________________
૫૪
શ્રી તત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૨
સૂત્ર-૧૭ स्वच्छतरपुद्गलजालनिष्पादितं तदभिन्नदेशमेवेति, यदधिकृत्याह 'निर्वर्तितस्ये'त्यादि, निर्वर्तितस्य-निष्पादितस्य स्वावयवविभागेन, निर्वृत्तीन्द्रियस्येति गम्यते, अनुपघातानुग्रहाभ्यामुपकारीति यदनुपहत्या उपग्रहेण चोपकरोति तदुपकरणेन्द्रियमिति, तथाहि-निवृत्तौ सत्यामपि शक्त्युपघाते न विषयग्रहः, बाह्योपकरणघाते च नियमतः शक्त्युपघात इति तत्प्राधान्यतो बाह्यमभ्यन्तरं चेत्याह ॥२-१७॥
ટીકાર્થ– નિવૃત્તિ અને ઉપકરણ એ બે દ્રવ્યેન્દ્રિય છે અને પુદ્ગલસ્વરૂપ છે. આ સૂત્રનો સમુદિત અર્થ છે. અવયવાર્થને તો “નિવૃત્તીન્દ્રિયમ” ઇત્યાદિથી ભાષ્યકાર કહે છે–
નિવૃત્તિઇન્દ્રિયની માહિતી | નિવૃત્તિ એટલે વિશિષ્ટ પ્રકારના સંસ્થાનની રચના. જેનાથી ઉપકાર કરાય તે ઉપકરણ. નિવૃતિ અને ઉપકરણ એ બે દ્રવ્યન્દ્રિય છે. કારણ કે ભાવેન્દ્રિય ઉપર ઉપકાર કરે છે અને દ્રવ્યરૂપ છે. “નિવૃત્તિ” ઇત્યાદિથી નિવૃતિના લક્ષણને કહે છે- અંગોપાંગનામકર્મથી ઉત્પન્ન કરાયેલા ઇન્દ્રિયદ્વારો એ નિવૃત્તિ છે. ઔદારિક આદિ ત્રણ શરીરના અંગોની અને ઉપાંગોની રચના કરે તે અંગોપાંગનામકર્મ, અર્થાત્ જેના ઉદયથી ઔદારિક આદિ ત્રણ શરીરના મસ્તક વગેરે અંગો અને આંગળી વગેરે ઉપાંગો ઉત્પન્ન થાય તે અંગોપાંગનામકર્મ. અહીં નિર્માણનામકર્મ સુથારના સ્થાને છે અને કર્ણવિવર આદિ અવયવોની સ્થિતિવિશેષની રચના કરવામાં નિપુણ છે, એમ આચાર્યો કહે છે. ઇન્દ્રિયદ્વારો એટલે ભાવેન્દ્રિયને ધ્યાન આપવાના દ્વારા. આ ઉપકરણેન્દ્રિય વિવિધ આકારની હોય છે. આ વિષે આગમમાં કહ્યું છે કે- “હે ભગવંત ! સ્પર્શેન્દ્રિય કેવા આકારે રહેલી છે? હે ગૌતમ! જુદા-જુદા આકારે રહેલી છે.” “હે ભગવંત! જિલ્લા ઇન્દ્રિય કેવા આકારે રહેલી છે? હે ગૌતમ! અસ્ત્રાના આકારે રહેલી છે.” “હે ભગવંત! ઘાણ ઇન્દ્રિય કેવા આકારે રહેલી છે? હે ગૌતમ ! અતિમુક્તક ફૂલના આકારે રહેલી છે.” “હે
