________________
૬૨ શ્રી તત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૨
સૂત્ર-૧૯ સૂ.૮માં) આ કહ્યું છે કે-ચૈતન્યપરિણામરૂપ ઉપયોગજીવનું વિશેષલક્ષણ છે. ઇન્દ્રિય જીવનું લિંગ છે. આથી અહીં પરમાણુના ઉપયોગનો પ્રસંગ નથી.
આથી જ કહે છે- જ્ઞાનાદિ રૂપ ચૈતન્ય પરિણામ એ ઉપયોગ છે. આ ઉપયોગ અવધિજ્ઞાન આદિ સ્વરૂપ પણ હોય. આથી કહે છે- ઉપયોગ ચિત્તની એકાગ્રતા રૂપ છે. (અવધિજ્ઞાનમાં બધુ આત્માથી દેખાય છે, તેમાં મનનો ઉપયોગ ન હોય.).
મનની એકાગ્રતા પણ ભાવનાની અપેક્ષાએ અવધિજ્ઞાન આદિમાં સાધારણ જ છે, અર્થાત્ અવધિજ્ઞાની વગેરે ભાવના ભાવે ત્યારે તેમાં પણ મનની એકાગ્રતા હોય, આથી મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન, મન:પર્યવજ્ઞાન એ બધા જ્ઞાનોમાં મનની એકાગ્રતા હોવાથી મનની એકાગ્રતા સાધારણ રૂપ બની, મતિજ્ઞાનની જ ન રહી. આથી અહીં કહે છે- ગાયો:=પોતાના વિષયની મર્યાદાથી સ્પર્ધાદિમાં જ ઉપયોગ અહીં વિવક્ષિત છે. આ પ્રમાણે પણ જીવ અવધિજ્ઞાનના પણ ઉપયોગનું અધિકરણ છે, અર્થાત્ અવધિજ્ઞાનનો ઉપયોગ મૂકે તો અવધિજ્ઞાનથી જણાય, અન્યથા નહિ. જીવ કેવળ મતિજ્ઞાનના ઉપયોગનું અધિકરણ નથી, અવધિજ્ઞાનના ઉપયોગનું પણ અધિકરણ છે. આથી કહે છે-તત્વ: ઉપયોગ જીવનું લક્ષણ છે. કારણ કે જીવને સ્પર્શાદિનું જ્ઞાન થાય છે.
પરિણામ રૂત્યર્થ =પરિણમવું તે પરિણામ. તે તે ઉપયોગના અધિકરણ એવા આત્માનું જ તે તે રીતે થવું એવો ઉપયોગનો અર્થ છે. અહીં તાત્પર્યાર્થ એ છે કે ઉપયોગ એ આત્માનો જ તે તે પરિણામ છે, અન્ય પદાર્થની ઉત્પત્તિ રૂપ નથી.
ઉપયોગની પ્રવૃત્તિમાં ક્રમને કહે છે- નિવૃત્તિ, ઉપકરણ, લબ્ધિ અને ઉપયોગરૂપ ઇન્દ્રિયોની પ્રવૃત્તિમાં આક્રમ છે કે, જો નિવૃત્તિ હોય તો ઉપકરણ અને ઉપયોગ થાય છે. કારણ કે ઉપકરણનો આશ્રય નિવૃત્તિ છે. (જો. આશ્રયરૂપનિવૃત્તિજન હોયતો ઉપકરણ કેવી રીતે હોય? અર્થાતન હોય.) શ્રોત્ર આદિનો ઉપયોગ ઉપકરણમાંથી(=ઉપકરણ દ્વારા) ઉત્પન્ન થાય છે.
