________________
૧૨૨
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૨ સૂત્ર-૪૨ पूर्वकत्वाभाव इति यदाहुर्मन्दमतयस्तदपि प्रतिक्षिप्तमवसेयं आदित्वानादित्वयोरन्योऽन्यानुवेधोऽन्यथोभयाभावादिति भावितमेतत् ॥२-४२॥
ટીકાર્થ– જેને આદિ નથી તે અનાદિ. સંબંધ એટલે સંયોગ. સંસારી જીવોની સાથે જે બેનો પરસ્પર સંબંધ છે તે અનાદિગ્વિજો. સૂત્રમાં ૨ શબ્દ સંબંધના વિકલ્પ માટે છે. તે આ પ્રમાણે પ્રવાહથી અનાદિથી સંબંધવાળા છે, વ્યક્તિથી નહિ, કોની જેમ ? અતીતકાળની જેમ. (અતીતકાળ પ્રવાહની અપેક્ષાએ અનાદિ છે. પણ સમય, આવલિકા વગેરે કાળના ભેદની અપેક્ષાએ આદિ છે.)
આ પ્રમાણે સૂત્રનો સમુદિત અર્થ છે. અવયવાર્થને ભાષ્યકાર “તસ્થા” ઈત્યાદિથી કહે છે- તે તૈજસ-કાશ્મણની સાથે જીવનો સંબંધ અનાદિથી છે.
અનાદિ તથાભવ્યત્વની અપેક્ષાથી કોઇએ કરેલું ન હોય તેવું.
સંબંધસંયોગ. આમાં જીવત્વનું દષ્ટાંત છે. જીવની કર્મસંબંધની યોગ્યતા રૂપ જીવત્વ અને તથાભવ્યત્વ અનાદિ છે. જો કર્મસંબંધની યોગ્યતા રૂપ જીવત્વન હોય તો સિદ્ધની જેમ તેને તેવા પ્રકારનો કર્મસંબંધ ન થાય, અથવા ભેદની(=વિશેષની) અપેક્ષાએ આદિ સંબંધવાળા થાય. આ પ્રમાણે આદિત્ય અને અનાદિત્વ એ બેનો પરસ્પર સંબંધ છે. જો આદિત્ય અને અનાદિત્વનો પરસ્પર સંબંધ ન હોય તો આદિત્વ અને અનાદિત્વ એ બેનો અભાવ થાય. આમ કહેવાથી જીવત્વની જેમ સિદ્ધોનું પણ અનાદિપણું સ્વીકાર્યું હોવાથી કેટલાક મંદમતિવાળા જીવો કહે છે કે સિદ્ધપૂર્વક સિદ્ધ થાય છે, અર્થાત પહેલાં કોઈ જીવ સિદ્ધ થયા પછી બીજા સિદ્ધ થયા એમ સિદ્ધત્વનું આદિપણું છે.” એ મતનું ખંડન કર્યું જાણવું.
આદિત્ય અને અનાદિત્વનો પરસ્પર સંબંધ છે, અન્યથા આદિત અને અનાદિત્વ એ બેનો અભાવ થાય. આ પ્રમાણે આ (આ જ સૂત્રમાં) વિચારેલું છે. (૨-૪૨)
