________________
સૂત્ર-૧૪ શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૨
૪૫ एतदुक्तं भवति-अर्थापत्तिसिद्धमेतत्-मुक्ता नैव त्रसा नैव स्थावराः, તર્ઝક્ષTમાવાહિતિ રિ-૪
ટીકાર્થ– ત્રસ જીવો ક્રિયાથી અને લબ્ધિથી એમ બે પ્રકારે છે. તેમાં તેજસ્કાય અને વાયુકાયક્રિયાથી ત્રસ છે. કેમકે તેમને તે રીતે અન્ય સ્થાનની પ્રાપ્તિ થાય છે. લબ્ધિથી ત્રસનથી. કેમકે તેમને ત્રસનામકર્મનો ઉદય નથી.
આ ક્રમથી ઉલ્લેખ અનેક ધર્મસ્વરૂપ વસ્તુમાં તે તે ધર્મોનો પ્રવૃત્તિનિમિત્ત ભેદ વિવિધ હોય એ બતાવવા માટે છે. પ્રાભૂતકારે કહ્યું છે કે
(અહીં “રિષિ ઇત્યાદિ બે ગાથા છે, જેનો અર્થ મને સમજાયો નથી – આચાર્ય રાજશેખરસૂરિ.)
બેઇન્દ્રિયથી આરંભી પંચેન્દ્રિય સુધીના જીવો ત્રસ છે. તેજો-વાયુ શબ્દોનો દ્રીન્દ્રિયાદિ શબ્દની સાથે સમાસ નહિ કરવાનું કારણ તેજસ્કાય અને વાયુસ્કાયને લબ્ધિથી ત્રસપણાનો નિષેધ કરવા માટે છે.
આ પ્રમાણે સૂત્રનો સમુદિત અર્થ છે. અવયવાર્થને તો તેનાયિકા ઇત્યાદિથી ભાષ્યકાર કહે છે- તેજ એ જ કાય તે તેના તેજસ્કાય જેમને છે તે તેનાયિ: અંગાર વગેરે તેજસ્કાયિક છે. આદિ શબ્દથી અગ્નિ વગેરેનું ગ્રહણ કરવું. એ પ્રમાણે ઉત્કલિક વગેરે વાયુકાયિક જીવો છે. (ઉત્કલિક એટલે રહી રહીને તરંગોથી ચાલનારો વાયુ.) જેમને બેઇન્દ્રિયો છે તે કૃમિ વગેરે બેઇન્દ્રિય જીવો છે. કીડી વગેરે તે ઇન્દ્રિય. ભ્રમર વગેરે ચઉરિન્દ્રિય અને મનુષ્ય (વગેરે) પંચેન્દ્રિય જીવો છે.
આ પ્રમાણે ક્રિયા અને લબ્ધિના ભેદથી આ જીવો ત્રસ છે. આ ત્રણ અને સ્થાવરરૂપ સંસારી અને મુક્ત પણ જીવો જ છે. કેમકે સંસારિણી મુવતીશ એવું સૂત્ર છે. તે આ સંસારી અને મુક્ત) જીવો કેવા છે એવી આશંકાને દૂર કરવા માટે કહ્યું કે સંસારી જીવો ત્રસ અને સ્થાવર છે. સંસારી જીવો ત્રસ અને સ્થાવર છે એમ કહેવાથી અથપત્તિથી આ સિદ્ધ થયું કે મુક્ત જીવો નથી ત્રસ કે નથી સ્થાવર.કેમકે ત્રાસ-સ્થાવર જીવોનું લક્ષણ મુક્ત જીવોમાં નથી. (ર-૧૪)
