________________
૮૯
સૂત્ર-૨૯
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૨ થવાનું નિમિત્ત નથી. અમારું આ કથન મહર્ષિઓના કથનથી વિરુદ્ધ નથી. કહ્યું છે કે- “હે ભગવંત ! અપર્યાપ્ત સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાય જીવ અધોલોકની નાડીના બહારના ક્ષેત્રમાં જે ભવ્ય જીવે સમુદ્ઘાત કર્યો છે તે જીવ સમુદ્દાત કરીને ઊર્ધ્વલોકની નાડીના બહારના ક્ષેત્રમાં પર્યાપ્ત સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયપણામાં ઉત્પન્ન થાય તો હે ભગવંત ! કેટલા સમયથી વિગ્રહગતિ વડે ઉત્પન્ન થાય? હે ગૌતમ! ત્રણ સમયથી કે ચાર સમયથી વિગ્રહગતિ વડે ઉત્પન્ન થાય.”
ચાર સમયો ત્રિવિગ્રહ જ ગતિમાં સંભવે. આથી અમારું આ કથન આગમને અનુસરનારું જ છે.
મતાંતર– બીજાઓ કહે છે કે- પાંચ સમયની પણ ગતિ સંભવે છે. જે જીવ સાતમી મહાતમ:પ્રભાપૃથ્વીની વિદિશામાં રહેલો કાળ કરે છે અને બ્રહ્મલોકની વિદિશામાં ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે તેને પાંચ સમયની પણ ગતિ અવશ્ય સંભવે છે. કેમ કે જીવની તેવા પ્રકારના લોકના એક છેડાથી બીજે છેડે ઉત્પત્તિ થાય છે. કેટલાકો કહે છે કે- પાંચ સમયની ગતિ ક્યારેક જ થાય. આથી ગ્રંથકારે તેનો ઉલ્લેખ કર્યો નથી. કારણ કે ગ્રંથનો વિષય પ્રાયઃ પ્રવૃત્તિ છે, અર્થાત્ જે અધિક થતું હોય તે જણાવવું એ ગ્રંથનો વિષય છે.
પ્રશ્ન- જે અધિક થતું હોય તે જણાવવો એ ગ્રંથનો વિષય છે એમાં પ્રમાણ શું છે?
ઉત્તર– તેમાં આ જ પ્રમાણ છે, અર્થાત્ ગ્રંથકારે પાંચ સમયની ગતિ જણાવી નથી એ જ આમાં( જે અધિક બનતું હોય તે જણાવવું એ ગ્રંથનો વિષય છે તેમાં) પ્રમાણ છે. પ્રસ્તુત વિગ્રહના સ્વરૂપને કહે છે-“વિપ્રહો વસ્તિન” રૂતિ વિગ્રહ એટલે વળાંક. વિગ્રહ શબ્દના અન્ય પર્યાયવાચી શબ્દોને “વિપ્રદ ઈત્યાદિથી કહે છે- વિગ્રહ(=વળાંક), અવગ્રહ, શ્રેણ્યેતર સંક્રાંતિ(આકાશપ્રદેશોની એક શ્રેણિથી બીજી શ્રેણિ ઉપર જવું તે) એ શબ્દો એકાર્યવાચી છે.
