________________
સૂત્ર-૮
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૨ શરીરમાં હોય ત્યારે શરીરને પથ્થર વગેરે લાગે તો આત્માને ખબર પડે છે. શરીરમાંથી આત્મા નીકળી ગયા પછી શરીરને ગમે તેટલું મારવામાં આવે તો શરીરને એનું જ્ઞાન થતું જ નથી.)
(હવે ઉપયોગ શબ્દમાં ઉપ અને યોગ એવા બે શબ્દો છે. એથી એ બે શબ્દોનો અલગ અલગ અર્થ જણાવીને ઉપયોગ શબ્દનો અર્થ જણાવે છે.) જ્ઞાન-દર્શન દ્વારા સમાધિમાં(=સમભાવમાં) જોડાવું તે યોગ. અહીં ભાવાર્થ આ છે- આત્મા માત્ર જ્ઞાન-દર્શન દ્વારા વસ્તુને માત્ર જાણે છે અને જુએ છે, એમાં રાગ-દ્વેષ કરતો નથી. એથી જ્ઞાન-દર્શન દ્વારા સમાધિ થઈ. એવી રીતે સમાધિમાં જોડાવું તે શીનનસમાધિયોગનમ્ આથી જ આગળ કહે છે કે- યોગ:-
જ્ઞાનપ્રવર્તનમ=માત્ર જાણવાજોવામાં પ્રવર્તવું તે યોગ. ૩૫=સામીથેન યોr=૩પયોદ, નજીકમાં જ્ઞાન-દર્શનમાં પ્રવર્તવું. કોની નજીકમાં? આત્માની નજીકમાં રહીને= આત્મામાં જ રહીને જ્ઞાન-દર્શનનું પ્રવર્તવું તે ઉપયોગ. જાણવા-જોવામાં રાગ-દ્વેષ ન કરવા તે આત્મામાં જ રહેવું ગણાય. રાગ-દ્વેષ થાય એ આત્મા બહાર ગયો એમ કહેવાય.
આનો તાત્પર્યાર્થિ એ આવ્યો કે રાગ-દ્વેષ કર્યા વિના સદા વસ્તુને જ્ઞાનદર્શન દ્વારા જાણવી-જોવી તે ઉપયોગ. આત્માનો રાગ-દ્વેષ કર્યા વિના જ વસ્તુને સદા જાણવા-જોવાનો સ્વભાવ એ ઉપયોગ. આવો ઉપયોગ એ આત્માનું લક્ષણ છે. આવું લક્ષણ જ્યાં હોય ત્યાં આત્મા છે એમ જાણી શકાય છે. આથી જ કહે છે કે- ઉપયોગ એટલે નિત્યસમ્બન્ધઃ આત્માનો ઉપયોગની સાથે જાણવા-જોવાના સ્વભાવની સાથે નિત્ય સંબંધ છે, એક પણ સમય એવો ન જાય કે જેમાં આત્માનો જાણવા-જોવાનો સ્વભાવ ન હોય. આવા પ્રકારના ઉપયોગથી આત્મા ઓળખાય છે માટે ઉપયોગ જીવનું લક્ષણ છે, અર્થાત્ અન્વય-વ્યતિરેકથી આત્માનો બોધ થાય. આત્મા જણાય એ આત્માનું લક્ષણ છે. જ્યાં જ્યાં ઉપયોગ છે ત્યાં ત્યાં આત્મા છે એ અન્વયથી આત્માનો બોધ છે. જ્યાં જ્યાં ઉપયોગ નથી ત્યાં ત્યાં આત્મા નથી એ વ્યતિરેકથી આત્માનો બોધ છે.
