________________
સૂત્ર-૫૦
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૨
૧૪૯
ટીકાર્થ— સૂત્રનો સંબંધ અને સમુદિત અર્થ પ્રસિદ્ધ છે. અવયવાર્થને ભાષ્યકાર તૈનસપિ ઇત્યાદિથી કહે છે—
તૈજસશરીર
પૂર્વે જેનું સ્વરૂપ કહ્યું છે તે તૈજસ પણ શરીર લબ્ધિરૂપ નિમિત્તથી થાય છે. આનો ભાવાર્થ આ છે- તૈજસશરીર લબ્ધિનિમિત્તથી પણ હોય છે, નહિ કે લબ્ધિનિમિત્તથી જ. કારણ કે (લબ્ધિવિના પણ) રસાદિ(=પાણી વગેરે) આહારને પચાવનાર ઉષ્ણ સ્વરૂપ તૈજસશરીર હોય છે. આવું તૈજસશરીર કાર્મણશરીરનો ભેદ છે.
કાર્મણશરીર
“ામંળમ્” ફત્યાવિ, કાર્મણશરીર ઔદારિક આદિ શરીરોનું કારણ છે. કારણ ૧ઉપાદાનથી પણ હોય. આથી (અહીં ઉપાદાન રૂપ કારણની અપેક્ષાએ કારણ નથી એ જણાવવા માટે) કહે છે- જેવી રીતે ચિત્રરૂપ કાર્યનું ભીંત આધાર છે, તેમ કાર્યણશરીર અન્ય શરીરોની શક્તિનો આધાર છે.
કાર્યણશરીરનું નિમિત્ત શું છે ? એવી આશંકા થવાનો સંભવ હોવાથી કહે છે- “તત્ ર્મત વ” હત્યાદિ, કાર્મણશરીર પૂર્વે બંધાયેલા કર્મથી જ થાય છે. કારણ કે કર્મપરંપરા અનાદિથી છે. આને(=કર્મને) આગળ કર્મબંધના અધિકારમાં આઠમા અધ્યાયમાં મૂલ-ઉત્તરભેદોથી સહિત કહેશે. કર્મ જ કાર્યણનું અને અન્ય શરીરોનું કારણ છે. આ જ અર્થસમૂહને સ્પષ્ટ કરતાં ભાષ્યકાર કહે છે- આહિત્યપ્રાશવત્=સૂર્યપ્રકાશની જેમ. આ જ વિષયને કહે છે- સકળ લોકમાં પ્રસિદ્ધ સૂર્ય જે રીતે પોતાને પ્રકાશિત કરે છે તે રીતે જ્ઞાનનું કારણ હોવાથી ઘટ વગેરે અન્ય દ્રવ્યોને પણ પ્રકાશિત કરે છે. (અત વ દેતો:) સૂર્ય સ્વ-પર પ્રકાશક હોવાથી જ સૂર્યનો અન્ય કોઇ પ્રકાશક નથી. કેમકે (તથાવર્શનાપત્તે:=) તે રીતે દેખાવાની આપત્તિ આવે, અર્થાત્ અન્ય કોઇ વસ્તુ સૂર્યની પ્રકાશક હોય તો તે વસ્તુ આપણને દેખાવી જોઇએ, દેખાતી નથી.
૧. જે કારણ જ કાર્ય સ્વરૂપ બની જાય તેને ઉપાદાન કારણ કહેવાય. જેમકે માટી ઘટનું ઉપાદાન કારણ છે. કારણ કે માટી પોતે જ ઘટસ્વરૂપ બની જાય છે.
