________________
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૨
આયુષ્ય ક્યારે બંધાય ?
નારકો, દેવો અને અસંખ્યવર્ષના આયુષ્યવાળા જીવો પોતાના આયુષ્યના છ મહિના બાકી રહે ત્યારે અવશ્ય આયુષ્ય બાંધે છે. બાકીના જીવો પોતાના આયુષ્યનો ત્રીજો ભાગ બાકી રહે ત્યારે(=ત્રીજા ભાગના પહેલા અંતર્મુહૂર્તમાં) આયુષ્ય બાંધે છે. ત્યારે ન બંધાય તો બાકી રહેલા ત્રીજા ભાગના ત્રણ ભાગ કરીને ત્રીજો ભાગ બાકી રહે ત્યારે બાંધે છે. ત્યારે પણ ન બંધાય તો બાકી રહેલા આયુષ્યના ત્રણ ભાગ કરીને ત્રીજો ભાગ બાકી રહે ત્યારે બાંધે છે, અર્થાત્ ત્રીજો ભાગ, નવમો ભાગ કે સતાવીસમો ભાગ બાકી રહે ત્યારે આયુષ્ય બાંધે છે. ત્યાર પછી બાંધતા નથી. તેમાં પૃથ્વી વગેરે એકેન્દ્રિય (અને વિકલેન્દ્રિય) જીવો તથા નિરુપક્રમ આયુષ્યવાળા પંચેન્દ્રિય જીવો અવશ્ય ત્રીજો ભાગ બાકી રહે ત્યારે આયુષ્ય બાંધે છે. સોપક્રમ પંચેન્દ્રિય જીવો નિયમ વિના છેલ્લે સત્તાવીસમા ભાગે બાંધે છે.
૧૭૪
સૂત્ર-૫૩
તે જીવો ત્યારે જ(=અહીં બતાવેલા સમયે જ) તેમના આયુષ્યને બાંધે છે. તેમા મંદ-તીવ્ર પરિણામ પ્રયોગના ભેદથી કોઇજીવો અપવર્ત્ય અને કોઇ જીવો અનપવર્ત્ય આયુષ્યને બાંધેછે એમ વૃદ્ધો કહે છે. તેમાં જે જીવો અપવર્ત્ય આયુષ્યવાળા છે. તે જીવોનું વિષ આદિથી અને શીતોષ્ણ વગેરે દ્વન્દ્વ ઉપક્રમોથી આયુષ્યનું અપવર્તન થાય છે. (ભાષ્યમાં વિષ આદિ શબ્દોમાંથી કેટલાક શબ્દોનો અર્થ ટીકાકાર કહે છે-) ઇન્દ્રાશનિપ્રપાત=આકાશમાંથી અગ્નિથી રહિત અગ્નિના કણિયા પડવા. વજ=વીજળીનો અગ્નિ. દ્વન્દ્વ=આયુષ્યનો ઉપઘાત. શેષ સ્પષ્ટ અર્થવાળું છે.
અપવર્તનમ્ ઇત્યાદિથી અપવર્તનને કહે છે- અપવર્તન એટલે જલદી અંતર્મુહૂર્તમાં જ સઘળા આયુષ્યકર્મને ભોગવી લેવું. અંતર્મુહૂર્ત પછી આયુષ્ય રહેતું જ નથી તેથી અંતર્મુહૂર્તમાં એમ કહ્યું છે.
૧. વિષ-શસ્ત્ર, ઇત્યાદિથી પ્રારંભી અવવત્યંત સુધીના ભાષ્યનો શબ્દાર્થ આ પ્રમાણે છે- વિષ, શસ્ત્ર, કાંટા, અગ્નિ, પાણી, સર્પ, ભોજનનું અજીર્ણ, આકાશમાંથી ખરતા અગ્નિકણ, ફાંસો, જંગલી જનાવર, વીજળીનાં અગ્નિનું પડવું(=વિદ્યુત્પાત), ક્ષુધા, તૃષા, ઠંડી, ગરમી વગેરે આયુષ્યનો ઉપઘાત થાય તેવા ઉપક્રમોથી આયુષ્યનું અપવર્તન=આયુષ્યની સ્થિતિનો હ્રાસ થાય છે.
