________________
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૨
સૂત્ર-૨૦
भाष्यं - स्पर्शनं रसनं घ्राणं चक्षुः श्रोत्रमित्येतानि पञ्चेन्द्रियाणि ॥२-२० ॥ ભાષ્યાર્થ— સ્પર્શન, રસ, ઘ્રાણ, ચક્ષુ અને શ્રોત્ર આ પાંચ ઇન્દ્રિયો છે. (૨-૨૦)
टीका - स्पर्शनादीनि पञ्चेन्द्रियाणीति सूत्रसमुदायार्थः । अवयवार्थस्तु 'स्पर्शन 'मित्यादि स्पृश्यतेऽनेनेति स्पर्शनं, एवं रस्यते घ्रायते दृश्यते, श्रूयतेऽनेनेति श्रोत्रं इत्येतानि पञ्चेन्द्रियाणि ज्ञानादिकार्यनिष्पत्तौ छद्मस्थजीवस्य करणानि, पञ्चेति सङ्ख्यानियमः, पञ्चैव, लोकसमयसिद्धत्वात् उपन्यासश्चैषां मिथ्या, मेवैकेन्द्रियाणिभावादिति ॥२- २०॥
ટીકાર્થ— સ્પર્શન વગેરે પાંચ ઇન્દ્રિયો છે. આ પ્રમાણે સૂત્રનો સમુદિત અર્થ છે- અવયવાર્થ તો આ પ્રમાણે છે- “સ્પર્શનમ્' ફત્યાવિ, જેના વડે સ્પર્શ કરાય તે સ્પર્શન. એ પ્રમાણે જેનાથી ચખાય તે રસન. જેનાથી સુંઘાય તે પ્રાણ. જેનાથી દેખાય તે ચતુ. જેનાથી સંભળાય તે શ્રોત્ર. આ પ્રમાણે પાંચ ઇન્દ્રિયો છદ્મસ્થજીવના જ્ઞાનાદિ કાર્ય(ની સિદ્ધિમાં કરણ (=કાર્યની સિદ્ધિમાં પ્રકૃષ્ટ ઉપકારક) છે.
૬૪
પાંચ એ પ્રમાણે સંખ્યાનું નિયમન છે, પાંચ જ છે. કેમકે લોકમાં અને શાસ્ત્રમાં ઇન્દ્રિયોની પાંચ સંખ્યા પ્રસિદ્ધ છે.
૩૫ન્યાસâમાં મિથ્યા ફત્યાદ્દિ પંક્તિનો અનુવાદ કર્યો નથી. કારણ કે તેમાં મને અશુદ્ધિ જણાય છે. પણ તેનો ભાવાર્થ મને જે જણાય છે તે આ પ્રમાણે છે- સ્પર્શનાદિ, ક્રમથી ઇન્દ્રિયોના નામો જણાવવામાં હેતુ રહેલો છે. જેમ જેમ અધિક ઇન્દ્રિયો પ્રાપ્ત થાય છે, તેમ તેમ ચૈતન્યનો અધિક વિકાસ થાય છે. અધિક ઇન્દ્રિયોની પ્રાપ્તિ ક્રમશઃ થાય છે. જે જીવો એકેન્દ્રિય હોય, અર્થાત્ એક ઇન્દ્રિયવાળા હોય તેમને સ્પર્શન ઇન્દ્રિય હોય છે. સ્પર્શેન્દ્રિય દરેક જીવને અવશ્ય હોય છે. સંસારી જીવોમાં રસન આદિ ઇન્દ્રિય ન હોય એવું બને, પણ સ્પર્શન ઇન્દ્રિય ન હોય એવું ન જ બને. આથી અહીં પ્રથમ સ્પર્શનેન્દ્રિયનો નિર્દેશ કર્યો છે. એકેન્દ્રિય જીવ જ્યારે બેઇન્દ્રિય હોય ત્યારે તેને સ્પર્શન અને રસન એ
