________________
૯૧
સૂત્ર-૨૯
શ્રી તત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૨ હવે પુદ્ગલને આશ્રયીને ગતિના સ્વરૂપને કહે છે- “પુસ્તીનામÀવમેવ” રૂતિ, જેવી રીતે સંસારી જીવોની ચાર ગતિઓ હમણાં જ કહી, તે પ્રમાણે પરમાણુ વગેરે પુદ્ગલોની પણ વિગ્નસાથી અને પ્રયોગથી વિચારવી.
શરીરિણાં ૨ ફત્યાતિ, અહીં શરીરવાળા એટલે ઔદારિકાદિ શરીરવાળા સમજવા. કેમ કે વિગ્રહાદિ ગતિમાં કાર્યણશરીર કહ્યું છે. ઔદારિકાદિ શરીરવાળા જીવોની વિગ્રહવાળી કે વિગ્રહરહિત ગતિ હોય છે. એમાં (અંતરગતિની જેમ) કોઈ ભેદ નથી. વિગ્રહવાળી અને વિગ્રહરહિત ગતિ શાથી હોય છે એવા પ્રશ્નના ઉત્તરને કહે છેપ્રયોગપરિણામવશ= સ્વપ્રયત્નની જેમાં અપેક્ષા હોય તે પ્રયોગ, અર્થાત્ જીવ સ્વપ્રયત્નથી ગતિ કરે તે પ્રયોગ, પરિણામ એટલે વિસ્રસાપરિણામ. પ્રયોગથી અને વિસ્રસાપરિણામથી ઔદારિકાદિ શરીરવાળા જીવની વિગ્રહવાળી અને વિગ્રહરહિત ગતિ થાય છે.
ઔદારિકાદિ શરીરવાળા જીવોની અને પરભવમાં જતા જીવોની ગતિમાં બધી રીતે સમાનતા ન થાય એ માટે કરેલા અતિદેશમાં (=ભલામણમાં) અપવાદને કહે છે- તુ તત્ર વિનિયમ રૂતિ, પ્રસ્તુત શરીરના ઔદારિકશરીરના) પક્ષમાં વિગ્રહગતિનો નિયમ નથી, અર્થાત્ જેમ કાર્મણશરીરના પક્ષમાં એકવિગ્રહા, વિગ્રહ કે ત્રિવિગ્રહા ગતિનો નિયમ છે, તેમ અહીં નિયમ નથી, કિંતુ ઉક્ત વિગ્રહોથી થોડી કે વધારે વિગ્રહગતિ થાય. કેમકે તેવા પ્રકારના(=આટલી જ વિગ્રહગતિ થાય તેવા) નિયમનનું કોઈ નિમિત્ત નથી. (૨-૨૯)
भाष्यावतरणिका- अथ विग्रहस्य किं परिमाणमिति । अत्रोच्यतेक्षेत्रतो भाज्यम् । कालतस्तुભાષ્યાવતરણિકાર્થ પ્રશ્ન- હવે વિગ્રહનું પરિમાણ શું છે? ઉત્તર– ક્ષેત્રથી વિગ્રહનું પરિમાણ ભાજ્ય છે. કાળથી તો
