________________
સૂત્ર-૧ શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૨ योगात्, इतिशब्दोऽर्थपदार्थकः, एते औपशमिकाद्यर्थास्तात्त्विकाः पञ्च भावा जीवस्य स्वतत्त्वं भवन्ति, सान्निपातिकस्तु तदन्तर्गतत्वादेव वृत्तिकृता नोक्तः, उपात्तस्तु सूत्रकारेण चशब्दोपादानादिति ॥२-१॥
જીવના પાંચ ભેદો ટીકાર્થ– ઔપશમિક, ક્ષાયિક, મિશ્ર અર્થાત ક્ષાયોપથમિક આ જીવના પોતાના ભાવો છે. પ્રશ્ન- શું આટલા જ ભાવો જીવના પોતાના ભાવો છે? ઉત્તર– ના, આટલા જ નહીં, ઔદયિક અને પરિણામિક અને વ શબ્દથી સાત્રિપાતિક આ જીવના પોતાના જ ભાવ છે(=જીવનું પોતાનું જ સ્વરૂપ છે).
ક્રમમાં હેતુ અહીં જીવના પોતાના સ્વરૂપનો અધિકાર હોવાથી પ્રારંભમાં ઔપથમિક અને ક્ષાયિક એ બે ભાવોનું ગ્રહણ કર્યું છે. તેમાં પણ પહેલાં ઔપથમિકનું ગ્રહણ કર્યું છે. કારણ કે પહેલાં ઔપશમિકભાવ પ્રગટે છે, પછી ક્ષાયિકભાવ પ્રગટે છે. તથા ઔપશમિકભાવ અલ્પ આશ્રયવાળો છે, અને અલ્પકાળ રહેનારો છે, ક્ષાયિકભાવ અધિક આશ્રયવાળો અને અધિકકાલીન હોવાથી પથમિકભાવ પછી ક્ષાયિકભાવનું ગ્રહણ કર્યું છે. ક્ષાયિકભાવથી અધિક આશ્રયવાળો અને અધિકકાલીન હોવાથી ક્ષાયિક પછી ક્ષાયોપથમિકભાવનું ગ્રહણ કર્યું છે. અધિક આશ્રયવાળો અને અધિકકાલીન હોવાથી તથા બીજા કર્મોના ઉદયની પ્રધાનતાવાળો હોવાથી લાયોપથમિકભાવ પછી ઔદયિકભાવનું ગ્રહણ કર્યું છે. મહાવિષયવાળો હોવાથી ઔદયિક પછી પરિણામિકભાવનું ગ્રહણ કર્યું છે.
આ બધાય ભાવો આત્માનું પોતાનું સ્વરૂપ છે. આથી આત્માનો સંસાર અને મોક્ષ ઉપચાર રહિત ઘટે છે. જો આ ભાવો આત્માનું પોતાનું સ્વરૂપ ન હોય તો સંસાર-મોક્ષનો અભાવ થાય. ઔદયિક આદિ ભાવોના અભાવમાં સંસારનો અભાવ થાય. જો સ્ફટિકમણિમાં નજીકમાં રહેલા પધરાગમણિ આદિના રંગને ગ્રહણ કરવાનો સ્વભાવ જ ન હોય તો સ્ફટિકમણિની નજીકમાં પદ્મરાગમણિ આદિ મૂકવા છતાં સ્ફટિકમણિમાં
