________________
૭૮
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૨ સૂત્ર-૨૬ मवत् स्थूलनयाभेदात्, स्वशरीरोत्पादेऽपि तथा संहरणतो बीजाङ्करादिभावे भावोत्तरप्राप्तावित्थंभूत एव, एकविग्रहायामपि गतौ पूर्वापरशरीरग्रहणमोक्षयोरित्थंभूत एवेति भावनीयं, तदेवमिहेदमुच्यते-नानादिशरीरमिश्र एवेति नियमः एवं च विग्रहगतौ कर्मयोग एव भवति, नतु विग्रहगतावेव कर्मयोगः, केवलिसमुद्घाते चतुर्थपञ्चमतृतीयसमयेषु तद्भावात्, विग्रहगतावप्येकविग्रहायामभावात्, तन्नेह व्याप्तिर्विवक्षिता, तिलतैलवत् शुण्ठीकटुकत्ववद्वा, किन्तु विषयः खे शकुनिवत् उदके मत्स्यवद्वेति ॥२-२६॥
ટીકાર્થ– પરભવ જતાં વચ્ચે વિગ્રહગતિમાં કર્મયોગ જ હોય છે. સંજ્ઞીને લક્ષ્યમાં રાખીને પ્રસ્તુત વિષય ચાલી રહ્યો હોવાથી સંબંધ કહ્યો નથી. આ પ્રમાણે સૂત્રનો સમુદિત અર્થ છે. અવયવાર્થને તો ભાષ્યકાર કહે છે- “વિપ્રતિસમીપત્ર નીવર્સ” તિ, અહીં વિગ્રહ એટલે વક્ર. જેમ અશ્વોથી યુક્ત રથ તે અશ્વરથ એમ સમાસ થયો છે, તેમ પ્રસ્તુતમાં વિગ્રહથી યુક્ત ગતિ તે વિગ્રહગતિ એવો સમાસ છે. અથવા જેમ શાકપ્રિય પાર્થિવ તે શાકપાર્થિવ, તેમ વિગ્રહપ્રધાના(=વિગ્રહની પ્રધાનતાવાળી)ગતિ તે વિગ્રહગતિ એમ મધ્યમપદલોપી સમાસ જાણવો. વિગ્રહગતિને પામેલા જીવને, એટલે કે પૂર્વ શરીરનો ત્યાગ કરીને ભિન્નસ્થળે શરીરને લેવા માટે ઉદ્યત બનેલા જીવને, કર્મકૃત જ(=યોગ) હોય છે. (જકારનો ઉલ્લેખ કરીને) અવધારણ કરવાથી ઔદારિક વગેરે યોગનો નિષેધ કર્યો.
સંશય ન રહે એ માટે અધિક સ્પષ્ટ કહે છે- કર્મશરીરનો યોગ હોય છે. કર્મ એ જ શરીર તે કર્મશરીર. કર્મશરીરનો વ્યાપાર તે કર્મશરીરયોગ. પ્રવચનના જ્ઞાતાઓએ “કર્મત જયોગ”નો અર્થ “કર્મશરીરયોગ એવો કહ્યો છે.
પરભવમાં જતાં થતી વક્રગતિ સિવાય સામાન્યથી કાયવમિનો યોગ (ાય-વામિન-કર્મયો: અ ૬ સૂ.૧) એમ પંદર પ્રકારનો યોગ જે રીતે જણાવ્યો છે તે પ્રમાણે જ હોય. તુ શબ્દ વિશેષ જણાવવા માટે છે. (તે
