________________
૪૦
સૂત્ર-૧૫
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૨ કાર્ય લેવાનું છે. જેના હાથ કપાઈ ગયા છે તે માણસ પગથી લે છે. જેના પગ કપાઈ ગયા છે તેવો માણસ હાથથી ચાલે છે. માટે હાથ વગેરે ઈન્દ્રિય નથી.) આ વિષયની વિશેષ ચર્ચા અન્ય સ્થળે કરી છે.
ઇન્દ્ર એટલે જીવન ઇન્દ્રિય શબ્દના અર્થને દ્રિય ઈત્યાદિથી કહે છે- ઇન્દ્રિયનું લિંગ=ચિહ્ન તે ઈન્દ્રિય. ક્રિમિન્દ્રતિમ એ સૂત્રનું વ્યાખ્યાન કરવાની ઇચ્છાવાળા ભાષ્યકાર કહે છે- ઈન્દ્ર એટલે જીવ આત્મા. શાથી ઇન્દ્ર શબ્દનો જીવ અર્થ થાય છે એવા પ્રશ્નના ઉત્તરમાં કહે છે- (૧) સર્વદ્રઐશ્વર્યયો =કારણ કે ધર્માસ્તિકાય વગેરે સર્વદ્રવ્યોમાં એક જ ઐશ્વર્યનો યોગ છે. અનાદિ સંસારમાં તે તે રીતે પરિભોગ કરવાથી જીવનો (પરિભોગ કરવાનો) સ્વભાવ હોવાથી જીવને ઐશ્વર્યભાવનો યોગ છે. (૨) અથવા આત્મા ચેતન હોવાથી આત્માને શબ્દાદિ વિષયોમાં પરઐશ્વર્યનો યોગ છે. શુભનો અનુભવ કરવો એ જ પરમૈશ્વર્ય છે. આત્માને (શુભનો અનુભવ કરવા રૂપ) ઐશ્વર્યની સાથે યોગ છે. વા શબ્દ વિકલ્પના= અથવાના અર્થવાળો છે. તે ઈન્દ્રરૂપ જીવનું જે ચિહ્ન છે તે ઇન્દ્રિય છે.
આ ઇન્દ્રિયરૂપ અવિનાભાવી છે=આત્મા સિવાય બીજા કોઈ દ્રવ્યમાં ન રહે તેવું છે, તથા અત્યંત ગુપ્ત એવા આત્માને જણાવનારું છે.
ઇન્દ્રિય જીવનું લિંગ છે એની અનેક સિદ્ધિ અહીં ભાષ્યપાઠના ક્રમની દૃષ્ટિએ ટીકાના પાઠમાં ઘણી અશુદ્ધિ જણાય છે. મને નીચે પ્રમાણેના પાઠો શુદ્ધ જણાય છે૧. અનાદિથી સંસારમાં પરિભ્રમણ કરતા એવા જીવનું એક અણુ જેટલું પણ સ્થાન નથી કે જેમાં
તે જીવે અનંતવાર જન્મ-મરણ ન કર્યા હોય અને આહારાદિ દ્રવ્યોનો પરિભોગ ન કર્યો હોય. न सा जाइ न सा जोणी न तं ठाणं न तं कुलं । न जाया न मुया जत्थ सव्वे जीवा अणंतसो ॥२३॥ तं णत्थि किं पि ठाणं लोए वालग्गकोडिमिपि । जत्थ ण जीवा बहुसो सुहदुक्खपरंपरा पत्ता ॥२४॥ (वैराग्यशतक)
