________________
સૂત્ર-૧૮ શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય
૫૯ ઉત્તર– ક્ષયોપશમના ફલસ્વરૂપ જે જ્ઞાનશક્તિ પ્રાપ્ત થાય છે તે જ્ઞાનશક્તિ રૂપ બુદ્ધિ, તે બુદ્ધિ જ લબ્ધિ છે. પ્રશ્ન- તો પૂર્વે ક્ષયોપશમ લબ્ધિ છે એમ કેમ કહ્યું?
ઉત્તર- કારણમાં કાર્યના ઉપચારથી પૂર્વે ક્ષયોપશમ લબ્ધિ છે એમ કહ્યું છે.
(આનો અર્થ એ થયો કે બુદ્ધિ એ જ લબ્ધિ છે. એ બુદ્ધિ જીવને ઉક્ત ક્ષયોપશમથી પ્રાપ્ત થાય છે.)
ત્રીજું વિશેષણ “ઇન્દ્રિયોના આશ્રયવાળા કર્મના વિપાકથી ઉત્પન્ન કરાયેલી” એવું છે. નિર્માણનામકર્મ, અંગોપાંગનામકર્મ વગેરે કર્મ ઇન્દ્રિયોના આશ્રયવાળા છે. આનો અર્થ એ થયો કે જીવને નિર્માણનામકર્મ અને અંગોપાંગનામકર્મ વગેરે કર્મના વિપાકથી લબ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે.
આ ત્રણ કારણોમાં “ક્ષયોપશમથી ઉત્પન્ન કરાયેલી” એ કારણ નજીકનું છે અને આંતરિક છે. ઇન્દ્રિયોના આશ્રયવાળા કર્મના વિપાકથી ઉત્પન્ન કરાયેલી એ કારણ નજીકનું છે. અને બાહ્ય છે.)
આ વિષયમાં સ્વચ્છ દર્પણતળમાં પ્રતિબિંબનું દૃષ્ટાંત છે. સ્વચ્છ દર્પણના તળમાં પ્રતિબિંબ પડે છે, મલિન દર્પણતળમાં નહિ. તે રીતે નિર્માણનામકર્મ અને અંગોપાંગનામકર્મ આદિ કર્મના ઉદયથી લબ્ધિ ઉત્પન્ન થાય છે.
ઇન્દ્રિયને યોગ્ય અત્યંત નિર્મલ પુદ્ગલદ્રવ્યોથી નિર્માણ કરાયેલી ઈન્દ્રિયો ક્ષયોપશમ લબ્ધિનું કારણ બને છે.
(પૂર્વોક્ત) ત્રણ કારણોની અપેક્ષાવાળી આ લબ્ધિ પાંચ પ્રકારે છે. તે આ પ્રમાણે- સ્પર્શનેન્દ્રિયલબ્ધિ, રસનેન્દ્રિયલબ્ધિ, ધ્રાણેન્દ્રિયલબ્ધિ, ચક્ષુરિન્દ્રિયલબ્ધિ અને શ્રોત્રેન્દ્રિયલબ્ધિ. સ્પર્શનેન્દ્રિયલબ્ધિ એટલે શીતઉષ્ણ વગેરે સ્પર્શને જાણવાનું સામર્થ્ય, અર્થાત્ અવ્યક્ત ઉપયોગ સ્વરૂપ છે. (ઉપયોગથી રહિત શીત-ઉષ્ણ આદિ સ્પર્શને જાણવાની શક્તિ.)
એ રીતે રસનેન્દ્રિય આદિ લબ્ધિઓ પણ કહેવી.
