________________
૭૦
શ્રી તત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૨ સૂત્ર-૨૪ भाष्यं- कृम्यादीनां पिपीलिकादीनां भ्रमरादीनां मनुष्यादीनां च यथासङ्ख्यमेकैकवृद्धानीन्द्रियाणि भवन्ति यथाक्रमम् । तद्यथा- कृम्यादीनां કપાતિનૂપુર-ડૂપ-૬-રાવિતા-શખૂ-નતૌકા-અમૃતनामेकेन्द्रियेभ्यः पृथिव्यादिभ्यः एकेन वृद्धे स्पर्शनरसनेन्द्रिये भवतः । ततोऽप्येकेन वृद्धानि पिपीलिका-रोहिणिका-उपचिका-कुन्थु-तुम्बुरुकत्रपुसबीज-कर्पासास्थिका-शतपद्युत्पतक-तृणपत्रकाष्ठहारकप्रभृतीनां त्रीणि स्पर्शनरसनघ्राणानि ततोऽप्येकेन वृद्धानि भ्रमर-वटर-सारङ्ग-मक्षिकाવંશ-મશ-વૃશિવ-નવર્તિ-શ્રીટ-પતાવીનાં વત્વરિ અનસનघ्राणचढूंषि । शेषाणां च तिर्यग्योनिजानां मत्स्योरग-भुजङ्ग-पक्षिचतुष्पदानां सर्वेषां च नारकमनुष्यदेवानां पञ्चेन्द्रियाणीति ॥२-२४॥
ભાષ્યાર્થ– કૃમિ આદિ, કીડી આદિ, ભ્રમર આદિ અને મનુષ્યાદિ જીવોને એક એક ઈન્દ્રિય વધારે હોય છે. તે આ પ્રમાણે- કૃમિ, અપાદિક, નૂપુરક, ગંડૂપદ, શંખ, શુક્તિકા, શંભૂકા, જલીકા વગેરેને પૃથ્વી આદિથી એક ઈન્દ્રિય વધારે હોય છે, અર્થાત્ સ્પર્શન અને રસન એમ બે ઇન્દ્રિય હોય છે. કીડી, રોહિણિકા, ઉપચિકા, કુંથુ, તુબુક, કાકડીના બીજમાં થનારા કીડા (ધનળા) કપાસિયામાં થનારા, કમળના પાંદડામાં ઉડનારા, ઘાસ-પત્ર અને લાકડાને ખાનારા વગેરે જીવોને બેઇન્દ્રિય જીવોથી એક ઇન્દ્રિય વધારે હોય છે, અર્થાત્ સ્પર્શન, રસન અને પ્રાણ એમ ત્રણ ઇન્દ્રિયો હોય છે. ભ્રમર, વટર, સારંગ, મક્ષિકા, દંશ, મશક (મચ્છર), વૃશ્ચિક (વીંછી), નંદ્યાવર્ત, કીટ, પતંગ (પતંગિયું) વગેરે જીવોને તેન્દ્રિય જીવોથી એક ઇન્દ્રિય વધારે હોય છે, અર્થાત્ સ્પર્શન, રસન, પ્રાણ અને ચક્ષુ એમ ચાર ઇન્દ્રિયો હોય છે. બાકીના તિર્યંચયોનિમાં ઉત્પન્ન થયેલા માછલા, સર્પ, ભુજંગ, પક્ષી, ચતુષ્પદ તથા સઘળા નારકો, મનુષ્યો અને દેવોને એક ઇન્દ્રિય વધારે હોય છે, અર્થાત્ સ્પર્શન, રસન, વ્રણ, ચક્ષુ અને શ્રોત્ર(=કાન) એમ પાંચ ઇન્દ્રિયો હોય છે. (૨-૨૪)
