________________
સૂત્ર-૨૯
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૨
८७
વિગ્રહવાળી હોય છે. કેમ કે પ્રા‚ શબ્દ મર્યાદાને કહેનારો છે. આ પ્રમાણે સૂત્રનો સમુદ્રિત અર્થ છે. અવયવાર્થ તો આ પ્રમાણે છે‘નાત્યન્તર’ ત્યાદ્રિ, જનન, જાતિ, જન્મ આ શબ્દોનો એક જ અર્થ છે. અન્ય જન્મમાં(=પરભવમાં) જવાનું થાય ત્યારે એકેન્દ્રિય વગેરે સંસારી જીવની વિગ્રહવાળી અને વિગ્રહવિનાની ગતિ હોય છે.
અવિગ્રહા એવા પાઠના સ્થાને બીજાઓ ન વિપ્રવતી એવો પાઠ કહે છે. વિગ્રહગતિ શાથી થાય છે ?
વિગ્રહ એટલે વળાંક. વળાંકવાળી અને વળાંકરહિત ગતિ શાના કારણે થાય છે ? એવા પ્રશ્નના ઉત્તરમાં કહે છે- ૩પપાતક્ષેત્રવશા=જન્મ પામવાના ક્ષેત્રના કારણે તિહુઁ, ઊંચે, નીચે દિશાઓમાં અને વિદિશાઓમાં જન્મ થવાના કારણે પરભવમાં જતાં સંસારી જીવની વિગ્રહવાળી અને વિગ્રહવિનાની એમ બે પ્રકારની ગતિ થાય છે.
ચારથી અધિક સમયનો અને ત્રણથી અધિક વિગ્રહનો અભાવ
પ્રાક્ વતુ: એટલે ચાર વિગ્રહની પહેલાં એમ પૂર્વે કહ્યું છે. કામ (=જરૂ૨) પડવાના કારણે પ્રાક્ ચતુર્થ: એ સૂત્રાવયવનો અનેક વાર ઉલ્લેખ કરાયેલો છે. આથી પ્રાક્ ચતુર્થ: એ સૂત્રાવયવનું વ્યાખ્યાન કરવાની ઇચ્છાવાળા ભાષ્યકાર કહે છે– ‘વેષામ્' હત્યાવિ, જે જીવોની જન્મ પામવાના ક્ષેત્રના કારણે વિગ્રહવાળી ગતિ છે તે જીવોની ચાર વિગ્રહોની પહેલાં વિગ્રહવાળી, (અર્થાત્ ત્રણ વિગ્રહવાળી) ગતિ હોય છે.
પુર્વે કહેવાઇ ગયેલા ભાષ્યાર્થને સ્પષ્ટ કરતાં ભાષ્યકાર કહે છે‘અવિપ્રજ્ઞા' ત્યાદ્રિ, સમશ્રેણિના સ્થાનમાં જન્મ થાય ત્યારે વિગ્રહ વિનાની ગતિ હોય. વિષમ શ્રેણિના સ્થાનમાં જન્મ થાય ત્યારે એક
૧. મર્યાદાનો અર્થ આ છે— પ્રાક્ શબ્દ જેની સાથે સંબંધ ધરાવતો હોય તે પદનો અર્થ છૂટી જાય. જેમકે પ્રાક્ પાટલિપુત્રાય્ વૃષ્ટો મેષઃ=પાટલિપુત્રની પહેલા વર્ષાદ વરસ્યો. આનો અર્થ એ થયો કે પાટલી પુત્રમાં વર્ષાદ ન વરસ્યો. તેમ પ્રસ્તુતમાં પ્રાક્ શબ્દનો સંબંધ વર્તુમ્ય: પદની સાથે છે. એથી ચાર વિગ્રહની પહેલાં વિગ્રહવાળી હોય. અર્થાત્ ત્રણ વિગ્રહ સુધી વિગ્રહવાળી હોય, આનો ભાવાર્થ એ થયો કે ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ વિગ્રહવાળી હોય છે.
