________________
૬૫
સૂત્ર-૨૧
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૨ બે ઇન્દ્રિય હોય છે. એટલે સ્પર્શન ઈન્દ્રિય પછી રસન ઇન્દ્રિયની પ્રાપ્તિ થાય છે. માટે સ્પર્શન પછી રસન ઈન્દ્રિયનો નિર્દેશ છે. બેઈન્દ્રિય જીવ જ્યારે તે ઇન્દ્રિય બને છે ત્યારે સ્પર્શન, રસન અને ઘાણ નાક એ ત્રણ ઇન્દ્રિયો હોય છે. એટલે રસન પછી પ્રાણની પ્રાપ્તિ થાય છે. માટે રસન પછી ઘ્રાણ ઇન્દ્રિયનો નિર્દેશ છે. તેઈન્દ્રિય જીવ જયારે ચઉરિન્દ્રિય બને ત્યારે સ્પર્શન, રસન, પ્રાણ અને ચક્ષુ એ ચાર ઇન્દ્રિયો હોય છે. આથી ઘાણ ઇન્દ્રિય પછી ચક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે, માટે પ્રાણ પછી ચક્ષુ ઇન્દ્રિયનો નિર્દેશ છે. ચઉરિન્દ્રિય જીવ જ્યારે પંચેન્દ્રિય બને છે ત્યારે સ્પર્શન આદિ પાંચે ઈન્દ્રિયો હોય છે. એટલે ચક્ષુ પછી શ્રોત્રની પ્રાપ્તિ થાય છે. માટે ચક્ષુ પછી શ્રોત્ર ઇન્દ્રિયનો નિર્દેશ છે. આમ ઈન્દ્રિયોની વૃદ્ધિના ક્રમથી અહીં સ્પર્શન આદિ ઇન્દ્રિયોના નામો જણાવ્યાં છે. દરેક જીવને એક એક જ ઇન્દ્રિયની વૃદ્ધિ થાય છે એવો નિયમ નથી. એકેન્દ્રિયમાંથી સીધો તે ઇન્દ્રિય, ચઉરિન્દ્રિય કે પંચેન્દ્રિય પણ બને છે. એ પ્રમાણે બેઇન્દ્રિયમાંથી સીધો ચઉરિન્દ્રિય કે પંચેન્દ્રિય પણ બને છે. પણ જો ઇન્દ્રિયની વૃદ્ધિ થાય તો સ્પર્શન, રસન, પ્રાણ, ચક્ષુ, શ્રોત્ર એ ક્રમથી જ થાય. (૨-૨૦) टीकावतरणिका- एतेषामेव विषयानाहટીકાવતરણિતાર્થ– ઇન્દ્રિયોના જ વિષયોને કહે છે– ઈન્દ્રિયોનો વિષયस्पर्शरसगन्धवर्णशब्दास्तेषामर्थाः ॥२-२१॥
સૂત્રાર્થ– સ્પર્શન આદિ ઇન્દ્રિયોના ક્રમશઃ સ્પર્શ, રસ, ગંધ, વર્ણ(=રૂપ) અને શબ્દ એ પાંચ વિષયો છે. (૨-૨૧)
भाष्यं- एतेषामिन्द्रियाणामेते स्पर्शादयोऽर्था भवन्ति यथासङ्ख्यम् I/ર-૨
ભાષ્યાર્થ– આ ઇન્દ્રિયોના અનુક્રમે સ્પર્શ, રસ, ગંધ, વર્ણ અને શબ્દ વિષયો છે. (૨-૨૧)
