________________
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૨ સૂત્ર-૨૪ ક્રમથી ઉલ્લેખ કર્યો છે તે ક્રમથી. આને જ તદાથા ઇત્યાદિથી કહે છે. તે આ પ્રમાણે- કૃમિ આદિને, કૃમિ આદિને એટલે કૃમિ જેવા જીવોને.
પ્રશ્ન– ભાષ્યમાં ગતિ શબ્દનો ઉલ્લેખ છે તો કૃમિ જેવા એમ જેવો અર્થ કેમ કર્યો?
ઉત્તર– અહીં મતિ શબ્દ પ્રકાર અર્થવાળો છે. માટે કૃમિ આદિ એટલે કૃમિ જેવા એવો અર્થ થાય. કૃમિ, અપાદિક, નુપૂરક, ગંડૂપદ, શંખ, શુક્તિક(છીપ), શંભૂકા, જલ્કા વગેરે જીવોને પૃથ્વીકાય આદિ એકેન્દ્રિયથી એક ઇન્દ્રિયની વૃદ્ધિ થતાં સ્પર્શન અને રસન એ બે ઇન્દ્રિયો હોય છે. "અપાદિક વગેરે જીવો પ્રાયઃ પ્રસિદ્ધ છે. તેનાથી પણ એક ઇન્દ્રિય વૃદ્ધિવાળા કીડી, રોહિણિકા, ઉપચિકા, કુંથુ, તંબુરુક, ત્રપુસબીજ, કર્ષાસાસ્થિકા, શતપદી, ઉત્પતક, તૃણપત્ર, કાષ્ઠદારક વગેરે જીવોને સ્પર્શન, રસન, ધ્રાણ એ ત્રણ ઇન્દ્રિયો હોય છે. તેનાથી પણ એક ઇન્દ્રિય વૃદ્ધિવાળા ભ્રમર, વટર, સારંગ, માખી, દંશ, મચ્છર, વીંછી, નંદ્યાવર્ત, કીટ તથા પતંગિયા વગેરે જીવોને સ્પર્શન, રસન, ધ્રાણ, ચક્ષુ એ ચાર ઇન્દ્રિયો હોય છે. બાકીના માછલા (જલચર), ઉરગ (ઉરપરિસર્પ) ભુજંગ(=ભુજપરિસર્પ), પક્ષી (ખેચર), ચતુષ્પદવાળા સર્વ તિર્યંચોને, અર્થાત્ જલચર, સ્થલચર, ખેચર એ સર્વતિર્યંચોને તેમજ સર્વ નારક, મનુષ્ય અને દેવોને સ્પર્શન, રસન, પ્રાણ, ચક્ષુ, શ્રોત્ર એ પાંચ(સ્પર્શન વગેરે સઘળીય) ઇન્દ્રિયો હોય છે. (૨-૨૪)
भाष्यावतरणिका- अत्राह- उक्तं भवता द्विविधा जीवाः । समनस्का अमनस्काश्चेति । तत्र के समनस्का इति । अत्रोच्यते
ભાષ્યાવતરણિતાર્થ– પ્રશ્ન– આપે સમનસ્ક અને અમનસ્ક એમ બે પ્રકારના જીવો કહ્યા તેમાં સમનસ્ક કયા જીવો છે? અહીં ઉત્તર કહેવાય છે
ટીવતા- “અન્નાહો'મત્યકિ અસ્વસ્થ, બદ્રિयनोइन्द्रियाधिकारे आह व्युत्पन्नचोदकः-उक्तं भवता इहैव शास्त्रे, ૧. અપાદિક વગેરે શબ્દો પ્રાકૃત, સંસ્કૃત શબ્દ કોષમાં ન હોવાથી અહીં તે શબ્દોના અર્થો
જણાવ્યા નથી.
