________________
૨૬
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૨
આ
સૂત્ર-૭
અજીવ ઉભયના સાધારણ ભાવોના ભેદોને બતાવવા માટે જ ભાષ્યકાર કહે છે- “અસ્તિત્વમ્' ઇત્યાદિ, અસ્તિત્વ સત્તારૂપ(=વિદ્યમાનતા રૂપ) છે અને અન્વય-વ્યતિરેકવાળા બોધથી સિદ્ધ છે, અર્થાત્ તત્સત્વે તત્સત્ત્વમ્ એવા પ્રકારના અન્વયથી અને તમારે તમાવ: એ પ્રમાણે વ્યતિરેકના બોધથી અસ્તિત્વ સિદ્ધ થાય છે. આનો ભાવાર્થ એ છે કે- તત્સત્વે તત્સત્વ=વસ્તુની સત્તા (વિદ્યમાનતા) હોય તો વસ્તુ હોય. તમારે તદ્દમાવ: વસ્તુના અભાવમાં વસ્તુનું સત્ત્વ ન હોય. આ રીતે અન્વયવ્યતિરેકવાળા બોધથી સત્ત્વની સિદ્ધિ થાય છે. (અન્યત્ર એટલે એક જીવથી બીજા જીવનું અને શરીરથી આત્માનું જુદાપણું. એક પરમાણુથી બીજા પરમાણુનું જુદાપણું વગેરે.) અન્યત્વ પરસ્પરની એક-એકની જન્મ આદિની વ્યવસ્થાથી સિદ્ધ થાય છે. દરેક જીવનો જન્મ વગેરે અલગ અલગ થાય છે માટે એક જીવ બીજા જીવથી અન્ય છે. એ રીતે આત્મા પરલોકમાં જાય છે, શરીર અહીં જ રહે છે વગેરે કારણોથી આત્મા શરીરથી અન્ય છે. બે પરમાણુઓનું અસ્તિત્વ અલગ અલગ હોય છે માટે એક પરમાણુ બીજા પરમાણુથી અન્ય છે.
કર્તુત્વ કર્તાપણું કર્મથી સિદ્ધ છે, અર્થાત્ આત્મા શુભાશુભકર્મનો કર્તા છે. એથી તેમાં કર્તુત્વ કર્તાપણું છે.
આત્મામાં શુભાશુભકર્મોનું ભોક્તત્વ=ભોગ યોગના પ્રયોગથી સિદ્ધ છે. (જ્યાં સુધી યોગ હોય ત્યાં સુધી જ આત્મા કર્મનો કર્તા અને ભોક્તા છે. ચૌદમા ગુણસ્થાને યોગ ન હોવાથી આત્મા કર્મનો કર્તા કે ભોક્તા નથી.)
ગુણવાનપણું ગુણો દરેક જીવમાં જ્ઞાન-દર્શનના ઉપયોગથી સિદ્ધ છે. માત્ર શરીરમાં ચેતના હોવાથી આત્માનું અસર્વગતત્ત્વ(આત્મા બધા સ્થળે નથી એ સિદ્ધાંત) સિદ્ધ થાય છે.
આત્મા અનાદિથી કર્મપરંપરાથી બંધાયેલો છે એ સિદ્ધાંત મુજબ જીવોમાં બંધના અભાવથી સિદ્ધ છે. આત્માના પ્રદેશો છે, એ સિદ્ધાંત હાથ આદિની સાથે જોડાયેલાં હાથ આદિના ભેદોની સત્તાથી સિદ્ધ થાય છે. અહીં
