________________
સૂત્ર-૫
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૨
૧૫
દૃષ્ટિએ અજ્ઞાન છે. પણ જ્ઞાનના અભાવની અપેક્ષાએ નહિ. જેમકે આ અશીલવાન છે કે આ અપુત્રવાન છે. અહીં શીલના અભાવની દૃષ્ટિએ અશીલવાન નથી, કિંતુ નિંદ્ય શીલની દૃષ્ટિએ અશીલવાન છે. નિંદ્ય પુત્રની ષ્ટિએ અપુત્રવાન છે. અશીલવાન એટલે નિંદ્યશીલવાન. અપુત્રવાન એટલે નિંઘપુત્રવાન. વિભંગજ્ઞાન અવધિજ્ઞાનનું વિરોધી જ્ઞાન છે. વિભંગ શબ્દમાં વિ ઉપસર્ગ નિંદ્ય અર્થમાં છે. ભંગ એટલે પ્રકાર. વિગહિત ભંગ તે વિભંગ. વિભંગ એવું જ્ઞાન તે વિભંગજ્ઞાન. મિથ્યાર્દષ્ટિનું અવધિજ્ઞાન વિભંગજ્ઞાન કહેવાય છે. કૃતિ શબ્દનો અર્થ પૂર્વવત્ છે. વર્ણન ત્રિમેવમ્ એ ઉદ્દેશ છે. ચક્ષુર્રર્શનમ્ ઇત્યાદિ નિર્દેશ છે.
ચક્ષુદર્શન ચક્ષુદર્શન ચક્ષુદર્શનાવરણીયકર્મના ક્ષયોપશમથી થનારું, બોધના વ્યાપારમાત્રના સારવાળું. (અર્થાત્ આમાં વિશિષ્ટ બોધ કરવા માટે માત્ર વ્યાપાર પ્રવૃત્તિ હોય છે, પણ વિશિષ્ટ બોધ હોતો નથી.) સૂક્ષ્મ (અવ્યક્ત) જિજ્ઞાસારૂપ, અવગ્રહની પૂર્વે થનારું (અર્થાત્ અવગ્રહ વિના જ થનારું), મતિજ્ઞાનાવરણીયકર્મના ક્ષયોપશમથી થયેલું, માત્ર સામાન્યને ગ્રહણ કરનારું, છાવણીના ઉપયોગની જેમ માત્ર સામાન્યને ગ્રહણ કરનારા જ્ઞાનથી પ્રગટ થતું હોય છે. (છાવણી સામે નજર જાય ત્યારે આ છાવણી છે એમ સામાન્ય બોધ થાય છે. પછી તેમાં પરિભ્રમણ કરવાથી તેમાં રહેલી વિશેષતા નજરે આવે છે. તેમ ચક્ષુદર્શનથી પહેલાં વસ્તુ ઉપર નજર પડતાં કંઇક છે એવો સામાન્ય બોધ થાય છે. પછી વિશેષ બોધ થાય છે.)
અચક્ષુદર્શન— ચક્ષુદર્શનની જેમ સમજવું પણ ચક્ષુ સિવાય ચાર ઇન્દ્રિયોથી થતું સામાન્ય જ્ઞાન સમજવું. એ પ્રમાણે અવધિદર્શન પણ જાણવું. આ ત્રણે પ્રકારનું દર્શન દર્શનાવરણકર્મના ક્ષયોપશમથી થતું હોવાથી યથોક્ત જ જાણવું, અર્થાત્ સામાન્યથી દર્શન રૂપ જ જાણવું. અન્યથા (જો વિશેષ દર્શન રૂપ હોય તો) અવગ્રહદર્શનનો સ્વીકાર કરવો પડે. અવગ્રહ એ જ્ઞાનનો ભેદ હોવાથી દર્શનના અભાવનો જ પ્રસંગ આવે. કૃતિ શબ્દ ક્ષાયોપશમિકદર્શનના પરિમાણને બતાવનારું છે,
