________________
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૨ ઇન્દ્રિયો પાંચ છે
ટીકાર્થ— સંસારી જીવની ઇન્દ્રિયો સંખ્યાથી પાંચ છે. આ પ્રમાણે સૂત્રનો સમુદિત અર્થ છે. અવયવાર્થને તો “પ≠ન્દ્રિયાળિ” ઇત્યાદિથી ભાષ્યકાર કહે છે- સંસારી એક જીવને ઉત્કૃષ્ટથી પાંચ ઇન્દ્રિયો હોય. સૂત્રરચના ઇન્દ્રિયોના નિયમન માટે છે. ઇન્દ્રિયો પાંચ જ છે, ઓછી કે વધારે નથી તથા છઠ્ઠી વગેરે ઇન્દ્રિયોનો નિષેધ કરવા માટે પણ સૂત્રરચના કરી છે.
૪૮
સૂત્ર-૧૫
પૂર્વપક્ષ—– ઇન્દ્રિયોનું નિયમન કરવામાં જ છઠ્ઠી વગેરે ઇન્દ્રિયોનો નિષેધ થઇ જાય છે. તો પછી છઠ્ઠી વગેરે ઇન્દ્રિયોનો નિષેધ કરવા માટે પણ સૂત્રરચના કરી છે એમ કહેવાની જરૂરિયાત રહેતી નથી.
ઉત્તરપક્ષ– કેટલાકો અધ્યારોપથી મન અને વાણી આદિને પણ ઇન્દ્રિય માને છે. તેનો નિષેધ કરવા માટે પણ સૂત્રરચના કરી છે, એમ કહ્યું છે. મન ઇન્દ્રિય નથી. કેમકે મનનો વિષય નિયત નથી. (સ્પર્શન વગેરે ઇન્દ્રિયોનો સ્પર્શ વગેરે વિષય નિયત=નિશ્ચિત હોય છે.) એ પ્રમાણે વાણી, હાથ, પગ, ગુદા અને ઉપસ્થ(=સ્ત્રી પુરુષનું ગુપ્ત અંગ) ઇન્દ્રિય નથી. કારણ કે વાણીરૂપ ઇન્દ્રિય વચનયોગથી ઉત્પન્ન થાય છે. (ઇન્દ્રિયો કોઇ યોગથી ઉત્પન્ન થતી નથી. શરીરની સાથે જ ઉત્પન્ન થયેલી હોય છે.) છતાં તેને ઇન્દ્રિય માનવામાં આવે તો અતિપ્રસંગ થાય=અન્ય પણ શરીરના અવયવોને ઇન્દ્રિય તરીકે માનવા પડે. (જેમકે, ભ્રક્ષેપ(=ભ્રમર ચઢાવવી), સ્તન, ભુજા વગેરેને ઇન્દ્રિય માનવા પડે.)
હાથ વગેરે પણ કાયાના ભેદો છે તથા હાથ આદિના કાર્યો હાથ આદિથી જ થાય, બીજાથી ન જ થાય એવો નિયમ નથી. (જેમકે હાથનું
૧. જે વસ્તુ જેવા સ્વરૂપે ન હોય તેવા સ્વરૂપે માનવી તે અધ્યારોપ. પ્રસ્તુતમાં મન વગેરે ઇન્દ્રિય નથી. તેથી તે વસ્તુઓને ઇન્દ્રિય તરીકે માનવી એ અધ્યારોપ છે. પાતંજલયોગદર્શનમાં ઇન્દ્રિયોના કર્મેન્દ્રિય અને જ્ઞાનેન્દ્રિય એવા બે વિભાગ છે. મન, વાણી, હાથ, પગ, ગુદા અને ઉપસ્થને કર્મેન્દ્રિય માને છે. કારણ કે તે તે ઇન્દ્રિયથી તે તે કામ થાય છે. સ્પર્શેન્દ્રિય વગેરે ઇન્દ્રિયોથી આત્માને સ્પર્શાદિનું જ્ઞાન થતું હોવાથી તે પાંચ ઇન્દ્રિયોને જ્ઞાનેન્દ્રિય માને છે.
