________________
૫૬ શ્રી તત્ત્વાથધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૨
સૂત્ર-૧૮ ઇન્દ્રિય ઉપર ઉપકાર કરાય તે ઉપકરણ. ઉપકરણઈન્દ્રિયના બાહ્ય અને અત્યંતર એમ બે ભેદ છે. કર્ણવિવર વગેરે બાહ્ય ઉપકરણ છે. અત્યંતર ઉપકરણ બાહ્ય ઉપકરણથી અભિન્નદેશમાં રહે છે, અર્થાત્ જયાં ઉપકરણ છે ત્યાં જ અત્યંતરઉપકરણ છે. નિવૃત્તિને તલવારની ઉપમા આપીએ તો અત્યંતર ઉપકરણ તલવારની ધારમાં રહેલી શક્તિ સમાન છે અને અત્યંત સ્વચ્છ પુદ્ગલસમૂહથી બનેલી છે.
ઉપકરણઈન્દ્રિય જેના દ્વારા ઉપકાર કરે છે તેને કહે છે. પોતાના અવયવોના વિભાગોથી ઉત્પન્ન કરેલ નિવૃત્તિઇન્દ્રિયને, ઉપઘાત ન કરવા દ્વારા અને ઉપગ્રહ કરવા દ્વારા જે ઉપકાર કરે છે તે ઉપકરણઇન્દ્રિય છે. તે આ પ્રમાણે- નિવૃત્તિઇન્દ્રિય હોવા છતાં શક્તિનો(=અત્યંતર ઉપકરણનો) ઉપઘાત થાય તો ઇન્દ્રિય પોતાના વિષયને ગ્રહણ ન કરે. (બહેરો માણસ કાન હોવા છતાં સાંભળી શકતો નથી.) બાહ્ય ઉપકરણનો ઘાત થતાં અવશ્ય શક્તિનો ઉપઘાત થાય. આથી બાહ્ય ઉપકરણની પ્રધાનતાના કારણે બાહ્ય અને અત્યંતર એવા બે ભેદ છે. (૨-૧૭)
टीकावतरणिका- इत्थं द्रव्येन्द्रियमभिधायैतत्प्रतिबद्धमेव भावेन्द्रियमाह
ટીકાવતરણિતાર્થ આ પ્રમાણે દ્રવ્ય ઇન્દ્રિયને કહીને હવે દ્રવ્યઇન્દ્રિયની સાથે સંબંધવાળી ભાવઇન્દ્રિયને કહે છે– ભાવેજિયના ભેદોलब्ब्युपयोगौ भावेन्द्रियम् ॥२-१८॥ સૂત્રાર્થભાવઇન્દ્રિયના લબ્ધિ અને ઉપયોગ એમ બે ભેદ છે. (ર-૧૮)
भाष्यं- लब्धिरुपयोगश्च भावेन्द्रियं भवति । लब्धिर्नाम गतिजात्यादिनामकर्मजनिता तदावरणीयकर्मक्षयोपशमजनिता चेन्द्रियाश्रयकर्मोदयनिर्वृत्ता च जीवस्य भवति । सा पञ्चविधा । तद्यथा- स्पर्श
