________________
૧૫૫
સૂત્ર-૫૦
શ્રી તત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૨
શરીરની ભિન્નતામાં નવ કારણો શિન્ય' (=વળી બીજું) એવા પ્રયોગથી અન્ય પદાર્થનો સંગ્રહ કરવાનું સૂચન કરે છે- “R:” રૂત્યાતિ, કારણ, વિષય, સ્વામી, પ્રયોજન, પ્રમાણ, પ્રદેશસંખ્યા, અવગાહના, સ્થિતિ અને અલ્પબદુત્વ એ નવ વિશેષતાઓથી શરીરોનું જુદાપણું સિદ્ધ થાય છે.
(૧) કારણ– કારણથી શરીરોનું જુદાપણું છે. ઔદારિકશરીર સ્કૂલ પુદ્ગલોથી વૃદ્ધિ પામેલું છે. વૈક્રિયવગેરે શરીરો તેવાં નથી. કેમકે “પૂર્વના શરીરથી પછી પછીનું શરીર વધારે સૂક્ષ્મ છે.” (૨-૩૮) એવું સૂત્ર છે.
(૨) વિષય– વિષયથી જુદાપણું છે. વિદ્યાધરોના ઔદારિકશરીરનો વિષય નંદીશ્વરદ્વીપ છે. જંઘાચરણ મુનિઓના ઔદારિકશરીરનો વિષય તિર્લ્ડ ચકપર્વત છે અને ઉપર પાંડુકવન છે. વૈક્રિયશરીરનો વિષય
અસંખ્ય દ્વીપ-સમુદ્રો છે. આહારકશરીરનો વિષય મહાવિદેહ ક્ષેત્ર છે. તૈજસ-કાશ્મણનો વિષય સંપૂર્ણ લોક છે.
(૩) સ્વામી– સ્વામીથી જુદાપણું છે. ઔદારિકના સ્વામી તિર્યંચમનુષ્યો છે. વૈક્રિયના સ્વામી દેવ-નારકો છે અને વૈક્રિયલબ્ધિવાળા કેટલાક તિર્યંચ-મનુષ્યો છે. આહારકના સ્વામી ચૌદ પૂર્વધરો છે. તૈજસકાર્પણના સ્વામી સંસારી સર્વજીવો છે.
(૪) પ્રયોજન- પ્રયોજનથી જુદાપણું છે. ઔદારિકનું ધર્મ આદિથી પ્રારંભી મોક્ષ સુધીનું પ્રયોજન છે. વૈક્રિયનું સ્થૂલ, સૂક્ષ્મ, એકત્વ, આકાશગમન વગેરે પ્રયોજન છે. આહારકનું સૂક્ષ્મ વગેરે પદાર્થોના અર્થનો નિર્ણય કરવો એ પ્રયોજન છે. તૈજસશરીરનું આહાર પાચન અને શાપ આદિનું સામર્થ્ય એ પ્રયોજન છે.
(૫) પ્રમાણ– પ્રમાણથી જુદાપણું છે. ઔદારિકનું પ્રમાણ સાધિક હજાર યોજન છે. વૈક્રિયાનું પ્રમાણ લાખ યોજન છે. આહારકનું પ્રમાણ માત્ર એક હાથ છે. તૈજસ-કાશ્મણનું પ્રમાણ લોક જેટલું છે.
(૬) પ્રદેશ– પ્રદેશથી જુદાપણું છે. આ વિષે તૈજસની પહેલાનાં એટલે કે આહારક સુધીનાં શરીરો પ્રદેશોની અપેક્ષાએ પૂર્વ-પૂર્વના
