________________
૭૬
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૨
સૂત્ર-૨૫
કરવાની શક્તિના કારણે સંશી કહેવાય છે. અન્યથા(=જો એમ ન માનવામાં આવે તો) આહાર, ભય, મૈથુન, પરિગ્રહ, સંજ્ઞાથી પૃથ્વીકાય આદિ બધા જ જીવો સંશી કહેવાય. કારણ કે માત્ર સંજ્ઞા તો પૃથ્વીકાય આદિ એકેન્દ્રિયોને પણ હોય છે. જેવી રીતે એક રૂપિયાથી ધનવાન અને શરીર કે આકૃતિમાત્રથી રૂપવાન કહેવાતું નથી, તેમ અહીં સંજ્ઞા માત્રથી સંશી ન કહેવાય. કેમકે આગમ વગેરેનો વિરોધ છે.
ચાર સંજ્ઞા
આહારસંશા– અસદનીયના ઉદયથી ઓજાહાર, લોમાહાર, પ્રક્ષેપાહાર(=કવલાહાર) આ ત્રણ પ્રકારના આહારની અભિલાષા થાય, અભિલાષાપૂર્વક જ વિશિષ્ટ પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરવા તે આહાર. સંજ્ઞા એટલે પરિજ્ઞાન, અર્થાત્ વિશિષ્ટ પુદ્ગલો સંબંધી આહારને હું લઉં છું એવું જ્ઞાન.
ભયસંજ્ઞા— (ભય) મોહનીયના ઉદયથી બીક લાગવી એ ભયસંજ્ઞા છે, અર્થાત્ હું ભય પામી રહ્યો છું એવું જ્ઞાન તે ભયસંજ્ઞા છે.
મૈથુનસંજ્ઞા— પુરુષવેદ આદિ વેદના ઉદયથી દિવ્ય-ઔદારિક શરીરસંબંધનો અભિલાષ કરવો તે મૈથુનસંજ્ઞા.
પરિગ્રહસંજ્ઞા— મૈથુનથી જ અથવા બીજા કોઈ કારણથી ધન આદિની) મૂર્છા થવી તે પરિગ્રહસંજ્ઞા. ભાવથી રાગ થાય તે મૂર્છા'.
આ ચાર સંજ્ઞા ક્રોધાદિ સંજ્ઞાઓનું ઉપલક્ષણ છે, અર્થાત્ આ ચાર સંજ્ઞાના ઉલ્લેખથી ક્રોધાદિ સંજ્ઞા પણ સમજી લેવી. કારણ કે એકેન્દ્રિય જીવોને પણ દશ પ્રકારની સંજ્ઞા કહી છે. (૨-૨૫)
૧. આહાર, ભય, મૈથુન, પરિગ્રહ, ક્રોધ, માન, માયા, લોભ, ઓઘ અને લોક એમ દશ સંજ્ઞા છે. આહારાદિ ચાર સંજ્ઞાનો અર્થ અહીં જણાવ્યો છે. ક્રોધ વગેરે અર્થ પ્રસિદ્ધ છે. ઓઘ સંજ્ઞા— અવ્યક્ત ઉપયોગથી થતી પ્રવૃત્તિ ઓધ સંજ્ઞા છે. જેમકે વેલડીઓ ઝાડ ઉપર ચઢે છે. લોક સંજ્ઞા— લોકોએ સ્વબુદ્ધિથી કલ્પેલી લૌકિક માન્યતાઓ અને પ્રવૃત્તિઓ લોકસંજ્ઞા છે. જેમ કે પુત્રરહિતની સદ્ગતિ ન થાય વગેરે.
