAthI) dArUnI utpatti thAya che, tema saMmUchima janmane yogya pudgalonA upamardanathI saMmUchima janma thAya che.) A janma be zarIranI saMdhinA AtmapariNAma che. (eka zarIrane choDavuM ane bIjA zarIrane grahaNa karavuM e be zarIranI saMdhi che. A samaye AtmA eka zarIrane choDavAnA ane bIjA zarIrane grahaNa karavAnA pariNAmavALo hoya che.) A viSe kRmi AdinuM daSTAMta che. (kRmi vagere kASTha vageremAM utpanna thAya che tyAre kASTha AdimAM ja rahelA pudgalone grahaNa karI potAnuM zarIra banAvIne utpanna thAya che. tevI rIte jIvatI gAya AdinA zarIramAM utpanna thatA kRmi vagere e zarIranA avayavone laIne potAnA zarIrarUpe pariNamAve che.)
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-32 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 101 garbha janma garbha eTale strInI yonimAM vIrya-raktanA pudgalonuM grahaNa karavuM. garbha rahevo te garbha. garbha saMmUrjhanathI vilakSaNa che. kemake garbhamAM utpattisthAna sivAyanA bIjA sthaLethI AvelA virya-raktanA pugalone grahaNa karavAmAM Ave che. upapAta janma upapAta janmamAM upapAtanuM kSetra mAtra nimitta che. kAraNa ke (mAkhaNathI paNa adhika komaLa) bichAnA upara pAtharelA ochALa AdinI upara ane tenI upara rahelA devadUSya AdinI nIcenA bhAgamAM rahelA vaikriyazarIrane prAyogya dravyone(=pudgalone) laIne vaikriyazarIra banAve che. bhAvArtha-upapAta janmamAM gauNa ane mukhya evA be kAraNa che. temAM jyAM upapAta thAya che te kSetra mAtra nimitta che, eTale gauNa kAraNa che. mukhya kAraNa to vaikriyazarIrane prAyogya pudgalo che. kAraNa ke te pudgalothI vaikriyazarIra banAvIne devarUpe utpanna thAya che. AnAthI narakanI bhIMtomAM rahelA gokhalAomAM thato upapAta paNa kahelo samajavo. (tiryaMcagatimAMthI ke manuSyagatimAMthI jIva bhIMtomAM rahelA gokhalAomAM Ave che tyAM AvIne tyAM rahelA vaikriyazarIrane prAyogya pudgalo grahaNa karIne vaikriyazarIra banAvIne tyAM ja nArakarUpe utpanna thAya che. pachI atyaMta pIDA pAmato temAMthI bahAra nIkaLI, pANImAM pheMkelA paththaranI jema atyaMta vegathI narakanA vajamaya taLiyAmAM paDe che.) A pramANe saMmUDjhana, garbha ane upapAta ema traNa prakAre janma che, arthAt traNa prakAre AtmAne zarIranI prApti thAya che. kramamAM hetu ahIM pratyakSa hovAthI ane svAmI ghaNA hovAthI pahelAM saMmUrjhana janmano ullekha karyo che. pratyakSa ane audArikazarIra e bemAM
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-33 samAnatA hovAthI saMmUrcchana pachI garbha janmano ullekha karyo che. svAmInI samAnatA na hovAthI garbha pachI upapAta janmano ullekha karyo che. (2-32) yoninA prakAro sacittazItasaMvRtAH setarA mizrAzcaikaikazastadyonayaH // 2-33 // sUtrArtha- jIvonI yonio sacitta, acitta ane mizra=sacittAcitta ema traNa prakAre tathA zIta, uSNa ane mizra=zItoSNa ema traNa prakAre tathA saMvRtta, asaMvRtta ane mizra=saMvRttAsaMvRtta ema traNa prakAre hoya che. (2-33) bhASyaM - saMsAre jIvAnAmasya trividhasya janmana etAH sacittAdayaH sapratipakSA mizrAzcaikazo yonayo bhavanti / tadyathA - sacittA acittA sacittAcittA zItA uSNA zItoSNA saMvRtA vivRtA saMvRtavivRtA iti / tatra devanArakAnAmacittA yoniH / garbhajanmanAM mizrA | trividhAnyeSAm / garbhajanmanAM devAnAM ca zItoSNA / tejaH kAyasyoSNA | trividhAnyeSAm / nArakaikendriyadevAnAM saMvRtA / garbhajanmanAM mizrA / vivRtAnyeSAmiti 02-20 bhASyArtha saMsAramAM jIvonA A traNa prakAranA janmanI pratipakSathI sahita sacitta vagere eka eka yonio traNa prakAranI che. te A pramANesacitta, acitta ane sacittAcitta, zIta, uSNa ane zItoSNa, saMvRta, vivRta ane saMvRta-vivRta. temAM devone ane nArakone acittayoni hoya che. garbhathI janmavALA jIvone mizrayoni hoya che. A sivAyanA jIvone traNa prakAranI yoni hoya che. garbhathI janmavALA jIvone ane devone zItoSNuyoni hoya che. tejaskAyane uyoni hoya che. A sivAyanA bIjA jIvone traNa prakAranI yoni hoya che. nA2ka, ekendriya ane devone saMvRta yoni hoya che. garbhathI janmavALA jIvone mizrayoni hoya che. A sivAyanA bIjA jIvone vivRtayoni hoya che. (2-33)
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-33 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 103 TIkA- sambaddhameva, sacittazItasaMvRtA mUlabhedena setarAH-sapratipakSA mizrAzca ubhayayogataH ekaikazaH-ekaikAH sapratipakSA mizrAzca tadyonayo janmapratyakSaudArikayonaya iti sUtrasamudAyArthaH, avayavArthaM tvAha 'saMsAra' ityAdinA saMsAre caturgatike'pi jIvAnAM prANinAM asyaanantaroditasya trividhasya janmanaH sanmUrcchanAdeH etAH sacittAdayaH sacittazItasaMvRtAH sapratipakSA iti saha pratipakSaH-acittoSNAsaMvRtaiH sapratipakSAH, mizrAzca dvayaikIbhAve, tadyathA-sacittAcittA zItoSNA saMvRtavivRtA, caH samuccaye, ekaikazaH ekaikA, sacittAdInAM setarAH ekaikA mizrA iti yonayo bhavanti, evametA nava yonayaH, yuvanti mizrIbhavanti Asu janmahetudravyANi kArmaNena saheti yonayaH utpattisthAnAni, amumevArthaM spaSTayannAha-'tadyathe' tyAdinA, sacittA jIvapradezAdhiSThitA acittA-tadviparItA sacittAcittA-ubhayasvabhAvA zItA-zizirA uSNA viparItA zItoSNA-ubhayasvabhAvA saMvRtA-pracchannA vivRtA-viparItA ubhayarUpA mizreti, idAnImAsAM madhye yasya yA bhavati tadetadAha-tatra nArakadevAnAmacittA yoniH parajIvapradezAnadhiSThitA, garbhajAnAM tiryaGmanuSyANAM mizrA, trividhA'nyeSAmiti uktavyatiriktAnAM saMmUrchanajanmanAM tiryagmanuSyANAmiti, gokRmyAdInAM sacittA, kASThaghuNAdInAmacittA, gokRmyAdInAmeva tathAvidhaprANodbhavAnAM mizreti, evaM garbhajanmanAM manuSyAdInAM devAnAM zItoSNA sAdhAraNA, tejaskAyasya-agneH uSNA pratItaiva, trividhA'nyeSAmuktavyatiriktAnAM sammUrcchanajanmatiryaG-manuSyanArakANAM, eSAM tiryaGmanuSyANAM kasyacicchItA kasyaciduSNA kasyacinmizrA, nArakANAM tvAdye pRthivItraye uSNaiva, caturthyAM kvacicchItA kvaciduSNA, narakabhedena, evaM paJcamyAmapi, SaSThyAM saptamyAM ca zItaiva, evaM nArakaikendriyadevAnAM saMvRtA-pracchannA, garbhajanmanAM tiryaGmanuSyANAM mizrA, saMvRtavivRtA vivRtA'nyeSAmityuktaviparItAnAM sammUrcchanajanmadvIndriyAditiryaGmanuSyANAmiti // 2-33 //
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-33 TIkArtha- [vyakti paratve yoninA asaMkhya bhedo che paNa samAna varNa, gaMdha, rasa, sparza, AkAravALA utpattisthAnone yoni kahe che tenI saMkhyA 84 lAkha che. sAmAnya rIte yoni mATe5 varNa- kALo, dhoLo, rAto, pILo, lIlo. ra gaMdha- surabhi, durabhi. pa rasa-madhura, Amla, tikta, kaTu, kaSAya. 8 sparza- uSNa, zIta, snigdha, rUkSa, guru, laghu, mRdu, karkaza. pa saMsthAna- vRtta, valaya, trikoNa, corasa, laMbacorasa. ema 542 x548x2=2000 7 lAkha pRthvIkAya mULabhedo 350 x 2000 7 lAkha apakAya mULabhedo 350 x 2000 7 lAkha teukAya mULabhedo 350 x 2000 7 lAkha vAukAya mULabhedo 350 x 2000 10 lAkha pratyeka vanaspatikAya mULabhedo 500 x 2000 14 lAkha sAdhAraNa vanaspatikAya mULabhedo 700 x 2000 2 lAkha beindriya mULabhedo 100 x 2000 2 lAkha teindriya mULabhedo 100 x 2000 2 lAkha caurindriya mULabhedo 100 x 2000 4 lAkha devatA mULabhedo 200 x 2000 4 lAkha nArakI mULabhedo 200 x 2000 4 lAkha tiryaMca paMcendriya mULabhedo 200 x 2000 14 lAkha manuSya mULabhedo 700 x 2000 84 lAkha yoni thAya che. AcArAMga niryukti gA.72 vRtti tathA bRhasaMgrahaNI Adi.]
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-33 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 105 A sUtrano pUrva sUtranI sAthe saMbaMdha karelo ja che. (te A pramANe(pUrvenA sUtramAM jIvonA janmanA prakAro jaNAvyA che. paNa kevA sthAnamAM saMmUpicchama tarIke utpanna thAya che, kevA sthAnamAM vIrya-raktanA pudgalone grahaNa kare che, nAraka-devo kevA sthAnamAM vaikriyazarIra prAyogya pudgalone grahaNa kare che ema viziSTa sthAnano nirdeza karyo nathI. AthI te traNa janmanAviziSTa sthAnanuM nirUpaNa karavA mATe yonio kahevAmAM Ave che.) mULa bhedathI sacitta, zIta ane saMvRta ema traNa prakAranI yonio che. saMtarA eTale pratipakSa sahita. mizra eTale mUla ane pratipakSa e baMnethI mizra. za:=sacitta, zIta ane saMvRta e pratyeka pratipakSa sahita ane mizra. to:=janmanI pratyakSa ane audArika yonio che. A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane to bhASyakAra saMsAre ityAdithI kahe che- cAre ya gati rUpa saMsAramAM hamaNAM ja samUcchanAdi traNa prakAranA janmanA A (prastuta sUtramAM kahelA) sacitta, zIta, saMvRta e pratyeka pratipakSasahita ane mizra yoni che. pratipakSa acitta, uSNa ane asaMvRta. mizra=mULa bheda ane pratipakSa e be eka bhAvamAM mizra thAya. te A pramANe- sacitAcitta, zItoSNa ane saMvRtavivRtta. A pramANe A nava yonio che. yoninuM svarUpa yoni-jemAM janmanuM kAraNa evA dravyo kArmaNanI sAthe bhaLe te yoni. yoni eTale utpattisthAna. A ja arthane "tathA ItyAdithI spaSTa karatA bhASyakAra kahe che. te A pramANe- sacitta, acitta ane sacittAcitta. zIta, uSNa ane zItoSNa. saMvRta, asaMvRta ane saMvRtAsaMvRta. 1. ahIM pratyakSa tyAM utpanna thanArA jIvonI apekSAe samajavuM. tyAM utpanna thatA jIvone yoni pratyakSa che. janmanuM koI paNa sthAna audArika hoya che. AthI ahIM yoninuM dArika evuM vizeSaNa che. Ama
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 zrI tattvAthadhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-33 sacitta=jIva pradezothI adhiSThita. acitta=sacittathI viparIta. sacittAcitta-ubhayanA svabhAvavALI, arthAt amuka rIte sacitta ane amuka rIte acitta te sacittAcitta. zIta ThaMDI. uSNa zItathI viparIta, zItoSNa-ubhaya svabhAvavALI, arthAt amuka rIte ThaMDI ane amuka rIte uSNa te zItoSNa. saMvRta-DhaMkAyelI. vivRtaHkhullI. mizra ubhaya svarUpa, arthAta amuka rIte saMvRta ane amuka rIte vivRta te mizra. kone kaI yoni hoya have A yoniomAM jene je yoni hoya te kahe che- sacittAdi- temAM nArakonI ane devonI yoni acitta hoya=anya jIvapradezothI adhiSThita na hoya. garbhaja tiryaMca-manuSyonI yoni mizra hoya. (zukra-zoNita baMne acitta ane utpattisthAna rUpa yoni sacitta che mATe garbhaja tiryaca-manuSyonI yoni mizra kahevAya che.) A sivAyanA jIvonI(=saMmUDjhana janmavALA tiryaMca-manuSyonI) yoni traNa prakAranI hoya che. temAM gAyanA zarIramAM utpanna thayelA kRmi AdinI sacitta, tevA prakAranA kASThamAM utpanna thanArA ghuNa nAmanA kIDA vagerenI yoni acitta, tevA prakAranA prANavALA sthAnamAM utpanna thayelA kRmi AdinI yoni mizra hoya che. zItAdi-garbhajamanuSyavagerenI ane devonIyonisAdhAraNa zItoSNa, agninI uSNa yoni prasiddha ja che. A sivAyanA jIvonI (=saMmUcchima tiryaca-manuSyo ane nArakonI) yoni traNa prakAranI hoya. te A pramANegarbhajatiryaca-manuSyomAM koIkanI zIta, koIkanI uSNa, koikanIzItoSNa yoni hoya. nArakomAM pahelI traNa pRthvIomAM uSNa ja hoya, cothI pRthvImAM narakabhedathI kyAMka zIta to kyAMka uSNa hoya. pAMcamImAM paNa e pramANe hoya. chaThThImAM ane sAtamImAM zIta ja yoni hoya.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-34 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 107 saMvRtAdi- nAraka, ekendriya, devonI yoni saMvRta hoya, garbhaja tiryaMca-manuSyonI mizra=saMvRtavivRta hoya, A sivAyanA bIjAonI (=saMmUcchima beIndriya vagere tiryaMconI ane manuSyonI yoni vivRta hoya. (2-33) kone kayA prakArano janma hoyajraayujaannddjpotjaanaaN garbhaH // 2-34 // sUtrArtha- jarAyuja, aMDaja ane potaja prANIone garbharUpa janma hoya che. (2-34) mASyanAyunAnAM manuSya-no-hiSyanAvizva-ghoSTra-mRvaravarada-viya-siMda-vyAdhrarma-dvIpa-8-I7-morAlInAm | aSphaLAnAM sa-nodhA-nAza-dojhiti-masya-jUnazizumAra vInAmA pakSanAM ja topalALa hRkSa-vAsa-zukra-dha-naparIpata-va-mayUra-ma-velA-vApInAm ! potanAnAM zastrahsti-shvaavillaapk-shsh-shaarikaa-nkul-muussikaadiinaam / pakSiNAM ca carmapakSANAM jalUkAvalguli-bhAraNDapakSi-virAlAdInAM garbho janmeti ||ra-rUjhA bhASyArtha- manuSya, gAya, bheMsa, bakarI, gheTI, ghoDo, gadheDo, UMTa, haraNa, jaMgalI gAya, bhUMDa, gavaya, siMha, vAgha, rIMcha, citto, kUtaro, ziyALa, bilADo vagere jarAyuja jIvone, sarpa, gho, kAcIMDo, garoLI, mAchalo, kAcabo, magara, zizumAra vagere tathA rUMvATInI pAMkhavALA pakSIo, haMsa, cASa, popaTa, gIdha, bAja, kabUtara, kAgaDo, mora, magu, bagalo, balAkA vagere aMDaja jIvone, sAhuDI, hAthI, zrAvilApaka, sasalo, zArikA, noLiyo, uMdara vagere tathA cAmaDInI pAMkhavALA pakSIo, jalukA, vazlI, bhAkhaMDapakSI virAla vagere potaja jIvone garbharUpa janma hoya che, arthAt garbhathI janma pAme che. (2-34) 1. eka jAtanuM pakSI.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-34 TIkA- trividhasya janmano'dhikRtatvAt tatsvAmipradarzanaparametat sambaddhArthameva, yAvadgarbho janmeti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha 'jarAyujAnA'mityAdi, jarAyuni jAyante sma jarAyujAH, jarAyumadhyagatAH, jarAyuveSTitA ityarthaH, teSAM gomahiSImanuSyAdInAmityAdi nigadasiddhaM, 'aNDajAnA'mityAdi, aNDe jAyante sma aNDajAH teSAM, sarpagodhAdInAmiti ('pakSiNAM ca lomapakSANAM haMsa-cAsA'dInAmiti) nigadasiddhameva, 'potajAnA'mityAdi, pota eva jAtA iti potajAH, zuddhaprasavAH, na jarAyvAdiveSTitAH, teSAM zallakahastyAdInAmiti nigadasiddhameva yAvadgarbho janmeti eSAM sarveSAmeva uktalakSaNAnAM prANinAM azeSANAmeva garbho janma bhavatIti // 2-34 // TIkArtha- traNa prakArano janma prastuta che. A sUtra janmanA svAmIne batAvanAruM che. pUrva sUtranI sAthe A sUtranA arthano saMbaMdha thaI ja gayo che. jarAyuja, aMDaja ane potaja prANIone garbha rUpe janma hoya che. A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane to bhASyakAra kahe che"narAyunAnAma' tyAdi, jarAyuja- je jIvo jarAyumAM=LamAM utpanna thayA che te jIvo 'jarAyuja che, arthAt oLanI madhyamAM rahelA eTale ke oLamAM vIMTaLAyelA jIvo jarAyuja che. manuSya, gAya, bheMsa, bakarI, ghoDo, gadheDo, UMTa, haraNa, camarIgAya, bhUMDa, rojha, siMha, vAgha, rIMcha, citto, kUtaro, ziyALa, bilADI Adi jIvono janma garbhaja che. aMDaja- iMDAmAM utpanna thayelA jIvo aMDaja che. sarpa, gho, kAcIMDo, garoLI, mAchalA, kAcabo, magaramaccha, zizumAra(=jalacara prANI) vagere, pakSIomAM romanI pAMkhavALA haMsa, cASa, popaTa, gIdha, bAja, kabUtara, kAgaDo, mora, madga(=pakSivizeSa), bagalo, balAka Adi jIvono janma aMDaja che. 1. jIva upara vIMTAyelA pAradarzaka paDadAne jarAyu=La kahevAmAM Ave che.
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-35 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 109 potaja-- potamAM ja thayelA prANIo potaja che. jemanI prasuti zuddha che, eTale ke jarAyu(=oLu) AdithI vIMTaLAyelI nathI, te jIvo potaja che. (je prANIo yonimAMthI nIkaLatAM ja cAlavAnI AdatavALA hoya ane garbhAzayamAM koi paNa prakAranA AvaraNathI rahita hoya te potaja che.) zallaka(=zAhuDI), hAthI, zvAvillApaka(=prANI vizeSa), sasaluM, zArikA, noLIyo, uMdara vagere tathA cAmaDInI pAMkhavALA jalUkA, valguli, bhAraMDapakSI, virAla Adi jIvono janma potaja che. gamyuM nanma=jemanuM lakSaNa kahyuM te. A badhA ja jIvono garbha rUpa janma che, arthAt A badhA ja jIvo garbhamAM utpanna thanArA che. (2-34) nAraka-devone upapAta janma hoya-- nArakadevAnAmupapAtaH // 2- 35 // sUtrArtha- nAraka ane devone upapAta rUpa janma hoya che. (2-35) bhASyaM - nArakANAM devAnAM copapAto janmeti // 2- 35 // bhASyArtha nAraka ane devone upapAta janma hoya che. (2-35) TIkA - prakaTArthameva nArakANAM devAnAM copapAto janmetyetAvadasya bhASyaM, etadapi nigadasiddhameva, navaraM nArakadevAnAmiti gatyapekSo nirdeza arthapradhAnavyavahArajJApanArtha iti // 2-35 // TIkArtha-- A sUtrano artha spaSTa ja che. A sUtranuM nArALAM levAnAM copavAto khanma ATaluM bhASya che. bhASya paNa bolatAM ja artha samajAi jAya tevuM che. paNa vizeSatA che-nAra-phevAnAM e pramANe nAraka zabdano prathama ullekha gatinI apekSAe che. e ullekha vyavahAramAM arthanI pradhAnatA che ema jaNAvavA mATe che. (te A pramANe- janma duHkhanuM kAraNa che temAM paNa narakagatimAM sauthI adhika duHkha hoya che e jaNAvavA mATe nAraka zabdano ullekha prathama karyo che. janma duHkhanuM ja kAraNa hovAthI jJAnIo kahe che ke janma ja na thAya tevuM karavuM joie.) (2-35) 1. samyagdarzanazuddhaM yo jJAnaM viratimeva cApnoti / TuHddhanimittamapITuM tena sunnatyaM mavati nanma // (saMbaMdha kArikA-1)
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 sUtra-36 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 bAkInA jIvone samUrjhana janma hoyashessaannaaN sammUrchanam // 2-36 // sUtrArtha zeSa jIvone saMpUrjhana janma hoya che. (2-36) bhASyaM- jarAyvaNDapotajanArakadevebhyaH zeSANAM sammUrcchanaM janma / ubhayAvadhAraNaM cAtra bhavati / jarAyujAdInAmeva garbhaH / garbha eva jarAyujAdInAm / nArakadevAnAmevopapAtaH / upapAta eva nArakadevAnAm / zeSANAmeva sammUrcchanam / sammUrcchanameva zeSANAm // 2-36 // bhASyArtha- jarAyuja, aMDaja, potaja, nArako ane devo sivAyanA anya jIvone saMpUrjhana janma hoya che. ahIM baMne padomAM avadhAraNa che (te A pramANe-) jarAyuja vagerene ja garbha hoya che. jarAyuja vagerene garbha ja hoya che. nArakadevone ja upapAta hoya che. nAraka devone upapAta ja hoya che. anya jIvone ja saMmUrcyuna hoya che. anya jIvone saMpUrjhana ja hoya che. (2-36) TIkA-(jarAyvaNDapotajanArakadevebhyaH) zeSANAm-uktavyatiriktAnAM pRthivyAdInAM sammUrcchanaM janmeti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha 'ubhayAvadhAraNaM cAtra bhavatI'tyAdinA ubhayAvadhAraNamiti jarAyvAdInAM garbhAdau garbhAdInAM jarAyvAdAviti, atreti janmavibhAgAdhikAre, yadAha jarAyujAdInAmeva garbhaH, naupapAtikAdInAmuktalakSaNAnAM, garbha eva jarAyujAdInAM, nopapAtAdi, evamupapAtAdiSvapi yojanIyamiti // 2-36 // TIkArtha- uktathI bIjA zeSa che. pUrve jarAyuja, aMDaja, potaja, nAraka ane devo kahyA che. AthI pRthvIkAya Adi jIvo zeSa che. uktathI bIjA pRthvIkAya Adi jIvone saMpUrjhana janma hoya che. A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane to bhASyakAra samayAvadhArAM vAtra mati ityAdithI kahe che- jarAyuja AdinuM garbha AdimAM ane garbha AdinuM jarAyuja AdimAM avadhAraNa karavuM.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-37 zrI tattvAthadhigamasUtra adhyAya-2 111 avadhAraNane kahe che-garbhajarAyujaAdine ja hoya, jenuM lakSaNa kahyuM che tevA aupapAtika Adine garbha na hoya. jarAyuja Adine garbha ja hoya, upapAta Adi na hoya. e pramANe upapAta AdimAM paNa yojanA karavI. (upapAta nAraka-devone ja hoya. jarAyuja Adine upapAta na hoya. nAraka-devone upapAta ja hoya. saMpUrjhana zeSa jIvone ja hoya. jarAyuja, aMDaja, potaja, nAraka ane devone samUrjhanana hoya. zeSa jIvone saMpUrjhana jahoya.) (ra-36) zarIranA pAMca bhedo audArikavaikriyAhArakataijasakArmaNAni zarIrANi // 2-37 // sUtrArtha- dArika, vaikriya, AhAraka, taijasa ane kArmaNa e pAMca zarIra che. (2-37) bhASyaM- audArikaM vaikriyamAhArakaM taijasaM kArmaNamityetAni paJca zarIrANi saMsAriNAM jIvAnAM bhavanti // 2-37 // bhASyArtha- dArika, vaikriya, AhAraka, taijasa ane kArpaNa A pAMca zarI2) saMsArI (r)pone choya che. (2-37) TIkA- anantaroktAsu janmasu yoniSu ca etAvantyeva zarIrANIti sUtrasamudAyArthaH avayavArthaM tvAha- audArika'mityAdinA tatrodAraM bRhat sthUradravyamityarthaH, tannirvRttamaudArikaM, audArikazarIranAmakarmodayaniSpannaM vaudArikaM, vividhA kriyA vikriyA tayA nirvRttaM vaikriyazarIranAmakarmodayaniSpannaM vA vaikriyaM, caturdazapUrvavidA prativiziSTaprayojanAyAhiyate ityAhArakaM, tejovikArasteja eva vA taijasaM-uSNaguNaM zApAnugrahasamarthatvasAdhanamiti, karmanimittaM kArmaNaM, azeSakarmarAzerAdhArabhUtaM, kuNDavadbadarAdInAM, azeSakarmaprasavasamarthaM vA yathA bIjamaGkarAdInAmiti, 'ityetAni paJca zarIrANi saMsAriNAM jIvAnAM bhavanti' ityevametAni anantaroditAni, paJcaiva na nyUnAdhikAni, zIryata iti zarIrANi, saMsAriNAM jIvAnAmiti, jIvAnAmeva, na muktAkAzAdInAM, iha cAdAvaudArikaM sthUlAlpapradezabahusvAmitvAt, tato vaikriyaM pUrvasvAmisAdharmyAt, tata
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-37 AhArakaM labdhisAdharmyAt, tatastaijasaM, sUkSmAsaGkhyeyaskandhakatvAt, tataH kArmaNaM sUkSmAnantapradezatvAditi // 2-37 // TIkArtha- hamaNAM ja kahela janma ane yoniomAM ATalA ja zarIro che. A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane to bhASyakAra 'baudArim' ityAdithI kahe che audArika- udAra eTale moTuM, arthAt sthUlavya. je udArathI nivRtta (=baneluM) che te audArika. athavA je audArika zarIranAmakarmanA udayathI thayeluM che te audArika. deva-nArako sivAya sarva jIvonuM zarIra audArika hoya che. vaikriya=vividha kriyA te vikriyA. je vikriyAthI baneluM che athavA vaikriyazarIranAmakarmanA udayathI baneluM che te vaikriya. (vaikriyazarIranA bhavapratyaya ane labdhipratyaya ema be bheda che. pratyaya eTale nimitta. bhavarUpa nimittanA kAraNe prApta thatuM zarIra bhavapratyaya che. deva-nArakone bhavapratyaya--bhavanA kAraNe ja vaikriyazarIra hoya che. vaikriyalabdhivALA jIvone labdhi pratyaya-tevI labdhinA(=Atmika zaktinA) kAraNe vaikriya zarIra hoya che. vaikriyalabdhivALA jIvonuM mULa zarIra to audArika ja hoya. jyAre icchA thAya tyAre vaikriyazarIra banAve.) AhAraka- caudapUrvanA jJAtA (muni) vaDe vizeSa kArya mATe je grahaNa karAya(=racAya) te AhAraka. (caudapUrvadharo eka hAtha pramANa sUkSma ane divyazarIra banAvIne te zarIrathI tIrthaMkaranI Rddhi jovA ke tIrthakarane prazno pUchavA tIrthakaranI pAse jAya che. je caudapUrvadharane AhArakalabdhi prApta thaI hoya te ja muni A zarIra banAvI zake. AhArakalabdhi cauda pUrvadhara munine ja hoya.) taijasa-tejano vikAra te taijasa athavA teja e ja taijasa. A zarIra uSNa(=uSNa guNavALuM) hoya che. zApa ApavAnI ane anugraha karavAnI zaktinuM sAdhana che." 1. A viSe vizeSa varNana 43mA sarvasya e sUtranA bhASyamAM ane TIkAmAM che.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-37 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 113 (A zarIrathI jIva khAdhelA khorAkane pacAvI zake che. ApaNA zarIramAM ane peTamAM je garamI rahelI che te eka prakAranuM zarIra che. tene taijasazarIra kahevAmAM Ave che. jo A zarIra na hoya to ApaNe khorAkane pacAvI na zakIe ane ApaNA zarIramAM garamI na rahe. mRtyu thatAM A zarIra na hovAthI zarIra ThaMDu paDI jAya che. taijasazarIranA sahaja ane labdhi pratyaya ema be bheda che. khAdhelA khorAkane pacAvavAmAM kAraNabhUta zarIra sahaja taijasazarIra che. A zarIra saMsArI sarva prANIone hoya che. viziSTa tapa AdithI utpanna thatI tejolabdhi =tejolezyA) labdhi pratyaya zarIra che.) kArmaNa- karmanuM je nimitta che te kArmaNa. jevI rIte kuMDI boranA AdhArabhUta che, tevI rIte saghaLI karmarAzInuM A zarIra AdhArabhUta che. jevI rIte bIja aMkura Adine utpanna karavAmAM samartha che, tema A zarIra saghaLAM karmone utpanna karavAmAM samartha che. (bhAvArtha- AtmAnI sAthe kSIranIravat ekameka thayelAM karmono samUha e ja kAmaNazarIra che. jIva dareka samaye karmabaMdha kare che. A karmo e ja kArmaNazarIra.) A pAMca zarIra saMsArI jIvone hoya. zarIra pAMca ja che. ochA ke vadhAre nathI. je nAza pAme te zarIra. zarIra saMsArI jIvone ja hoya. mukta jIvone ke AkAza vagerene na hoya. kramanuM prayojana- skUla ane alpa pradezovALuM hovAthI tathA tenA svAmI ghaNA (anya zarIranA svAmIothI adhika) hovAthI sauthI pahelAM audArikazarIrano ullekha karyo che. pUrva zarIranA svAmIonI sAthe samAnatA hovAthI, arthAt audArikazarIravALA paNa vaikriyalabdhivALA jIvo A zarIranA svAmI che, A rIte audArikazarIranA svAmIonI sAthe vaikriyazarIranA svAmI jIvonI samAnatA hovAthI audArikazarIra pachI vaikriyazarIrano ullekha karyo che. tyAra pachI labdhinI samAnatAthI AhArakazarIrano ullekha karyo che. vaikriyazarIra banAvavA mATe vaikriyalabdhi
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-38 joie. tema AhArakazarIra banAvavA mATe AhArakalabdhi joIe. tyAra pachI sUkSma, asaMkhya skaMdhothI banatuM hovAthI taijasazarIrano ullekha karyo che. tyAra pachI sUkSma, anaMtapradeza rUpa hovAthI kAryaNazarIrano le che. (2-37) TIkAvataraNikA- amumevaarthmaadrshynnaahTIkAvataraNikA- A ja arthane batAvatA sUtrakAra kahe che- zarIramAM sUkSamatAno vicAraprN paraM sUkSmam // 2-38 // sUtrArtha- A pAMca zarIromAM pUrvanA zarIrathI pachI pachInuM zarIra qdhAre sUkSma hoya che. (2-38) bhASyaM-teSAmaudArikAdizarIrANAM paraM paraM sUkSmaM veditavyam / tadyathAaudArikAdvaikriyaM sUkSmam / vaikriyAdAhArakam / AhArakAttaijasam / taijasAtkArmaNamiti // 2-38 // bhASyArtha- te audArika vagere zarIromAM pachI pachInuM zarIra sUkSma jANavuM. te A pramANe- audArikazarIrathI vaikriyazarIra sUkSma che. vaikriyazarIrathI AhArakazarIra sUkSma che. AhArakazarIrathI taijasazarIra sUkSma cha. taisazarIrathI zarIra sUkSma che. (2-38) TIkA- sambandhaH prakaTaH, samudAyArthazca / avayavArthaM tvAha-'teSA'mityAdinA teSAmityanena sUtrasambandhamAha-audArikAdInAM zarIrANAmanantaroddiSTAnAM, kimityAha-paraM paraM sUkSmaM veditavyamiti, vIpsayA vyAptimAha- pUrvaM pUrvamuttarottarazarIrApekSayA paristhUradravyArabdhamatizithilanicayaM bRhacca bhavati, uttarottaraM tu sUkSmadravyAnantamatighananicayamaNu ca bhavati, pudgaladravyapariNativaicitryAt, amumevArthamAha-'tadyathe' tyAdinA, tadetadyathA spaSTataraM bhavati tathA kathayati-audArikAccharIrAt vaikriyaM sUkSma, nanu caudArikaM yojanasahasrapramANamutkarSAt vaikriyaM tu yojana
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-38 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 lakSapramANamataH kathaM tat sUkSmamiti ?, ucyate, yadyapi pramANatastadapi mahadvaikriyaM tathApi sUkSmamevAdRzyatvAt, icchayA tu tatkartturdRzyata ityato na doSa:, tathA vaikriyAdAhArakaM, sUkSmatarapariNAmapariNatabahupudgaladravyArabdhatvAt, AhArakAttaijasaM, bahutaradravyamatisUkSmapariNAmapariNataM ca, taijasAt kArmaNamatibahudravyapracitamatisUkSmaM ca bhavati atra sUkSmatA''pekSikI pratipattavyA, na sUkSmanAmakarmodayajaniteti // 2-38 // 115 - TIkArtha-- saMbaMdha ane samudita artha spaSTa che. avayavArtha to teSAm ityAdithI bhASyakAra kahe che- teSAm evA ullekhathI pUrvasUtranI sAthe A sUtrano saMbaMdha jaNAvyo che. hamaNAM nAma laine kahelA audArika vagere za2I2omAM pachI pachInuM zarIra sUkSma jANavuM. vIpsAthI vyAptine kahe che- pUrva pUrvanuM zarIra uttara-uttara (pachI-pachInA) zarIranI apekSAe atyaMta sthUla dravyothI prAraMbhAyeluM, atyaMta zithila pudgalonA samUha rUpa ane moTuM hoya che. uttara uttaranuM zarIra anaMta sUkSma dravyovALuM, atizayaghanapudgalonA samUharUpa ane nAnuM hoya che. kAraNa ke pudgaladravyanA pariNAma vicitra hoya che. A ja arthane bhASyakAra taghA ityAdithI kahe che- te(=ukta zarIra saMbaMdhI vigata) je rIte spaSTa thAya te rIte kahe che- audArikazarIrathI vaikriyazarIra sUkSma che. prazna- utkRSTathI audArikazarIra hajAra yojana pramANa che. vaikriyazarIra lAkha yojana pramANa che. tethI vaikriyazarIra sUkSma che e kevI rIte ghaTe ? uttara-- jo ke pramANathI vaikriyazarIra moTuM che. to paNa sUkSma ja che. kAraNa ke te zarIra adazya(=AMkhothI na joi zakAya tevuM) che. vaikriyazarIra zarIranA karanAranI icchAthI dekhAya che. AthI vaikriyane sUkSma kahevAmAM doSa nathI. 1. vAraMvAra ke pharI pharI kahevuM te vIpsA. 2. Ano tAtparyArtha e jaNAya che ke- vaikriyazarIra karanAranI icchA hoya to bIjAne dekhAya tevuM zarIra karI zake. icchA na hoya to bIjAne dekhAya tevuM zarIra na kare.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-39 vaikriyathI AhAraka sUkSma che. kAraNa ke vaikriyathI adhika sUkSma pariNAma rUpe pariNamelA ghaNA dravyothI prAraMbhAyeluM che. AhArakathI taijasa sUkSma che. kAraNa ke AhArakathI ghaNA dravyovALuM che. atyaMta sUkSma pariNAmathI pariNameluM che. taijasathI kArpaNa sUkSma che. kAraNa ke taijasathI ghaNA dravyo ekaThA karIne baneluM che ane atyaMta sUkSma hoya che. ahIM sUkSmatA apekSAthI jANavI. (pUrvanA zarIranI apekSAe sUkSmatA jANavI.) nahi ke sUkSmanAmakarmanA udayathI thayelI. (2-38) 116 TIkAvataraNikA - etacca sthUrAt sUkSmamuttarottaraM kimityaahTIkAvataraNikArtha- A zarIra sthUla zarIrathI uttarottara sUkSma che. paNa pradezathI kevuM che ? AvA praznanA uttarane kahe che- zarIramAM pradezono vicAra- pradezato'saGkhyeyaguNaM prAk taijasAd // 2-39 // sUtrArtha- taijasanI pahelAnA eTale ke AhAraka sudhInA zarIro pradezonI apekSAe asaMkhyaguNa che. (2-39) bhASyaM - teSAM zarIrANAM paraM parameva pradezato'saGkhyeyaguNaM bhavati prAk taijasAt / audArikazarIrapradezebhyo vaikriyazarIrapradezA asaGkhyeyaguNAH / vaikiyazarIrapradezebhya AhArakazarIrapradezA asaGkhyeyaguNA iti // 239 // bhASyArtha-- taijasazarIrathI pahelAnA zarIromAM pachI pachInuM zarIra pradezonI apekSAe asaMkhyaguNa che. audArikazarIronA pradezothI vaikriyazarIranA pradezo asaMkhyaguNA che. vaikriyazarIranA pradezothI AhArakazarIranA pradezo asaMkhyaguNA che. (ityAdi jANavuM.) (2-39) TIkA- pradeza iti pravRddho dezaH pradeza: - anantANukaskandhaH, vaMviSe: praveze: pravezata: 'taremTopi dazyanta' kRti vacanAt, asaGkhyeyaguNaM bhavati, paramparamiti varttate, prAk taijasAditi taijasamaryAdayeti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha - ' teSA' mityAdinA, teSAM
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 zarIrANAm-audArikAdInAM paraM paramevetyuttarottaramityarthaH, pradezato'saGkhyeyaguNaM bhavati, anantaroditapradezApekSayA etaduktaM bhavati audArikazarIragrahaNayogyo yaH skandho'nantapradezaH ekaH yadA'nyairanantANukaiH skandhairasaGkhyeyairguNito bhavati tadA vaikriyagrahaNayogyo jAyate, evaM vaikriyagrahaNayogyo'pyanantANuko yadA'nyairanantANukairasaGkhyeyairguNito bhavati tadA''hArakagrahaNayogyatAmeti, taijasAditi maryAdAM darzayati, na sarvazarIravyApyayaM nyAyaH, api tu taijasamaryAdayA, amumevArthaM spaSTataramAha 'audArike'tyAdi, audArikazarIrapradezebhyo yathoditAnantANuskandhebhyaH, kimityAha-vaikriyazarIrapradezA yathoditaskandhA eva, asaGkhyeyaguNA iti bhAvitArthametat, evaM vaikriyazarIrapradezebhyaH pUrvoktaskandhebhyaH AhArakazarIrapradezAH pUrvoktA evAsaGkhyeyaguNA iti, samAnaM pUrveNa, sarvatreha pradezAstattaccharIraprAyogyaskandhA eva gRhyante, na paramANavaH, tattvArthAsambhavAt, aNUnAM ca zarIragrahaNayogyatvAbhAvAditi // 2- 39 // sUtra-39 117 TIDArtha - pravRddho deza: pradeza: khevA sabhAsathI pradeza zabda janyo che. (jenA be vibhAga na thai zake tevo aMtima sUkSma vibhAga te pradeza ema pradezano artha prasiddha che. paNa pradezano te artha ahIM nathI levAno. ahIM pradeza eTale anaMta aNuothI banelo skaMdha. kAraNa ke bIjAothI paNa joi zakAya evuM vacana che. (pradeza zabdano 'anaMta aNuothI banelo skaMdha' evo artha kema karyo enA hetu tarIke bIjAothI(=vaikriyazarIra banAvanArathI bIjA jIvo, e jIvothI) paNa joi zakAya che, ema jaNAvyuM che. saMkhyAta aNuvALA skaMdho ane asaMkhya aNuvALA skaMdho bIjAothI na joi zakAya, anaMta aNuvALA skaMdho ja bIjAothI joi zakAya.) pradezathI eTale AvA prakAranA skaMdhothI pachI pachInuM zarIra asaMkhyaguNa hoya che. pUrva sUtramAM Avelo paraM para evo prayoga A sUtramAM paNa samajI levo.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-40 prAk taikhasAt eTale taijasanI maryAdAthI (arthAt ahIM prAk zabda maryAdA arthamAM che.) A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane to bhASyakAra teSAm ityAdithI kahe che- te audArika vagere pAMca zarIromAM pachI pachInuM zarIra pradezathI asaMkhyagaNuM hoya che. ahIM bhAvArtha A che- audArikazarIra banAvavA mATe grahaNa karavAne yogya je skaMdha che te anaMtapradezavALo hoya che e anaMtapradezavALA eka skaMdhane jyAre anya anaMtA aNuvALA asaMkhya skaMdhothI guNavAmAM Ave tyAre te skaMdha vaikriyazarIra banAvavA mATe grahaNa karavAne yogya bane. e pramANe vaikriyazarIra banAvavA mATe grahaNa karavAne yogya anaMta aNuvALo skaMdha jyAre anya anaMta aNuvALA asaMkhya skaMdhothI guNavAmAM Ave tyAre te skaMdha AhArakaza2I2 banAvavA mATe grahaNa karavAne yogya bane. taisA--taijasathI evA prayogathI maryAdAne batAve che. A sUtrathI banAvelo niyama sarvaza2I2o mATe nathI, kiMtu taijasanI maryAdAthI che. A ja arthane spaSTa karavA bhASyakAra kahe che- "auvAri" hatyAvi, audArikazarIranA pradezothI= pUrvokta anaMta paramANuvALA skaMdhothI vaikriyazarIranA pUrvokta skaMdho asaMkhyaguNa hoya che. asaMkhyaguNA zabdanA arthanI bhAvanA(=vicAraNA) pUrve karI ja che. e pramANe vaikriyazarIranA skaMdhothI AhArakazarIranA pUrvokta skaMdho asaMkhyaguNA che. (samAna pUrve=) pUrvanA asaMkhyaguNAmAM asaMkhyanI jeTalI saMkhyA che teTalI ja asaMkhya saMkhyA pachInA zarIramAM hoya che. Ama pUrvanI sAthe samAnatA che. ahIM sarvatra pradezothI eTale te te zarIrane yogya skaMdho ja grahaNa karAya che, paramANuo nahi. kAraNa ke paramANuone grahaNa karavAmAM tAttvika arthano asaMbhava che. vaLI paramANuo zarIra banAvavA mATe grahaNa karavAne yogya nathI. (2-39) taijasa ane kAryaNanA pradezo anaMtaguNA che-- anantanune pare ra-40||
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-40 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 119 sUtrArtha- AhAraka pachInA baMne zarIronA pradezo-skaMdho kramazaH anNtgue| che. (2-40) bhASyaM- pare dve zarIre taijasakArmaNe pUrvataH pUrvataH pradezArthatayAnantaguNe bhavataH / AhArakAttaijasaM pradezato'nantaguNam / taijasAtkArmaNamanantaguNamiti // 2-40 // bhASyArtha- pachInA(=chellA) taijasa ane kAryaNa e be zarIro pUrva pUrvanA zarIra pradezothI anaMtaguNa pradezavALA che. (te A pramANe-) AhArakathI taijasa pradezanI apekSAe anaMtaguNa che. taijasathI kArpaNa anaMta cha. (2-40) TIkA- samudAyArthaH prakaTaH, avayavArthaM tvAha-'pare dve zarIre' ityAdinA pare ityukte dvizabdopAdAnaM saptamyAzaGkAnivRttyarthaH, pare dve zarIre, vispaSTArthamAha-taijasakArmaNe ityAdi pUrvavat, pUrvasmAt pUrvata iti, vIpsAyAM vyAptimAha- pradezArthatayaite'nantANukaskandhArthatvenAnantaguNe bhavataH, etat prakaTArthamevAha-AhArakAccharIrAttaijasaM zarIrameva, kimityAha-pradezato'nantaguNamiti, AhArakazarIrayogyaH skandho'nantANubhiH skandhairanantairguNitaH taijasazarIragrahaNayogyo bhavati, evaM pradezata iti pradezairanantANukairanantairanantaguNamiti phalanirdezaH, evaM taijasAccharIrAt kArmaNameva, kimityAha-anantaguNamiti, evameva zarIrAvayavAnantaguNatveneti bhAvanIyaM // 2-40 // TIkArtha sUtrano samudita artha spaSTa che. avayavArthane to bhASyakAra pare dve zarIre ityAhithI he cha prazna- pare sema DevAtha. zarIra mema samaya che chata dvi zabdano ullekha kema karyo? uttara- pare mevo prayoga prathama dvivayana 59 / samaya bhane sabhI vibhakti ekavacana paNa samajAya. AthI saptamI vibhaktinI koIne zaMkA na thAya e mATe di zabdano ullekha karyo che.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-41 pUre prayogathI kayA be zarIra samajavA enI spaSTatA mATe kahe chetaijasa ane kAmaNa. pUrvamAn pUrvata: e pramANe vIsAmAM vyaktine kahe che- pUrve pradeza zabdano je artha kahyo che te artha pramANe pradeza eTale anaMta paramANuvALo skaMdha evo artha che. AthI A be zarIra anaMtaguNa che. AnA spaSTa arthane ja kahe che- AhArakazarIrathI taijasazarIra pradezathI anaMtaguNa che. AhArakazarIrane yogya skaMdhane anaMta paramANuvALA anaMta skaMdhothI guNavAthI taijasazarIra banAvavA mATe grahaNa karavAne yogya bane che. pravezata: ti anaMta aNuvALA anaMtapradezothI anaMtaguNA che ema phaLano nirdeza karyo che. e pramANe taijasazarIrathI kArmaNazarIra anaMtaguNa che. e pramANe zarIranA avayavo anaMtaguNa che ema bhAvanA karavI= vicAravuM. (2-40). taijasa-kArpaNa zarIra pratighAtathI rahita cheatiyAre ra-4 sUtrArtha- taijasa ane kAryaNazarIra pratighAtathI rahita che. (2-41) bhASyaM- ete dve zarIre taijasakArmaNe anyatra lokAntAtsarvatrApratighAte bhavata: ra-4 bhASyArtha- taijasa ane kArmaNa e be zarIra lokAMta sivAya sarvatra pratighAtathI rahita che. (2-41) TIkA- ete eva zarIre pare apratighAte-pratighAtavajite bhavata iti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthamAha-'ete dve'ityAdinA ete ityukte dvizabdopAdAnaM prathamAbahuvacanAzaGkAnivRttyarthaM, taijasakArmaNe iti prakrAnte, anyatra lokAntAditi lokAntaM muktvA sarvatrAnyatra vA lokAdau, kimityAha-apratighAte iti-pratighAtavarjite bhavataH, tathAvidhasUkSmapariNAmitvAt, etadvatAM lokamadhye sarvatropapatteriti // 2-41 //
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-42 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 121 TIkArtha- AhArakazarIra pachInA taijasa ane kAryaNa e be ja zarIra pratighAtathI rahita che. A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane ete dve tyAhiyA cha- ete me pramANa vA chatai dvi zanu aDa pate e prayogamAM prathamA bahuvacananI zaMkAne dUra karavA mATe che. taijasa ane kAryaNazarIra lokAMta sivAya lokanA bIjA Adi sarvasthaLe pratighAta rahita che. kema ke tevA prakAranA sUkSma pariNAmavALA che. taijasabher zarI2vA po dobha sarvasthaNe prAta thAya che. (2-41) taijasa ane kArmaNa zarIra anAdithI che- anAdisambandhe ca // 2-42 // sUtrArtha-taisasane bhAno sAthe sanathI . cha. (2-42) bhASyaM- tAbhyAM taijasakArmaNAbhyAmanAdisambandho jIvasyetyanAdisambandha iti // 2-42 // bhASyArtha- taijasa ane kArmaNa e be zarIranI sAthe jIvano saMbaMdha anAthI cha tethI mere zarIrI anAhisaM che. (2-42) TIkA-AdiH-prAthamyamavidyamAnaH AdiryasyAsAvanAdiH, sambandhanaM sambandhaH-saMyogaH, anAdiH sambandho yayoH paraspareNa saMsAribhizca saha te anAdisambandhe, cazabdaH sambandhavikalpArthaH, pravAhato, na tu vyaktitaH, atItakAlavaditi sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha 'tAbhyA'mityAdinA tAbhyAM taijasakArmaNAbhyAmityAha, anAdiH akRtakastathAbhavyatvApekSayA sambandhaH-saMyogo jIvasyetyevamanAdisambandhe iti, jIvatvavat, tatkarmasambandhayogyatvarUpaM jIvatvaM tathAbhavyatvamanAdi, tadabhAve siddhasyeva (na) tathAkarmasambandhaH, bhedApekSayA vA''disambandhe iti, taditthamAditvAnAditvayoranyo'nyAnuvedhaH anyathobhayAbhAva iti bhAvanIyaM, etena siddhAnAmapyanAdimattvAbhyupagamAjjIvatvavat tdsiddh1. taijasa-kAzmaNa zarIra lokAMte aTakI jAya che. kemake lokAMta pachI gati-sthitimAM sahAyaka dharmAstikAya ane adhamastikAya nathI.
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-42 pUrvakatvAbhAva iti yadAhurmandamatayastadapi pratikSiptamavaseyaM AditvAnAditvayoranyo'nyAnuvedho'nyathobhayAbhAvAditi bhAvitametat // 2-42 // TIkArtha- jene Adi nathI te anAdi. saMbaMdha eTale saMyoga. saMsArI jIvonI sAthe je beno paraspara saMbaMdha che te anAdigvijo. sUtramAM 2 zabda saMbaMdhanA vikalpa mATe che. te A pramANe pravAhathI anAdithI saMbaMdhavALA che, vyaktithI nahi, konI jema ? atItakALanI jema. (atItakALa pravAhanI apekSAe anAdi che. paNa samaya, AvalikA vagere kALanA bhedanI apekSAe Adi che.) A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane bhASyakAra "tasthA" ItyAdithI kahe che- te taijasa-kAzmaNanI sAthe jIvano saMbaMdha anAdithI che. anAdi tathAbhavyatvanI apekSAthI koie kareluM na hoya tevuM. saMbaMdhasaMyoga. AmAM jIvatvanuM daSTAMta che. jIvanI karmasaMbaMdhanI yogyatA rUpa jIvatva ane tathAbhavyatva anAdi che. jo karmasaMbaMdhanI yogyatA rUpa jIvatvana hoya to siddhanI jema tene tevA prakArano karmasaMbaMdha na thAya, athavA bhedanI(=vizeSanI) apekSAe Adi saMbaMdhavALA thAya. A pramANe Aditya ane anAditva e beno paraspara saMbaMdha che. jo Aditya ane anAditvano paraspara saMbaMdha na hoya to Aditva ane anAditva e beno abhAva thAya. Ama kahevAthI jIvatvanI jema siddhonuM paNa anAdipaNuM svIkAryuM hovAthI keTalAka maMdamativALA jIvo kahe che ke siddhapUrvaka siddha thAya che, arthAta pahelAM koI jIva siddha thayA pachI bIjA siddha thayA ema siddhatvanuM AdipaNuM che." e matanuM khaMDana karyuM jANavuM. Aditya ane anAditvano paraspara saMbaMdha che, anyathA Adita ane anAditva e beno abhAva thAya. A pramANe A (A ja sUtramAM) vicAreluM che. (2-42)
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 123 sUtra-43 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 taijasa-kAzmaNa zarIra saMsArI badhA jIvone hoyasrvsy // 2-43 // sUtrArtha-taisa.sane / saMsArI sarvapIne sahA DAyache. (2-43) bhASyaM- sarvasya caite taijasakArmaNe zarIre saMsAriNo jIvasya bhavataH / eke tvAcAryA nayavAdApekSaM vyAcakSate / kArmaNamevaikamanAdisambandham / tenaivaikena jIvasyAnAdiH sambandho bhavatIti / taijasaM tu labdhyapekSaM bhvti| sA ca taijasalabdhirna sarvasya, kasyacideva bhavati / krodhaprasAdanimittau zApAnugrahau prati tejonisargazItarazminisargakaram, tathA bhrAjiSNuprabhAsamudayacchAyAnirvartakaM taijasaM zarIreSu maNijvalanajyotiSkavimAnavaditi // 2-43 // bhASyArtha- taijasa ane kAryaNa e be zarIro sarva saMsArI jIvone hoya che. anya AcAryo "nayavAdanI apekSAe kahe che ke- eka kAmaNa ja zarIra anAdi saMbaMdhavALuM che. te ja ekanI sAthe jIvano anAdithI saMbaMdha che. taijasa to labdhinI apekSAvALuM che. taijasalabdhi badhA jIvone na hoya kiMtu koIka ja jIvane hoya. taijasazarIra koInA upara krodha thAya to zApa ApavA mATe uSNa kiraNone choDe che ane koinA upara maherabAnI thAya to anugraha karavA mATe zItakiraNone choDe che. tathA taijasazarIra maNi, agni, jyotiSka vimAnonI jema dedIpyamAna prabhAsamUhanI chAyAne utpanna 42 che. (2-43) TIkA- sambandhaH pratItaH, samudAyArthaM tvAha-'sarvasyaite'tyAdinA''ha sarvasya-sarvasyaiva ete-anantarodite taijasakArmaNe zarIre saMsAriNo jIvasya bhavataH, nAsaMsAriNaH, etanibandhanatvAt saMsArasyeti, svAbhiprAyamabhidhAya matAntaramupanyasannAha-'eketvi'tyAdinA, eke tvAcAryA iti anye punarAcAryAH, nayavAdApekSamiti, paryAyanayavAdamapekSya vyAcakSate, kathamityAha-kArmaNamevaikaM zarIramanAdisambandhaM, evamAha apekSayA, tatazca tenaivaikena kArmaNena zarIreNa jIvasya-prANino'nAdiH sambandho bhavati,
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-43 tasyaiva saMsAranibandhanatvAt, taijasaM tu labdhyapekSaM bhavati, guNapratyayatvAt, sA ca taijasalabdhirviziSTatayA anuSThAnasAdhyA na sarvasya saMsAriNaH, kintu kasyacideva bhavati tathAvidhatapasvinaH, etaccaivaMbhUtamityAha 'kopaprasAdanimittA'viti, kopaprasAdau nimittaM yayoH zApAnugrahayoH tau kopaprasAdanimittau zApAnugrahau pratipannA abhimukhIkRtya tejonisargazItarazminisargakaramiti, tejonisargazca zItarazminisargazca tejonisargazItarazminisargau etatkaraNazIlamiti samAsaH, tatra tejonisargakaraM kopAvezAllaukikamunargozAle tejonisargavat, zItarazminisargakaraM tu prasAdAvezAd bhagavato gozAla eva zItarazminisargavat, 'tathA bhrAjiSNuprabhe'tyAdi, bhrAjanazIlo bhrAjiSNuH prabhANAM samudAyastasya chAyA, nanu ca prabhA bhrAjiSNureva bhavati kiM hi tasyA vizeSyate ?, na, malImasatvenApi darzanAt, malImasaprabho maNiriti vyavaharanti laukikAH, tasyAzca chAyAyA nirvartakaM utpAdakaM taijasaM zarIreSvaudArikAdiSu keSucit maNijvalanajyotiSkavimAnavaditi yathA hi maNayaH sphaTikAGkavaiDUryAdayo bhrAjiSNucchAyAH vimalapudgalArabdhatvAt, jvalano vA nirastapratyAsannatimiravrAtaH pradyotate tejasA, jyotiSkadevAnAM vA candrAdityAnAM vimAnAnyatibhAsvarANi nirmaladravyArabdhatvAt, taijasazarIrApekSamaudArikAdiSu zarIreSu keSucideva sphuranmajAjAlamupalabhyate iti, na caivamapi sUtramacAru, kArmaNazarIrabhedasyaivAbhyavahRtAhAraM prati pAkazaktimatastaijasatvena vivakSitatvAditi // 2-43 // TIkArtha-sUtrano saMbaMdha jaNAI gayelo ja che. samudita arthane sarvasvaiva ityAdithI kahe che- hamaNAM ja kahelA taijasa-kAzmaNazarIra saMsArI badhA ja jIvone hoya. A zarIro siddhane na hoya. kAraNa ke saMsAra A be zarIranA kAraNe che. A pramANe potAno abhiprAya kahIne matAMtarano ullekha karatA bhASyakAra kahe che. anya AcAryo paryAyanavAdanI apekSAthI kahe che
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-43 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 125 ke, eka kAmaNa ja zarIra jIvanI sAthe anAdi saMbaMdhavALuM che. A pramANe (RjusUtranayanI) apekSAthI kahe che. tethI te ja eka kAryaNazarIra sAthe jIvano anAdi saMbaMdha che. kAraNa ke te ja saMsAranuM kAraNa che. taijasa to labdhinI apekSAvALuM che, arthAt jene taijasalabdhi prApta thAya tene taijasazarIra hoya. kAraNa ke te zarIra guNathI( viziSTa tapa AdithI) prApta thAya che. taijasalabdhi viziSTa anuSThAnathI sAdhI zakAya che. (ethI) sarvasaMsArI jIvone na hoya. koIka ja tevA prakAranA tapasvIne hoya. A zarIra AvA prakAranuM che ema kahe che- taijasazarIra krodha ane kRpAnA nimittavALuM che jemane zrApa ke anugraha karavAno che tevA jIvone sanmukha karIne (tejonigraha=)tejane(=tejovezyAne) choDavAnuM ane ThaMDA kiraNo(=zIta lezyAne) choDavAnuM kArya kare che. ahIM bhAvArtha A che- jene taijasalabdhi prApta thaI hoya te jIva potAne jenA upara krodha thayo hoya te jIva upara uSNa tejolezyA mUke che, tathA potAne jenA upara anugraha karavAnI bhAvanA thAya tenA upara zIta kiraNo pheMke che=zItalezyA mUke che. temAM kopAvezathI laukika munie (vaizyAyana tApase) gozALA upara tejolezyA mUkI hatI. atizaya kRpA karavAnA kAraNe bhagavAna zrI mahAvIra svAmIe gozALA upara zItalezyA mUkI hatI. 'tathA prAniug' rUtyAti, tathA taijasazarIra dedIpyamAna prabhAmaMDalanI AbhA utpanna kare che-prabhA kare che. prazna- prabhA dedIpyamAna ja hoya che to pachI prabhAnuM dedIpyamAna evuM vizeSaNa zA mATe mUkyuM? uttara-prabhA dedIpyamAna ja hoya evuM nathI. kemake malIna prabhA paNa jovAmAM Ave che. A maNi malIna prabhAvALo che ema laukika manuSyo bolatA hoya che. audArika vagere keTalAka zarIromAM ja maNi, agni ane jyotiSkavimAnanI jema prabhAne utpanna karanAruM taijasazarIra hoya che. jemake (1) sphaTikarana, aMtaratna ane vaiDUryaratna vagere maNio
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-44 dedIpyamAna prabhAvALA hoya che. kAraNa ke e maNio nirmaLa pudgalothI banelA che. (2) jeNe najIkamAM rahelA aMdhakAra samUhane dUra karyo che evo agni tejathI jhaLake che. (3) caMdra-sUrya Adi jyotiSka devonA vimAno atyaMta dedIpyamAna prakAzavALA hoya che. kAraNa ke nirmaLa dravyothI banelA che. taijasazarIranI apekSAe audArika vagere koIka ja zarIromAM camakano nirmaLa samUha prApta thAya che. prazna- upara kahyuM tema keTalAka ja zarIromAM taijasazarIra hoya che. jyAre A sUtramAM to taijasazarIra badhAne hoya che ema kahyuM che. AthI A sUtra barobara nathI. uttara- ahIM khAdhelA AhArane pacAvavAnI zaktivALuM taijasazarIra vivakSita che. e zarIra kArmaNazarIrano ja bheda che. ethI A zarIra badhAne ja hoya che. (2-43). TIkAvataraNikA- yathaite sarvasya tathA anyAni kiyantItyAzaGkA bhavettavyapohAyAha TIkAvataraNitArtha- jevI rIte taijasa-kAzmaNazarIra badhAne ja hoya che tevI rIte eka jIvane (ekI sAthe) bIjA keTalAM zarIro hoya? evI AzaMkAne dUra karavA mATe kahe che- eka jIvane ekI sAthe keTalA zarIro hoyatdaadiini bhAjyAni yugapadekasyAcaturthyaH // 2-44 // sUtrArtha- eka jIvane ekI sAthe bethI cAra sudhI zarIra hoI zake che. (2-44). bhASyaM- te AdinI eSAmiti tadAdIni / taijasakArmaNe yAvatsaMsArabhAvinI AdiM kRtvA, zeSANi yugapadekasya jIvasya bhAjyAnyAcaturthyaH / tadyathA- taijasakArmaNe vA syAtAm / taijasakArmaNaudArikANi vA syuH / taijasakArmaNavaikriyANi vA syuH / taijasakArmaNaudArikavaikriyANi vA syuH / taijasakArmaNaudArikAhArakANi vA syuH / kArmaNameva vA syAt /
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-44 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 127 kArmaNaudArike vA syAtAm / kArmaNavaikriye vA syAtAm kArmaNaudArikavaikriyANi vA syuH / kArmaNaudArikAhArakANi vA syuH / kArmaNataijasaudArikavaikriyANi vA syuH / kArmaNataijasaudArikA''hArakANi vA syuH / na tu kadAcidyugapatpaJca bhavanti / nApi vaikriyAhArake yugapadbhavataH / svAmivizeSAditi vakSyate // 2-44 // bhASyArtha- te taijasa-kAzmaNa zarIro jemanI AdimAM che te tavAni. saMsAra sudhI rahenArA taijasa-kAzmaNazarIrathI prAraMbhI anyazarIro eka jIvane ekI sAthe cAra sudhI vikalpa karavA yogya che. te A pramANe-taijasa ane kAzmaNa e be zarIro hoya athavA taijasa, kArpaNa ane audArika e traNa zarIro hoya athavA taijasa, kArpaNa ane vaikriya e traNa zarIro hoya athavA taijasa, kAmaNa, audArika ane vaikriya e cAra zarIro hoya athavA taijasa, kAmaNa, dArika ane AhAraka e cAra zarIro hoya athavA kArmaNa ja eka zarIra hoya athavA kArmaNa, audArika e be zarIro hoya athavA kArmaNa, vaikriya e be zarIro hoya athavA kArmaNa, audArika ane vaikriya e traNa zarIro hoya athavA kArmaNa, audArika ane AhAraka e traNa zarIro hoya athavA kAmaNa, taijasa, audArika ane vaikriya e cAra zarIro hoya athavA kArmaNa, taijasa, audArika ane AhAraka e cAra zarIro hoya. kyAreya ekI sAthe pAMca zarIro nathI hotA ane vaikriya ane AhAraka e be zarIro paNa sAthe nathI hotA. kAraNa ke te be zarIranA svAmIo judA hoya che ema AgaLa (a.2 sU.47 ane 49mAM) kahevAze. (2-44) TIkA-vaikriyAhArakayoyugapadabhAvAditi sUtrasamudAyArthaH, avayavArthaM tvAha-'te AdinI'ityAdinA, te iti kramAt taijasakArmaNe AdinI eSAmityaudArikAdInAM tAnImAni tadAdIni, sarvANyeva gRhyante, etadeva spaSTayannAha-taijasakArmaNe prastute tAvat saMsArabhAvinI yAvat saMsAraM bhavituM zIle, AdiM kRtvA meDhIbhUtatayA vyavasthApya zeSANi audArikAdIni yugapad-ekasmin kAle ekasya jIvasya manuSyAdeH
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-44 bhAjyAni vikalpyAni, A caturthya itiyAvaccatvAri, bhajanAmeva darzayati-'tadyathe'tyAdinA, taijasakArmaNe vA syAtAM, kArmaNabhedaM taijasamadhikRtyAntarAlagatau, yadyevaM kathaM vigrahagatau karmayogAbhidhAnaM ?, nanu yogAdhikArAt, taijasavyApArAbhAveneti doSAbhAvaH, taijasakArmaNaudArikANi vA syuH, audArikotpAde, taijasakArmaNavaikriyANi vA syuH vaikriyotpAde, taijasakArmaNaudArikavaikriyANi vA syuH, labdhivaikriyabhAvena, taijasakArmaNaudArikAhArakANi vA syuH, caturdazapUrvavidastaijasalabdhimato'nugrAhakataijasApekSayA, kArmaNameva vA syAt, svakAryAkaraNenAnaGgIkRtya taijasabhedaM, vigraha iti bhAvanIyaM, kArmaNabhedo vA taijasamiti tadanaGgIkaraNataH, AcAryadezIyamatena (kArmaNavaikriye vA syAtAm devanArakANAM, kArmaNaudArikavaikriyANi vA syuH tiryaGmanuSyANAmanutpannataijasalabdhInAM), yadAha-kArmaNaudArike vA syAtAM, taijasavaikriyalabdhizUnyasya manuSyAdeH, kArmaNaudArikAhArakANi vA syuH, AhArakalabdhimataH, tadabhAve kArmaNataijasaudArikavaikriyANi vA syuH, taijasavaikriyalabdhimato manuSyAdeH, kArmaNataijasaudArikAhArakANi vA syuH, taijasalabdhimata eva caturdazapUrvavida ityAcAryadezIyamatametat, Acaturthya ityavayavaphalamAha-'natvi'tyAdi, na tu naiva kadAcidyugapad ekadA paJca bhavanti zarIrANi, kiJca-nApi vaikriyAhArake yugapadbhavato dve api, tathAvidhalabdhyabhAvAt, krameNa tu bhavato'pi, kimetadevamityAhasvAmivizeSAditi vakSyate, svAmivizeSataH 'labdhipratyayaM vA' 'zubhaM vizuddha'mityAdisUtradvayabhAvI, vaikriyasvAmI tatkriyAkAle taduttarakAlaM ca tAM labdhimupajIvan na apramattaH, AhArakasvAmI tu tatkriyAkAla eva pramatto, nottarakAla iti // 2-44 // TIkArtha- vaikriya ane AhAraka e be zarIro ekI sAthe na hoya. ethI eka jIvane ekI sAthe be thI cAra zarIra hoya. A pramANe sUtrano samudita
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-44 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 129 artha che. avayavArthane to bhASyakArate AvinI ityAdithI kahe che-te eTale kramanI apekSAe taijasa-kArmaNa Adi che je audArika Adi zarIromAM te A tavAvIni. tavAlIni padathI badhA ja zarIro grahaNa karavAmAM Ave che. A ja viSayane spaSTa karatAM bhASyakAra kahe che- taijasa-kArmaNa jyAM sudhI saMsAra che tyAM sudhI rahenArA che. A be zarIrone mukhyapaNe rAkhIne audArika vagere zarIro ekI sAthe manuSya vagere eka jIvane cAra sudhI bhAjya che=hoi zake che. bhajanAne(vikalpane) ja tadyathA ityAdithI batAve che (1) taijasazarIra kAryaNanuM bheda che e niyamane AzrayIne aMtarAla gatimAM taijasa-kArmaNa e be zarIra hoya. prazna- to pachI vigrahagatimAM kArpaNa yoga ja kema kahyo che ? uttara- je sUtramAM vigrahagatimAM kAryaNakAyayoga hoya che ema kahyuM che te sUtramAM yogano adhikAra che. vigrahagatimAM taijasazarIra hovA chatAM teno vyApAra na hovAthI kArmaNayoga ja hoya che. AthI AmAM koi doSa nathI. (2) athavA audArikazarIra hoya tyAre taijasa, kAryaNa, audArika e traNa zarIro hoya athavA vaikriyazarIra hoya tyAre taijasa, kArpaNa, vaikriya e traNa zarIro hoya. (3) athavA vaikriyalabdhi hoya tyAre taijasa, kArmaNa, audArika, vaikriya e cAra zarIra hoya athavA taijasalabdhi saMpanna caudapUrvadharane anugraha karanAra taijasazarIra (=zItalezyA)nI apekSAe taijasa, kAryaNa, audArika, AhAraka e cAra zarIro hoya. matAMtara (1) athavA vigrahagatimAM potAnuM (khAdhelA AhArane pacAvavAnuM) kArya na karavAthI taijasa bhedano svIkAra na karavAthI eka kAryaNayoga ja hoya. athavA taijasaza2I2 kArmaNano ja bheda che ethI teno svIkAra na karavAthI kArmaNayoga ja hoya.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-44 | (deva ane nArakone kAmaNa ane vaikriya ema be zarIro hoya. jemane taijasalabdhi utpanna nathI thaI tevA tiryaMca ane manuSyone kArmaNa, audArika ane vaikriya ema traNa zarIro hoya.) (2) taijasa-vaikriyalabdhithI rahita manuSya vagerene kAzmaNa, audArika ema be zarIra hoya. (3) athavA AhArakalabdhivALAne kAmaNa, audArika, AhAraka ema traNa zarIra hoya. (4) AhArakalabdhinA abhAvamAM taijasa, vaikriyalabdhi saMpanna manuSya vagerene kAzmaNa, taijasa, audArika, vaikriya e cAra zarIra hoya athavA taijasalabdhi saMpanna ja caudapUrvadharane kArmaNa, taijasa, audArika, AhAraka e cAra zarIra hoya. A pramANe AcArya samAna bIjAno mata che. cAra sudhI e avayavanA phaLane kahe che- " tu" tyAti, kyAreya paNa ekI sAthe pAMca zarIro na hoya tathA AhAraka ane vaikriya e be zarIro paNa ekI sAthe na hoya. kAraNa ke koI jIvane tevA prakAranI (baMne zarIra ekI sAthe hoya tevI) labdhi ja hotI nathI. kramathI to te be zarIra hoya. A A pramANe kema che? evA praznanA uttaramAM kahe che- svAmInA vizeSathI ema AgaLa kaheze. svAmI vizeSathI bdhipratyaye 2 (2-48) rAma vizuddham (ra-49) ityAdi be sUtro have pachI Avaze. (arthAt AhArakazarIra ane vaikriyazarIra e benA svAmI bhinna bhinna che. kAraNa ke) vaikriyalabdhinA svAmI muni (tAjo ) jyAre vaikriyazarIra banAve tyAre pramatta hoya che. AhArakalabdhinA svAmI muni jyAre AhAraka zarIra banAve tyAre pramatta hoya che paNa AhAraka zarIrano upayoga kare tyAre apramatta hoya che. Ano artha e thayo ke vaikriyazarIrano upayoga karanArA muni chaThThA guNasthAne che ane AhArakazarIrano upayoga karanArA muni sAtamA guNasthAne che. Ama baMne zarIranA svAmI bhinna che. mATe eka jIvane ekI sAthe pAMca zarIra na hoya, kiMtu cAra hoya.) (244)
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 TIkAvataraNikA - uktAnyuddezataH zarIrANi, eSAM ca TIkAvataraNikArtha-- nAmano nirdeza karIne zarIro kahyAM. e pAMca sUtra-45 131 zarIromAnuM- kArmaNa zarIra upabhogathI rahita che- nirupabhogamantyam // 2-45 // sUtrArtha - aMtya = DArmazazarIra upabhogathI rahita che. (2-45) bhASyaM - antyamiti sUtrakramaprAmANyAtkArmaNamAha- tannirupabhogam / na sukhaduHkhe tenopabhujyete, na tena karma badhyate, na vedyate, nApi nirjIryata ityarthaH / zeSANi tu sopabhogAni / yasmAtsukhaduHkhe tairupabhujyete karma badhyate vedyate nirjIryate ca tasmAtsopabhogAnIti // 2-45 // bhASyArtha-- anya evA zabdathI sUtramAM kahela krama pramANe kAryaNa zarIrane kahe che-- te (kArmaNazarIra) upabhogathI rahita che. te sukhaduHkhano upabhoga karatuM nathI. tenAthI karma baMdhAtu nathI, vedAtuM nathI, ane karmanI nirjarA paNa thatI nathI. bAkInA zarIro to upabhoga sahita che. kemake temanAthI sukha-du:khano upabhoga karAya che. karma baMdhAya che, vedAya che ane nirjarA rAya che. (2-45) TIkA - tadindriyAdyabhAvAditi sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha 'antya' mityAdinA ante bhavamantyamiti sUtrakramaprAmANyAt upanyAsasUtramadhikRtya kArmaNamAha, audArikavaikriyAhArakataijasakArmaNAni zarIrANItisUtrapAThAt, 'tannirupabhogaM' kArmaNaM, kimuktaM bhavatItyAha-na sukhaduHkhe tenopabhujyete kArmaNena, asaGkhyeyasAmayikatvAt tatsukhAdyupabhogasya, tasya catuHsamayapare vigraha eva bhAvAt, tathA tena na karma badhyate, abhivyaktakarmabandhakAraNAbhAvAt hiMsAdyayogAt, evaM na ca vedyate, viziSTAnubhAvena, karmavigrahasyAlpakAlatvAt, udIraNAdyayogAt
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-45 nApi nirjIryata ityarthaH, na nIrasatAmApAdyate, amuktarasakusumbhavat, upakaraNAbhAvAt sAmagryayogAditi, evaM prativiziSTabhogAdyapekSametat, nopabhogAdimAtrApekSamiti, 'zeSANi tvi'tyAdi, zeSANi tu kArmaNavyatiriktAnyaudArikAdIni, kimityAha-sopabhogAni, upabhoganimittendriyANAM bhAvAt, etadeva vizeSeNAha-'yasmAdi'tyAdinA, yasmAt sukhaduHkhe tairaudArikAdibhirupabhujyete, indriyAdivRtteH kAraNAt, tathA karma ca badhyate, abhivyaktabandhanahetubhAvAt hiMsAdiyogAt, evaM vedyate viziSTAnubhavena tadvedanakAlopapatteH, udIraNAdiyogAt, evaM nirjIryate nIrasatAmApAdyate ca, muktarasakusumbhavat, ata eva hetoH, yasmAdevaM tasmAt sopabhogAnIti nigamanaM // 2-45 // TIkArtha- kAmaNazarIrane indriyo vagere na hovAthI kArmaNazarIra upabhogathI rahita che. A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane to bhASyakAra anyana ityAdithI kahe che- je zarIra aMte hoya te zarIra aMtya kahevAya. prastutamAM sUtrakAra sUtramAM jaNAvelA krama pramANe aMtya zarIrathI kArmaNazarIrane kahe che. kemake vAri-vaijyi - hAra taina-vArmAni zarIrANi (2-37) evo sUtrapATha che. kAmaNazarIra upabhogathI rahita che, arthAt (1) kAmaNazarIrathI sukha-duHkhano upabhoga karI zakAto nathI. (jema audArika Adi zarIrathI indriyo ane viSayonA saMparkathI sukha-duHkhano vyaktarUpe anubhava thAya che, tema kArmaNazarIrathI sukha-duHkhano anubhava thato nathI.) kAraNa ke zarIrathI sukha-duHkhano anubhava asaMkhya samayathI ja thAya. kArmaNazarIrano yoga to vigrahagatimAM ja vadhAremAM vadhAre cAra samaya sudhI ja hoya. (2) tathA kAryaNazarIrathI karmabaMdha na thAya. (jema audArika Adi zarIrathI hiMsA, juTha, corI, abrahmasevana Adi pravRttithI mana, vacana, kAyAthI vyakta rUpe karmabaMdha thAya che, tevI rIte kArmaNazarIrathI karmabaMdha
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-45 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 133 thato nathI.) kAraNa ke te vakhate vyaktarUpe hiMsAnI pravRtti na hovAthI vyaktarUpe karmabaMdhanA kAraNono abhAva hoya che. (3) viziSTa anubhava rUpe karma vedAya nahi, (jevI rIte audArika Adi zarIrathI spaSTa rUpe karmaphaLano anubhava thAya che tema kArpaNa zarIrathI na thAya.) kAraNa ke kArmaNazarIrano(=kArpaNa kAyayogano) kALa alpa hovAthI udIraNA vagere na thaI zake. (4) karmanirjarA paNa na thAya. rasahIna na banelA kusumapuSponI jema karmo rasahIna karI zakAtA nathI. kArmaNazarIrathI sukha-duHkhano upabhoga vagere kema karI zakAtuM nathI tenuM kAraNa jaNAvatAM TIkAkAra kahe che ke- (rUparAmAvA-upakaraNano (audArikazarIra vagereno) abhAva che. upakaraNano abhAva kema che tenuM kAraNa jaNAvatAM kahe che ke- (sAmayiyotri) sAmagrIno (=manuSyagati vagere kAraNa samUhano) yoga nathI. (rva prativiziSTa =)ahIM bhoga vagereno abhAva je kahyo che te viziSTa prakAranA bhoga AdinI apekSAe che, paNa koI paNa prakAranA upabhoga AdinI apekSAe nathI. ahIM bhAvArtha A che- kArmaNazarIrathI pUrve kahyuM tema viziSTa rUpe=vyaktarUpe sukha-duHkhAnubhava vagere na thAya, paNa karmano udaya hoya che ane mithyAtva Adi nimittaka karmabaMdha paNa hoya che. tema ja bhogavAyelA karmanI anAmanirjarA paNa hoya che... zeSALI tu" rUtyAdri, kArmaNa sivAya bAkInA audArika vagere zarIro upabhogathI sahita che. kAraNa ke jenAthI upabhoga karI zakAya te indriyo temane hoya che. 1. bhaviSyamAM udayamAM AvanArAM karmone je prayatnavizeSathI udayAvalikAmAM nAkhIne temanAM phaLano pahelo anubhava karI levo te udIraNA che. 2. kusuMbhavRkSanAM puSpo rasahIna bane eTale enI meLe vRkSa uparathI kharI paDe che. e puSpomAMthI phaLo thatAM nathI. tevI rIte rasahIna banelAM karmo phaLa ApyA vinA AtmapradezothI chUTA paDI jAya che, mATe ahIM kusuMbhavRkSanAM puSponuM daSTAMta ApyuM che.
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-45 audArika vagere zarIro upabhogathI sahita kema che tenuM kAraNa bhASyakAra mAtra ityAdithI kahe che- (1) kAraNa ke sukha-duHkhano upabhoga audArika vagere zarIrothI karI zakAya che. sukha-duHkhano upabhoga audArika vagere zarIrothI kema karI zakAya che tenuM kAraNa TIkAkAra kahe che- driyavivRttaH kAra-indriya vagerenI pravRtti rUpa kAraNa vidyamAna hovAthI audArikAdi zarIrothI sukha-duHkhano upabhoga karI zakAya che. (2) karmabaMdha thAya che. kAraNa ke hiMsA vagereno yoga hovAthI vyaktarUpe karmabaMdhanA hetuo vidyamAna che. (3) e pramANe viziSTa anubhavathI karmo vedAya che. kAraNa ke karmone vedavAno (asaMkhya samaya vagere) kALa ghaTI zake che ane udIraNA vagere thaI zake che. (4) e pramANe karmanirjarA karI zakAya che ane karmone rasahIna karI zakAya che. A viSe rasahIna banelAM kusuMbhapuSponuM daSTAMta che. (kusuMbhavRkSanA puSpo samaya jatAM enI meLe rasahIna banIne vRkSa uparathI kharI paDe che. tevI rIte rasahIna banelAM karmo phaLa ApyA vinA AtmapradezomAMthI vikhUTAM paDI jAya che.) audArika vagere zarIrothI ukta rIte sukha-duHkhano anubhava vagere karI zakAya che. tethI audArika vagere zarIro upabhogathI sahita che. A pramANe upasaMhAra che. [prazna-dArika, vaikriya ane AhArakae traNa zarIranedravya indriyo hovAthI temanA dvArA upabhoga thaI zake e barobara che. paNa taijasazarIra dravyaindriyothI rahita hovAthI tenA dvArA upabhoga kevI rIte thAya? uttara- khorAkanuM pAcana ane uSNa tejolezyA ke zItalezyAno prAdurbhAva vagere taijasazarIra dvArA thAya che. taijasazarIranI zakti
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-46 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 135 barobara hoya to pAcanazakti sArI rahe che. ethI sukhano anubhava thAya che. taijasazarIranI zaktino hrAsa thatAM pAcanazakti nabaLI banavAthI duHkhano anubhava thAya che. anya jIva upara zItalezyA mUkI tejolezyAthI rakSaNa karavA dvArA athavA zatru upara tejolezyA mUkI duHkhI karavA dvArA jIva AnaMdano anubhava kare che. e pramANe anya upara zIta ke uSNa tejovezyA mUkatAM tenI asara na thAya to duHkha anubhave che. tathA tejovezyA dvArA anya upara zApa ke anugraha karavAthI pApayA puNyakarmano baMdha, zubhAzubha karmano anubhava tathA nirjarA paNa thAya che. A pramANe taijasazarIrathI paNa sukha-duHkhano anubhava, karmabaMdha, karmano anubhava tathA karmanirjarA thAya che. AthI taijasazarIra paNa sopabhoga che.] (2-45) bhASyAvataraNikA- atrAha- eSAM paJcAnAmapi zarIrANAM sammUchenAdiSu triSu janmasu kiM kva jAyata iti / atrocyate bhASyAvataraNikArtha- prazna- A pAMceya zarIronA samUcchana Adi traNa janmomAM kayuM zarIra kyA janmamAM utpanna thAya che? ahIM uttara kahevAya che TIkAvataraNikA-'atrAhe'tyAdi, sambandhagranthaH, eSAmaudArikAdInAM paJcAnAmapi zarIrANAM, kimityAha-sammUrcchanAdiSu triSu janmasu sammUrcchanagarbhopapAtalakSaNeSu kiM zarIraM kva janmani jAyata ? iti, matrocyate- TIkAvataraNitArtha- "matrAda" ityAdi vAkya pUrvasUtrano AgAmI sUtra sAthe saMbaMdha che tene jaNAve che. ahIM ziSya prazna kare che ke A dArika vagere pAMceya zarIromAMthI kayuM zarIra saMpUrjhana, garbha, upapAta e traNa prakAranA janmomAMthI kayA janmamAM hoya che ? ahIM uttara ApavAmAM Ave che- garbhaja ane saMpUrjhanajanmavALAne audArikazarIra hoyagrbhsmmuuchenjmaadym // 2-46 //
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-47 sUtrArtha-- Agha=audArikazarIra garbhathI ane saMmUrcchanathI utpanna thAya che, arthAt garbhaja ane saMmUcchima jIvone audArikazarIra hoya che. (2-46) 136 bhASyaM-- Adyamiti sUtrakramaprAmANyAdaudArikamAha / tadgarbhe sammUrcchane vA gAyate // 2-46aa bhASyArtha- Adya zabdathI sUtramAM kahelA krama pramANe audArikane kahe che- audArikazarIra garbhamAM ke samUrcchanamAM utpanna thAya che. (2-46) TIjA- samuvAyArtha: pradaH / avayavArthamAda-'Adya'mityAvinA, Adau bhavaM Adyamiti sUtrakramaprAmANyAt audArikAdipAThena audArikamAha, tadaudArikaM garbhe garbhajanmani saMmUrcchane vA saMmUrcchanajanmani vA jAyate sambhavati, etacca jaghanyenAGgulAsaGkhyeyabhAgamAtramutkarSato yojnsahasramiti 2-46 / / - TIkArtha- sUtrano samudita artha spaSTa che. avayavArthane bhASyakAra "Adyam" ityAdithI kahe che- pahelAM je thayuM hoya te Adya kahevAya che. sUtramAM jaNAvelA krama pramANe Adya eTale audArika. kAraNa ke sUtramAM sarvaprathama audArikano pATha che. te audArikazarIra garbha rUpa janmamAM ane saMmUrcchanarUpa janmamAM saMbhave che. A zarIra jaghanyathI aMgulanA asaMkhyAtamA bhAga jeTaluM ane utkRSTathI hajAra yojana jeTaluM hoya che. (hajAra yojanathI adhika UMDA jalAzayomAM vela ane kamaLa vagerenA zarIranI avagAhanA hajAra yojana hoya che. (%0.saM. gA.294) tathA svayaMbhUramaNa samudramAM mAchalAnA zarIranI utkRSTa avagAhanA hajAra yojana hoya che.) (2-46) upapAtajanmavALAne vaikriyazarIra hoya- vaikriyamopapAtikam // 2-47 // sUtrArtha-- vaikriyazarI2 aupapAtika che, arthAt upapAtarUpa nimittathI thAya che. (2-47)
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-48 zrI tattvAthadhigamasUtra adhyAya-2 137 __ bhASyaM- vaikriyazarIramaupapAtikaM bhavati / nArakANAM devAnAM ceti T/ra-4LA. bhASyArtha- vaikriyazarIra aupapAtika=upapAtathI thanAruM che. vaikriyazarIra nArako ane devone hoya che. (2-47). TIkA- prakramAt sambaddhaM atItasamudAyArthaM ca, vaikriyaM zarIraM prAgupanyastaM, kimityAha-aupapAtikaM bhavati, ihopapAtajanmopapAtaH tasmin bhavamaupapAtikaM, etacca nArakANAM devAnAM cAvadhivat sahajaM dvidhA-bhavadhArakottaravaikriyabhedAt, AdyamAnaM jaghanyamaGgalAsaGghayeyabhAgaH utkRSTaM paJca dhanuHzatAni, itaradapi jaghanyamaGgulasaGkhyeyabhAgameva, utkRSTaM yojanalakSaH // 2-47 // TIkArtha- prasaMga pramANe pUrva sUtranI sAthe A sUtra saMbaMdhavALuM che tathA sUtrano samudita artha jaNAI gayelo che. pUrve jeno ullekha karyo che te vaikriyazarIra aupapAtika che, arthAt upapAta janma rUpa upapAtamAM thayeluM che. (ahIM siddhahema zabdAnuzAsana vyAkaraNa pramANe bave (6-3-123) e sUtrathI nava arthamAM upapAta zabdane rU[ pratyaya lAgIne pati zabda banyo che.) A zarIra nAraka-devone avadhijJAnanI jema sahaja hoya che. A zarIra bhavadhAraka ane uttaravaikriya evA be bhedathI be prakAranuM che. (bhavadhAraka zarIra janmathI jIvanaparyata hoya che. uttaravaikriya zarIra jayAre icchA thAya tyAre banAve che.) bhavadhAraka zarIra jaghanyathI aMgulanA asaMkhyAtamAbhAga jeTaluM ane utkRSTathI pAMcaso dhanuSya jeTaluM hoya che. bIjuM(=uttaravaikriya) zarIra paNa jaghanyathI to aMgulanA saMkhyAmAM bhAga jeTaluM ja hoya che, utkRSTathI lAkha yojana jeTaluM hoya che. (2-47) labdhivALAne paNa vaikriyazarIra hoyalbdhiprtyyN ca // 2-48 //
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-49 sUtrArtha- labdhirUpa nimittathI paNa vaikriyazarIra thAya che. (2-48) bhASyaM - labdhipratyayaM ca vaikriyaM zarIraM bhavati / tiryagyonInAM manuSyANAM ceti // 2-48 // 138 bhASyArtha-- labdhithI thanAruM vaikriyazarIra tiryaMcone ane manuSyone hoya che. (2-48) TIA-- sambandhaH pratIta:, samuvAyArthamAha-'nadhipratyayaM re'tyAdrinA, iha tapovizeSajanitA zaktirlabdhiH tatpratyayaM vaikiyaM zarIraM bhavati, naupapAtikameva, etacca tairyagyonInAM gavAdInAM manuSyANAM cetyevaM draSTavyamiti // 248 // TIkArtha-- saMbaMdha prasiddha che. labdhipratyayaM 7 ityAdithI samudita arthane kahe che- ahIM viziSTa tapathI utpanna thayelI zakti te labdhi. vaikriyazarIra kevaLa aupapAtika ja nathI, kiMtu labdhirUpa nimittathI paNa thAya che. A vaikriyazarIra gAya vagere tiryaMcone ane manuSyone hoya che. (vAyukAyanA jIvone svAbhAvikapaNe A labdhi hoya che.) (2-48) TIkAvataraNikA - AhArakAbhidhitsayA''ha TIkAvataraNikArtha- AhArakazarIrane jaNAvavAnI icchAthI sUtrakAra kahe che-- AhArakazarIra caudapUrvadharamunine hoya-- zubhaM vizuddhamavyAghAti cAhArakaM caturdazapUrvadharasya // 2- 49 // sUtrArtha- AhArakazarIra caudapUrvadhara munine hoya che. A zarIra zubha, atyaMtavizuddha ane apratighAtI hoya che. (2-49) bhASyaM - zubhamiti zubhadravyopacitaM zubhapariNAmaM cetyarthaH / vizuddhamiti vizuddhadravyopacitamasAvadyaM cetyarthaH / avyAghAtIti AhArakaM zarIraM na vyAhanti na vyAhanyate cetyarthaH / taccaturdazapUrvadhara eva kasmizcidarthe
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-49 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 139 kRcchre'tyantasUkSme sandehamApanno nizcayAdhigamArthaM kSetrAntaritasya bhagavato'rhataH pAdamUlamaudArikeNa zarIreNAzakyagamanaM matvA labdhipratyayamevotpAdayati / dRSTvA bhagavantaM chinnasaMzayaH punarAgatya vyutsRjatyantamuhUrtasya // 249 // bhASyArtha- zubha eTale zubhadravyothI baneluM ane zubhapariNAmavALuM. vizuddha eTale vizuddha dravyothI baneluM ane pApathI rahita. avyAghAtI eTale AhA2kaza2I2 koine haNatuM nathI ane pote koithI haNAtuM nathI. kaThina atyaMta sUkSma koika arthamAM saMdehane pAmelA caudapUrvadhara ja sAco artha jANavA mATe anyakSetramAM rahelA arihaMta bhagavAnanI pAse audArika zarIrathI javuM azakya che ema jANIne labdhi nimittaka ja AhArakazarIrane banAve che. bhagavAnanA darzana karIne saMzaya rahita banelA pAchA AvIne aMtarmuhUrtakALavALA AhArakaza2I2nuM visarjana kare che. (2-49) TIkA - tadapi labdhipratyayameveti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha 'zubha' mityAdinA, zubhamityavayavamuddhRtya vyAcaSTe - zubhadravyopacitaM zubhavarNAdyupetadravyanirvartitaM zubhapariNAmaM cetyarthaH, caturasrasaMsthAnAdimattvAt, vizuddhamiti sUtrAvayavaH, etadvyAkhyA- vizuddhadravyopacitaM svacchadravyanirvartitaM asAvadyaM cetyarthaH, hiMsakatvAdyabhAvAt, avyAghAtIti sUtrAvayavaH, etadvyAkhyA tvAhArakaM zarIraM na vyAhanti na kiJcid vinAzayati, na vyAhanyate cetyarthaH, na ca jJAninA vyAhanyate vighAtyate, tadevaMbhUtamAhArakaM caturdazapUrvadhara evetyarthaH, caturdazapUrvadharaH, caturdazeti saGkhyA, pUrvaM praNayanAt pUrvANi tAni dhArayati dhAraNAjJAnena Alambata iti caturdazapUrvadharaH, avadhAraNaM caturdazapUrvadhara eva, abhinnAkSaraH kasmiMzcidarthe kRcchre arthagahane atyantasUkSme atinipuNe sandehamApannaH, saMzayaM pratipannaH saMdihAnaH san paryAyasUkSmatayA nizcayAdhigamArthaM nizcayaprAptaye kSetrAntaritasya videhAdivartinaH bhagavato'rhataH tIrthakarasyetyarthaH pAdamUle pAdAntike na ( audArikeNa) zarIreNa svasambandhinA "
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-2, sUtra-49 azakyaM gamanaM matvA avabudhya labdhipratyayameva yogarddhinimittameva utpAdayati upajanayati AhArakaM zarIramiti gamyate, dRSTvA ca bhagavantaM taccharIragamane(na) chinnasaMzayo vidhipraznadvAreNa punarAgatya pratipaM svakSetraM vyutsRjatyAhArakam audArikamevAGgIkaroti, antarmuhUrtasye-tyArambhAt pravRttityAgAnto'yamasya kAla iti, etaccAbhinnAkSara eva karoti, na bhinnAkSaraH, tasya saMzayAbhAvAt, bhagavatyapi kautukAnupapatteH, samAdhevizeSadarzanAt, azeSazrutajJAnaparyAyairakSarAvagamAdityevaM, tacca jaghanyamAnato nyUno hastaH, utkarSeNa pUrNa iti // 2-49 // TIkArtha- AhAraka zarIra paNa labdhirUpa nimittathI ja hoya che. A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane to bhASyakAra "rAma" ityAdithI kahe che- jI" e pramANenA avayavane(=aMzane) uddhata karIne kahe che- zubha eTale zubhadravyothI ekaThuM kareluM, arthAt zubha varNa AdithI yukta dravyothI banAveluM. (zubha zabdano bIjo artha-) ane samacaturagna saMsthAna AdivALuM hovAthI zubha pariNAmavALuM. vizuddham e pramANenA sUtrAvayavanI vyAkhyA A pramANe che- vizuddha eTale vizuddha dravyothI ekaThuM kareluM, arthAt svaccha dravyothI banAveluM. (vizuddha zabdano bIjo artha-) ane hiMsAdi pApone karanAruM na hovAthI pApathI rahita che. vyayAti evA sUtrAvayavanI vyAkhyA A pramANe che- AhAraka zarIra koi jIvano vinAza karatuM nathI, ane pote anya koithI vinAza pamADI zakAtuM nathI. AvuM AhArakazarIra caudapUrvadhara ja banAve che. caudapUrvadhara zabdamAM cauda saMkhyA che. gaNadharabhagavaMto dvAdazAMgInI racanA kare che tyAre pUrvesarva prathama pUrvonI racanA kare che mATe pUrvo kahevAya che. tevA pUrvonuM dhAraNarUpa matijJAnathI AlaMbana le che mATe pUrvadhara kahevAya che. cauda pUrvadhara ja AhArakazarIra banAve che ema avadhAraNa che. gahana arthavALA ane atyaMta sUkSma evA koI padArthamAM bhAvArtha sUkSma hovAnA kAraNe
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-50 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 141 saMzayane pAmelA abhinnAkSara caudapUrvadhara e padArthano nizcaya karavA mATe mahAvideha vagere anya kSetramAM rahelA tIrthaMkaranI pAse potAnA (audArika) zarIrathI javuM azakya che ema jANIne svalabdhithI ja AhArakazarIrane banAve che. pachI te zarIrathI bhagavAna pAse jaIne bhagavAnane joine vidhipUrvaka prazna dvArA saMzayane dUra kare che. pachI viparIta kramathI svakSetramAM AvIne AhArakazarIrano tyAga kare che ane audArika zarIrano svIkAra kare che. AhArakazarIra banAve tyArathI prAraMbhI AhArakazarIrathI thatI pravRttino tyAga kare tyAM sudhImAM AhArakazarIrano kALa eka aMtarmuhUrta jeTalo che. AhArakazarIrane abhijJAkSara ja caudapUrvadhara kare che, bhinnAkSara caudapUrvadhara na kare. kemake tene saMzaya thato nathI. tene viharamAna) bhagavAnanA darzana karavAnuM paNa kautuka thatuM nathI. kAraNa ke te munimAM viziSTa samAdhinA darzana thAya che. AnuM(=saMzaya paNa na thavAnuM) paNa kAraNa e che ke temanAmAM saghaLA zrutajJAnanA paryAyavAcI zabdonA bodhathI akSaronA arthono paNa bodha hoya che. AhArakazarIra jaghanyathI kaMIka nyUna eka hAtha jeTaluM ane utkRSTathI pUrNa eka hAtha jeTaluM hoya che. (2-49) taijasazarIra paNa labdhivALAne hoya taijasamapi // 2-50 // 1. cauda pUrvadharanA bhinnAkSara ane abhinnAkSara evA be bheda che. jene cauda pUrvamAM rahelA zabdonA eka eka akSaranuM paNa jJAna che. eka-eka akSaranA thatA bhinna bhinna arthanuM paNa jJAna che. te bhinnAkSara cauda pUrvadhara che. jene AvuM jJAna nathI te abhijJAkSara cauda pUrvadhara che. temAM bhinnAkSara cauda pUrvadharane koI paNa padArthamAM saMzaya na thAya. mATe ahIM abhinnAkSara evuM cauda pUrvadharanuM vizeSaNa che. 2. je audArika zarIra mUkyuM hoya te zarIramAM Atmapradezo hoya ane navA banAvelA AhAraka zarIramAM paNa Atmapradezo hoya. ethI mUkelA audArika zarIrathI AraMbhI tIrthaMkara pAse jAya tyAM sudhInA vaccenA bhAgamAM Atmapradezo saMlagna hoya che. kAraNa ke Atmapradezono saMkoca-vikAsa pAmavAno svabhAva che. (juo a.5, sU.16)
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-50 sUtrArtha- taisazarIra yAnimittathA 59 Toya che. (2-50) bhASyaM- taijasamapi zarIraM labdhipratyayaM bhavati / kArmaNameSAM nibandhanamAzrayo bhavati / tatkarmata eva bhavatIti bandhe parastAdvakSyati / karma hi kArmaNasya kAraNamanyeSAM ca zarIrANAmAdityaprakAzavat / yathAdityaH svamAtmAnaM prakAzayatyanyAni ca dravyANi na cAsyAnyaH prakAzaka: / evaM kArmaNamAtmanazca kAraNamanyeSAM ca zarIrANAmiti / atrAha- audArikamityetadAdInAM zarIrasaMjJAnAM kaH padArtha iti / atrocyate- udgatAramudAram / utkaTAramudAram / udgama eva vodAram / upAdAnAtprabhRti anusamayamudgacchati vardhate jIryate zIryate pariNamatItyudAram / udAramevaudArikam / naivamanyAni / yathodgamaM vA niratizeSaM, grAhyaM chedyaM bhedyaM dAhyaM hAryamityudAraNAdaudArikam / naivamanyAni / udAramiti ca sthUlanAma / sthUlamudgataM puSTaM bRhanmahadityudAramevaudArikam / naivaM zeSANi / teSAM hi paraM paraM sUkSmamityuktam ||a.2, suu.38|| vaikriyamiti / vikriyA vikAro vikRtivikaraNamityanAntaram / vividhaM kriyate / ekaM bhUtvAnekaM bhavati / anekaM bhUtvA ekaM bhavati / aNu bhUtvA mahadbhavati / mahacca bhUtvA'Nu bhavati / ekAkRti bhUtvA'nekAkRti bhavati / anekAkRti bhUtvA ekAkRti bhavati / dRzyaM bhUtvA'dRzyaM bhavati / adRzyaM bhUtvA dRzyaM bhavati / bhUmicaraM bhUtvA khecaraM bhavati / khecaraM bhUtvA bhUmicaraM bhavati / pratighAti bhUtvA'pratighAti bhvti| apratighAti bhUtvA pratighAti bhavati / yugapaccaitAn bhAvAnanubhavati / naivaM zeSANIti / vikriyAyAM bhavati, vikriyAyAM jAyate vikriyAyAM nirvaya'te, vikriyaiva vA vaikriyam / AhArakam / Ahiyata iti AhAryam / AhArakamantarmuhUrtasthiti / naivaM zeSANi // HTTERRHEEEEEEEE
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-50 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 143 tejaso vikArastaijasaM tejomayaM tejaHsvatattvaM zApAnugrahaprayojanam / naivaM zeSANi / karmaNo vikAraH karmAtmakaM karmamayamiti kArmaNam / naivaM zeSANi / ebhya eva cArthavizeSebhyaH zarIrANAM nAnAtvaM siddham / kiJcAnyat / kAraNato viSayataH svAmitaH prayojanataH pramANataH pradezasaGkhyAto'vagAhanataH sthitito'lpabahutvata ityetebhyazca navabhyo vizeSebhyaH zarIrANAM nAnAtvaM siddhamiti // 2-50 // bhASyArtha- tejasa paNa zarIra lablinimittaka hoya che. kArmaNazarIra A badhA zarIronuM kAraNa che=Azraya che. kAryaNazarIrakarmathI ja thAya che ema baMdhanA varNanamAM AgaLa (a.8 sU.1 vageremAM) kaheze. karma ja kArmaNazarIranuM ane bIjA zarIronuM sUryanA prakAzanI jema kAraNa che. jema sUrya potAne ane anyadravyone prakAzita kare che ane ene (sUryane) prakAzita karanAra anya koI nathI. e pramANe kAmaNazarIra paNa potAnuM ane anya zarIronuM kAraNa che. prazna-audArika vagere saMjJAono (nAmono) zabdArtha zo che? ahIM uttara kahevAya che audArika- jemAMthI maryAdA jatI rahI che te udAra athavA jenI maryAdA utkRSTa che te udAra athavA uddagama ja udAra che. kemake (upAdAna evA zukra-zoNitanA) grahaNathI mAMDI pratyeka samaya pragaTa thAya che, vadhe che, jIrNa thAya che, zIrNa thAya che, pariNAma pAme che tethI udAra che. udAra e ja audArika. (udAra zabdane svArthamAM rU pratyaya lAgIne gaurava zabda banyo che.) anya zarIro AvA nathI. athavA A zarIra yogya umavALuM, saMpUrNa, grAhya chedya, bhedya, dAhya, vArya hovAnA kAraNe asAdhAraNa hovAthI audArika che. anya zarIro AvA nathI. udAra eTale sthUla. pUla, udgata, puSTa, bRhad, mahatu A zabdo udAra zabdanA
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 zrI svArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-50 paryAyavAcI che. udAra e ja audArika. anya zarIro AvA nathI. te zarIromAM pachI pachInuM zarIra sUkSma che ema pUrve (2-38 mAM) kaheluM che. vaikriya- vikriyA, vikAra, vikRti, vikaraNa e zabdono eka artha che. vividha karAya che, eka thaIne aneka thAya che, aneka thaine eka thAya che. nAnuM thaIne moTuM thAya che, moTuM thaIne nAnuM thAya che. eka AkAravALuM thaIne aneka AkAravALuM thAya che, aneka AkAravALuM thaIne eka AkAravALuM thAya che. dazya thaIne adazya thAya che, adazya thaIne dazya thAya che. bhUmicara thaIne khecara thAya che, khecara thaIne bhUmicara thAya che. pratighAti thaIne apratighAti thAya che, apratighAti thaIne pratighAti thAya che. vaikriyazarIra A bhAvone ekI sAthe anubhave che. anya zarIro AvA nathI. vikriyAmAM utpanna thAya che. vikriyAmAM banAvAya che athavA vikriyA e ja vaikriya. AhAraka-khAyite ti mahAryam je grahaNa karAya te AhArya. gANiti ti mAhAra" je grahaNa kare te AhAraka. AhArakazarIra aMtarmuhUrta sthitivALuM che. bIjA zarIro AvA nathI. taijasa- teno vira: ti tainasamU tejasano vikAra te taijasa. taijasa eTale tejomaya. taijasazarIranuM svarUpa teja che. A zarIra zApa ane anugrahanA prayojanavALuM che. bIjA zarIro AvA nathI. kArpaNa- karmano vira: rUti phArmAm karmano vikAra te kArmaNa. karmasvarUpa ane karmamaya hovAthI kArpaNa che. anya zarIro AvA nathI. A arthavizeSothI zarIronuM judApaNuM siddha che. vaLI bIjuM kAraNa, viSaya, svAmI, prayojana, pradezasaMkhyA ane avagAhanA, sthiti ane alpabadutva A nava vizeSatAothI zarIranuM judApaNuM siddha che. (2-50) TIkA- sambandhaH pratItaH, samudAyArthazca // avayavArthamAha'taijasamapI'tyAdinA taijasamapi zarIraM prAgnirdiSTasvarUpaM, kimityAha
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-50 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 145 labdhipratyayaM labdhinimittaM bhavati, labdhinimittamapi, na tu labdhinimittameva, kArmaNabhedasya uSmalakSaNasya rasAdyAhArapAkajanakasya bhAvAditi, 'kArmaNa'mityAdi, kArmaNaM zarIraM eSAmaudArikAdInAM nibandhanaM bIjaM, etadupAdAnato'pi bhavatItyAha - Azrayo bhavati, tacchaktyAdhAratvAt kuDyamiva citrakarmaNaH kArmaNasya kiM nimittamityAzaGkAsambhave satyAha- 'tat karmata evetyAdi, tat kArmaNaM zarIraM karmata eva bhavati, pUrvabaddhAt sakAzAt, anAditvAt karmasantAnasya, etacca karmabandhe bandhAdhikAre purastAdagre 'STame'dhyAye vakSyati samUlottarabhedaM (karma hi kArmaNasya kAraNamanyeSAM ca zarIrANAm), etadeva cArthajAtaM spaSTayannAha - AdityaprakAzavat, etadeva vyAcaSTe-yathA AdityaH sakalalokapratItaH svamAtmAnaM prakAzayati tathopalabdhihetutvenAnyAni ca dravyANi ghaTAdIni prakAzayati, ata eva hetoH, na cAsya- AdityasyAnyaH kazcit prakAzaka:, tathAdarzanApatteH cakSuSo'prakAzakatvAt, andhakArAgrahaNAt, naktaMcarANAmapi nayanarazmiprakAzakatvAditi, evaM dRSTAntamabhidhAya dASTantikayojanAmAha-'eva'mityAdinA, evaM kArmaNaM zarIraM Atmanazca svarUpasya ca kAraNaM santAnApekSayA, anyeSAM ca zarIrANAm-audArikAdInAm, Azrayatvena, taijasakArmaNamAnamapi jaghanyamaGgulAsaGkhyeyabhAga utkRSTaM samAnamaudArikeNa, kevalisamudghAte tu lokamAne, mAraNAntikasamudghAte tvAyAmato lokAntAyate // 'atrAhe' tyAdi, atra zarIravyatikara eva Aha codaka:- audArikapadamAdau yAsAM (zarIra) saMjJAnAM tAsAM etadAdInAM kaH padArthaH ? anvayArthamapyadhikRtyeti, ucyate- 'udgatAramudAra' miti udgatA utkRSTA ArAchAyA yasyAsAvudgatAraM utkRSTacchAyamityarthaH, udAraM- pradhAnaM, mokSahetutvena, tIrthakaragaNadharAdizarIrApekSayA vA, yathoktam - upazAntaM ca kAntaM ca, dIptamapratighAti ca / nibhRtaM corjitaM caiva vapurbhagavatAM matam // 1 // " ,
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-50 athavA 'utkaTAramudAra miti utkaTA-utkRSTA ArA-maryAdA dharmanItilakSaNA vA yasya tattathA, udgama eva vA udAramiti udgamanamudgamaH prAdurbhAvaH sa eva vodAraH, utkaTaH kathamityAha-upAdAnAt prabhRti zukrazoNitagrahaNAdArabhya anusamayamudgacchati pratisamayaM prAdurbhavatyavasthAbhedena, etadAha-varddhate vayaHpariNAmenopacIyate jIryate jarAmadhigacchati zIryate tacchithilabhAvena pariNamati paryAyAntarAptyA, muhurmuhurudgamanAd, udAramevaudArikaM, svArthe pratyayavidhAnAt, naivamanyAni vaikriyAdIni, vaikriyasya jarA(?jarasA) anabhibhavAt, AhArakasyAyAme ratnimAnatvAt, taijasakArmaNayostvaGgAdyabhAvAditi, prakArAntaramAha-'yathodgamaM ve'tyAdinA, yogya udgamo yathodgamaM niratizeSa niHzeSaM grAhyaM pANyAdyavayavAnAM (chedyaM parazvAdinAM) bhedyaM nArAcAdInAM dAhyamagneH hAryaM vAyoH evamudAraNAt pRSodarAdipAThenaudArikaM, naivamanyAnIti, bhAvitArthaM, prakArAntaramAha'udAramiti ce'tyAdinA, cazabdo'thavetyasyArthe, udAramityetat sthUlanAma sthUlAbhidhAnaM, etatparyAyAnAha-'sthUlamudgama'mityAdinA, tatra sthUlaM svalpapradezopacitaM bRhattvAt bhiNDavat, UrdhvagatocchrAyamudgataM, atipramANatvAd bhinnareNuvadeva, puSTaM zukrazoNitAdipracitaM bRhat pratikSaNavRddhiyuktaM mahad yojanasahasramAnaM, ityevamudAra iti prakramaH, ata udAramevaudArikamiti, ayaM na niyamaH, kintu pradarzanamidaM, kvacinnivRttyAdyartha iti, naivaM zeSANi vaikriyAdIni, kuta ityAha-teSAM (hi-) yasmAt paraM paraM sUkSmamityuktaM prAk / 'vaikriya'mityAdi, ihApi paryAyAnAha-'vikriye'tyAdinA, vividhA viziSTA vA kriyA (vikriyA) tasyAM bhavaM vaikriyaM, prakRteranyatvaM vikAraH, vicitrA kRtivikRtiH, vividhaM kriyata iti vikaraNaM, ete'narthAntaramabhidadhati zabdAH, etadadhunA spaSTayannAha-'vividhaM kriyate' ityAdinA, vividham-anekaprakAraM tadvaikriyaM kriyate, kathamityAha-ekaM bhUtvA anekaM bhavati tat, karturicchA
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-50 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 'nuvidhAnAt etannigadasiddhaM yAvat pratighAti bhUtvetyAdi, abhihananazIlaM bhUtvA sthUlatayA apratighAti bhavati sUkSmatayA evaM viparyayo'pi, yaccaikakAla eva etAn bhAvAn adhikArAnabhihitalakSaNAnanubhavati vedayate naivaM zeSANyaudArikAdInIti bhAvitArthaM, na svArtha eva pratyayavidhirityaniyamapradarzanAyAha- 'vikriyAyAM bhavatItyAdi, nigadasiddhaM, kintu kadAcid vaikriyaM vaikrayikaM ceti, evamAhArakaM 'Ahiyata' ityAdi, Ahriyate AhAryyamityanena zabdadvayena viziSTakArakasAdhyamAhArakazabdamAha, 'kRtyaluTo bahula' miti (pANi0) vacanAt, Ahriyate - gRhyate prativiziSTa-prayojanAyetyAhArakaM, AhAryyaM vA, yAcitopaskAravat, kAryaparisamAptau ca mucyata evetyAha- antarmuhUrtasthitiH, etAvati ca kAle tadabhilaSitArtha - siddheriti, naivaM zeSANyaudArikAdIni bhAvitArthametat, evaM 'tejaso vikAra' ityAdi, ihoSmabhAvalakSaNaM tejaH sarvaprANinAmAhArapAcakaM tasya tejaso vikArastaijasaM, teja:samAvasthAntarApattiH, etatparyAyAnAha-tejomayamiti, sa eva vikArArthaH, evaM tejaHsvatattvamiti, tejaH svatattvaM-svarUpamasyeti samAsaH, idaM hi kArmaNabhedalakSaNaM vyApakameva, adhunA labdhipratyayamAha - 'zApAnugrahaprayojana' miti, zApAnugrahau nigrAhyAnugrAhyeSu yathAsaGkhyaM prayojanamasyeti samAsaH, naivaM zeSANyaudArikAdIni bhAvitArthaM, evaM 'karmaNo vikAra' ityAdi, karmaNojJAnavaraNAdervikArovikRtiH karmaNAmeva ekalolIbhAva, iti evaM karmAtmakamiti, karmANyeva AtmA'syeti karmAtmakaM, evaM karmamayamiti vikArArtha eva paryAyaH naivaM zeSANyaudArikAdIni bhAvitArthaM, evamanvarthataH pratipAdyaudArikAdInyata eva tallakSaNabhedamatidizannAha - 'ebhya eve 'tyAdinA, ebhya eva codArAdyarthavizeSebhyo bhinnalakSaNebhyaH zarIrANAmaudArikAdInAM nAnAtvaM siddhaM, lakSaNabhedAt, ghaTapaTAdInAmiva, 'kiJcAnya'dityabhyuccayamAha- 'kAraNa'ityAdi, kAraNatastAvannAnAtvaM sthUlapudgalopacita , 147
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-50 maudArikaM, tathA na vaikriyAdIni, 'paramparaM sUkSma mitivacanAt, tathA viSayato nAnAtvaM vidyAdharaudArikasya nandIzvaro viSayaH, jaGghAcAraNaudArikasya tu tiryak rucakaparvataH UrdhvaM pANDukaM, vaikriyasyAsaGkhyeyA dvIpasamudrAH, AhArakasya mahAvidehakSetrANi, taijasakArmaNayoH sarvaloka iti, tathA svAmito nAnAtvaM, audArikasya tiryaGmanuSyAH svAminaH, vaikriyasya devanArakAH, tiryaGmanuSyAzca kecit labdhimantaH, AhArakasya caturdazapUrvavidaH, tathA taijasakArmaNayoH sarvasaMsAriNa iti, prayojanato nAnAtvaM, audArikasya dharmAdimokSAntaM prayojanaM, vaikriyasya sthUrasUkSmaikatvavyomacArAdi, AhArakasya sUkSmAdyarthanirNayaH, taijasasyAhArapAka: zApAdisAmarthyaM ca, kArmaNasya bhavAntaragatyAdi, evaM pramANato nAnAtvaM, sAtirekaM yojanasahasramaudArikaM pramANena, vaikriyaM yojanalakSaH, AhArakaM hastamAtraM, lokapramANe taijasakArmaNe, evaM pradezasaGkhyAto nAnAtvaM, 'pradezato'saGkhyeyaguNaM prAk taijasAt' 'anantaguNe pare' ityuktaM, evamavagAhanato nAnAtvaM, avagAhanehA''kAzapradezeSvavasthAnaM, iyaM pramANAnusArato bhAvanIyA, tatreyaM na vivakSiteti bhedenoktA, evaM sthitito nAnAtvaM, audArikasya jaghanyenAntamuhUrtaM sthitiH utkarSeNa trINi palyopamAni, vaikriyasya jaghanyenAntarmuhUrtaH utkarSeNa trayastriMzat sAgaropamANi, AhArakasyAntarmuhUrta eva, taijasakArmaNe pravAhato'nAdyaparyavasite abhavyAnAM, bhavyAnAM tu saparyavasite iti, evaM alpa-bahutvato nAnAtvaM, sambhave sati sarvastokAnyAhArakANi, utkarSeNa sahasrapRthaktvaM, kadAcina sambhavatyapi, SaNmAsAntarAlAbhidhAnAt, vaikriyANyasaGkhyeyaguNAni, sadA nArakadevabhAvAt, audArikANyasaGkhyeyaguNAni, sadA pratyeka(nigoda)zarIratiryaGmanuSyabhAvAt, taijasakArmaNe anantaguNe, sAdhAraNAnAmapi tat pratyekabhAvAt iti, evametebhyazca navabhyo vizeSebhyaH kAraNAdibhyaH zarIrANAmaudArikAdInAM nAnAtvaM siddhaM pratiSThitamiti // 2-50 //
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-50 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 149 TIkArtha-- sUtrano saMbaMdha ane samudita artha prasiddha che. avayavArthane bhASyakAra tainasapi ityAdithI kahe che-- taijasazarIra pUrve jenuM svarUpa kahyuM che te taijasa paNa zarIra labdhirUpa nimittathI thAya che. Ano bhAvArtha A che- taijasazarIra labdhinimittathI paNa hoya che, nahi ke labdhinimittathI ja. kAraNa ke (labdhivinA paNa) rasAdi(=pANI vagere) AhArane pacAvanAra uSNa svarUpa taijasazarIra hoya che. AvuM taijasazarIra kArmaNazarIrano bheda che. kArmaNazarIra "AmaMLam" phatyAvi, kArmaNazarIra audArika Adi zarIronuM kAraNa che. kAraNa 1upAdAnathI paNa hoya. AthI (ahIM upAdAna rUpa kAraNanI apekSAe kAraNa nathI e jaNAvavA mATe) kahe che- jevI rIte citrarUpa kAryanuM bhIMta AdhAra che, tema kAryaNazarIra anya zarIronI zaktino AdhAra che. kAryaNazarIranuM nimitta zuM che ? evI AzaMkA thavAno saMbhava hovAthI kahe che- "tat rmata va" hatyAdi, kArmaNazarIra pUrve baMdhAyelA karmathI ja thAya che. kAraNa ke karmaparaMparA anAdithI che. Ane(=karmane) AgaLa karmabaMdhanA adhikAramAM AThamA adhyAyamAM mUla-uttarabhedothI sahita kaheze. karma ja kAryaNanuM ane anya zarIronuM kAraNa che. A ja arthasamUhane spaSTa karatAM bhASyakAra kahe che- AhityaprAzavat=sUryaprakAzanI jema. A ja viSayane kahe che- sakaLa lokamAM prasiddha sUrya je rIte potAne prakAzita kare che te rIte jJAnanuM kAraNa hovAthI ghaTa vagere anya dravyone paNa prakAzita kare che. (ata va deto:) sUrya sva-para prakAzaka hovAthI ja sUryano anya koi prakAzaka nathI. kemake (tathAvarzanApatte:=) te rIte dekhAvAnI Apatti Ave, arthAt anya koi vastu sUryanI prakAzaka hoya to te vastu ApaNane dekhAvI joie, dekhAtI nathI. 1. je kAraNa ja kArya svarUpa banI jAya tene upAdAna kAraNa kahevAya. jemake mATI ghaTanuM upAdAna kAraNa che. kAraNa ke mATI pote ja ghaTasvarUpa banI jAya che.
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-50 pUrvapakSa-- AMkho sUryanI prakAzaka che. uttarapakSa- AMkho sUryanI prakAzaka nathI. kemake AMkho aMdhakAramAM koi vastune grahaNa karI zakatI nathI=joi zakatI nathI. pUrvapakSa- ghuvaDone (ke bilADIone) rAte aMdhakAramAM dekhAya che. ethI AMkhomAM jovAnI zakti che. uttarapakSa- ghuvaDonI (ke bilADIonI) AMkhomAM rahelAM kiraNo prakAzaka che. mATe temane rAte dekhAya che. A pramANe daSTAMtane kahIne dASkRtikanI yojanAne "vam" ityAdithI kahe che- A pramANe kAryaNazarIra paraMparAnI apekSAe potAnuM kAraNa che ane AzrayanI apekSAe audArika Adi zarIronuM kAraNa che. taijasa ane kAryaNanuM paNa pramANa jaghanyathI aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAga jeTaluM ane utkRSTathI audArikazarIra jeTaluM che athavA kevaLI samuddAtamAM lokapramANa thAya che. mAraNAMtika samuddhAtamAM to laMbAimAM lokAMta sudhI lAMbA hoya che. zarIranA audArika Adi nAmono artha 'atrAha' hatyAdi, ahIM zarIra prakaraNamAM praznakAra pUche che ke zarIranAM audArika vagere nAmono zo artha che ? anvayArthane paNa AzrayIne zo artha che ? ahIM uttara kahevAmAM Ave che-- (1) tAtAramuvAram kRti, ugata=utkRSTa che chAyA(=kAMti) jenI te kAtAra, ugatAra eTale utkRSTakAMtivALuM. (ugatAra zabdamAMthI madhyama ta padano lopa thavAthI vAra zabda banyo.) udAra eTale pradhAna. kemake te mokSanuM kAraNa che athavA tIrthaMkara, gaNadhara AdinA zarIranI apekSAe pradhAna(=mukhya) che. kahyuM che ke "tIrthaMkaronuM zarIra upazAMta, kAMta(=manohara), tejasvI, apratighAtI(=rogAdithI pratighAta na
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-50 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 151 pamADI zakAya tevuM), nizcaLa (upasargAdithI calita na karI zakAya tevuM) ane baLavAna kahyuM che. (2) athavA utkaTAramulAram ti utkaTa=utkRSTa che ArA=dharmanIti rUpa maryAdA jemanI te kaTAra. (ahIM paNa kaTAra zabdanA madhyama Ta padano lopa thavAthI vAra zabda banyo che.) (3) "nAma va vovAram'' kRti athavA jhAmana=udgama. ugama eTale prAdurbhAva. prAdurbhAva ja udAra=utkaTa che. prAdurbhAva udAra kevI rIte che tevA praznanA uttarane kahe che- (audArikazarIranuM upAdAna zukrazoNita che). zukra-zoNitanA grahaNathI AraMbhI pratyeka samaye avasthAbhedathI pragaTa thAya che. Ane ja kahe che- vadhe che-vayapariNAmathI puSTa thAya che. jIrNa thAya che-vRddhAvasthAne pAme che, zIrNa thAya che--zithila bhAvarUpe pariName che. (vRddhi Adi kema thAya che tenuM kAraNa TIkAkAra jaNAve che-) anya anya paryAyonI prApti thavAthI AvuM thAya che. (anya anya paryAyonI prAptinuM kAraNa TIkAkAra jaNAve che-) A zarI2 vAraMvA2 navA navA rUpe pragaTa thAya che. svArthamAM (phaLa) pratyayanuM vidhAna karavAthI vAra e ja auri. vaikriya vagere anya zarIro AvA nathI. vaikriyazarIramAM vRddhAvasthA na hoya. AhArakazarIra laMbAimAM mAtra hAtha pramANa hoya che. taijasakArmaNazarIrone aMgopAMga vagere na hoya. (4) "yathoAma vA" ityAdithI anya prakArane kahe che- yathoCgama= yogya uddagama niratizeSa=saMpUrNa (mAMsa, asthi, snAyu AdithI baddha hovAthI saMpUrNa che.) grAhya--hAtha vagere avayavothI grahaNa karI zakAya che. (chegha=kuhADI AdithI chedI zakAya che.) bheghabANa AdithI bhedI zakAya che. dAhya-agni AdithI bALI zakAya che. hArya=vAyu AdithI haraNa karI zakAya che. A pramANe A za2I2 (varAt=) asAdhAraNa hovAthI pRSodarAdimAM pATha hovAthI (3+A+7+[) audArika evo zabda banyo che.
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15ra zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-50 bIjAM zarIro AvAM nathI. bIjA zarIro AvA kema nathI enI vicAraNA (A ja sUtramAM) karI ja lIdhI che. (4) "lAmiti ra" ityAdithI anya prakArane kahe che. ahIM zabda athavA evA arthamAM che. zarIranuM dvAra e sthUla nAma che, arthAt udAra eTale skUla. pUnamuman ityAdithI audArikazarIranA paryAyavAcI zabdone kahe che- zUna, utta, puSTa, vRdata, mahad - A badhA zabdo paryAyavAcI zabdo che. temAM skUla=bahu ja alpa pradezothI (pudgalothI) ekaThuM kareluM. bhiMDanI jema moTuM hovAthI sthUla che. ugata=jenI UMcAI UMce gayelI hoya te. audArikazarIranuM UMcAInuM pramANa ghaNuM hoya che. A viSe bhedAyelI reNunuM daSTAMta che. jema bhedAyelI reNu upara jAya che tema A zarIra paNa upara vadhe che. puSTa=zukra-zoNita AdithI puSTa thayeluM. bRhata-pratikSaNa vRddhithI yukta. maha=hajAra yojana pramANavALuM. A pramANe (kevaLa) svArthamAM ja rU| pratyaya che evo niyama nathI. AnAthI e batAvavuM che ke kyAMya "svArthamAM" to kyAMya "nivRtta" Adi arthamAM [ pratyaya che. anya vaikriya vagere zarIro AvAM nathI. zAthI AvAM nathI? evA praznanA uttaramAM kahe che. kAraNa ke pachI pachInuM zarIra sUkSma che ema pahelAM (2-38 sUtramAM) kahyuM che. "vai"i rUtyAdi, ahIM paNa vivijyA ItyAdithI paryAyavAcI zabdone kahe che- vikriyA, vikAra, vikRti ane vikaraNa A badhA zabdono eka ja artha che. | vikriyA vividha kriyA athavA viziSTa kriyA te vikriyA. vikriyAmAM thayeluM te vaikriya. vikAra- prakRtithI anyapaNuM te vikAra. vikRti vicitra kRti te vikRti. vikaraNa- vividha karAya te vikaraNa. 1. bhiMDa latA(=velaDI)vizeSa che. e divase divase khUba vadhatI jAya che ane puSTa thatI jAya che. 2. sAmeva saum ahIM svArthamAM | pratyaya che. sApa nivRtta... maulim ahIM nivRtta arthamAM rUnuM pratyaya che.
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 153 sUtra-50 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 A zabdo eka ja arthane kahe che. have Aja vAtane spaSTa karatA bhASyakAra vivigha yite ItyAdithI kahe che- te vaikriyazarIra aneka prakAre karAya che. kevI rIte aneka prakAre karAya che evA praznanA uttarane kahe che- te zarIra IcchA pramANe karavAthI( icchA pramANe karI zakAtuM hovAthI) eka thaIne aneka thAya che. pratighAtI sudhInuM bhASya bolatAM ja samajAI jAya tevuM che. "pratiti mUtvA" kRtya, sthUla hovAnA kAraNe pratighAti(haNavA AdinA svabhAvavALA) thaIne sUkSma hovAthI apratighAtI thAya che. e pramANe viparIta paNa jANavuM. eka kALe ja A bhAvone=jenuM svarUpa (hamaNAM ja) jaNAvyuM che te adhikArone anubhave che. anya audArika vagere zarIro AvAM nathI. anya audArika vagere zarIro AvA nathI eno artha vicArAI gayo che. svArthamAM ja pratyayanuM vidhAna nathI evA niyamAbhAvane batAvavA mATe kahe che- "viAiyAM mavama" phatyAti, bolatAM ja samajAI jAya tevuM che. kiMtu kyAreka taitriyam ane vaizivam evo paNa prayoga thAya che. e pramANe "AhIra, mayite" phatyAdi, diyate gAhAryam A be zabdothI AhAraka zabda viziSTa kArakathI sAdhya che. ema bhASyakAra kahe che. kemake "taluTo vahu " evuM (pANinIya vyAkaraNanuM) sUtra che. viziSTa kArya mATe je (gAthArthata-gRhyA) grahaNa karAya te AhAraka athavA AhArya. kArya pUrNa thatAM mAgI lAvelA upakaraNanI jema mUkI devAya ja che. AthI kahe che- AhArakazarIranI sthiti aMtarmuhUrta che. ATalA kALamAM tenA icchelA kAryanI siddhi thaI jAya che. 1. siddhahemazabdAnuzAsana vyAkaraNamAM vahunama (pa-1-2) evuM sUtra che. A sUtrano bhAvArtha e che ke kRdantanA prakaraNamAM je artha vageremAM pratyayo jaNAvyA hoya tenAthI anya artha vageremAM paNa A sUtrathI pratyaya thAya. jema ke iva pratyaya kartA kArakamAM vihita che. Ama chatAM palAgyAM fjyate-pahAra. ahIM karma kArakamAM ja pratyaya thayo che. prastutamAM gAdiyatete ti mahAram ema para pratyaya karma kArakamAM che.
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-50 anya audArika Adi zarIro AvAM nathI. A viSayanI vicAraNA thai ja gai che. e pramANe teno vijAra rUtyAvi, ahIM uSNatA rUpa teja vivakSita che. A zarIra sarvajIvonA AhAranuM pAcana kare che. tejano vikAra te taijasa, arthAt teja samAna avasthAMtaranI prApti. taijasanA paryAyavAcI zabdone kahe che- 'tenomayak' kRti, teja che svatattva=svarUpa jenuM te tejasvatattva evo ahIM samAsa che. A zarIra kAryaNazarIranA bheda rUpa che ane saghaLAya jIvomAM hoya che. have labdhipratyaya taijasane kahe che- "jJApAnuprahaprayogana" kRti, A zarIranuM nigraha karavA yogya jIvone zApa Apavo ane anugraha karavA yogya jIvo upara anugraha karavo e be anukrame prayojana che. anya audArika vagere zarIro AvAM nathI. AnA arthanI vicAraNA karI ja che. e pramANe 'rmano viAra' hatyAti, jJAnAvaraNIyAdi karmanI vikRti, karmonuM ja eka rUpa thavuM te rmAtma. karmo e ja AtmA(=svarUpa) che jenuM te mAMtma. e pramANe 'rmamayam" kRti, A vikAra arthavALo ja paryAyavAcI zabda che. anya audArika vagere zarIro AvAM nathI. AnA arthanI vicAraNA karI ja che. A pramANe audArika Adi zarIronA anvarthanuM pratipAdana karIne anvarthathI ja audArikAdinA bhedanI hatmya jJa ityAdithI bhalAmaNa karatAM bhASyakAra kahe che- bhinnalakSaNavALA udAra Adi avazeSothI audArikAdi zarIronuM judApaNuM siddha thayuM. kema ke lakSaNo bhinna che. konI jema ? ghaTa-paTa vagerenI jema. ahIM bhAvArtha A che- jema ghaTa, paTa vagere padArthonuM lakSaNa bhinna bhinna hovAthI ghaTa, paTa vagere padArtho paraspara bhinna che, tema audArika vagere zarIronuM lakSaNa bhinna hovAthI e zarIro paraspara bhinna che.
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 155 sUtra-50 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 zarIranI bhinnatAmAM nava kAraNo zinya' (=vaLI bIjuM) evA prayogathI anya padArthano saMgraha karavAnuM sUcana kare che- "R:" rUtyAti, kAraNa, viSaya, svAmI, prayojana, pramANa, pradezasaMkhyA, avagAhanA, sthiti ane alpabadutva e nava vizeSatAothI zarIronuM judApaNuM siddha thAya che. (1) kAraNa- kAraNathI zarIronuM judApaNuM che. audArikazarIra skUla pudgalothI vRddhi pAmeluM che. vaikriyavagere zarIro tevAM nathI. kemake "pUrvanA zarIrathI pachI pachInuM zarIra vadhAre sUkSma che." (2-38) evuM sUtra che. (2) viSaya- viSayathI judApaNuM che. vidyAdharonA audArikazarIrano viSaya naMdIzvaradvIpa che. jaMghAcaraNa munionA audArikazarIrano viSaya tirlDa cakaparvata che ane upara pAMDukavana che. vaikriyazarIrano viSaya asaMkhya dvIpa-samudro che. AhArakazarIrano viSaya mahAvideha kSetra che. taijasa-kAzmaNano viSaya saMpUrNa loka che. (3) svAmI- svAmIthI judApaNuM che. audArikanA svAmI tiryaMcamanuSyo che. vaikriyanA svAmI deva-nArako che ane vaikriyalabdhivALA keTalAka tiryaMca-manuSyo che. AhArakanA svAmI cauda pUrvadharo che. taijasakArpaNanA svAmI saMsArI sarvajIvo che. (4) prayojana- prayojanathI judApaNuM che. audArikanuM dharma AdithI prAraMbhI mokSa sudhInuM prayojana che. vaikriyanuM sthUla, sUkSma, ekatva, AkAzagamana vagere prayojana che. AhArakanuM sUkSma vagere padArthonA arthano nirNaya karavo e prayojana che. taijasazarIranuM AhAra pAcana ane zApa AdinuM sAmarthya e prayojana che. (5) pramANa- pramANathI judApaNuM che. audArikanuM pramANa sAdhika hajAra yojana che. vaikriyAnuM pramANa lAkha yojana che. AhArakanuM pramANa mAtra eka hAtha che. taijasa-kAzmaNanuM pramANa loka jeTaluM che. (6) pradeza- pradezathI judApaNuM che. A viSe taijasanI pahelAnAM eTale ke AhAraka sudhInAM zarIro pradezonI apekSAe pUrva-pUrvanA
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 - sUtra-50 zarIrathI asaMkhyaguNa che ema pUrve (2-39 sUtramAM) tathA AhAraka pachInA baMne zarIronA pradezo-skaMdho kramaza: anaMtaguNA che ema pUrve (2-40 sUtramAM) kahyuM che. (7) avagAhanA- avagAhanAthI judApaNuM che. jIva jeTalA AkAzapradezomAM rahe te avagAhanA kahevAya. pramANa dvAramAM avagAhanAnI vivakSA karI nathI. ethI ahIM alaga kahI che. (8) sthiti- sthitithI judApaNuM A pramANe che- audArikanI jaghanyathI aMtarmuhUrta ane utkRSTathI traNa palyopama sthiti che. vaikriyanI jaghanyathI aMtarmuhUrta ane utkRSTathI 33 sAgaropama sthiti che. AhArakanI eka aMtarmuhUrta ja sthiti che. taijasa-kAzmaNanI pravAhanI apekSAe abhavyajIvone AzrayIne anAdi-anaMta sthiti che. bhavya jIvonI apekSAe anAdi-sAMta sthiti che. (9) alpa-bahatva- alpa-bahutvathI judApaNuM che. te A pramANeAhArakazarIro sarvathI thoDAM che. utkRSTathI hajAra pRthakatva che. kyAreka eka paNa na hoya. kAraNa ke AhArakazarIranA virahano kALa cha mahinA kahyo che. tenAthI vaikriyazarIro asaMkhyaguNA che. kAraNa ke nAraka-devone sadA hoya che. tenAthI audArikazarIro asaMkhyaguNa che. kemake (sAdhAraNa zarIravALA ane) pratyeka zarIravALA tiryaMca-manuSyone sadA audArikazarIra hoya che. tenAthI taijasa-kAzmaNazarIro (pratyeka) anaMtaguNA che. kAraNa ke sAdhAraNa zarIravALA jIvone paNa pratyekane A taijasa-kAzmaNazarIra hoya che. A pramANe A kAraNa Adi nava vizeSatAothI audArika Adi zarIronuM judApaNuM siddha thayuM. (ra-50) bhASyAvataraNikA- atrAha- Asu catasRSu saMsAragatiSu ko liGganiyama iti / atrocyate- jIvasyaudayikeSu bhAveSu vyAkhyAyamAneSUktam / trividhameva liGgaM strIliGgaM pulliGgaM napuMsakaliGgamiti // tathA 1. jo ke sAdhAraNazarIravALA jIvo anaMta che. paNa anaMta jIvonuM zarIra eka hoya che. AthI zarIro to asaMkhya ja thAya, anaMta na thAya. mATe ahIM asaMkhyaguNa evuM kathana barobara che.
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-50 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 157 cAritramohe nokaSAyavedanIye trividha eva vedo vakSyate / strIvedaH puMvedo napuMsakaveda iti / tasmAt trividhameva liGgamiti / tatra bhASyAvataraNikArtha- prazna- A saMsAranI cAra gatiomAM liMgano zuM niyama che? uttara- jIvanA audayika bhAvonuM (a.2 sU. 6) vyAkhyAna thaI rahyuM hatuM tyAre kahyuM che ke strIliMga, puliMga ane napuMsakaliMga ema liMga traNa prakAranuM che tathA cAritramohamAM nokaSAya vedanIyanA varNanamAM strIveda, puruSaveda, napuMsakaveda ema traNa prakArano ja veda (a.8 sU.10mAM) kahevAze. tethI liMga traNa prakAranuM ja che. temAM- TIkAvataraNikA- 'atrAhe'tyAdi atrAvasare ziSyaH praznayatiAsu catasRSu saMsAragatiSu narakagatyAdiSu ko liGganiyamaH ? kasyAM gatau kiM liGgamiti, evaM pRSTe etadabhidhAnAyaivAdau liGgameva smArayannAha 'atrocyata' ityAdinA, iha jIvasya audayikeSu bhAveSu vyAkhyAyamAneSUktaM prAk gatikaSAyaliGgasUtre, kimuktamityAha-trividhameva liGgaM strIpuMnapuMsakamiti, tathA cAritramohe vakSyamANalakSaNe, darzanamohavyavacchedArthametat, tatrApi nokaSAyavedanIye hAsyAdirUpe trividhaM eva vedaM vakSyate strIpuMnapuMsakabhedena, navavidhatvAt nokaSAyavedanIyavyavacchedArtha, yasmAdevaM tasmAttrividhameva liGgamiti nigamanaM // evaM liGganiyame sati jatI vevamaTiM- (tatra-) TIkAvataraNitArtha- 'trAI phatya, A avasare ziSya prazna kare chesaMsAranI narakagati Adi A cAra gatiomAM liMgano niyama zo che? kaI gatimAM kayuM liMga hoya? A pramANe prazna karyo chate liMgane kahevA mATe ja prAraMbhamAM liMgane ja yAda karAvatA bhASyakAra maMtrocyate ityAdithI kahe che- pUrveti-RSIya-tti (ra-6) sUtramAM jIvanA audayikabhAvonuM vyAkhyAna karavAno avasare A viSe kahyuM che. zuM kahyuM che te kahe che- liMga strI, puruSa, napuMsaka ema traNa prakAranuM ja che.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-51 tathA cAritramohamAM, temAM paNa hAsyAdi rUpa nokaSAyavedanIyamAM strI, puruSa, napuMsaka bhedathI traNa prakArano ja veda kahevAmAM Avaze. cAritramohanuM lakSaNa AgaLa (8-10 sUtramAM) kahevAze. ahIM darzanamohano vyavaccheda karavA cAritramoha ema kahyuM che. nokaSAyavedanIya nava prakAre hovAthI anya prakArono vyavaccheda ka2vA "traNa prakArano veda" ema kahyuM che. A pramANe hovAthI liMga traNa prakAranuM ja che ema upasaMhAra vAkya che. A pramANe liMganuM (traNa ja che ema) niyamana thaye chate gatimAM vedane kahe che- (temAM-) nAraka ane saMmUcchima jIvo napuMsaka hoya-- nArakasammUcchino napuMsakAni // 2- 51 // sUtrArtha- nArako ane saMmUcchima jIvo napuMsaka che. (2-51) bhASyaM - nArakAzca sarve sammUcchinazca napuMsakAnyeva bhavanti / na striyo na pumAMsaH / teSAM hi cAritramohanIyanokaSAyavedanIyAzrayeSu triSu vedeSu napuMsakavedanIyamevaikamazubhagatinAmApekSaM pUrvabaddhanikAcitamudayaprAptaM mati, netare kRti Ara-zA bhASyArtha-- saghaLA nArako ane saMmUcchima jIvo napuMsaka ja hoya che. strIo ke puruSo hotA nathI. teone cAritramohanIya rUpa nokaSAya vedanIyanA AzrayavALA traNa vedomAM azubhagata nAmanI apekSAvALuM ane pUrvabaddha nikAcita evuM eka napuMsakavedanIya ja udayamAM AveluM hoya che. bIjA be vedo nahIM. (2-51) TIkA - ete jantavo napuMsakAnyeveti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthamAha'nArakAzce'tyAdinA narakeSu bhavAH nArakAH sarve saptapRthivInivAsinaH sammUcchinazceti sammUrcchajA:, sammUrcchanaM ca janmetyarthaH tadeSAM vidyata iti sammUcchinaH, ete napuMsakAnyeva bhavanti napuMsakavedabhAja ityarthaH vRtti
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 ', ritikRtvA'vadhAraNaphalamAha - na striyo na pumAMsaH kimetadevamityAha 'teSAM hI'tyAvinA, temAM yakSmAnnArAvInAM, jimityA-'vAritra'tyAdri, cAritramohanIyaM ca tannokaSAyavedanIyaM ceti vigrahaH, navadhA hAsyAdi, tadAzrayeSu triSu vedeSu, kimityAha - 'napuMsakavedanIya' miti, napuMsaka - tvAnubhavena vedyata iti napuMsakavedanIyaM tadevaikamazubhagatinAmApekSamiti azubhagatyAdinAmagotravedyAyuSkodayApekSaM pUrvabaddhanikAcitamudayaprAptaM bhavatIti pUrvasmin janmanyanantaraM baddhaM tadyogyahetubhiH parigRhItaM nikAcitamAtmapradezairanyo'nyAnugatyA niyamavedanIyatayA sthitaM udayaprAptamiti samAsAditaparipAkaM, etadevaMvidhaM nArakasammUcchinAM jantUnAM duHkhabahulametadbhavati, netare strIpuMvedanIye iti, tena napuMsakAnyeva bhavantIti, napuMsakavedodayAnmahAnagaradAhopamaM maithunAbhilASAt duHkhamanubhavanti nArakAH kAGkSArUpamitthaM sanmUrcchino'pItyarthaH // 2-51 // , TIkArtha- A jIvo napuMsaka ja che e pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane bhASyakAra nArAAE ityAdithI kahe che- narakamAM gayelA hoya te nArako. "saMmUnjIinatha'' kRti, saMmUnjIina:=saMmUrcchanAH, saMmUrcchana janma che, saMmUrcchana janma jemane hoya te saMmUniH, sAteya pRthvImAM rahelA saghaLA nArako ane saMmUrchima jIvo napuMsaka ja hoya, arthAt napuMsaka vedavALA hoya. sUtra-51 159 sarva nArako ane saMmUchima jIvo napuMsaka ja hoya che evuM bhASya hovAthI avadhAraNanA phaLane kahe che- nArako ane saMmUrchima jIvo strIo ane puruSo na hoya. nArako ane saMmUkima jIvo napuMsaka ja kema hoya che ? evA praznanA uttarane "temAM 'i ityAdithI kahe chekAraNa ke te nArako Adi jIvone cAritramohanIya rUpa nokaSAyavedanIyanA AzrayavALA traNa vedomAM eka napuMsaka vedanIya ja hoya che. nokaSAyavedanIya hAsyAdi nava prakAre che. napuMsakapaNAnA anubhavathI je vedAya te napuMsakavedanIya. A napuMsakavedanIya azubhagati Adi rUpa
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-para nAmakarma tathA azubha gotrakarma, azubha vedunIyakarma ane azubha AyuSyakarmanA udayanI apekSAvALuM che, arthAt tene azubhagati Adi azubha karmonA udayanI sAthe napuMsakavedanIyano udaya hoya. napuMsakavedanIyanA baMdhane yogya hetuothI anaMtara pUrvajanmamAM grahaNa kareluM avazya anubhavavuM paDe te rIte AtmapradezonI sAthe ekarUpa thayeluM ane jeNe phaLane prApta karyuM che evuM napuMsakavedanIya ja sarva nArako ane saMmUcchima jIvone hoya che. A napuMsakavedanIya ghaNA duHkhavALuM che. nArako ane saMmUcchima jIvone strIvedanIya ane puruSavedanIya na hoya, ethI te jIvo napuMsaka ja hoya. jemAM mahAnagaramAM utpanna thayelA agninA jevI maithunAbhilASA che tevA napuMsakavedanA udayamAM nArako kAMkSArUpa duHkhane anubhave che. e pramANe saMmUcchima jIvo paNa duHkhI hoya che. (2-51) devo napuMsaka na hoyana levA. ra-rA sUtrArtha- devo napuMsaka na hoya. (2-para) bhASyaM- devAzcaturnikAyA api napuMsakAni na bhavanti / striyaH pumAMsazca bhavanti / teSAM hi zubhagatinAmApekSe strIpuMvedanIye pUrvabaddhanikAcite udayaprApte dve eva bhavato netarat / pArizeSyAcca gamyate jarAyvaNDapotajAstrividhA bhavanti striyaH pumAMso napuMsakAnIti // 2-52 // bhASyArtha- cAreya nikAyanA paNa devo napuMsako hotA nathI. strIo ane puruSo hoya che. teone zubhagati nAmanI apekSAvALA ane pUrvabaddha nikAcita evA strIvedanIya ane puruSavedanIya ema be ja vedanIya hoya che. anya (napuMsakavedanIya) nathI hotuM. ukta sivAyanA jarAyuja, aMDaja ane potaja jIvo strIo, puruSo ane napuMsako hoya che ema jaNAya che. (2-para). TIkA- sambandhaH pratItaH, samudAyArthazca / avayavArthamAha-'devA' ityAdinA dIvyantIti devAzcaturnikAyAH api bhavanavAsyAdayaH,
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 161 kimityAha-napuMsakAni na bhavanti, kiM tarhi ?, striyaH pumAMsazca bhavanti, zuddhavedA eva, kimityata evAha - 'teSAM hI 'tyAdi, teSAM devAnAM yasmAcchubhagatinAmApekSe iti, zubhagatyAdinAmagotravedyAyuSko'pekSe strIpuMvedanIye iti, strIpuMstvAnubhavavedanIye pUrvabaddhanikAcite iti janmAntaraparigRhIte Atmapradezairanyo'nyAnuviddhe udayaprApte iti samAsAditaparipAke dve eva bhavataH yathodite, na itarat napuMsakavedanIyaM, yato devA napuMsakAni na bhavantIti / idAnIM sAmarthyalabhyaM darzayati 'pArizeSyAcce' tyAdinA, pArizeSyAcca gamyate pArizeSyasiddhatve jJAyate, kimityAha-jarAyvaNDajapotajAH pUrvoktAstrividhA bhavanti yathAsambhavaM striyaH pumAMso napuMsakAnIti // 2-52 // TIkArtha-- saMbaMdha ane samudita artha jaNAi gayelo che. avayavArthane bhASyakAra 'revAH' ityAdithI kahe che- dIpe che, mATe devo kahevAya che. bhavanavAsI vagere cAreya prakAranA devo napuMsaka na hoya to koNa hoya ? strIo ane puruSo hoya. zuddha vedavALA ja hoya. devo strIrUpa ane puruSarUpa kema hoya evA praznanA uttarane ja kahe che- ''temAM 'i hatyAvi, devone zubhagati Adi rUpa nAmakarma, zubhagotrakarma, zubhavedanIyakarma ane zubhaAyuSyakarmanI apekSAvALA strIvedanIya ane puruSavedanIya karma hoya che, arthAt temane zubhagata Adi zubhakarmonA udayanI sAthe strIvedanIya ane puruSavedanIya hoya che. strIpaNAnA anubhavathI je vedAya te strIvedanIya. puruSapaNAnA anubhavathI je vedAya te puruSavedanIya. anaMtarapUrvabhavamAM grahaNa karelAM (avazya anubhavavA paDe te rIte) AtmapradezonI sAthe eka rUpa thayelAM, jemaNe phaLane prApta karyuM che tevAM yathokta srIvedanIya ane puruSavedanIya e be ja hoya. napuMsakavedanIya na hoya. kAraNa ke devo napuMsaka na hoya. sUtra-52 have sAmarthyathI prApta karavA yogya arthane "pArizeSyA--" ityAdithI zeSanI siddhithI (zeSathI je siddha thayuM tenAthI jaNAya che ke pUrvokta
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-2, sUtra-para jarAyuja, aMDaja ane potaja jIvo yathAsaMbhava strIo, puruSo ane napuMsI mema 21 prA2nA Doya che. (2-52) bhASyAvataraNikA- atrAha- caturgatAvapi saMsAre kiM vyavasthitA sthitirAyuSa utAkAlamRtyurapyastIti / atrocyate- dvividhAnyAyUMSi / apavartanIyAni anapavartanIyAni c| anapavartanIyAni punrdvividhaani| sopakramANi nirupakramANi ca / apavartanIyAni tu niyataM sopakramANIti // tatra bhASyAvataraNikArtha-prazna-saMsAranI cAreya gatimAM paNa AyuSyanI sthiti nizcita rahelI che ke akALe mRtyu paNa thAya ? uttara- AyuSya apavartanIya ane anapavartanIya ema be prakAranuM che. anapavartanIya AyuSya sopakrama ane nirupakrama ema be prakAre che. apavartanIya AyuSya to avazya sopakrama hoya che. temAM- TIkAvataraNikA- 'atrAhe'tyAdi sambandhagranthaH, atra prastAve Aha codaka:-caturgatAvapi saMsAre narakagatyAdyapekSayA kiM vyavasthitA sthitiH AyuSaH yAvatI tavityeva uta akAlamRtyurapyasti tattatsthityullaGghaneneti, atrocyate uttaraM, 'dvividhAnI'tyAdinA, dvividhAni dviprakArANi AyUMSi jIvitAni bhavantIti, kiMbhUtAnItyAha-'apavartanIyAni apavartanArhANi, apavartanA nAma prAktanaviracitasthiteralpatApAdanaM adhyavasAnAdibhedAt, anapavartanIyAni caitadviparItAni, anapavartanIyAni punardvividhAnisAmAnyena sopakramANi nirupakramANIti, sahopakrameNa sopakramANi, upakramo'dhyavasAnAdibhiH sthiterAsannIkaraNaM, nirupakramANi ca nirgatopakramANi ca, upakramarahitAnItyarthaH, apavartanIyAni yAni prAgupanyastAni, kimityAha-niyataM sopakramANIti avazyaM sopakramANyeva, bandhakAla eva tathAvidhAdhyavasAnAdestathAvidhabandhabhAvAditi // tatraTIvArtha- atrAha tyA aMtha sUtrano saM5 % 8uqqmATe che. A avasare praznakAra pUche che ke, narakagati AdinI apekSAe cAra
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-53 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 163 gati rUpa saMsAramAM AyuSyanI sthiti jeTalI hoya teTalI ja rahe ke te te sthitinA ullaMghanathI(=sthiti ghaTI javAthI) akALa mRtyu paNa thAya? ahIM uttara kahevAya che- AyuSyanA aparvatanIya ane anapavartanIya ema be prakAra che. apavartanIya eTale apavartanAne yogya. apavartanA eTale pUrve goThavelI sthitine adhyavasAna Adi prakArathI ochI karavI. AnAthI viparIta AyuSya anapavartanIya che. anapavartanIya AyuSyanA sAmAnyathI sopakrama ane nirupakrama ema be bheda che. upakramathI sahita te sopakrama. upakrama eTale adhyavasAna AdithI sthitine najIka karavI=ochI karavI. upakramathI rahita nirupakrama. pUrvokta apavartanIya AyuSya niyamA sopakrama hoya. kemake baMdhanA samaye ja tevA prakAranAM adhyavasAya AdithI baMdha ja tevo thAya che. jethI upakrama lAge ane AyuSya jaladI bhogavAI jAya.) temAM AyuSyanA bhedo aupapAtikacaramadehottamapuruSAsaGkhyeyavarSAyuSo' pavityayuSa: pAra-dharA sUtrArtha- aupapAtika, caramadehI, uttamapuruSa ane asaMkhyavarSanA AyuSyavALA e cAra prakAranA jIvonuM AyuSya anapavarya na ghaTe tevuM hoya che. (2-53) bhASyaM- aupapAtikAzcaramadehA uttamapuruSA asaGkhyeyavarSAyuSa ityete'napavAyuSo bhavanti / tatraupapAtikA nArakadevAzcetyuktam / caramadehA manuSyA eva bhavanti nAnye / caramadehA antyadehA ityarthaH / ye tenaiva zarIreNa sidhyanti / uttamapuruSAstIrthakaracakravartyardhacakravartinaH / asaGkhyeyavarSAyuSo manuSyAH tiryagyonijAzca bhavanti / sadevakurUttarakuruSu sAntaradvIpakAsvakarmabhUmiSu karmabhUmiSu ca suSamasuSamAyAM suSamAyAM suSamaduHSamAyAmityasaGkhyeyavarSAyuSo manuSyA bhavanti / atraiva bAhyeSu
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-pa3 dvIpeSu samudreSu tiryagyonijA asaGkhyeyavarSAyuSo bhavanti / aupapAtikAzcAsaGkhyeyavarSAyuSazca nirupakramAH / caramadehAH sopakramA nirupakramAzceti / ebhya aupapAtikacaramadehAsaGkhyeyavarSAyurbhyaH zeSA manuSyAstiryagyonijAH sopakramA nirupakramAzcApavartyAyuSo'napavartyAyuSazca bhavanti / tatra ye'pavartyAyuSasteSAM viSazastrakaNTakAgnyudakAhyazitAjIrNAzaniprapAtodbandhanazvApadavajranirghAtAdibhiH kSutpipAsAzItoSNAdibhizca dvandvopakramairAyurapavartyate / apavartanaM zIghramantarmuhUrtAtkarmaphalopabhogaH, upakramo'pavartananimittam // atrAha- yadyapavartate karma tasmAtkRtanAza: prasajyate yasmAnna vedyate / athAstyAyuSkaM karma mriyate ca tasmAdakRtAbhyAgamaH prasajyate / yena satyAyuSke mriyate ca, tatazcAyuSkasya karmaNa AphalyaM prasajyate / aniSTaM caitat / ekabhavasthiti cAyuSkaM karma na jAtyantarAnubandhi tasmAnnApavartanamAyuSo'stIti // atrocyate- kRtanAzAkRtAbhyAgamAphalyAni karmaNo na vidyante / nApyAyuSkasya jAtyantarAnubandhaH / kintu yathoktairupakramairabhihatasya sarvasandohenodayaprAptamAyuSkaM karma zIghraM pacyate tadapavartanamityucyate / saMhatazuSkatRNarAzidahanavat / yathA hi saMhatasya zukasyApi tRNarAzeravayavazaH krameNa dahyamAnasya cireNa dAho bhavati tasyaiva zithilaprakIrNopacitasya sarvato yugapadAdIpitasya pavanopakramAbhihatasyAzu dAho bhavati tadvat / yathA vA saGkhyAnAcAryaH karaNalAghavArthaM guNAkAra bhAgahArAbhyAM rAzi chedAdevApavartayati, na ca saGkhyeyasyArthasyAbhAvo bhavati, tadvadupakramAbhihato maraNasamudghAtaduHkhArttaH karmapratyayamanAbhogayogapUrvakaM karaNavizeSamutpAdya phalopabhogalAghavArthaM karmApavartayati, na cAsya phalAbhAva iti / kiJcAnyat / yathA vA dhautapaTo jalArdra eva saMhatazcireNa zoSamupayAti sa eva ca vitAnita:
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 ', sUryarazmivAyvabhihataH kSipraM zoSamupayAti, na ca saMhate tasminnabhUtasnehAgamo, nApi vitAnite 'kRtsnazoSaH, tadvadyathoktanimittApavartanaiH karmaNaH kSipraM phalopabhogo bhavati / na ca kRtapraNAzAkRtAbhyAgamAphalyAni // 2-53 // // iti tattvArthAdhigamasUtre svopajJabhASyasamete dvitIyo'dhyAyaH samAptaH // bhASyArtha-- aupapAtika, caramazarIrI, uttamapuruSo ane asaMkhyAta varSanA AyuSyavALA jIvo anapavartanIya AyuSyavALA hoya che. temAM nArako ane devo aupapAtika che ema pUrve kahyuM che ane caramazarIrI manuSya ja hoya che bIjAo nahi, caramazarIrI eTale je jIvo te ja zarIrathI siddha thAya che te aMtima zarIrI. tIrthaMkaro, cakravartIo ane vAsudevo uttamapuruSo che. manuSyo ane garbhaja paMcendriya tiryaMco asaMkhyavarSanA AyuSyavALA hoya che. devakuru, uttarakuru sahita tathA aMtaradvIpa sahita akarmabhUmiomAM tathA karmabhUmiomAM suSamAsuSamA suSamA, suSamA-duHSamA ArAmAM asaMkhya varSanA AyuSyavALA manuSyo hoya che. ahIM ja aDhIdvIpathI bahAranA dvIpa samudromAM (garbhaja) tiryaMca paMcendriya jIvo asaMkhyavarSanA AyuSyavALA hoya che. aupapAtika ane asaMkhyavarSanA AyuSyavALA jIvo nirupakrama hoya che. caramazarIrI jIvo sopakrama ane nirupakrama ema be prakAranA hoya che. aupapAtika, caramazarI2I ane asaMkhyavarSanA AyuSyavALAthI anya manuSya ane tiryaMca paMcendriyo sopakrama, nirupakrama apavartanIya AyuSyavALA ane anapavartanIya AyuSyavALA hoya che. temAM je jIvo apavartanIya AyuSyavALA che temanA AyuSyanuM viSa, zastra, kAMTA, agni, pANI, sarpa, bhojananuM ajIrNa, vIjaLIpAta, gaLephAMso, jaMgalIprANI, vajraghAta vagere ane kSudhA, tRSA, ThaMDI, garamI vagere AyuSyano ghAta kare tevA upakramothI apavartana thAya che. sUtra-53 165 apavartana eTale jaladI aMtarmuhUrtamAM karmaphaLano upabhoga karavo. upakrama eTale apavartananuM nimitta.
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-53 prazna-jo karmanuM apavartana thAya che to kRtanAza doSano prasaMga Ave che. kAraNa ke karma (pUrNa) vedAtuM nathI. have jo AyuSya che ane mRtyu pAme che to tenAthI akRtAgama doSano prasaMga Ave che. kAraNa ke AyuSya hovA chatAM mare che ane tethI AyuSya karmanI niSphaLatA rUpa doSa Ave che. A aniSTa che. eka bhavanI sthitivALuM AyuSyakarma ane janmamAM thatuM nathI tethI AyuSyanuM apavartana nathI=AyuSyanuM apavartana thAya e yogya nathI. uttara-karmanA kRtanAza, akRtAgama ane niSphaLatA e doSo lAgatA nathI ane AyuSya anya janmamAM jatuM paNa nathI, kiMtu yathokta upakramothI pIDita thayelA jIvanuM krama vinA ekI sAthe udayamAM AveluM AyuSyakarma jaladI phaLa Ape che. krama vinA ekI sAthe udayamAM AveluM AyuSyakarma jaladI anubhavAya tene apavartana kahevAya che. AmAM tRNanA DhagalAne baLavAnuM dRSTAMta che. jema bhego karelo suko paNa tRNano Dhagalo avayavathI baLato hovAthI lAMbAkALe baLe che. te ja tRNanA DhagalAne DhIluM ane chUTuM bheguM karIne bALavAmAM Ave to badhI taraphathI ekI sAthe baLato ane pavananA upakramathI haNAyelo jema jaldI baLe che tema AyuSyakarma paNa upakramanA anubhAvathI jaladI anubhavAya che athavA jevI rIte gaNitamAM kuzaLa AcArya gaNita jaladI karI zakAya e mATe guNAkAra bhAgAkAra vaDe chedathI ja rAzinuM apavartana kare che chatAM saMkhyaya arthano abhAva thato nathI. tevI rIte upakramathI pIDAyelo ane maraNa samuddhAtanA duHkhathI Arta thayelo jIva karma jenuM kAraNa che evA karaNavizeSane anAbhoga yogapUrvaka utpanna karIne phaLano jaladI upabhoga thAya e mATe AyuSyakarmanuM apavartana kare che chatAM AyuSyakarmanA phaLano abhAva thato nathI. vaLI bIjuM- athavA jevI rIte dhoyeluM vastra pANIthI bhInuM ja bheguM karavAmAM Ave to lAMbA kALa sukAya che. te ja (=pANIthI bhInuM) vastra pahoLuM karIne sUkavavAmAM Ave to sUryanA kiraNo ane vAyuthI haNAyeluM jaladI sukAI jAya che. bhegA karelA te vastramAM sneha (pANI)nuM Agamana
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 167. sUtra-53 zrI tatvASirAmasUtra adhyAya-2 thayuM nathI ane pahoLuM kareluM te vastra saMpUrNa sukAyuM nathI evuM paNa nathI. tevI rIte yathokta nimittavALA apavartanathI AyuSyakarmanA phaLano jaladI upabhoga thAya che chatAM temAM kRtanAza, akRtAgama ane niSphaLatA hopo ta nathI. (2-53) A pramANe svopallabhASya sahita tattvArthAdhigamasUtramAM bIjo adhyAya pUrNa thayo. TIkA- aupapAtikacaramadehottamapuruSAH asaGkhyeyavarSAyuSaH anapavAyuSa eva bhavanti, naiSAmakAlamRtyurastIti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha- aupapAtikAH' upapAtajanmAno nArakadevAH, caramadehA antyadehAH tajjanmamokSagAminaH, uttamapuruSA:-tIrthakaracakravartivAsudevabaladevAH asaGkhyeyavarSAyuSo mithunapuruSA iti, ete sarva eva anapavAyuSo bhavanti, etadeva spaSTayannAha-tatraupapAtikA nArakA devAzcetyuktaM prAg, adhunA'bhidheyaM, caramadehAstu manuSyA eva bhavanti, nAnye devAdayaH, caramadehA iti ko'rthaH ? iti prazne satyetadAhaantyadehA ityarthaH, mA bhUnmanuSyabhavamevAdhikRtyaitad anAgAmidevabhavAdivadityAha-ye tenaiva zarIreNa siddhyanti niSThitArthA bhavantIti bhAvaH, uttamapuruSAstIrthakaracakravartino vAsudevabaladevAH, gaNadharAdayo'pi cAnye, asaGkhyeyavarSAyuSo manuSyAstiryagyonijAzca bhavanti, na sarvatra sadaivetyAha-sadevakurUttarakuruSu akarmabhUmiSviti sambandhaH, etA~stRtIyAdhyAye vakSyAmaH, tathA sAntaradvIpakAsu etAsveva, ete'pi vakSyamANalakSaNA eva, antaradvIpAn kAyantIti antaradvIpakAH, 'akarmabhUmiSu' vakSyamANAsu himavadAdikAsu vakSyamANAsu karmabhUmiSu ca bharatAdyAsu vakSyamANAsveva, na sadaivetyAha-suSamasuSamAyAM vakSyamANalakSaNAyAM evaM suSamAyAM suSamaduSamAyAmityetAsu ca tisRSu samAsu asaGkhyeyavarSAyuSo (manuSyA) bhavanti, gaNanayA saGkhyAtItavarSAyuSa ityarthaH, 'atraiva
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 ...... sUtra-57 ce'tyAdi, atraivAsaGkhyeyavarSAyuSAmadhikAre idamAha-bAhyeSu dvIpasamudreSu manuSyalokAt, kimityAha-tiryagyonijA gavAdayaH asaGkhyeyavarSAyuSo bhavantIti pUrvavat, manuSyakSetrabahizcaita eva bhavantItyarthaH, yaduktamanapavartanIyAni dvividhAni bhavanti tadupadarzayannAha-'aupapAtikAzca nArakadevAH' asaGkhyeyavarSAyuSazcoktalakSaNA nirupakramA iti-nirupakramAyuSa eva, tathAtabandhopapatteH, caramadehAH punaH sopakramA nirupakramAzca sAmAnyena, kathayatItyarthaH, yadyevaM kathaM anapavAyuSAM madhye pAThaH ? eSAmeva bahutvAdityAcAryAH, ata evaitatsambhavopadarzanArthamuktaManapavartanIyAni punardvividhAni-sopakramANi cetyAdi, etena uttamapuruSA vyAkhyAtA ityupanyAsaH, vAsudevopakramazruterityAcAryAH, tadevaM na sUtravirodhaH, tathA cAha-'ebhya'ityAdi, ebhya uktalakSaNebhyaH aupapAtikacaramadehottamapuruSAsaGkhyeyavarSAyuSebhyaH zeSA ye'nye manuSyatiryagyonijAH, te kimityAha-sopakramA nirupakramAzca bAhulyena apavAyuSaH anapavAyuSazca bhavanti, tathA''yurbandhabhedopapatteH, iha nArakadevA asaGkhyeyavarSAyuSaH prANinaH SaNmAsAvazeSA niyamAdAyuSo bandhakAH, zeSAstvAyuSastribhAgAvazeSe vA tribhAgatribhAgAvazeSe vA tribhAgatribhAgatribhAgAvazeSe veti, etaduktaM bhavati-tribhAgAvazeSAyuSo navabhAgAvazeSAyuSaH saptaviMzatibhAgAvazeSAyuSo vA AyuSo bandhakAH, ataH paraM na badhnanti, tatra pRthivyAdayaH ekendriyAH (vikalendriyAH) paJcendriyAzca nirupakramAyuSo niyamata eva tribhAgAvazeSe, sopakramAstvaniyamena yAvat saptaviMzatibhAge, te ca tadaiva tadAyurbadhnantyadhyavasAyabhedAt, kecidapavartanIyaM badhnanti kecidanapavartanIyaM, mandetarapariNAmaprayogabhedAditi vRddhAH, tatra ye apavAyuSaH prANinaH teSAM viSAdibhiH zItoSNAdibhizca dvandvopakramairAyurapavartyata iti, indrAzaniprapAta: agnirahitaH kaNakAdiH vajraM tu
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-53 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 vaidyuto vahniH, dvandvaH upaghAta AyuSa iti, zeSaM prakaTArthaM, apavartanamAha'apavartana'mityAdinA, apavartanaM nAma zIghraM antarmuhUrtAdeva, parato - 'sambhavAt, kimityAha-karmaphalopabhogaH sakalAyuHkarmavedanaM, ihApavartanaphale karmaphalopabhoge apavartanazabdaH, yadAha- apavartananimittamityapavartanaM nimittamasyeti vigrahaH, dIrghasthite: karmaNo'lpasthitikaraNaM, nimittabhAva:, ' atrAhe' tyAdi atrAvasare para Aha- yadyapavartate apaiti karma, phalaM adattvetyabhiprAyaH, tasmAt tataH kRtanAzaH prasajyate, kuta ityAha-yasmAnna vedyate nAnubhUyate taditi, tathA'sti AyuSkaM karmAnanubhUtaM sat tiSThati mriyate ca tatsvAmI, tasmAt tataH akRtAbhyAgamaH prasajyate, AgAmibhavAyuSastatkAlavedyatvenAkaraNAt, anyacca - yena satyAyuSke tadbhavavedanIye mriyate tatazcAyuSkasya karmaNa AphalyaM svaphalajIvanarahitatA prasajyate, tadakiJcitkaratvena, aniSTaM caitat karmasAphalyAbhyupagamAt, "puvvi duccinnANaM duppaDikaMtANaM kaDANaM kammANaM vedayittA mokkho, natthi avedayitte" ti vacanAt ekabhavasthiti cAyuSkaM karma, tatrAnubhavamAzritya na jAtyantarAnubandhi, tasyaiva jAtyantare avedanAt, yasmAdevaM tasmAnnApavartanamuktalakSaNamAyuSo'stIti paraH atrocyate samAdhiH kRtanAzAkRtAbhyAgamAsAphalyAni pUrvoktAni karmaNo na vidyante, nApyAyuSkasya jAtyantarAnubandho vidyate, kintu yathoktairupakamairadhyavasAnaviSAdibhi: abhihatasya pIDitasya janto:, kimityAha sarvasandohena sarvAtmanA udayaprAptaM sad AyuSkaM karma zIghraM kramabhAvivipAkApavartanenAyuranubhavAt tadapavartanamucyata ityeSo'pavartanazabdArthaH, tat sarvAnubhavasAra evameva, ihaiva nidarzanamAha- saMhatazuSkatRNarAzidahanavat, saMhatazcAsau zuSkatRNarAzizca saMhatazuSkatRNarAziH tasya dahanaM tadvat, etadeva vyAcaSTe - 'yathA hI 'tyAdinA, yathA hi saMhatasya sataH zuSkasyApi tRNarAzeH na astomArdrasya, avayavazaH pratyavayavaM krameNa " 169
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-pa3 dahyamAnasya cireNa dAho bhavati saMhatatvAdeva, tasyaiva tRNarAzeH zithilaprakIrNopacitasya tathA viralIkRtasyetyarthaH, sarvato yugapadAdIpitasya tathA pavanopakramAbhihatasya sahakArivizeSAt, Azu-zIghraM dAho bhavati tadvadAyuSo'pyanubhava iti, yadA''yudRDhasaMhatamatighanatayA bandhakAla eva evaM baddhaM tat krameNa vedyamAnaM cirAya vedyate, yat punarbandhakAla eva zithilamAbaddhaM tadviprakIrNatRNarAzidAhavat apavartya vedyate iti, ihaiva dRSTAntAntaramAha-'yathA ve'tyAdinA, yathA vA saGkhyAnAcAryaH gaNanAcAryaH saGkhyAnaM gaNitaM karaNalAghavArtha karaNAni guNakArApavartanodvartanAni gaNitazAstraprasiddhAni tatra yo laghuH karaNopAyaH svalpakAlaH tena tatphalamAnayati gaNitAbhijJatvAt, tattulye api hi phalAnayane guNakArabhAgahArau cirAya tatphalamabhinivartayataH, sa pumAn gaNitanipuNo guNakArabhAgahArAbhyAM cirakAlakAribhyAM sakAzAt karaNalAghavArthamapavartanAha~ rAzi chedAdevAlpatvAdinA tadapavartayati SaNNavatyAdikaM, anapavartanAha~ punarlaghukaraNAbhijJo'pi na zaknotyevApavartayitumekapaJcAzaduttarasahasrAdikaM guNakArabhAgahArakramamevAnuprayojayati, na ca saGkhyeyasyAbhAvo, bhavati phalabhUtasya, karaNavizeSe satyapi prepsitaM phalAbhedaM darzayati, karaNavyApArakAlo bahuralpabhedaH, phalamaviziSTamevobhayoriti vRddhAH, yathaitad tadvadetaditi dArTAntikayojanA, upakramAbhihata ityupakramahetvabhihataH maraNasamudghAta-duHkhAtaH maraNam-AyukSayaH tatra samudghAtaH duHkhAtizayo bahiHceSTA-nirodhasAraH kriyAvizeSaH sa eva nirupamakarmotkhananAt duHkhaM tenaato-vissnnnnH karmapratyayaM karmakAraNaM anAbhogayogapUrvakaM chadmasthatvAdajJAnavyApArapUrvakaM karaNavizeSamapavartanAkhyamutpAdya tathAkarmasvabhAvatvena phalopabhogakaraNAya kAlalaghutApAdanena karmApavartayati laghukAlena vedanAt, na cAsya karmaNa phalAbhAvaH, tathA sarvato bhogAditi, kiJcAnyat-nidarzanAntarapakSe yathA dhautapaTaH
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-pa3 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 171 prakSAlitapaTaH jalAI eva san saMhato'viziSTaH, kimityAha-cireNa zoSamupayAti cirAyodvAyayatItyarthaH, sa eva ca vitAnito vistAritaH sUryarazmivAyvabhihataH san jalalavAkarSaNAt kSipraM zIghraM zoSamupayAti, tathAdarzanAt, na ca saMhate tasmin paTe abhUtasnehAgamaH kuto'pi, yenAdhikastatkSayakAlaH, nApi vitAnite satyakRtsnazoSaH asampUrNazoSaH, evaM yAvantastAvanta eva te jalalavA ubhayatreti, atha ca kAlabhedaH zoSaM prati, tadvaditi dATantikayojanopanyAsa iti, 'yathoktanimittApavartanaiH karmaNaH kSipraM phalopabhogo bhavati' yathoktanimittamadhyavasAnaviSAdi yeSAM apavartanAnAM tAni yathoktanimittApavartanAni taiH, karmaNaH prakramAdAyuSaH, kSipraM zIghraM phalopabhogo bhavati phalaM-vipAkastasyopa-bhogaH-sAmIpyena bhogaH, vipAkaH sAmIpyena bhujyata ityarthaH, 'na (ca) kRtapraNAzAkRtAbhyAgamAphalAni bhavanti, samastAyurdravyopabhogAt, na kRtavipraNAzaH, itthamAyuHkSaya eva mriyata iti nAkRtAbhyAgamaH, ata eva nAphalyamAyuSastatsakalabhogAditi, ata eva jAtyantarAnubandhitvAbhAvo'pIti bhAvanIyaM, tadevamakAlamRtyusiddhiriti sthitaM // 2-53 / / AcAryaharibhadroddhRtAyAM DupaDupikAbhidhAnAyAM tattvArthaTIkAyAM dvitIyo'dhyAyaH samAptaH // 2 // AyuSyanA bhedo TIkArtha- papAtika, caramadehI, uttamapuruSa ane asaMkhyavarSanA AyuSyavALA jIvo anapavarya AyuSyavALA ja hoya che. emanuM akALe mRtyu na thAya. A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane to bhASyakAra kahe che- papAtika=upapAtajanmavALA nArako ane devo. carama dehI=aMtima dehavALA, arthAt te ja janmamAM mokSe janArA. uttama puruSo tIrtha42, yatI, pAsuheca, paNavo. asaMdhyavarSana aayussyvALA yugalika manuSya-tiryaMco). A badhA ja anapavaryaAyuSyavALA
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-pa3 hoya che. A muddAne ja spaSTa karatA bhASyakAra kahe che. temAM papAtika nArako ane devo che ema pUrve (2-35 sUtramAM) je kahyuM che, te hamaNAM kahevA yogya che, arthAt aupapAtika zabdano pUrve kahelo artha ja ahIM kahevo. caramadehI to manuSyo ja hoya che, bIjA devo vagere nahi. caramadehI e zabdano zo artha che? ema prazna thaye chate bhASyakAra A kahe che ke, caramadehI eTale aMtima zarIravALA. anAgAmI( pharI deva vagere bhava prApta thavAnA nathI e dRSTie) deva vagere bhava anyadehavALA che ema aMtimabhava koi na samajI le eTale manuSyabhavane ja AzrayIne bhASyakAra kahe che- je jIvo te ja zarIrathI siddha thAya che kRtakRtya thAya che te jIvo aMtima zarIravALA che. uttamapuruSo tIrthakaro, cakravartIo, vAsudevo ane baLadevo uttamapuruSo che. gaNadharo vagere paNa uttamapuruSo che ema bIjAo kahe che. manuSyo ane tiryaMco asaMkhyavarSanA AyuSyavALA hoya che. asaMkhyavarSanA AyuSyavALA manuSya ane tiryaMco badhA sthaLe sadAya hotA nathI ethI kahe che- devakuru, uttarakuru, aMtaradvIpothI sahita akarmabhUmiomAM tathA karmabhUmiomAM suSama-suSamA, suSamA ane suSamAduSamA e traNa ArAomAM asaMkhyavarSanA AyuSyavALA manuSyo hoya che. asaMkhyavarSanA AyuSyavALA eTale gaNatarInI apekSAe saMkhyAne oLaMgI gayelAM( jemanI saMkhyA gaNI na zakAya teTalAM) varSo jeTalA AyuSyavALA. devakuru vagerenuM varNana ame trIjA adhyAyamAM karIzuM. "naiva rUlyati, asaMkhya varSanA AyuSyavALA jIvonA adhikAramAM bhASyakAra A kahe che- manuSyalokathI bahAranA dIpa-samudromAM gAya vagere tiryaMco asaMkhyavarSanA AyuSyavALA hoya che, arthAt manuSyakSetrathI bahAra tiryaMco ja asaMkhya varSanA AyuSyavALA hoya che. anapavartanIya AyuSya be prakAre che ema je kahyuM hatuM tene batAvatA bhASyakAra kahe che- aupapAtika nAraka-devo ane asaMkhyavarSAyuSyavALA jIvo nirupakrama ja AyuSyavALA hoya che. kAraNa ke te rIte AyuSyano baMdha
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-53 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 173 thAya che. caramazarIrI jIvo sopakrama ane nirupakrama ema baMne prakAranA hoya che. bhASyakAra Ama sAmAnyathI (saMbhavanI apekSAe) kahe che. prazna- jo caramazarIrI jIvo baMne prakAranA hoya che to temano anapavarya AyuSyavALA jIvomAM pATha kema che? kema ke upakrama lAge to AyuSya ghaTI jAya. uttara- nirupakrama ja vadhAre hoya che. (sopakrama koIka ja hoya che.) AthI temano anapavargha AyuSyavALA jIvomAM pATha che.' AthI ja upakramanI saMbhAvanA batAvavA mATe anapavartanIya AyuSyanA sAmAnyathI sopakrama ane nirupakrama evA be bheda che ema (A sUtranI avataraNikAmAM) kahyuM che. AnAthI(=caramazarIrI jIvonuM vyAkhyAna karavAthI) uttamapuruSonuM paNa vyAkhyAna karyuM. AthI anapavargha AyuSyavALA jIvomAM uttama puruSono paNa ullekha karyo che. A pramANe sUtramAM koI virodha nathI. uttamapuruSo sApakrama AyuSyavALA hoI zake che. kemake vAsudevAmAM upakrama hoya ema zAstramAM saMbhaLAya che. bhASyakAra te pramANe kahe chejemanuM lakSaNa kahyuM che te aupapAtika, caramadeha, uttamapuruSa ane asaMkhyavarSanA AyuSyavALA jIvothI anya manuSya-tiryaMco sopakrama ane nirupakrama tathA moTA bhAge apavarya AyuSyavALA ane anapavarya AyuSyavALA hoya che. kAraNa ke AyuSya te pramANe baMdhAya che. AyuSya apavartanIya anapavartanIya sopakrama sopakrama nirupakrama 1. ahIM zrI siddhasena gaNivarakRtaTIkAmAM spaSTIkaraNa A pramANe che- caramazarIrI jIvomAM upakramo hoI zake che. paNa te upakramo AyuSyanI hAni na karI zake.
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 AyuSya kyAre baMdhAya ? nArako, devo ane asaMkhyavarSanA AyuSyavALA jIvo potAnA AyuSyanA cha mahinA bAkI rahe tyAre avazya AyuSya bAMdhe che. bAkInA jIvo potAnA AyuSyano trIjo bhAga bAkI rahe tyAre(=trIjA bhAganA pahelA aMtarmuhUrtamAM) AyuSya bAMdhe che. tyAre na baMdhAya to bAkI rahelA trIjA bhAganA traNa bhAga karIne trIjo bhAga bAkI rahe tyAre bAMdhe che. tyAre paNa na baMdhAya to bAkI rahelA AyuSyanA traNa bhAga karIne trIjo bhAga bAkI rahe tyAre bAMdhe che, arthAt trIjo bhAga, navamo bhAga ke satAvIsamo bhAga bAkI rahe tyAre AyuSya bAMdhe che. tyAra pachI bAMdhatA nathI. temAM pRthvI vagere ekendriya (ane vikalendriya) jIvo tathA nirupakrama AyuSyavALA paMcendriya jIvo avazya trIjo bhAga bAkI rahe tyAre AyuSya bAMdhe che. sopakrama paMcendriya jIvo niyama vinA chelle sattAvIsamA bhAge bAMdhe che. 174 sUtra-53 te jIvo tyAre ja(=ahIM batAvelA samaye ja) temanA AyuSyane bAMdhe che. temA maMda-tIvra pariNAma prayoganA bhedathI koijIvo apavartya ane koi jIvo anapavartya AyuSyane bAMdheche ema vRddho kahe che. temAM je jIvo apavartya AyuSyavALA che. te jIvonuM viSa AdithI ane zItoSNa vagere dvandva upakramothI AyuSyanuM apavartana thAya che. (bhASyamAM viSa Adi zabdomAMthI keTalAka zabdono artha TIkAkAra kahe che-) indrAzaniprapAta=AkAzamAMthI agnithI rahita agninA kaNiyA paDavA. vaja=vIjaLIno agni. dvandva=AyuSyano upaghAta. zeSa spaSTa arthavALuM che. apavartanam ityAdithI apavartanane kahe che- apavartana eTale jaladI aMtarmuhUrtamAM ja saghaLA AyuSyakarmane bhogavI levuM. aMtarmuhUrta pachI AyuSya rahetuM ja nathI tethI aMtarmuhUrtamAM ema kahyuM che. 1. viSa-zastra, ityAdithI prAraMbhI avavatyaMta sudhInA bhASyano zabdArtha A pramANe che- viSa, zastra, kAMTA, agni, pANI, sarpa, bhojananuM ajIrNa, AkAzamAMthI kharatA agnikaNa, phAMso, jaMgalI janAvara, vIjaLInAM agninuM paDavuM(=vidyutpAta), kSudhA, tRSA, ThaMDI, garamI vagere AyuSyano upaghAta thAya tevA upakramothI AyuSyanuM apavartana=AyuSyanI sthitino hrAsa thAya che.
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-53 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 175 ahIM apavartananA=sthitihUAsa karavAnA) phaLavALA karmaphaLanA upabhogamAM apavartana zabdano prayoga karavAmAM Avyo che. tethI bhASyakAra kahe che-"35moDapavartananimitta" ti, ahIM apavartana nimitta che jenuM te apavartananamittama evo samAsavigraha che. dIrghasthitivALA karmanI alpasthiti karavAmAM apavartana nimittabhAva che. (Ama upakrama ane apavartananimitta e be zabdo paryAyavAcI che.) AyuSyanA apavartana saMbaMdhI pUrvapakSa "trAdi rUtya, A avasare bIjo kahe che- jo phaLa AvyA vinA karmanuM apavartana thAya che to tethI kRtanAza (karelAno nAza) doSano prasaMga Ave che kAraNa ke te AyuSya (pUrNa) bhogavAtuM nathI. have jo anubhavyA vinAnuM AyuSya raheluM che ane teno svAmI mRtyu pAme che to tenAthI akRtAgama nahi karelAnuM Agamana) doSano prasaMga Ave che. kemake AgAmI bhavanuM AyuSya te kALe bhogavavA yogya teNe karyuM nathI. chatAM bhogavavuM paDe che.) vaLI bIjuM-te bhavamAM bhogavavA yogya AyuSya bAkI raheluM hovA chatAM mare che tethI AyuSyakarmanI niSphaLatA(svaphaLavALA jIvanano abhAva) rUpa doSano prasaMga Ave. kAraNa ke (tavijhiratvena=) AyuSyakarma svaphaLa ApavA samartha banI zakatuM nathI. A=karmaphaLano abhAva) iSTa nathI. kAraNa ke (zAstramAM) karmanI saphaLatAno svIkAra karavAmAM Avyo che. zAstravacana che ke "(prAva) anya janmomAM (hucaritAnAma=)pramAda ane kaSAyathI thanArA madyapAna, aziSTa ane asatya bhASaNa vagere durAcArothI utpanna karAyelA(=baMdhAyelA) (tuSyatiwAntAnA=)mithyAdarzana ane aviratithI thanArA vadha-baMdhana vagere duSparAkrAntothI utpanna karAyela (=baMdhAyelA), (tAnA--mana, vacana, kAyAthI karavuM, karAvavuM, anumodavuM e traNa rIte karelAM (vALAma)jJAnAvaraNIya Adi ane asatAvedanIya Adi azubha karmono bhogavyA vinA ke viziSTa
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-53 kSAyopathamika zubha bhAvarUpa anazana ane prAyazcitta Adi tapathI khapAvyA vinA kSaya thato nathI." (da.vai. pahelI cUlikA) te ja bhavamAM bhogavavuM paDe e daSTie AyuSyakarma eka bhavanI sthitivALuM che. anya janmamAM bhogavAtuM na hovAthI AyuSyakarma anya janmanA anubaMdhavALuM nathI=anya janmamAM jatuM nathI. AthI AyuSyanuM jenuM lakSaNa pUrve kahyuM che te apavartana nathI. A pramANe anya kahe che. AyuSyanA apavartana saMbaMdhI uttarapakSa ahIM samAdhAna kahevAmAM Ave che- apavartanamAM pUrvokta karmanA kRtanAza, akRtAgama ane niSphaLatA doSo nathI. AyuSyano anyabhavamAM anubaMdha paNa thato nathI. kiMtu yathokta adhyavasAna-viSa Adi upakramothI pIDita thayelo jIva (sarvasaMtona=)krama vinA ekI sAthe udayamAM AvelA karmane kramathI thanArA vipAkanI sthitine ghaTADIne AyuSyano jaladI anubhava kare tene apavartana kahevAya che. A pramANe apavartana zabdano A artha che. tethI saghaLAya AyuSyano anubhava thato hovAthI apavartana yogya ja che. zuSkatRNarAzidahananuM dRSTAMta A viSayamAM ja daSTAMtane kahe che- Dhagalo karelA sUkA ghAsanA samUhanA dahananI jema. Ane ja (vizeSathI) kahe che. jevI rIte bhegA karelA (gAMsaDI rUpe bAMdhelA) sUkA ghAsanAM DhagalAne bALavAmAM Ave to, avayavaza eka eka avayava krame baLatuM hovAthI lAMbA kALe baLe che. te ja sUkA ghAsanA DhagalAne DhIluM ane chUTuM bheguM karIne cAre bAjuthI ekI sAthe saLagAvavAmAM Ave ane pavana rUpa upakramathI abhighAta thato hoya to sahakAravizeSanA kAraNe jaladI baLe che. tevI rIte AyuSya paNa jaladI anubhavI levAya che. jo baMdhakALe ja AyuSyanA daliko atighanarUpe daDha ekaThAM karIne AyuSya bAMdhyuM hoya to te AyuSya kramazaH 1. samUha rUpe na hoya ane ghAsa lIluM hoya tevo ghAsano Dhagalo nahi.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-53 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 177 bhogavAtuM hovAthI lAMbA kALe bhogavAya che. je AyuSya baMdhakALe ja zithila bAMdhyuM hoya to DhIlA karelA ghAsanA DhagalAnA dAhanI jema sthiti ghaTADIne bhogavAya che. gaNitanuM dRSTAMta A viSayamAM ja 'yathA vA' ityAdithI anya daSTAMtane kahe che- athavA jevI rIte (gaNita kuzaLa) gaNitAcArya (guNAkAra, bhAgAkAra, bAdabAkI, saravALo vagere) gaNitazAstramAM prasiddha karaNomAM je alpakALathI thai zake tevo saraLa upAya hoya tenAthI gaNitanA phaLane lAve che. kemake gaNitamAM kuzaLa che. tethI tulya paNa phaLa lAvavAmAM guNAkAra, bhAgAkAranA badale karaNanI saraLatA mATe cheda karavA yogya 96 Adi rAzine chedathI ja jaladIthI TuMkAvI de che. cheda karavA yogya na hoya tevI 1051 Adi rAzine saraLa karaNano jANakAra paNa TuMkAvI zakato nathI, kiMtu TuMkAvavA mATe vAraMvAra guNAkAra, bhAgAkAranA kramano prayoga kare che. Ama chatAM phaLa svarUpa saMdhyeyano (saMkhyAne yogya padArthano) abhAva thato nathI, arthAt karaNavazeSano upayoga karavA chatAM icchita phaLanA abhedane darzAve che=iSTa phaLa samAna hoya che. ekamAM karaNano vyApArakALa ghaNo che, bIjAmAM karaNano vyApArakALa alpa che. Ama karaNano vyApArakALa bahu-alpa bhedavALo che. Ama chatAM baMnemAM phaLa to samAna ja che. e pramANe vRddho kahe che. je pramANe gaNitamAM AvuM(=adhika-svalpa samaya lAgato hovA chatAM phaLa samAna) che tema AyuSya che, arthAt AyuSya bhogavavAmAM adhika, alpa samaya hovA chatAM AyuSya pUrNapaNe bhogavAya che. A pramANe dAntika yojanA che. upakramathI(=upakramanA hetuothI) haNAyelo ane maraNasamuddAta duHkhAte jIva karmakAraNa evA apavartanA nAmanA karaNane utpanna karIne jaladI phaLano upabhoga karavA mATe AyuSyakarmanuM apavartana kare che.
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 A sUtra-53 maraNasamuddhAta duHkhArta- maraNa eTale AyuSyano kSaya. maraNamAM samudyAta te maraNasamudyAta. samudyAta e kriyAvizeSa che. maraNasamuddhAtamAM atizaya duHkha hoya che ane bAhyaceSTAo baMdha thaI jAya che. samudyAta ja karmono anupama ukheDanAra(=vinAza karanAra) hovAthI duHkha che e duHkhathI Arta eTale kaMTALI gayela. karmakAraNa- karma che kAraNa jenuM te karmakAraNa. A vizeSaNa apavartanAkaraNanuM che. apavartanAkaraNanuM kAraNa karma che. (kAraNa ke pUrvabhavamAM baMdha kALe zithila prayatnathI sopakrama AyuSyakarmano baMdha thayo che.) (nAmoyopUrvama=)jIva apavartanAkaraNane anAbhogapUrvaka= ajJAnavyApArapUrvaka kare che. kemake chavstha che. (tathajarmasvabhAvatvena=)karmano tevA prakArano svabhAva hovAthI. (pUrve AyuSyakarmano sopakramabaMdhathayo hovAthI tenA AyuSyakarmano apavartanakaraNa karavAno svabhAva hovAthI apavartanAkaraNane utpanna kare che.) (triputApAna=)kALa ocho karavA vaDe phaLano upabhoga karavA mATe apavartanAkaraNa kare che, arthAt AyuSyanI jeTalI sthiti che tenAthI ochI sthitimAM AyuSyano phaLano upabhoga karavA mATe AyuSyakarmanI apavartana kare che. (nayuksAna venA=)AyuSyakarmanI apavartana kare che. kAraNa ke ochA kALamAM AyuSyane bhogave che. ochA kALamAM bhogavavA chatAM AyuSyakarmanA phaLano abhAva thato nathI. kAraNa ke saMpUrNapaNe AyuSyakarmanA badhA ja dalitonA phaLano anubhava karI le che. bhInA vastranuM daSTAMta griInya-vaLI bIjuM. vaLI bIjuM e kathana anya dAMtane jaNAvavA mATe che. jevI rIte dhoyeluM vastra pANIthI bhInuM ja bheguM kareluM paDyuM hoya
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-pa3 zrI tattvAthadhigamasUtra adhyAya-2 179 to lAMbA kALe sUkAya che. te ja vastra pahoLuM kareluM hoya to sUrya kiraNothI ane vAyuthI spardhAtu te jalabiMduo kheMcAI javAthI jaladI sUkAya che. kAraNa ke te pramANe (badhAnA) jovAmAM Ave che. bhegA karelAM te vastramAM kyAMyathI jalabiMduo AvyA che, jethI temAM jalabiMduono sukAvAno kALa adhika thAya che evuM nathI ane pahoLuM kareluM vastra pUrNa sukAyuM nathI evuM paNa nathI. baMne prakAranA vastramAM teTalA ja jalabiMduo hoya che. Ama chatAM sUkAvAnAM kALamAM bheda che. tava=tenI jema. tenI jema e dASTratika yojanA karavA mATeno prayoga che. tevI rIte yathokta adhyavasAna-viSAdi nimittavALA apavartanothI AyuSyakarmanA phaLano upa(=jaladI)bhoga karAya che. Ama chatAM kRtanAza, akRtAgama, niSphaLatA e traNa doSo thatA nathI. AyuSyanA saghaLAya dravyone(=dalikone) jaladI bhogavI levAmAM Ave che tethI kRtanAza doSa thato nathI. e pramANe AyuSyano kSaya thAya tyAre ja mare che tethI akRtAgama doSa thato nathI. ethI ja AyuSya karmanI niSphaLatA rUpa doSa nathI. kAraNa ke saMpUrNa AyuSyano bhoga thAya che. AthI ja AyuSya anya janmamAM jAya e doSano paNa abhAva che. A pramANe (barobara) vicAravuM. A pramANe akALa mRtyunI siddhi thAya che e nizcita thayuM. (2-53) bhAvAnuvAdakAranI prazasti A pramANe pa.pU. AcAryazrI haribhadrasUri mahArAjA vaDe zarU karAyelI (ane chaThThA adhyAyanA 23mA sUtramAM vinayasampannatA pada sudhI pUrNa karAyelI) pachI chaThThA adhyAya sudhI AcArya zrI yazobhadrasUri vaDe pUrNa karAyelI ane tyAra pachI(=sAtamA adhyAyathI bAkI rahelI TIkA) temanA 1. ahIM bhAvArtha A che bhegA karelA vastramAM jaLabiMduo kyAMthI AvyA haze mATe kALa vadhAre lAge che ane pahoLA karelA vastramAM thoDA jalabiMduo sUkAvAnA bAkI rahI gayA haze mATe kALa ocho lAge che evuM nathI. bhegA karelA vastramAM jaLabiMduo kyAMthI AvyA nathI ane pahoLA karelA vazamAM jaLabiMduo saMpUrNa sUkAI gayA che. baMne jagyAe jaLabiMduo samAna hatAM chatAM bhegA karelA vastramAM jaLabiMduo sUkAvAmAM kALa adhika lAgyo ane pahoLA karelA vastramAM jaLabiMduo sUkAvAmAM kALa ocho lAgyo. tenI jema...
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-2 sUtra-53 ziSya vaDe pUrNa karAyelI tattvArthAdhigama sUtranI bIjA adhyAyanI DapaDupikA nAmanI TIkAno siddhAMta mahodadhi parama pUjya AcAryadeva zrImad vijaya premasUrIzvarajI mahArAjAnA paTTAlaMkAra parama gItArtha parama pUjya AcAryadeva zrImad vijaya hIrasUrIzvarajI mahArAjAnA paTTAlaMkAra gacchasthavira parama pUjya AcAryadeva zrImad vijaya lalitazekharasUrIzvarajI mahArAjAnA paTTAlaMkAra paMcasUtra, paMcavastu, paMcAzaka, dharmabiMdu, yogabiMdu, upadezapada, upadezamAlA (puSpamAlA), zrAddhadinakRtya, vItarAgastotra, zIlopadezamAlA, aSTaka prakaraNa, navapada prakaraNa, yogadaSTi samuccaya, zrAvakadharmavidhiprakaraNa, caityavaMdana mahAbhASya, yatilakSaNa samuccaya, gurutattvavinizcaya, saMbodha prakaraNa, prazamarati prakaraNa, zrAvaka prajJapti Adi aneka graMthonA bhAvAnuvAdakAra parama pUjya AcAryadeva zrImad vijaya rAjazekharasUrIzvarajI mahArAjakRta gurjara (gujarAtI) bhAvAnuvAda pUrNa thayo.
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvanA bhavanAzinI huM suta jIvana jItavAnI jaDIbuTTIo zrI zaMkhezvara sAhiba sAco bIjAno Azaro kAco vidvadvarya parama pUjya AcAryadeva zrImad vijaya rAjazekhara upAyonA 3 vipAko kodha dAvAnaLano dAha upAghIdATa vipAkI | ahaMkAra ajagarano phUMphADo tapa karIe bhavajala tarIe AdhyAtmika vikAsanA traNa pagathiyA huM A bArsala zrI zrAvakadharmavidhi prakaraNa gujarAtI bAvAnuvA Wan 11 atuM thI gAmasurIyAra mA nI sIkha sudhI mahAraja rguq sana 1 TS 17 mAvalaMga zrI bAra bAra pratimA zataka gastotra || desara gujarAtI AvAnuAMDa ) jUnA kinA || zrI || Ama || vADInainAla zrIzanisUrivicita vaikyavAnane e ##### d zuM Ama zrI rAmagIyAra vaDe kA ali viracita kaSAyonA kaTu vipAko meluM 1aa ujaLuM tRSNAnI tijorIne toDo v navakAra mahAmaMtra hIrA AdhyAtmika pragatinA pAMca pagathiyAM prabhubhakti
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ jazekharasUrIzvarajI mahArAjA Adie kareluM sAhitya sarjana ulI daiSTi tevI sRSTi FilatiSAtra thI &mathAsuri uidhi zrI vItarAgasto eka zabada auSadha re, eka zabada re vAre bhavabhavanA guru dravyanA. upayoga aMge satya mArgadarzana karInI 45 Agamatapa ArAdhanA vidhi kSamatA mArI havAmatA tAra sAdhanA saMgraha saMskRta zAha rUpAvalI prema-guNa-gaMgAmAM snAna karIe ke mane svAdhIna rakSA pATI upekSA gAriyAddhinI Atmazuddhi mAtA-paitAnI mA yidI gharadidhIGILI 6I_dIthI zrI yASTikarANI za!navAra # dhana, jarIka rA . \ zakatA thI mArI naja krimita hAthadhAma tAtyAcI || zrIlaMkADhavRddhana[] sirisirivAlakahA (c) // zrI paJcAzaka prakaraNam // kI samAgadhIya zrI jilAvAridhiAta mopalagAeH | sAtyapralodha: | ( R HIT ) kALA kR zika mana kA kom ph |InI kaa * from a re tari , (be bhAga)
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ Tejas Printers AHMEDABAD M. 98253 47620