________________
૧૭૨
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૨ સૂત્ર-પ૩ હોય છે. આ મુદ્દાને જ સ્પષ્ટ કરતા ભાષ્યકાર કહે છે. તેમાં પપાતિક નારકો અને દેવો છે એમ પૂર્વે (૨-૩૫ સૂત્રમાં) જે કહ્યું છે, તે હમણાં કહેવા યોગ્ય છે, અર્થાત્ ઔપપાતિક શબ્દનો પૂર્વે કહેલો અર્થ જ અહીં કહેવો. ચરમદેહી તો મનુષ્યો જ હોય છે, બીજા દેવો વગેરે નહિ. ચરમદેહી એ શબ્દનો શો અર્થ છે? એમ પ્રશ્ન થયે છતે ભાષ્યકાર આ કહે છે કે, ચરમદેહી એટલે અંતિમ શરીરવાળા. અનાગામી( ફરી દેવ વગેરે ભવ પ્રાપ્ત થવાના નથી એ દૃષ્ટિએ) દેવ વગેરે ભવ અન્યદેહવાળા છે એમ અંતિમભવ કોઇ ન સમજી લે એટલે મનુષ્યભવને જ આશ્રયીને ભાષ્યકાર કહે છે- જે જીવો તે જ શરીરથી સિદ્ધ થાય છે કૃતકૃત્ય થાય છે તે જીવો અંતિમ શરીરવાળા છે.
ઉત્તમપુરુષો તીર્થકરો, ચક્રવર્તીઓ, વાસુદેવો અને બળદેવો ઉત્તમપુરુષો છે. ગણધરો વગેરે પણ ઉત્તમપુરુષો છે એમ બીજાઓ કહે છે. મનુષ્યો અને તિર્યંચો અસંખ્યવર્ષના આયુષ્યવાળા હોય છે. અસંખ્યવર્ષના આયુષ્યવાળા મનુષ્ય અને તિર્યંચો બધા સ્થળે સદાય હોતા નથી એથી કહે છે- દેવકુરુ, ઉત્તરકુરુ, અંતરદ્વીપોથી સહિત અકર્મભૂમિઓમાં તથા કર્મભૂમિઓમાં સુષમ-સુષમા, સુષમા અને સુષમાદુષમા એ ત્રણ આરાઓમાં અસંખ્યવર્ષના આયુષ્યવાળા મનુષ્યો હોય છે. અસંખ્યવર્ષના આયુષ્યવાળા એટલે ગણતરીની અપેક્ષાએ સંખ્યાને ઓળંગી ગયેલાં( જેમની સંખ્યા ગણી ન શકાય તેટલાં) વર્ષો જેટલા આયુષ્યવાળા. દેવકુરુ વગેરેનું વર્ણન અમે ત્રીજા અધ્યાયમાં કરીશું.
“નૈવ રૂલ્યતિ, અસંખ્ય વર્ષના આયુષ્યવાળા જીવોના અધિકારમાં ભાષ્યકાર આ કહે છે- મનુષ્યલોકથી બહારના દીપ-સમુદ્રોમાં ગાય વગેરે તિર્યંચો અસંખ્યવર્ષના આયુષ્યવાળા હોય છે, અર્થાત્ મનુષ્યક્ષેત્રથી બહાર તિર્યંચો જ અસંખ્ય વર્ષના આયુષ્યવાળા હોય છે.
અનપવર્તનીય આયુષ્ય બે પ્રકારે છે એમ જે કહ્યું હતું તેને બતાવતા ભાષ્યકાર કહે છે- ઔપપાતિક નારક-દેવો અને અસંખ્યવર્ષાયુષ્યવાળા જીવો નિરુપક્રમ જ આયુષ્યવાળા હોય છે. કારણ કે તે રીતે આયુષ્યનો બંધ
