________________
શ્રી તત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય
સૂત્ર-૨૯ भाष्यं- जात्यन्तरसङ्क्रान्तौ संसारिणो जीवस्य विग्रहवती चाविग्रहा च गतिर्भवति । उपपातक्षेत्रवशात् तिर्यगूर्ध्वमधश्च प्राक् चतुर्थ्य इति । येषां विग्रहवती तेषां विग्रहाः प्राक् चतुर्थ्यो भवन्ति । अविग्रहा एकविग्रहा द्विविग्रहा त्रिविग्रहा इत्येताश्चतुःसमयपराश्चतुर्विधा गतयो भवन्ति । परतो न सम्भवन्ति । प्रतिघाता(?त)भावाद्विग्रहनिमित्ताभावाच्च । विग्रहो वक्रितम्, विग्रहोऽवग्रहः श्रेण्यन्तरसङ्क्रान्तिरित्यनर्थान्तरम् । पुद्गलानामप्येवमेव, शरीरिणां च जीवानां विग्रहवती चाविग्रहवती च प्रयोगपरिणामवशात् । न तु तत्र विग्रहनियम इति ॥२-२९॥
ભાષ્યાર્થ-અન્ય જન્મમાં (ગતિમાં) જતા સંસારી જીવની વિગ્રહવાળી (=વળાંકવાળી) અને વિગ્રહરહિતગતિ હોય છે. ઉત્પન્ન થવાના ક્ષેત્રને કારણે તિર્જી-ઉપર અને નીચે ત્રણ સમય સુધીની ગતિ હોય છે. જેમને વિગ્રહવાળી ગતિ હોય તેમને વિગ્રહવાળી ગતિ ત્રણ સમય સુધીની હોય છે. વિગ્રહરહિત, એક વિગ્રહવાળી, બે વિગ્રહવાળી અને ત્રણ વિગ્રહવાળી એમ ચાર સમય સુધીની ચાર પ્રકારની ગતિ હોય છે. પછી ગતિઓ સંભવતી નથી. કેમ કે પ્રતિઘાતનો અભાવ છે અને વિગ્રહના निमित्तनो समाप. छ. विs मेट quis. विs (quis), અવગ્રહ, શ્રેયંતર, સંક્રાન્તિ એ શબ્દોનો એક અર્થ છે. પુગલોની પણ આ પ્રમાણે જ ગતિ થાય છે. શરીરધારી જીવોની વળાંકવાળી અને વળાંક વિનાની ગતિ પ્રયોગથી અને પરિણામથી થાય છે તેમાં વિગ્રહનો નિયમ नथी. (२-२८)
टीका-विग्रहवती च, चशब्दात् अविग्रहा च, संसारिणो, जीवस्येति वर्त्तते, 'प्राक् चतुर्थ्य'इति चतुर्यो विग्रहेभ्यः प्राक् विग्रहाः प्रकर्षतः, प्राक्शब्दस्य मर्यादाभिधायित्वादिति सूत्रसमुदायार्थः । अवयवार्थस्तु 'जात्यन्तरे'त्यादि जात्यन्तरसङ्क्रान्ताविति जननं जातिर्जन्मेत्यनर्थान्तरं, जातेरन्या जातिर्जात्यन्तरं तस्मिन् सङ्क्रान्तावित्यर्थः, संसारिणो जीवस्यएकेन्द्रियादेः, किमित्याह-विग्रहवती चाविग्रहा च गतिर्भवतीति, न
