________________
સૂત્ર-૨૫
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૨
૭૫
ટીકાર્થ— દીર્ઘકાલિકી સંજ્ઞાથી સંજ્ઞાવાળા જીવો મનવાળા હોય છે એ સૂત્રનો સમુદિત અર્થ છે. અવયવાર્થને ભાષ્યકાર સધારળ ઇત્યાદિથી કહે છે– સંપ્રધારણ એટલે વિચાર. હું કરું છું, મેં કર્યું, હું કરીશ એમ ત્રણ કાળનો વિચાર સમજવો. ત્રિકાળવિચાર એ જ સંપ્રધારણસંજ્ઞા. સંપ્રધારણ સંજ્ઞા એટલે દીર્ઘકાલિકી. જેમને સંજ્ઞા હોય તે સંશી કહેવાય. પણ અહીં જે જીવોને દીર્ઘકાલિકી સંજ્ઞા હોય તે જીવો સંજ્ઞી તરીકે વિવક્ષિત છે. સંશી જીવો મનવાળા છે, અર્થાત્ વિશિષ્ટ મન:પર્યાતિવાળા છે. હેતુવાદ સંજ્ઞા અને દૃષ્ટિવાદોપદેશ સંજ્ઞા એ બે સંજ્ઞાનો નિષેધ કરવા માટે દીર્ઘકાલિકી સંજ્ઞાથી સંશી જીવો વિવક્ષિત છે. કારણ કે આગમમાં તે પ્રમાણે રૂઢ(=પ્રસિદ્ધ) છે. સંજ્ઞાના ત્રણ ભેદ
[સંજ્ઞાના દીર્ઘકાલિકી, હેતુવાદા અને દૃષ્ટિવાદોપદેશા એમ ત્રણ પ્રકાર છે. ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાન એ ત્રણે કાળને આશ્રયીને પોતાના હિતાહિતનો દીર્ઘવિચાર કરવાની શક્તિ એ દીર્ઘકાલિકી સંજ્ઞા છે. કેવળ વર્તમાનકાળનો વિચાર કરવાની શક્તિ તે હેતુવાદા સંજ્ઞા છે. દૃષ્ટિવાદના(=જિનપ્રણીત આગમના) ઉપદેશથી થયેલી વિશિષ્ટ સંજ્ઞાબોધ એ દૃષ્ટિવાદોપદેશા સંજ્ઞા છે. આ ત્રણ સંજ્ઞામાંથી અહીં દીર્ઘકાલિકી સંજ્ઞાને આશ્રયીને સંશી કહેવામાં આવેલ છે.]
સંશી જીવોને નામ લઇને કહે છે- રત્નપ્રભા વગેરે પૃથ્વીના ભેદથી ભેદવાળા સર્વના૨કો અને ભવનવાસી વગેરે દેવો ગર્ભજ મનુષ્યો કેટલાક તિર્યંગ્યોનિજો, અર્થાત્ ગાય-ભેંસ વગેરે ગર્ભજ તિર્યંચો કે જેઓ વિચારપૂર્વક નિર્ણય કરવાની શક્તિવાળા છે તે જીવોને ગુણ-દોષની વિચારણા સ્વરૂપ સંપ્રધારણ સંજ્ઞાને આશ્રયીને સંશી કહ્યા છે.
જેવી રીતે ઘણા ધનથી ધનવાન કહેવાય છે, સુંદર રૂપથી રૂપવાન કહેવાય છે, તેવી રીતે અહીં ત્રિકાળની પોતાના હિતાહિતની દીર્ઘ વિચાર
૧. વૈક્રિય શરીરની નારકો અને દેવોમાં સમાનતા હોવાથી એ બંનેનો સાથે ઉલ્લેખ કર્યો છે. ૨. સંમૂચ્છિમ મનુષ્યોનો નિષેધ ક૨વા માટે ‘ગર્ભજ' એવું વિશેષણ છે.
