________________
૫ર
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૨ સૂત્ર-૧૭ ટીકાવતરણિકાર્થ– આ પ્રમાણે ઇન્દ્રિયોના બે પ્રકારનો ઉલ્લેખ કરીને હવે બે પ્રકારના સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન કરવા માટે કહે છે– “તત્ર' એ પ્રમાણેનો ઉલ્લેખ નિર્ધારણ માટે છે. તત્ર એટલે દ્રવ્યન્દ્રિય અને ભાવેન્દ્રિયમાં. “જે દ્રવ્યેન્દ્રિય છે તે જ – એમ નિર્ધારણ સમજવું. દ્રવ્યન્દ્રિયના બે ભેદ– निर्वृत्त्युपकरणे द्रव्येन्द्रियम् ॥२-१७॥ સૂત્રાર્થ-દ્રવ્યન્દ્રિયનાનિવૃત્તિ અને ઉપકરણ એમબે ભેદ છે. (૨-૧૭)
भाष्यं- निर्वृत्तीन्द्रियमुपकरणेन्द्रियं च द्विविधं द्रव्येन्द्रियम् । निर्वृत्तिरङ्गोपाङ्गनामनिर्वतितानीन्द्रियद्वाराणि, कर्मविशेषसंस्कृताः शरीरप्रदेशाः । निर्माणनामाङ्गोपाङ्गप्रत्यया मूलगुणनिर्वर्तनेत्यर्थः । उपकरणं बाह्यमभ्यन्तरं च । निर्वर्तितस्यानुपघातानुग्रहाभ्यामुपकारीति ॥२-१७॥
ભાષ્યાર્થ– દ્રવ્યેન્દ્રિય નિવૃત્તિ ઇન્દ્રિય અને ઉપકરણઇન્દ્રિય એમ બે પ્રકારે છે. અંગોપાંગનામકર્મથી ઉત્પન્ન કરાયેલા ઇન્દ્રિયદ્વારો નિવૃત્તિ ઇન્દ્રિય છે. એ દ્વારા કર્મવિશેષથી સંસ્કારિત કરાયેલા શરીરના પ્રદેશ સ્વરૂપ છે. નિવૃત્તિઇન્દ્રિય નિર્માણનામકર્મ અને અંગોપાંગનામકર્મથી થયેલી મૂલગુણ નિર્તના રૂપ છે. ઉપકરણના બાહ્ય અને અત્યંતર એવા બે ભેદ છે. ઉત્પન્ન કરાયેલી ઇન્દ્રિયને ઉપઘાત ન થવા દે અને અનુગ્રહ કરે એ બે કારણથી ઉપકરણેન્દ્રિય ઉપકારી છે. (૨-૧૭) ___टीका-निर्वृत्त्युपकरणे पुद्गलमये द्रव्येन्द्रियमिति सूत्रसमुदायार्थः ।
अवयवार्थं त्वाह-'निर्वृत्तीन्द्रिय'मित्यादिना निर्वर्त्तनं निर्वृत्तिः-प्रतिविशिष्टसंस्थानोपपत्तिः सैवेन्द्रियं निर्वृत्तीन्द्रियं, उपक्रियतेऽनेनेत्युपकरणं एतदेवेन्द्रियं उपकरणेन्द्रियं, चः समुच्चये, द्विविधमेतद्र्व्येन्द्रियं भावेन्द्रियोपकरणत्वात् द्रव्यात्मकत्वाच्चेति, निर्वृत्तेर्लक्षणमाह-'निर्वृत्ति'रित्यादिना 'निर्वृत्तिः अङ्गोपाङ्गनामकर्मनिवर्त्तितानीति इहाङ्गोपाङ्गनामऔदारिकादिशरीरत्रयाङ्गोपाङ्गनिर्वर्तकं यदुदयादङ्गोपाङ्गान्युत्पद्यन्ते शिरो
