________________
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૨ સૂત્ર-૩ णं जं तं अणुभावकम्मे अत्थेगइयं वेएइ अत्थेगइयं न वेएइ, णायमेयं अरहया, सुयमेयं अरहया, विण्णायमेयं अरहया-अयं जीवे इमं कम्म अब्भोवगमियाए वेदणाए वेदेस्सइ, अयं जीवे इमं कम्मं उवक्कमियाए वेअणाए वेदिस्सइ, अहाकम्मे अहानिकरणं जहा जहा तं भगवया दिटुं तहा तहा तं विपणिमिस्सइत्ति, से तेणटेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ ।" (भगवत्यां श.१ उ.४ सू.४०) अतोऽस्ति विशेष उपशमक्षयोपशमयोरिति, क्षायोपशमिकायां तत्त्वरुचावस्ति प्रदेशकर्मोदयो, न त्वौपशमिकायामिति, एवं विरतावपि भावनीयमिति ॥२-३॥
ટીકાર્થ– સમ્યક્ત્વનું લક્ષણ પહેલા અધ્યાયમાં કહ્યું છે. ચારિત્રનું લક્ષણ આગળના નવમા અધ્યાયમાં કહેવાશે. તે બે પથમિક પણ હોય છે. આ પ્રમાણે સૂત્રનો સમુદિત અર્થ છે. અવયવાર્થને ભાષ્યકાર કહે છે- સમ્યક્ત્વ તત્ત્વોની રુચિરૂપ છે. ચારિત્ર સાવદ્યથી વિરતિરૂપ છે. આ બે ભેદો ઔપથમિક ભાવ છે. આ બે ભેદો જ ઔપથમિક ભાવ છે એવો અર્થ છે, પણ આ બે ભેદો ઓપશમિક ભાવ જ છે એવો અર્થ ન કરવો. કારણ કે સામાન્યથી આ બે ભેદોના જ ક્ષાયોપશમિકાદિ ભાવો છે. પ્રશ્ન- ઉપશમ અને ક્ષયોપશમમાં શો ભેદ છે?
ઉત્તર- લયોપશમમાં ઉપશાંત પણ કર્મનો ઉદય છે. કારણ કે પ્રદેશરૂપે કર્મનું વદન હોય છે. પણ તે વેદન ગુણોનો ઘાત કરવા સમર્થ બનતું નથી. કારણ કે તેમાં વિપાકનો( ફળનો) અભાવ હોય છે. ઉપશમમાં પ્રદેશ અને કર્મવિપાક એ બંને ન હોય. આમ ઉપશમ અને ક્ષયોપશમમાં આ ભેદ છે. ૧. ક્ષયોપશમ એટલે અમુક ભાગના કર્મોનો ઉપશમ અને અમુક ભાગના કર્મોનો ક્ષય, અર્થાત
સર્વથા રસના અભાવરૂપ અથવા અધિક રસવાળા કર્મપ્રદેશોના (સર્વઘાતી સ્પર્ધકોના) ઉદયના અભાવરૂપ ઉપશમ અને રસ રહિત પ્રદેશોના અથવા અલ્પ રસવાળા પ્રદેશોના (દેશઘાતી સ્પર્ધકોના) ઉદય દ્વારા ક્ષય તે ક્ષયોપશમ. પાવામાં ર હેતુ પો વડી વમ્યા पुव्विं दुच्चिन्नाणं दुपडिक्कंताणं वेइत्ता मुक्खो नत्थि अवेइत्ता तवसा वा झोसइता ।
