________________
શ્રી તત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૨ - સૂત્ર-૧ પણ લાલ રંગ વગેરે ધર્મો ન આવે. જો તેવા સ્વભાવ વિના પણ સ્ફટિકમણિમાં લાલ રંગ વગેરે ધર્મો આવે તો અતિપ્રસંગરૂપ દોષ થાય. એથી આંધળાઓમાં પણ દેખતા થવાનો પ્રસંગ આવે. અત્યંત નજીકમાં રહેલી વસ્તુના સ્વભાવને ગ્રહણ કરવાનો આત્માનો સ્વભાવ છે એ સિદ્ધાંત અન્યદર્શનકારોને પણ માન્ય છે. આવા સ્વભાવને અન્ય દર્શનકારો દિદશા અને વાસના વગેરે શબ્દોથી કહે છે. (જેનો એને કર્મ કહે છે.)
આ પ્રમાણે સૂત્રનો સમુદિત અર્થ છે. સૂત્રના અવયવાર્થને તો ભાષ્યકાર સૌપમ ઇત્યાદિથી કહે છે–
ઔપથમિક- ઉપશમ એટલે કર્મોદયના અભાવવાળી અવસ્થા. જેમકે ભસ્મ સમૂહથી ઢંકાયેલો અગ્નિ. ઉપશમ જેનું પ્રયોજન છે તે ઔપથમિક. અહીં “તદ્રશ્ય પ્રયોગનમ્” એ સૂત્રથી ઉપશમ શબ્દને તદ્ધિત રૂ[ પ્રત્યય લાગીને પથમિક શબ્દ બન્યો છે. અથવા ઉપશમથી નિવૃત્ત થયેલ) અર્થમાં ઉપશમ શબ્દને તદ્ધિત રૂ પ્રત્યય લાગીને
ઔપથમિક શબ્દ બન્યો છે. (જેમ ભસ્મથી ઢંકાયેલ અગ્નિ પોતાનું કાર્ય કરવા સમર્થ ન બને તેમ ઉપશમભાવથી થયેલ ભાવો પોતાનું કાર્ય કરવા સમર્થ ન બને.)
ક્ષાયિક- ક્ષય એટલે કર્મનો અત્યંત =ફરી ન બંધાય તે રીતે) નાશ. ક્ષય જેનું પ્રયોજન છે એ અર્થમાં કે ક્ષયથી નિષ્પન્ન(ત્રસિદ્ધ થયેલ) એ અર્થમાં રૂ[ પ્રત્યય લાગીને ક્ષાયિક શબ્દ બન્યો છે.
ક્ષાયોપથમિક ક્ષય અને ઉપશમ એ બેથી નિવૃત્ત તે ક્ષાયોપથમિક લાયોપથમિકભાવ થોડા બુઝાયેલા અને ભસ્મથી ઢંકાયેલા અગ્નિ જેવો છે.
ઔદયિક- ઉદય એટલે કર્મવિપાકનો પ્રાદુર્ભાવ, અર્થાત્ કર્મવિપાકનો અનુભવ. ઉદય જેનું પ્રયોજન છે અથવા ઉદયથી નિવૃત્ત(=થયેલ) તે ઔદયિક.
પારિણામિક– પરિણામ એ જ પારિણામિક. અહીં સ્વાર્થમાં ફુન્ પ્રત્યય છે. પ્રયોજન કે નિવૃત્ત અર્થમાં નથી. કારણ કે જીવત, ભવ્યત્વ,
