Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
THE FREE INDOLOGICAL
COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC
FAIR USE DECLARATION
This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website.
Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility.
If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately.
-The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
__नमोऽर्हत सिद्धाचार्योपाध्यायसर्वसाधुभ्यः।
श्री वीतरागाय नमो नमः શ્રી જૈનધર્મ અને સ્યાદ્વાદ
યાને ગિકાળાબાધિત-સાપેક્ષ-સત્ય
न श्रद्धयैव त्वयि पक्षपाता न द्वेषमात्रादरुचिः परेषु यथावदाप्तत्व परीक्षया त्वामेव वीर प्रभुमाश्रिताःस्म'
લેખકસજકાઈ7 સિદ્ધાંત પાક્ષિક પડિત શાંતિલાલ કેશવેલાલ
અમદાવો
મૂલ્ય-વિનિયોગ વિક્રમ સંવત-૨૦૩૭ વીર સંવત-૨૫૦૭ સને ૧૯૮૦
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
7
- બ
પ્રકાશક
શેઠશ્રી પાનાચંદભાઈ ભગુભાઈ, કાંટાવાળા–સુરત
પ્રાપ્તિસ્થાન
(૧); શેઠશ્રી પાનાચંદભાÚ ભગુભાઈ મુ પાલીતાણા—સૌરાષ્ટ્ર દે કલ્યાણજીવન–ધ શાળામાં
(૨) શ્રીયુત્ અભયચંદ પ્રેમચંદ લાકડાવાળા ઠે. ગેપીપુરા-કાયસ્થ મહાલ્લા
સુરત .
મુદ્રક
શ્રી જસવંતલાલ ગીરધરલાલ શાહ શ્રી પાર્શ્વ પ્રિન્ટરી,
દાશીવાડાની પાળ, તખેાળાના ખાંચા, અમદાવાદ–૧ (ફાન ન. ૩૮૩૭૦૬)
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના
रागद्वेष विजेतारं, ज्ञातारं विश्व वस्तुनः । शक्रपूज्यं गिरामीशं, तीर्थेश स्मृतिमानये ॥
રાગ-દ્વેષરૂપ માહનીય કના સર્વાંથા ક્ષય કરી, સત્ત અને સદશી પશુ· પ્રાપ્ત કરીને, તીર્થંકર નામક ના ઉદયે, ઈંદ્રાદિક દેવાએ રચિત, ત્રણ ગઢવાળા સમાસરણને વિષે ખિરાજીને, ભવ્ય જીવાને માક્ષમાગ ના પ્રરૂપક અને ધર્મતીની સ્થાપના કરનાર, ચરમ તીર્થપતિ શ્રી મહાવીર સ્વામીના શાસનના પસાય થકી હું. આ પુસ્તિકા લખી શકયો છું તેમાં મને પુત્રવત્ પ્રેમથી ભણાવનાર પડિત ભગવાનદાસ હરખચંદનો મુખ્ય ઉપકાર છે. તેમજ ચાલુ સ્વાધ્યાયમાં શુદ્ધિ વૃદ્ધિમાં સહાયક પડિત ધીરજલાલ 'ડાહ્યાભાઈની સહાયતા મુખ્ય છે. તેમ છતાં મેં મારા ક્ષાપશમાનુસારે આ પુસ્તિકાની રચના કરી છે. તે આમાં જે કાંઈ શાસ્ત્ર વિરૂદ્ધ લખાયુ. હાય તેને સુધારી વિદ્-વગ મને ક્ષમા અપે એ જ અભ્યર્થના !
શ્રી મહાવીર પરમાત્માએ જણાવ્યુ` છે કે ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, પુદ્દગલાસ્તિકાય અને જીવાસ્તિકાય એ પચવિધ દ્રબ્યાના ગુણુપર્યાયેાથી પરિપૂર્ણ આ જગત અનાદિ અનંત, ઉત્પાદ્, વ્યય ધ્રુવાત્મક ભાવે
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્ છે. અર્થાત-કથંચિત્ ઉત્પાદ-કચિત –વ્યય, તેમજ કચિત-ધ્રુવ, પરિણામે પરિણામી હાઈ રૂપારૂપી તેમજ નિત્યાનિત્યસ્વાદિ અનેક સ્વરૂપે સ્વાદ સ્વરૂપી છે. આ માટે વિકાલિક નિત્યાનિત્ય સ્વરૂપી આ જગતને યથાર્થ—અવિરૂદ્ધ સ્વરૂપે જાણવા માટે સ્યાદવાદને આશ્રય કરવું અનિવાર્ય આવશ્યક છે.
ઉપર જણાવેલ દ્રવ્યના કેઈ પણ ગુણ–પર્યાયને, ત્રિવિધ પરિણામીપણું પ્રત્યક્ષથી તેમજ અનુભવથી અવિરૂદ્ધ , હોવા છતાં, જેઓ કઈ પણ દ્રવ્યના કેઈ પણુ ગુણ – પર્યાયને એકાંતે તસ્વરૂપે જ માને છે, તેઓને મિથ્યાભિનિષિક જાણવા, આવા અનેક પ્રકારના મિથ્યાભિનિવેષિક જી, અનંત કાળથી મહાધભાવે સંસારમાં જન્મમરણાદિના દુઃખો ભેગવે છે, અને જોગવતા રહેશે. આ સાથે પૂર્વે અનેક આત્માથી–આત્માઓએ આત્માથે સવજ્ઞ–કથિત ત્રિકાલાબાધિત ભાવમાં યથાતથ્ય સ્યાત સ્વરૂપે-વિધિ-નિષેધરૂપે પ્રવર્તન કરીને, સર્વ કર્મોને ક્ષય કરીને જન્મ-મરણરહિત પરમાત્મપદ પ્રાપ્ત કર્યું છે. વર્તમાનમાં પણ તથાવિધ–સ્વરૂપે પ્રાપ્ત કરે છે અને ભવિષ્યમાં પણ તેઓ અવશ્ય પરમાત્મપદને પ્રાપ્ત કરશે એમ જાણવું.
આ પુસ્તિકામાં જણાવ્યા મુજબ અનેકવિધ–મિથ્યાભાવોમાં તેમજ સમ્યગભામાં અનાદિથી પ્રવર્તતા અનેક આત્માઓના શુદ્ધાશુદ્ધ પરિણમનને વ્યથાર્થ—અવિરૂદ્ધભાવે જાણીને, તથાવિધ હેપાદેયતાને આશ્રય કરનારા વિવેકનંત
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મા, પિતાના આત્માને કર્મના બંધનથી છોડાવી–અનંતઅક્ષય સુખને પ્રાપ્ત કરે છે. એમ જાણીને, સુ-દેવ-સુગુરુ અને સુધર્મ સ્વરૂપી નવપદની કાર્ય-કારણુતામાં–પૂજા-ભક્તિના અવર્ણભે કરી, સાધ્ય-સાધન ભાવે, અવિરૂદ્ધ-આરાધના કરતો આત્મા અવશ્ય અક્ષય સુખને પ્રાપ્ત કરે છે.
શ્રી જેન–શાસનને વિષે સામાન્ય-વિશેષ સ્વરૂપથી પ્રવર્તતા શુદ્ધાશુદ્ધ ભાવ પ્રતિ આત્માથી આત્માઓને મિત્રીપ્રમોદકારૂણ્ય અને માધ્યસ્થ, એ ચતુર્વિધ ભાવનાએ યથાયોગ્યપણે પ્રવર્તન કરતાં થકાં, નિઃશંકભાવે આત્મારાધકતા પ્રાપ્ત થાય છે એમ જણાવ્યું છે. અન્યથા, અનેકવિધ કુવિકલ્પકભાવે કરી રાગ-દ્વેષની વૃદ્ધિ થવા થકી, તે અવશ્ય વિરાધતા પ્રાપ્ત થાય છે એમ જાણવું.
આ માટે આત્માથે–આ સૂત્ર સર્વમાન્ય છે કે – मनः एव मनुष्याणां कारणं बंधमोक्षयोः ઉપરના સૂત્રનું વિશેષ સ્પષ્ટીકરણ કરતાં જણાવાયું
કલેશે વાસિત મન–સંસાર,
કલેશ રહિત મન તે ભવ પાર. ઉપરના ભાષ્યનાં બીજા ચરણનું વિશેષ સ્પષ્ટીકરણ કરતાં જણાવાયું છે કેશુદ્ધ ઉપયોગ ને સમતાધારી, જ્ઞાન ધ્યાન મનોહારી; કર્મ કલંકકુ દૂર નિવારી, જીવ વરે શિવનારી.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ પુસ્તિકાના પ્રાથમિક લખાણમાં, મીતાબેન શાંતિલાલ તથા અમિતાબેન બાબુલાલ શાહની સહાયતા મુખ્ય છે, તથા પ્રફ સુધારવામાં પંડિત રતિલાલ ચીમનલાલ તથા પંડિત હરજીવનદાસ ભાયચંદની યથાયોગ્ય સહાયતા લીધેલી છે.
આ પુસ્તિકા-પ્રકાશનનું તમામ ખરચ સાધ્વીજી શ્રી મનીષાશ્રીજીના સંસારી ભાઈ પાનાચંદભાઈ ભગુભાઈ કાંટાવાળાએ પ. પૂ. મૃગેન્દ્રશ્રીજી સાધ્વીજી મહારાજશ્રી સાથેની જ્ઞાનચર્ચાના પ્રાસંગિક સમયે-અપૂર્વ ભાવોલ્લાસથી, તેમના માતા-પિતા રૂક્ષમણીબહેન ભગુભાઈના સ્મરણાર્થે આપી--જ્ઞાન ભક્તિ કરી છે. આ માટે તેઓ સૌને આભાર માનું છું.
दुःभासियाए भासाए, दुक्कडेण-कम्मुणा વાજાઉં વિયાપત્ની ના વિચ્છિા
એજ સુષુ કિ બહુના લી. સિદ્ધાંત પાક્ષિક પંડિત શાંતિલાલ કેશવલાલની "
સબહુમાન વંદના.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકીય નિવેદન
જેમના સ્મરણાર્થે આ પુસ્તિકાનું પ્રકાશન કરવામાં આવ્યું છે. તે મારા પિતાશ્રી ભગુભાઈ કસ્તુરભાઈ કાંટાવાળાને જન્મ સંવત ૧૯૪૧ છે, અને તેમને સ્વર્ગવાસ સંવત ૨૦૦૪ની સાલમાં થયો હતો. તેમજ મારા પૂજ્ય માતુશ્રી રૂક્ષ્મણીબહેનને જન્મ સંવત ૧૯૪૫ છે અને તેમને સ્વર્ગવાસ મધ્યમવયમાં ટી. બી.ની માંદગી વડે સંવત ૧૯૮૫માં થયો હતો. તેઓ ધાર્મિક સંસ્કારવાળા હતા. મારા પૂજ્ય પિતાશ્રી ધાર્મિક સંસ્કારો વડે–
(૧) શ્રી વિશા ઓશવાલ જૈન શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક જ્ઞાતિ (સુરત)ના વર્ષો સુધી સેક્રેટરી પદે હતા.
(૨) રત્નસાગરજી જૈન વિદ્યાશાળાની કમીટીના વર્ષો સુધી સભ્યપદે હતા.
(૩) શ્રી મગનભાઈ પ્રતાપચંદ જૈન લાયબ્રેરીની કમીટીના વર્ષો સુધી સભ્યપદે હતા.
(૪) શ્રી આનંદવર્ધક સભાના સેક્રેટરીપદે હતા.
(૫) જેમની અથાગ મહેનતને લઈને શ્રીમાળી સુરત સંઘમાં લાડુવા દાખલ થયા.
, પૂજ્ય માતા-પિતાના ગુણોને સ્મરણમાં લાવી તેમના સ્મરણાર્થે મેં પુસ્તિકા છપાવી છે.
એજ લી. પાનાચંદ ભગુભાઈ
કાંટાવાળા–સુરત
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમપૂજ્ય-પ્રાતઃસ્મરણીય મૃગેન્દ્રશ્રીજી મહારાજની જવલંત જીવન–ાત
“Now and a again, a genions is born.” મહાન પ્રતિભાઓ કેઈકવાર જન્મ લે છે.
“Lives of greatmen all remind 'us; we can make our lives Sublime.” '';
મહાન વિભૂત્તિઓના જીવન ચરિત્રો આપણને પ્રેરણા આપે છે કે આપણે પણ આપણા જીવનને ઉચ્ચ બનાવી શકીએ છીએ. * * * તેજસ્વી રત્નનું ઉદ્દીપન–
રાજનગરની રૂડી અને રળિયામણી ભૂમિમાં ધર્મ, પરાયણ સુંદર સ્થાનમાં, ધર્મની સીઝન ધમધોકાર ચાલુ હતી યાને ચાતુર્માસના દિવસે પસાર થઈ રહ્યા હતા ત્યારે કાળમીંઢ પથ્થરોમાં રહેલી હીરાની અમૂલ્ય ખાણમાંથી પ્રથમ જ નીકળેલ અને નવલગંગાના નીર વડે વધુ ઓજસ થયેલ એક કેહીનૂર હીરે સંવત ૧૭૫ની સુવર્ણસાલે, શ્રાવણ માસના શુક્લપક્ષના ત્રીજના દેદીપ્યમાન દિને, એક પવિત્રપળે, મખમલની બંધ પેટીમાંથી બહાર નીકળી શ્રી કુંથુનાથ ભગવાનના જીનાલયથી આભૂષિત સુરદાસ
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેમની કૃપા દૃષ્ટિના ચુંગે અનેક સંત સમાગમની સાર્થકતાએ મને આ પુસ્તિકા લખવાનું સામર્થ્ય પ્રાપ્ત થયું તે પરમપૂજ્ય પરમેષ્ઠિપસ્થિત, પ્રાતઃસ્મરણીય
પ્રવતિની શ્રી નૃગેન્દ્રશ્રીજી
7
w
કરે
ફક
-
-
.
જન્મ - સંવત ૧૯૭૫ના શ્રાવણ સુદ-૩
ક
..'
s
ડીસા - સંવત ૧૯૮ન્ના જેઠ વદ-૭
!
ઢ89
*
'
અન..
1
ક
,
* *
:
*
*
e
यस्य दृष्टिः कृपा वृष्टि निरः शम सुधाकरः तस्मै नमः शुगज्ञान ध्यानमग्नाय योगिने
પ્રયોજક - સિદ્ધાંત પાક્ષિક પંડિત શાંતિલાલ કેશવલાલ અમદાવાદ
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
શેઠની પોળમાં ઝળહળી રહ્યો. જન્મથી જ બાવીસ અભક્ષ્યાદિને વજનાર આ સંયમી આત્માની જન્મ સાલને સરવાળે પણ ૨૨ જ હતે. લૌકિક વ્યવહારમાં
પુત્રનાં લક્ષણું પારણુમાંથી” જણાય છે. પરંતુ આ પુણ્યાત્માના લક્ષણે –ગર્ભમાંથી જ પ્રદર્શિત થયા. આ અમૂલ્યરત્ન કુક્ષિમાં હતું ત્યારે જ માતુશ્રીને ચેથાવતના પચ્ચક્ખાણું કરવાની ઉમદા ભાવના થઈ. આ સુંદર ભાવનાએ ઉત્તમ આત્માની પ્રતીતિ કરાવી. આ તેજસ્વી રત્નમાં પ્રદર્શિત થતાં ભીમ અને કાન્તગુણાને જોઈને ફિઈબાએ તેઓશ્રીને વહાલયા નામ ‘કાન્તાબેન થી સુશોભિત કર્યા. આ ભાવીસંયમીરને, સુશીલ-શ્રદ્ધાનંત માતા જીવીબેનની કુક્ષિ દીપાવી-પરમ શાસનપ્રેમી પિતા પોપટભાઈના કુળ અજવાળ્યા. શિશુવયમાં સંયમભાવના:- .
પૂર્વજન્મના સંસ્કારોથી બંધિત એવા ધર્મશ્રદ્ધાળુ પૂ. માતાપિતાએ સંતાનના પ્રચ્છન્ન મનમાં જન્મથી જ ધર્મના–ત્યાગના જે સંસ્કાર રેડ્યા–પિષ્યા અને ખીલવ્યા તે યાદગાર છે. કાન્તાબેનને બે ચેષ્ઠ ભગિની તથા એક જ્યેષ્ઠ બંધુ પ્રેમચંદભાઈનામે હતા. તેઓ નીતિપરાયણ જીવન જીવી, ગુજરી ગયા છે. તેમની પાછળ તેમના પત્ની તથા બે પુત્રીઓ છે. બે મોટી બેને ભયંકર શીતળાના રોગથી પીડાવા છતાં શ્રદ્ધાશીલ જીવીબાએ કેઈ પણ જાતની બાધામાનતા માની નહી. સમભાવે સહન કરતા બંને દીકરીઓ
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વર્ગવાસી બન્યા. પરંતુ ધર્મનિષ્ઠ માતુશ્રીએ દશનાચારની શુદ્ધિમાં ડાઘ ન લગાડો. ઘરમાં ધાર્મિક વાતાવરણ મઘમઘતું રહ્યું. કાન્તાબેનને વ્યવહારિક શિક્ષણ સાથે-મુખ્યતવે આધ્યાત્મિક શિક્ષણ પણ આપવામાં આવ્યું. ઉંમર નાની હતી. બુદ્ધિપ્રભા મોટી હતી. ખંત અને. ચીવટથી ટૂંક સમયમાં નવસ્મરણાદિ ઘણું ધાર્મિક અધ્યયન. કંઠસ્થ થયું. ત્યારબાદ અચાનક માતુશ્રી પથારીમાં પડયા. ટી. બી.નો રેગ લાગુ પડ્યો. પરંતુ કાન્તાબેનને ધર્મભાવનાનું–સંયમભાવનાનું પોષણ આપવાનું ચાલુ રહ્યું. પ્રતિભાસંપન્ન પૂ. તિલકશ્રીજી મ. પાસે સંયમ લેવા માટેની પ્રેરણા કરતા રહ્યા. અચાનક એક ગોઝારી ઘડીએ અમતાળ માતાને વિરહ , કાન્તાબેનને આશાદીપ-પ્રેરણાદીપ સદાકાળ માટે બુઝાઈ ગયે. ૧૨ વર્ષની કુમળી વયમાં જ સે વ્યાઘાત હૃદય પર ઘા મારી ગયા. પરંતુ ?... પરંતુ સંયમાનુરાગી પરમવત્સલ પિતાશ્રીએ કાન્તાબેનની ભાવનાના અંકુરા નવપલ્લવિત કર્યા. પિતાજીને દીક્ષા માટે છ વિગઈનો અભિગ્રહ હતો. કાન્તાબેનનું ચેય નિશ્ચિત થયા પછી સર્વવિરતિ ગ્રહણ કરવાને તેઓ-- શ્રીએ નિર્ધાર કર્યો હતો. પરંતુ શાણા અને વિવેકી કાન્તાબેને તુર્ત જ શિશુવયમાં પોતાની સંયમભાવના વ્યક્ત કરી. સંયમ પંથે સુખદ પ્રયાણુ– - સંસારના મોહમાં નહિ ફસાનાર અને જિંદગીના. સુખને ઠેકરે મારનાર આ બાલ બ્રહ્મચારીને મળવયમાં.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
ચારિત્રમાર્ગ અંગીકાર કરવાની-મુક્તિના પંથે વિહરવાની ભાવના જાગૃત થઈ વિષયરૂપી વમળમાં અને કષાયરૂપી. કીચડમાં ફસાયેલી જીવનનૌકાને સડતા–સળગતા સંસાર સાગરથી પાર ઉતારવાની ઝંખના થઈ. ત્યાગમાર્ગની રૂચિ. કરનાર આ ત્યાગીનું, વીતરાગની વાણું સંભળાવનાર આ વિરાગીનું અને સંયમમાર્ગે દષ્ટિ વાળનાર આ જ્ઞાનીનું ઉત્કૃષ્ટ દયેય, શ્રેષ્ઠ મનોબળ અને સર્વોત્તમભાવના જોઈ પૂ. પિતાશ્રીએ અનુમતિ, આશીર્વાદની વૃષ્ટિ કરી. ત્યારબાદ અવાડિયામાં જ ૧૪ વર્ષની નાજુક વયે સેનેરી રરિમદેવના ઉદય સાથે સંવત ૧૯૮૯બા જયેષ્ઠ માસના કૃષ્ણપક્ષની સાતમના યાને શ્રી વિમલનાથ ભગવાનના મેક્ષકલ્યાણકના શુભદિને, સુમુક્ષુ કાન્તાબેને પ્રશાન્તતપાનિધિ-સંસ્થવિર વવૃદ્ધ પૂજ્યપાદ આચાર્ય શ્રીમદ્ વિજય સિદ્ધિસૂરીશ્વરજી મહારાજ સા.ના વરદહસતે પરમકૃપાળુ પરમાત્માએ પ્રરૂપેલી પવિત્ર પરમેશ્વરી પ્રજ્યાના પુનિત પંથે પ્રયાણ
ફ્યુ, ૧૯૮ને સરવાળે સત્તાવીશ હતો. એ ચાર આચ્છા જાણે કાંતાબેનને સાધુના ૨૭ ગુણાથી. વિભૂષિત ન કરી રહ્યા હોય? આગદ્દારક આગમદિવાકર, પ. પૂ. આચાર્યદેવશ્રી આનંદસાગરસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબના આજ્ઞાવર્તિની વિદુષી સા. શીવશ્રીજી મ. સા.ના શિષ્યરત્ના તેજસ્વી વિભૂતિ પ. પૂ. સા. તિલકશ્રીજી મ. સા.ના શિષ્યા પૂ. સા. મૃગેન્દ્રશ્રીજી મ.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
-આ પ્રમાણે મંગલ અભિધાન થયું અને સુખદ સંયમપંથમાં મહાલવા લાગ્યા. કુટુંબમાં દીક્ષાની ફેકટરી:
ધર્મપ્રેમી કુટુંબમાં જિનેશ્વર ભગવંતોએ ખેડેલા, અનુભવેલા અને આત્મકલ્યાણ તેમજ અને જગત કલ્યાણ માટે સિદ્ધ થયેલા માર્ગે પહેલેથી જ દીક્ષાની ફેકટરી ચાલુ હતી. પૂજ્યશ્રીની દીક્ષા પહેલા એમના ફેઈના સુપુત્ર જે પૂ. રામચંદ્રસૂરિ મ.ના શિષ્યરત્ન વર્ધમાનતપોનિષ્ઠાપક સુવિશુદ્ધસંયમી સ્વ. પૂ. કાન્તિવિજય મ. તથા તેમના માતુશ્રી પૂ. સ્વ. કંચનશ્રીજી મ. દીક્ષિત થયા હતા. અને પૂજ્યશ્રીની દીક્ષા પછી તુર્ત જ એમના પૂ. પિતાશ્રીજી -જે પૂ. રામચંદ્રસૂરિ મ.ના શિષ્યરત્ન પ્રખરવૈયાવચ્ચી સ્વ. પૂ. પુષ્પવિજય મ.ના નામે સ્થાપન થયા હતા. ત્યારબાદ પૂજ્યશ્રીની બે ભત્રીજી-સ્વ. પૂ. લબ્ધિશ્રીજી મ, સ્વ. પૂ. વિદ્યુતશ્રીજી મ, તથા પાછળથી તેઓશ્રીના માતાપિતા સ્વ. પૂ. સાવશ્રીજી મ. અને સ્વ. પૂ. ચરણકાન્તવિજય મ. તથા નાનાબેન સ્વ. પૂ. ચેલણથીજી મ. આદિ કુલ નવપદજીના પ્રતિક સમ નવ-નવ સંયમરનેએ આત્મકલ્યાણની કેડીએ આગેકૂચ કરી હતી. દિવ્ય દીક્ષિત જીવન–
આ બાલ સાધ્વીએ બાલ્યાવસ્થામાં જ પોતાના નામને - સાર્થક બનાવ્યું. મૃગેન્દ્રની જેમ શૂરાતન કેળવી, સિંહ
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૃત્તિથી જ સંયમવિકાસ શરૂ કર્યો. આ નૂતનદીક્ષિત દીક્ષાના પ્રથમ દિવસથી જ સમર્પણભાવના મહાન પૂજારી બન્યા. સહનશીલતા, સ્વાશ્રયતા અને સૌજન્યતાના ત્રિવેણી સંગમને તેમણે વધાવી લીધો. આથી પોતાની ચાતકદષ્ટિ ઉપર પરમોપકારી ગુરૂદેવશ્રીની અસીમ કૃપાદૃષ્ટિ, અમીદષ્ટિને મેઘ નિરંતર વરસવા લાગ્યો. નવદીક્ષિતે શરૂઆતમાં જ ગ્રહણશિયા અને આસેવનશિક્ષાનો હાર કઠે સેહાવી દીધે. ઈચ્છાકારાદિ દશવિધ સમાચારીનો મુગટ મસ્તકે પહેરી લીધે, જેને તહરિરૂપ રેશમ દેરીથી ટાઈટ કે. આથી પંચમહાવ્રતો અને અષ્ટપ્રવચનમાતાનું યાને સંચમધમનું પાલન સહજ અને સુગમ થઈ પડ્યું. કિશેરાવસ્થામાં પણ-અપ્રતિમબુદ્ધિના કારણે નાના મહારાજ જ્યારે ભક્તામર આદિ સૂત્રોના શ્લોકે–ગાથાઓ –આલાવા વિગેરે શુદ્ધ-સ્પષ્ટ–મધુર ઉચ્ચારે પ્રકાશતા ત્યારે શ્રવણ કરનાર જનસમૂહ આશ્ચયસુગ્ધ બની જતો. વાત્સલ્યવારિધિ. પૂ. તિલકશ્રીજી મ.નું આ રમતું રમકડું અલૌકિક પ્રભાવના કારણે સમુદાયમાં લાડીલું અને હુલામણું બન્યું દીક્ષા પછી પ્રથમ ચાતુર્માસ અમદાવાદમાં હતું. સ્વભાવમાં જ વાત એછી અને કામ ઝાઝું હોવાથી લગભગ આખે દિવસ જ્ઞાન-ધ્યાનમાં જ પસાર થતે. અલબત્ત વિનય વૈયાવરગ્નને લાભ લેવાને એકપણ અવસર ચૂકતા નહી. સાથે. તપ-ત્યાગમાં પણ એટલું જ વીય ફેરવી શકતાં હતાં. ક્રિયાકાંડમાં પણ અત્યંત રૂચિ હતી. દીક્ષા લઈને અઠવાડિયામાં જ સાધુકિયા અર્થ સહિત પૂરી કરી. પખીરસૂત્ર.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪.
માત્ર ત્રણ દિવસમાં જ શક્ય બન્યું. એકી સાથે ઓછામાં ઓછા ત્રણ-ચાર વિષયોને અભ્યાસ ચાલુ રહેતે. રાત્રે અલ્પ નિદ્રા લેતા. પરમ હિતકારી પૂ. ગુરુદેવશ્રીના અંતરના ઠરેલા આશીર્વાદથી–પ્રેરણાથી અને તેઓશ્રીના વડીલ સમેતશિખર જીર્ણોદ્વારિકા પૂ, રંજનશ્રીજી મ.ની સાવધાનીપૂર્વકની સારસંભાળથી તથા પિતાના તીવ્ર ક્ષયેપશમથી ટૂંક સમયમાં જ આ બાલ સાથ્વીને અભ્યાસ સૂર્યોદય થતાં કમળ વિકસે તેમ અત્યંત વિકસ્વર થયે. પૂજ્યશ્રીના જીવનઘડતરમાં પૂ. રંજનશ્રીજી મને વિશિષ્ટ સ્મરણીય ફાળો છે. ઉપસ્થાપના:
સંવત ૧૯૦ના કાતિક માસના કૃષ્ણપક્ષની સાતમના મંગળદિને ઉગ્રતપસ્વી, વયોવૃદ્ધ પૂ. આ. શ્રીમદ્ વિજય સિદ્ધિસૂરીશ્વરજી મ. સા.ના વરદ હસ્તે પૂજ્યશ્રીની વડી દીક્ષા ધામધુમથી થઈ. ત્યારબાદ એક દશક પસાર થયો. પરંતુ અંદગીનું સાર્થક કરનાર આ આદર્શ સંયમીને, અડળ અને અટલ આ જ્ઞાનપિપાસુને અને સંગીન સ્વાધ્યાય સૌરભના આ સાધકને પરના સંગની જરાય પરવા ન હતી. દરમ્યાનમાં ૧ની સાલમાં ૧૦૦ મળી પૂર્ણ કરનાર વધમાન તનિષ્ઠાયિકા રસેન્દ્રિય વિજેતા સ્વ. પૂ. સંવેગથી . તથા વાત્સલ્ય પ્રેમી પૂ. સુયશાશ્રી મ. આ બંને પૂજ્યશ્રીના પ્રથમ શિષ્યાર થયા. પૂ. સંવરશ્રી મ, પૂ. વિબુધશ્રી મ. આદિ શિષ્ય પરિવાર તે
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧પ
IS
કુદકે ને ભૂસકે વધવા લાગ્યો. પરંતુ પૂજ્યશ્રીની આરાધનામાં જરા પણ ખલના નહીં થતી. દરેક સાધનામાં કર્મક્ષયને હેતુ મુખ્ય રહેતો. હરકોઈ ઉપાસના આત્મહિતાર્થે જ કરવાનું સંપૂર્ણ ધ્યેય હતું. ત્યારબાદ અઘાતી એવા અશાતાવેદનીયના ઉદયે પૂજ્યશ્રીને ડીથ્થરીયા થયે. તે અદ્વિતીય સહિષ્ણુતા સાથે સહન કરતા રહ્યા. પરંતુ સંકવિકથી મનને ઉદ્વિન ન કર્યું. ત્યારબાદ ટી. બી. ને ભયંકર રોગ સખત લાગુ પડશે. પરંતુ અદ્દભુત સમતા અને રેમેરામમાં શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રનું અખંડ સ્મરણ -આ બંને પ્રબળ ઢાલ આગળ ડી.બી.ની તીરંદાજી પણ આપડી બની ગઈ. A great men rise through ups and downs in life. મહાન વ્યક્તિ જીવનની વિષમતાઓની વચ્ચે ઊંચે આવે છે. ગુરૂદેવને વિયાગ –
દીક્ષા પર્યાયના બીજા દશકામાં અગાધ આત્માનંદનો અવધિ ઉછળી રહ્યો હતો ત્યાં વચનસિદ્ધિદાતા ગુરૂદેવશ્રીજી પૂ. તિલકશ્રીજી મ.ની બિમારી શરૂ થઈ અશાતા વેદનીયના પ્રચુર ઉદયમાં પણ અનુપમ સ્થિરતાદઢતા કેળવી-ભેદજ્ઞાનથી આત્માને પરિણત કર્યો. અદ્વિતીય શાતા-શાંતિપૂર્વક સહન કરતાં કરતાં અણક -અણુચિત એક પ્રસંગ બન્યો. સંવત ૨૦૦૯ત્ના પોષ મહિનાના કૃષ્ણપક્ષની એકાદશીએ રાજનગરમાં પૂજ્યશ્રીને ઝગમગતો સિતારો સદાકાળ માટે અદશ્ય થયે.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
તિલકભૂષણની મેટી ખોટ સાલી. પ્રાતઃસ્મરણયગુરુજીની મહેર વિના જીવન નિરાશ લાગે તે પહેલાં જ વિવેકી પૂજ્યશ્રીની જ્ઞાનદષ્ટિની ઉત્તેજીત અવસ્થાએ આત્માને સ્થિર કર્યો. ભવ્ય વ્યક્તિત્વ દર્શાવતા પૂ. તિલકશ્રીજી મ. કાળધર્મ પામ્યા તે વખતે પૂ. રંજનશ્રી મ. તથા પૂ. મૃગેન્દ્રશ્રી મને સમુદાયનું સુકાનસેપ્યું હતું, તેનેધપાત્ર છેતપયુક્ત અજોડ જ્ઞાનગંગા –
ત્રીજા દશકાની શરૂઆતમાં સ્વ. પૂ. ગુરૂજીની ગેરહાજરીમાં પણ અન્ય વડીલોની સાથે રહેતા, વિનયાદિ ગુણોથી અલંકૃત પૂજ્યશ્રી પ્રીતિપાત્ર-પ્રીતિવંત બની રહ્યા. શિષ્યા-પ્રશિષ્યાની પરંપરા વધતી જતી હતી. પૂજ્યશ્રીની જ્ઞાનગંગામાં સારા પરિવાર સ્નાન કરતે. એઓશ્રીના પ્રશમપીયુષપચનિધિના વચનામૃતનું પાન કરતાં હાલમાં પણ અને આલ્હાદ અનુભવાય છે. તેઓશ્રીએ મુખપાઠમાં ..........૪ પ્રકરણ-૩ ભાષ્ય-૬ કર્મગ્રંથ, ક્ષેત્રસમાસ, તત્ત્વાર્થસૂત્ર, બૃહસંગ્રહણી, જ્ઞાનસારાષ્ટક, હરિભદ્રીયાષ્ટક, સંબોધસત્તરિ, ષત્રિશિકાચતુષ્ક, દશવૈકાલિકસૂત્ર સમૂલિક, ઉસરણ, આઉરપરફખાણ, જયતિહુઅણુ, જીનપજર, ઋષિમંડલ, સિરપ્રકરણ, ચન્દ્રિકા, લઘુવૃત્તિ, તર્કસંગ્રહ, ન્યાયાધિની, પદકૃત્ય, તર્કદીપીકા, કારિકાવલી, મુક્તાવલી–સહ, પ્રાકૃતા
માધ્યાય બે પાદ સાહિત્યમાં કુવલયાનન્દકારીકા આદિ કંઠસ્થ કર્યું છે. વાંચનમાં સ્વ. પૂ. ગુરૂદેવની અદશ્ય વરદ-કૃપાના બળે દશવૈકાલિક હરિભદ્રીય ટીકા, ઉત્તરાધ્યયન
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
જાવ વિ. ટકા, આચારાંગ સૂત્ર શીલાંકાચાર્ય ટીકા પન્નવણજી શ્યામાચાર્યશા, જીવજીવભિગમસૂત્ર, ધસંગ્રહ ભા. ૧-૨, કર્મ પ્રકૃતિ, પંચ ગ્રહ ભા. ૧, ક થટીકા, નવલર્વસુસંગલાટીકા, ઘન્નિશીકાચતુક ટીકા, મબિન્દુ, પંચલિંગી હારિભદ્રીયાષ્ટક ટીકા, છનશતક વિગેરે અધ્યયન કર્યું છે. પૂજ્યશ્રી આ જ્ઞાનાયાસનું સતત પરિશીલન કરતા.
વિષે વાપુરા જ્ઞાનમેળ ' '
ઈદ્રિારૂપી હરધાને બાંધવા માટે કેઈ જાળ હોય તો તે માત્ર જ્ઞાન જ છે સંવેગની તીવ્રતાની સાચી ભૂખ અને ક્ષણ-ક્ષણની જાગૃતિ પૂર્વકની આરાધનાથી અન્ન સાથી માટે એક 'ઉસંમ ઉદાહરણરૂપ થયા. તેમ છતાં શાસ્ત્રનો અભ્યાસ, પઠન પાઠન, અર્થ રહસ્યની ઊંડી વિચારણ, જીવાં જીવનું-સંયમસંયમનું ભેદજ્ઞાન એ જીવનનો અંતિમ ઉત્કૃષ્ટ આદર્શ હતે. કર્મક્ષય માટે સ્વાધ્યાયરૂપી અભયં તરત૫ રગેરગમાં વહેતે હતિ, જેને ઉપયોગ સ્વપર-કલ્યાણુથે જ કરતા. 'અખૂટ વિદ્વત્તાનું નિરાભિમાન હતું-અને અલ્પજ્ઞાનીઓને પણ આદર કરતા.
“कली भीमभयारण्ये, हिंसा विषय प्राणिनः; तेषां विनाश , निपुणः, श्रीमृगेन्द्रो जयत्यसौ ॥१॥
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
अपहि मुनिराङ् दान्तः; सौम्यः शान्तो चिराजते ।.. : મૃગેન્દ્ર વ શ . " રિવર રH
સા%િ પૂHIR.. જિતેન્દ્રિત જીવ જા - . तत्पादपद्मलीनाऽहं . : श्रीमृगेन्द्रं नमाम्यहम् ॥३॥ તપ-ત્યાગની તન્મયતા – .
રામદ્ધિ તથા કાચના જય માટે આ આત્મસંચમીએ તપશ્ચર્યાને સાથે જ રાખી હતી. કાના જ માટે ભારી શૂરવીરતા-પાકમતા દાખવી છે. સ્વપદતપ, બાવન જીનાલય તપ, દીવાળી તપ, પંચમી તપ, વીશ
સ્થાનક તપ, કલ્યાણક તપ, વર્ધમાન તપ (૨૯ ઓળી), "રત્નપાવડીયા તપ, એકાદશી તપ વિગેરે તપશ્ચર્યા આહારસંજ્ઞા પર કાબૂ મેળવવામાં સહાયભૂત થઈ. ખાસ જરૂર વિના ચરીના બેટા આંટાફેરા તેઓશ્રીને બિલકુલ માન્ય નથી. પૂજ્યશ્રીને છઠ્ઠની એની ચાલતી હતી ત્યારે પણ જ્ઞાન-ધ્યાન-મંડળ-આદિ પ્રવૃત્તિ આ દાનપિપાસુ કરી શકતાં હતાં. આ નિસ્પૃહ શિરોમણી ત્યાગી મહાત્માનું જીવન બિલકુલ સાદુ છે. કૃત્રિમ ભપકે, અજુગતો ઠાઠમાઠ, ખેટી શેહ-સાહિબી - અને બાહ્ય દેખાવ એમની life dictionary (જીવનડાયરી)માં કચરો જેવા સુEાં મળતા નથી. Simple living and high Thinkinઉં-જીવન સાદુ અને વિચારે ઊંચા છે. બે આકડાથી વધારે સંખ્યાની કામળ નહી વાપરવાના તેઓશ્રીને પચ
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
ખાણ છે. બેઠક માટે સારા માટે પણ જેમ બને તેમ અલ્પ ઉપકરણ વાપરવાનો હિમાયતી છે. ૨૫ વર્ષ સુધી આ ત્યાગી મહાત્માએ દહીં અને કડાવિગઈ ત્યાગ કર્યો હતે. જ્ઞાનગર્ભિત સમતાગુણની પરાકાષ્ઠા –
જ્યારે ચોમેર રંગબેરંગી જ્ઞાનરૂપે સંપૂર્ણ વિકસ્વર થઈને સજજ થયા હોય ત્યારે માનમધુકરને જ્ઞાન-પુષ્પથી વિમુખ રાખ કેટલે દુષ્કર છે? પરંતુ ૪૦૦ સાધ્વીનિા અગ્રણી અને ૪૭-૪૭ સાદેવીનોના ગુરૂજી, જ્ઞાનાદિ ગુણોથી વિભૂષિત આ પુણ્યાત્મા, માતાના અને સમતાના સાધક બન્યા છે. જ્ઞાન પરિણત થયું હોવાથી અંગે અંગે નમ્રતાના ઝરણું વહે છે. અને સમતા સરિતાને દભેટે છે. સમતારસ ઝીલી રહેલી શાંત મુદ્રા જાણે શીતલચંદના
દીસે છે. આ સાંભીર્યસૂતિનો ઉંચા સાદ સાંભળો - દલભ છે. એમના સમતાદિ ગુણેને કેઈ અવધિ નથી. 'ગના સાગરને જેઓ પી ગયા છે, યશ-કીતિના સુંવાળા ખૂણને જેમણે સીવી લીધો છે, સત્કાર સમાનની વધામણુને જેમણે લાત મારી છે, મદ-માનને જેમણે સર્વથા તિલાંજલિ આપી છે, અહંકાર અને નામનાને જેમણે ઠુકરાવી દીધાં છે, એવા આ સમતાશીલની અમી નિતરતી નેત્રપંક્તિમાંથી ઝરતાં એ સમતારસનું એક બિંદુ પણ સામાને નમ્રાતિને બનાવવામાં “સુસમથ છે. નિઃસંગી–નિર્મમ આ નિગ્રંથનું નિર્દોષ-નિકલેશી અને
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
નિરાશસી જીવન ગંગાત્રીના નીર જેવુ સ્વચ્છ, પવિત્ર અને મધુર છે. તે સુખમાં છલકાતાં નથી દુઃખમાં
ગભરાતાં' નથી.
સમુદાયના કાર્યકર્તા :~~~
વર્ધમાન તપેાનિષ્ણાત પ. પૂ. સાધ્વીજી મ. શ્રી રેવતીશ્રીજી મ. સા. અને વિશ્ર્વ ૫. પૂ. ગુરૂદેવશ્રીજી મૃગેન્દ્રથીજી મ. સા. આ બંને સમુદાયના સહકાર્ય -
ર્તાએ છે. ચારિત્ર-ચૂડામણિ પૂ. તિલકશ્રીજી મ. સાના સમુદાયના લગભગ ૪૦૦ સાધ્વીઓનું, પૂજ્યશ્રી હાલમાં નાદુરસ્ત સ્વાસ્થ્ય પણ આદર્શ સચાલન કરી રહ્યાં છે. પૂજ્યશ્રી કુશળ કાર્યકર્તા તરીકે સમુદાયની ફરજો અદા કરી રહ્યા છે. અને તેએશ્રીએ ભારી જવાખદારીએ વહન કરી છે. સૂર્યૌંદય અને સૂર્યાસ્ત વચ્ચે રહેલાં હીરા જેવી સાઠ સાઠ મિનીટથી જડેલાં એ સેાનાના કલાકના તન-મનથી ભાગ આપી રહ્યા છે, તથા સમુદૃાય પ્રતિ પૂજ્યશ્રીએ ખૂખ ખૂબ ઉદારતા દાખવી છે. કુશળ કારકિર્દી, ઉમદા કાર્ય વાહી, કુશાગ્રબુદ્ધિ અને ક બ્ય પરાયણતાના પ્રભાવે જિનશાસનના
આ સાચા શણગાર! આદર્શ અણુગાર! અને જિનાજ્ઞાપ્રાણ શ્રમણીફુલ વિભૂષણ-વીરશાસનની અનુપમ પ્રભાવના કરી રહ્યા છે તે આનદજનક છે-પ્રશસનીય છેઅનુમેદનીય છે. આ ઉચ્ચ પદ્મવી તેઓશ્રીને શાસનની સેવા, શાસનની પ્રભાવના, શાસ્ત્રાની શેાધ, સમુદૃાયની સુરક્ષા અને સાધનાની સિદ્ધિ આ પાંચ સકાર'ની પ્રાપ્તિરૂપ
<
.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
dlas of the yerllo , Feelings are too dificult to express in words”, હૈયાની–ઉત્તમ અને કલ્યાણકારી "ભાવનાઓ અને તે તે ભાવ–અવસ્થાએ કરેલ દર્શન તે અભિવ્યક્ત થઈ શકે તેમ નથી. પૂજ્યશ્રીના વિશાળ દિલના ઉન્નતભાવો અને તેની અનુભૂતિ એટલી તે સૂટમ છે કે તે ક્યારે પણ શબ્દસ્થ થઈ શકતી નથી. પૂજ્યશ્રીને સમુદાય પ્રતિનો સનેહભાવ, ચિક્યતાને–આગ્રહ અને સંગઠનની સદભાવના આ બધું જોઈ–જાણી અને અનુભવીને સૌના અન્તર પ્રફુલ્લિત બને છે, નવપલ્લવિત બને છે, હર્ષથી ઉભરાય છે. સ્ત્ર શબમાં તેઓશ્રીને સંબોધીએ? જેમ કુશળ કલાકાર પોતાની અદભુત કલા પાછળ જીવન છાવર કરી દે, પ્રસિદ્ધ ચિત્રકાર પિતાના મશહુર ચિત્રમાં સ્વપ્રાણ પૂરી દે તથા જગવિખ્યાત શિલ્પકાર આકર્ષક શિલ્પના સર્જન માટે સર્વ શક્તિઓ ક્ષીણ કરી દે તેમ આ ૪૦૦ સાક્ષીઓના સંયમી કલાકાર-ચારિત્ર ચિત્રકાર અને સર્વવિરતિ-શિલ્પકાર સમુદાય માટે સર્વસ્વ અર્પણ કરી રહ્યા છે. સુવિશાળ પરિવાર –
- ૪૭ વર્ષને દીઘ ચારિત્રપર્યાય અને ૪૭ શિષ્યા-પ્રશિષ્યા! કે સુંદર સુધી જાણે ગેરરીના સુડતાલીસ દેનું નિવારણ કરવાનું સૂચન ન કરતાં હેાય? ૪૭ વર્ષના સંયમ આરાધકે પૂજ્યશ્રીના દીક્ષિત જીવનના વિકાસવૃક્ષ પર દશયતિ
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમની પ્રતિતી કરાવતાં ૧૦ શિયા અને ૩૭ પ્રશિષ્યા સહ ૪૮ ઝૂમખાને વિશાળ પરિવાર-ફાલ ૧મી ઝુમી રહ્યો છે, જેમાંથી હાલમાં ૪૩ ઠાણું બિરાજમાન છે. એ વિકાસવૃક્ષની છાયામાં સ્વાધ્યાયની આંતરમસ્તીની પ્રશસ્ય ફોરમ ફેલી રહી છે, એ પંચ મહાવ્રત, પર મંડિત પૂજ્યશ્રીના ચારિત્રને જ પ્રભાવ છે. એ ધર્મો. પકારક વૃક્ષ વિકસતું રહે તેવી મંગલકામના. વતનમાં ૬૧ વર્ષની ઉંમરે હાર્ટના રેગને, કર્મવિપાકની વિચારણા સાથે ચિત્તની પ્રસન્નતાથી સહન કરી, અપૂર્વ નિજ કરી રહ્યા છે. તેમ છતાં વિશાળ પરિવાર પર પૂજ્યશ્રીના વાત્સલ્યપૂર્ણ હદયનો પ્રવાહ, કરૂણપૂર્ણ કાયાનો ધોધ તથા પ્રેમભીની આંખને સોત નિરંતર વહી રહ્યો છે. સિમત રેલાવતાં એ વહેણમાં વિશાળ પરિવાર આનંદકલોલ કરી રહ્યો છે.
અંતે આપશ્રીને મોક્ષનું પ્રસ્થાન યશસ્વી નિવડે! આપના કષ્ટ અનંત સુખમાં પરિણમે અને પરિણામ આપને માટે અખંડ શાંતિમાં પરિણમે ! આપનો જથવિજય થાઓ! શાસનસેવા આપશ્રીજી ચિરંજી!
- આપના પ્રત્યેની ભક્તિના પ્રભાવે આપનામાં રહેલાં ગુણ અમારા સૌમાં આવે અને આપના ચિની વર્ષો ઠેર ઠેર વરસતી રહે એ જ એકની એક અને સદા માટેની શુભ મનીષા.
ચરણકિંકર-ચરણપાદપઘરજ, મનીષાશ્રીજી-ચિદવર્ષાશ્રીજી
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
- પૂજ્યશ્રીના ચાતુર્માસની, ઉમદા :
. આ કાર્યવાહી , ' !
સંવત ૧૯૮૯-૯૦ અમદાવાદ :–
દીક્ષા બાદ પ્રથમ ચાતુર્માસ ગુરૂદેવશ્રીજીની પાવનકારી નિશ્રામાં રાજનગર થયું હતું જ્યાં માણેકલાલ મનસુખભાઈના જબરજસ્ત અજોડ છરી પાળતા સંઘમાં ગયા હંતાં. દીક્ષાદીદીક્ષાના જોગ-સાધુક્રિયા આદિ અભ્યાસક્ર. સં. ૧૯૯૧–૯૨ સુરેન્દ્રનગર* ત્યારબાદ સુરેન્દ્રનગર ચેમાસા કર્યા. સં. ૧૯૯૩માં પૂ. અ'કસ્તુરસુરીશ્વરજી મ. પાસે આચારાંગ સૂત્રની વાચના લીધી. સં. ૧૯૩–૯૪ અમદાવાદ:– - આ બંને ચાતુર્માસ અમદાવાદ કર્યો. દરમ્યાનમાં તરણતારણ–પતિતપાવન શ્રી ગિરિરાજની ૯ યાત્રા કરી. સં. ૧૯૯૫ રાજકોટ –
- રાજકોટ માસું કર્યું. બેનેને સુંદર ધર્મારાધન કરાવ્યું. વિષયવાસનાની આગમાં બળતાને ઠાર્યા–જલતાને શાંત કર્યો.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪ સં. મહેસાણા – ' .!! ' '
પિતાના જ્ઞાન-ઓજસ મહના પકમાં ખૂંચેલા પ્રતિ દિવ્યપ્રકાશ પાથર્યો. બહેનોમાં પાશ્વ મહિલા
Cછીની સ્થાપના કરી હતી. “જે મંડળ અને ૩૯ ગુણથી એકસરખી પ્રગતિ સાધી રહ્યું છે. : સં. ૧ર્ડ- અમદાવાદ
- અમદાવાદમાં બંને ચોમાસા કર્યા. ચાતુર્માસ બાદ વિ. સં. ૧૯૯ની સાલે શ્રી કદમગિરિ તીર્થમાં શાસનસમ્રાટુ પૂ. આ. નેમિસૂરીશ્વરજી મ. સા. ના વરદહરતે અમદાવાદ નિવાસી શારદાબેન અને રાજકેટ નિવાસી શારદાબેનની દીક્ષા થઈ જે પૂજ્યશ્રીના પ્રથમ બે શિષ્યારત્નો, વધમાન તપોનિષ્ઠાપિકા સ્વ. પૂ. સંવેગથીજી તથા જ્ઞાનાભ્યાસી પૂ. સુયશાશ્રીજી ના જાહેર થયા, સં. ૧૯૯, ૨૦૦૦–૧ કપડવંજ:–
- ચાનસ્થ સ્વગત ગદ્ધાર, આગમદિવાકર, ૫. પૂ. આચાર્યદેવ શ્રી આનંદસાગરસૂરીશ્વરજી મ. ની નિશ્રામાં ચાતુર્માસ કર્યું. અનુગદ્વારસૂત્રની વાંચના લીધી. ત્યારબાદ સં ૨૦૦૦ માં, રાજનગરે પૂ. આ. લાવણ્યસૂરીશ્વરજી મ. ની નિશ્રામાં, સુદાબેનની દીક્ષા થઈ છે. પૂજ્યશ્રીના ત્રીજા શિષ્યા સ્વ. સંવરજી નામે જાહેર થયા તથા સં. ૨૦૦૧ ની સાલમાં, શ્રી શેરીસાતીર્થમાં પૂ. અ.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉદયસૂરીશ્વરજી મ. ના. વરદહસ્તે વિદ્યાબેનની દીક્ષા થઈ જે પૂજ્યશ્રીના પ્રશિષ્યા સ્વ. વિબુધશ્રીજી નામે થયા. સં. ૨૦૦૨ સુરત –
આગમસમ્રાટ, આગમજ્યોતિર્ધર સ્વ. પરમ પૂજ્ય આચાર્યદેવશ્રીજી સાગરાનંદસૂરીશ્વરજી મ. સા. ની શુભનિશ્રામાં ચાતુર્માસ કર્યું. આ ચોમાસામાં ટાઈફાઈડમાં ૧૮ દિવસને આંતરે પૂ. વિબુધશ્રી મ. અને પૂ. સંવરશ્રી મ. કાળધર્મ પામ્યા.
સં. ૨૦૦૩ અમદાવાદ:* ચોમાસું અમદાવાદ કર્યું. ચાતુર્માસ બાદ સં. ૨૦૦૪ ની સાલે, સૂર્યપુરનગરે, આગમદંપર્યજ્ઞાતા પૂ. આ. આનંદસાગરસૂરીશ્વરજી મ. સા. ની નિશ્રામાં પદમાબેન, નવલખીબેન અને પ્રભાબેનની દીક્ષા-વડી દીક્ષા-શ્રી વર્ધમાન
ન તામ્ર પત્રાગમ મંદિરની પ્રતિષ્ઠા આદિકા ધામધૂમથી થયા. જે અનુક્રમે પૂજ્યશ્રીના પ્રશિષ્યા શમશ્રી-નિવે
શ્રીજી નામે થયા અને પૂજ્યશ્રીના ચોથા શિષ્યા પ્રબોધશ્રીજી નામે જાહેર થયા. ત્યારબાદ વાત્સલ્યસિંધુ ગચ્છાધિપતિ સ્વ. પરમ પૂજ્ય આચાર્ય શ્રી માણિકયસાગર સૂરીશ્વરજી ભગવંતના વરદહસ્તે અમદાવાદ નિવાસી સુશીલાબેનની દીક્ષા થઈ જે પૂજ્યશ્રીના પ્રશિષ્યા શુભ કરાશ્રીજી નામે થયા.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૬
સં. ૨૦૦૪ બુહારી:- ' : . '
' બુહારી ચાતુર્માસ કર્યું. પૂજ્યશ્રીને ડીરીયર લાગુ પડે જે અતિસમભાવે સહન કર્યો. . સં. ર૦૦૫ અમદાવાદ :-,
: પ. પૂ. ગુરૂદેવશ્રીજીની પુનિત નિશ્રામાં ચોમાસું કર્યું. ભયંકર અને ભીષણ ભવસાયરમાં ભમતાં ભૌતિકવાદીઓને વિશ્વ-વત્સલ વીતરાગદેવની વાણું સંભળાવી. . ,
સં. ૨૦૦૬ પાલીતાણ :–
આદીશ્વરદાદાની છત્રછાયામાં અને શાસનકટકેદ્ધારક સ્વ; પૂ. આચાર્યદેવશ્રી હંસસાગરસૂરીશ્વરજી મ. સા. તથા સ્વ. પૂ. પંન્યાસજી લબ્ધિસાગરજી મ. અને સુવિશુદ્ધસંયમી ઉપાધ્યાયજી મ. સ્વ. પૂ. ધર્મસાગરજી મ. સા. ની નિશ્રામાં ચાતુર્માસ કર્યું. પિંડનિર્યુક્તિ આદિની વાંચન લીધી. ઉપધાનતપની બેનેને સુંદર આરાધના કરાવી. ભવ્યજીને નરમાંથી નારાયણ અને વામનમાંથી વિરાટ બનવાનો મેષ આ. સિદ્ધગિરિની છત્રછાયામાં અપૂર્વ નિર્જરા કરવાની સુવર્ણ તક મળી. પૂજ્યશ્રીને ટી.બી.ના રોગની શરૂઆત થઈ. સં. ૨૦૦૭ રાજકોટ :–
ચોમાસું રાજકેટ કર્યું. અશાતાદનીયકર્મનું વર્તુળ વધુ ને વધુ વિસ્તરતું ગયું. ટી. બી. ને હુમલો ત્રણ
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્ટેજ સુધી વધી ગયું પરંતુ અખૂટ સમભાવનું મધ્યબિંદુ જરાપણુ ખર્યું નહીં. સં. ૨૦૦૮ અમદાવાદ :– - અમદાવાદમાં ચાતુર્માસ કર્યા બાદ સં. ૨૦૦૯ માં, રાજનગરમાં જ, પિષ-વદ-એકાદશીએ પૂજ્યશ્રીના 'પ્રાણું– ત્રાણ-આધારરૂપ, ચારિત્રચૂડામણિ, પરમકૃપાવત ગુરૂદેવશ્રીજી પ. પૂ. તિલકશ્રીજી મ. સા. કાળધર્મ પામ્યાં. સં. ર૦૦૯ સુરેન્દ્રનગર –
સુરેન્દ્રનગર ચોમાસું કર્યું. અણઘડ આત્માને આકાર આપ્યા. સુષુપ્ત આત્માને નવેસરથી ગુણવાન બનાવ્યા. સં. ૨૦૧૮ મરબી :- ,
મારંબી ચાતુર્માસ કર્યું. ત્યારબાદ સંવત ૨૦૧૧ ની સાલમાં પાનસર મુકામે વ્યાખ્યાન–વાચસ્પતિ પરમ પૂજ્ય આચાર્યદેવશ્રી દેવેન્દ્રસાગરસૂરીશ્વરજી મ. સા. ની નિશ્રામાં રાજકોટ નિવાસી વિનોદીનીબેનની દીક્ષા થઈ જે પૂજ્યશ્રીના પ્રશિષ્યા વિપુલયશાશ્રીજી નામે થયા. સં. ર૦૧૧ મહેસાણા :–
શાસનપ્રભાવક પૂ. આ. દેવેન્દ્રસાગરસૂરીશ્વરજી મ. ની નિશ્રામાં ચોમાસુ કર્યું. આવશ્યકસૂત્રની વાંચના લીધી. કિંચિત્ સૂકાઈ ગયેલા ધર્મકયારાને સિંચન કરી ફરી હરિ. યાળા બનાવ્યા.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ ર૦૧ર સુરતઃ
શાસનપ્રભાવક પ. પુ. આચાર્યદેવશ્રી ધર્મસૂરીશ્વરજી મ. સા ની નિશ્રામાં ચાતુર્માસ કર્યું. કમ્મપચડી તથા તાવાર્થસૂત્રની વાચના લીધી. ચોમાસા બાદ સં. ૨૦૧૩ ની સાલે, બમ્બરકેટનગરમાં, સ્વ. ગચ્છા. પૂ. આ. શ્રી માણિકસાગરસૂરીશ્વરજી મ. તથા વર્તમાન ગચ્છાધિપતિ પરમ પૂજ્ય આચાર્યદેવશ્રી હેમસાગરસૂરીશ્વરજી મ. સા. ની નિશ્રામાં, તારાબેનની દીક્ષા થઈ જે પૂજ્યશ્રીના પાંચસ્પા શિષ્યા સૂગલક્ષ્માશ્રીજી નામે જાહેર થયા.
સ, ર૦૧૩ બાજીપુરા –
બાજીપુરા ચોમાસું કર્યું. ત્યારબાદ સં. ૨૦૧૪માં, મહેસાણા મુકામે પૂ. આ. દેવેન્દ્રસાગરસૂરીશ્વરજી મ. ના વરદહસ્તે વીરબાળાબેનની દીક્ષા થઈ જે પૂજ્યશ્રીના છઠ્ઠા શિષ્યા વિનિતયશાશ્રીજી નામે જાહેર થયા તે જ વર્ષે નવસારી ગામમાં પૂ. પંન્યાસજી દેલતસાગરજી મ.ના વરદ હસ્તે રૂકમણુંબેન અને મધુબેનની દીક્ષા થઈ છે પૂજ્યશ્રીના સાતમા શિષ્મા સ્વ, તત્વરાથીજી અને પૂજ્યશ્રીના પ્રશિષ્યા મોહળતાશ્રીજી નામે જાહેર થયા. સ, ર૦૧૪ અમદાવાદ –
ચાતુર્માસ અમદાવાદ કર્યું. માલવદેશદ્ધારક સ્વ. ૫. પૂ. આચાર્યદેવશ્રી ચંદ્રસાગરસૂરીશ્વરજી મ. પાસે દ્રવ્યગુણ
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્યાયને રાસ, સાડા ત્રણ ગાથાનું સ્તવન તથા સૂયા- ડાંગસૂત્રની વાચના લીધી. સં. ૨૦૧૫ મોરબી –
મેરી ચમારું કર્યું. બંનેમાં ધર્મની જાગૃતિ સાથે ધગશ આણું. સં. ર૦૧૬ પાલીતાણું –
કાંકરે કાંકરે અનંતા સિદ્ધ થયા છે તે સિદ્ધગિરિની શીતળછાયામાં અનુપમ આરાધના કરી. ૫. સગી મ. ને મી ઓળી પૂર્ણ થઈ ચાતુર્માસ બાદ સંભ ૨૦૧૭ માં વઢવાણનગરે, સ્વ. પૂ. આ. હંસસાગરસૂરીશ્વરજી મ. ની નિશ્રામાં પુષ્પાબેનની દીક્ષા થઈ જે પૂજ્યશ્રીના પ્રશિષ્યા પાયશાશ્રીજી થયા, સં. ૨૦૧૭મોરબી –
ચાતુર્માસ મેરખી કર્યું. ત્યારબાદ સં. ૨૦૧૮ ની સાલમાં પાલીતાણામાં પૂજ્યશ્રીના પ્રથમ શિષ્યા રસેન્દ્રિય વિજેતા સ્વ. પૂ. સંવેગશ્રીજી મ. ની ૧૦૦ ઓળીની પૂર્ણાહુતિ નિમિત્ત ૨૩ છેડનું ઉજમણું કરવા પૂર્વક ધામધૂમથી મહોત્સવ ઉજવાયે. સં. ૨૦૧૮ ભાવનગર –
ચાતુર્માસ ભાવનગર કર્યું. પૂજ્યશ્રીના પ્રથમ શિષ્યા
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વ. પૂ. સંગીજી મ. કાળધામ પામ્યા. સાધક આત્મા નિસ્તેજ બન્યું. ત્યારબાદ સં. ૨૦૧૯માં સૂર્યપુરનગરે સિદ્ધચક આરાધક સમાજના સ્થાપક સ્વ. પરમ પૂજ્ય આચાર્યદેવશ્રી ચંદ્રસાગરસૂરીશ્વરજી મ. સા. ના વરદહસ્તે મંજુલાબેનની દીક્ષા થઈ જે પૂજ્યશ્રીના આઠમા શિષ્યા પુણયશાળી મહાત્મા મન્દી શ્રીજી નામે જાહેર થયા. દીક્ષા-વડી દીક્ષા–જોગ બાદ જેઠ મહિનામાં પૂજ્યશ્રીના શિષ્યા મૃગલમાશ્રીજીના ૫૦૦ આયંબિલનું-બીલીમોરા સ્થળે *પંચાહેિકા મહેસવપૂર્વક પારણું થયું. સં. ૨૦૧૯ સુરત – '' સુરત માસું કર્યું. ચાતુર્માસ બાદ સં. ૨૦૨૦ માં *વઢવાણુનગરે સ્વ. પૂ. આ. હું સસાગરસૂરીશ્વરજી મ. ની નિશ્રામાં બુહારીનિવાસી રૂકમણીબેન, લીલીબેન, સુશીલાબેન તથા સુલોચનાબેનની દીક્ષા થઈ જે અનુક્રેમે પૂજ્યશ્રીના નવમા શિષ્યા સ્વ. પૂ.જીજ્ઞાશ્રીજી ના જાહેર થયા. અને પૂજ્યશ્રીના પ્રશિષ્યા અમિતાશ્રીજી-સૌમ્ય‘તાશ્રીજી તથા સીતાશ્રીજી નામે થયા. સં. ૨૦૨૦ રાજકોટ – -
ચાતુર્માસ રાજકેટમાં સ્વ. પૂ. હંસસાગરસૂરીશ્વરજી મ. સા. ની નિશ્રામાં કર્યું. ત્યારબાદ સં. ૨૦૨૧ માં પાલીતાણા તરફ પ્રયાણ કર્યું. જ્યાં ડા સાથ્થીઓને ગિરિરાજની ૯ યાત્રા કરાવી.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ. ૨૦૨૧ મહુવા —
5
ર
3
ચોમાસુ મહુવા કર્યું. ત્યારખાદ સ૦ ૨૦૨૨ ની સાલમાં પાલીતાણા ધામમાં ગા. સ્વ. પૂ.આ. શ્રી માણિકચસાગરસૂરીશ્વરજી મ. સા. ના વરદહસ્તે મેઢાન નિવાસી હસુખેન અને રાજકોટ નિવાસી મીનાક્ષીમેનની દીક્ષા થઈ જે પૂજ્યશ્રીના પ્રશિષ્યા માતાશ્રીજી અને વ્રતધરાશ્રીજી નામે થયા.
સ. રર નવસારી :~
;
ચાતુર્માસ નવસારી કર્યું. ચામાસા બાદ સ’૦ ૨૦૨૩ ની સાલમાં પાંચ દીક્ષા થઇ. મહામહિનામાં ભાવનગર મુકામે પૂ. આ. દેવેન્દ્રસાગરસૂરીશ્વરજી મ. તથા પૂ. આ. કૈલાસસાગરસૂરીશ્વરજી મ. ની નિશ્રામાં વિમલામૅનની દીક્ષા થઈ જે પૂજ્યશ્રીના પ્રશિષ્યા વધર્માશ્રીજી થયા.. અને સુરત નગરે પૂ. પંન્યાસજી રેવતસાગરજી મ. ના વરદ્વહસ્તે મારખી 'નિવાસી તારાબેનની દીક્ષા થઈ જે પૂજ્યશ્રીના પ્રશિયા પ્રશાન્તશ્રીજી નામે થયા. ત્યારખાર વૈશાખ મહિનામાં સૂર્યપુરીમાં પૂ. પંન્યાસજી પ્રમાધસાગરજી સ. ની નિશ્રામાં મહુવાનિવાસી રસીલાઅેનની દીક્ષા થઈ જે પૂજ્યશ્રીના પ્રશિષ્યા ઋષિદત્તાશ્રીજી નામે થયા. અને ભાવનગરમાં પૂ. પંન્યાસજી કંચનસાગરજી મ. ના વરદહસ્તે પ્રિયમતીએન અને સરલાએનની દીક્ષા થઈ જે પૂજ્યશ્રીના પ્રશિષ્યા પ્રશ મધરશ્રીજીશીલ રાશ્રીજી નામે થયા.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨
સં. ૨૩-૨૪–૨૫ સુરત –
સુરત ચોમાસુ પૂ. પંન્યાસ પ્રબોધસાગરજી મ. ની નિશ્રામાં કર્યું. ત્યારબાદ સં. ૨૦૨૪ ની સાલે સુરત નગરે ગરા. સ્વ. પૂ. આ. શ્રી મણિયસાગરસૂરીશ્વરજી મ.સા. ની નિશ્રામાં ૧૩ વર્ષની બાલ્યવયના કિરણબેનની દીક્ષા થઈ જે પૂજ્યશ્રીના પ્રશિષ્યા બાલસાધ્વી કલ્પપ્રમશ્રીજી નામે જાહેર થયા. સં. ૨૦૨૪ માં ચાતુર્માસ, રાધિપતિ સ્વ. પરમ પૂજ્ય આચાર્યદેવશ્રી માણિકયસા ગરસૂરીશ્વરજી ભગવંતની પુનિત નિશ્રામાં કર્યું. ચાતુર્માસ બાદ સં. ૨૦૨૫ માં સૂર્યપુરનગરે, ચિંતામણિ પાર્શ્વનાથ જિનમંદિરની અંજનશલાકા–પ્રતિષ્ઠા પ્રસંગે. ગચ્છા. સ્વ. પૂ આ માણિયસાગરસૂરીશ્વરજી મ. અને પૂ. આ. કસ્તુરસૂરીશ્વરજી મ.ની નિશ્રામાં ૧૪ વર્ષની બાલ્યવયના નયનાબેન તથા મીનાક્ષીબેનની દીક્ષા થઈ જે પૂજ્યશ્રીના પ્રશિષ્યા બાલસાવી યશસ્વિની શ્રીજી અને એક્ષરતાશ્રીજી નામે જાહેર થયા (સં. ૨૦૨૫ માં ચોમાસુ નવાપુરા ગરછાસ્વ. પૂ. આ. માણિસાગરસૂરીશ્વરજી મ.ની પવિત્ર નિશ્રામાં કર્યું.) ત્યારબાદ સં. ૨૦૨૬ ની સાલમાં મહુવા મુકામે પૂ. પંન્યાસજી કંચનસાગરજી મ. ના વરદ હસ્તે કહીરાબેનની દીક્ષા થઈ જે પૂજ્યશ્રીના પ્રશિષ્યા શુભઆશાશ્રીજી થયા અને તે જ વર્ષે રાજકેટમાં પૂ. પંન્યાસજી દલિતસાગરજી મ. ની નિશ્રામાં આફ્રિકાના વતની કુસુમબેનની દીક્ષા થઈ જે પૂજ્યશ્રીના પ્રશિષ્યા સુસવૈતાશ્રીજી નામે થયા. ત્યારબાદ પાલીતાણા તર્ફ પ્રયાણ કર્યું.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩
સં. ર૦ર૬ પાલીતાણા –
શત્રુંજયગિરિની પવિત્ર ભૂમિમાં, શાસનકેટકેદ્ધારક સ્વ. પ. પૂ. આચાર્યદેવશ્રી હંસસાગરસૂરીશ્વરજી મ. ની” નિશ્રામાં કર્યું. દરમ્યાનમાં કદમગિરિથી જેસર જતાં વચ્ચે નવું ચેકગામ વસ્યું હતું તેમાં સાધુ-સાધ્વીને રહેવાની સગવડ કે સાધન ન હતું. પૂજ્યશ્રીની સઍરણથી પાનાચંદ ભગુભાઈ કાંટાવાલાએ ચેકમાં ઘરદેરાસર અને નાનો ઉપાશ્રય તૈયાર ર્યા. આ શાસનપ્રભાવનાનું કાર્ય શ્રમણવર્ગ માટે લાભદાયી નીવડયું. ત્યારબાદ સં. ૨૦૨૭ માં - રાજકેટનગરે પૂ. આ. દેવેન્દ્રસાગરસૂરીશ્વરજી મ. ના વરદહસ્તે ભદ્રાબેનની દીક્ષા થઈ જે પૂજ્યશ્રીના પ્રશિષ્યા ધમશીલાશ્રીજી નામે થયા. મહા મહિનામાં નવસારીધામમાં પૂ. પંન્યાસજી ચિદાનંદસાગરજી મ. ના વરદહસ્તે વિશાખાબેનની દીક્ષા થઈ જે પૂજ્યશ્રીના પ્રશિષ્યા વિશગુણશ્રીજી નામે થયા.
સં. ૨૨૭ અમદાવાદ –
ચાતુર્માસ અમદાવાદ જેનસાસાયટી કર્યું. માસા બાદ સં. ૨૦૨૮ માં ભાવનગર મુકામે પૂ. આ. પ્રભસૂરીશ્વરજી મ. ની નિશ્રામાં જ્યોતિબેન અને નિર્મળાબેનની દીક્ષા થઈ જે પૂજયશ્રીને પ્રશિષ્યા જિનધિશ્રીજી નયધશ્રીજી નામે થયા. વિશાખ મહિનામાં સુરતમાં
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪.
પૂ. આ દેવેન્દ્રસાગરસૂરીશ્વરજી મ. ના વરદ હસ્તે રીટાબેનની દીક્ષા થઈ જે પૂજ્યશ્રીના પ્રશિષ્યા વતરતાશ્રીજી નામે થયા. સં. ૨૦૨૮ બોરીવલી -
પરમ પૂજ્ય આચાર્યદેવશ્રી દેવસૂરીશ્વરજી મ. સા. ની નિશ્રામાં કર્યું. પૂજ્યશ્રીના પ્રશિષ્યા માવતાશ્રીજીને મહત્સવ ઉજવવાપૂર્વક ૫૦૦ આયંબિલનું પારણું થયું. ત્યારબાદ સં. ૨૦૨૯ ની સાલમાં વ્યારામુકામે પૂ. આ. દેવેન્દ્રસાગરસૂરીશ્વરજી મ. ની નિશ્રામાં વર્ષાબેનની દીક્ષા થઈ છે પૂજ્યશ્રીના પ્રશિષ્યા વિરકતાશ્રી તરીકે થયા. ફાગણ મહિનામાં સુસ્ત નગરે ગચ્છા. સ્વ. પૂ. આ. માણિકયસાગરસૂરીશ્વરજી અને વર્તમાન ગચ્છાધિપતિ પૂ. આ હેમસાગરસૂરીશ્વરજી મ. ની નિશ્રામાં ઉર્વશીબેનની દીક્ષા થઈ જે પૂજ્યશ્રીના પ્રશિષ્યા વાતાશ્રીજી તરીકે થયા. ત્યારબાદ જેઠ મહિનામાં વદ સાતમના રોજ પૂજ્યશ્રીના ૪૦ વર્ષના દીર્ઘચારિત્રપર્યાયની પૂર્ણાહુતિ નિમિત્તે સુશ્રાવક પાનાભાઈ કાંટાવાલાએ રષિમંડળ પૂજન ભણ્યું , સં. ૨૦૨૯–૩૦ સુરત –
મુનિરત્ન પૂ. મનેzસાગરજી મ.ની નિશ્રામાં કર્યું. ચાતુર્માસ બાદ સં. ૨૦૩૦ માં રાજકેટમાં વર્તગચ્છા. પૂ. આ. હેમસાગરસૂરીશ્વરજી મ. સા. ની શુભ નિશ્રામાં રેખાબેન અને ભાવનાબેનની દીક્ષા થઈ જે પૂજ્યશ્રીના
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫
પ્રશિષ્યા રશીલાશ્રીજી ભવ્યશીલાશ્રીજી નામે થયા. ત્યારબાદ સ′૦ ૨૦૩૦ ની સાલમાં પૂ. પંન્યાસજી સાભાગસાગરજી મ. ની નિશ્રામાં નવાપુરા ચામાસુ કર્યું, ચાતુર્માસ ખાદ સ૦ ૨૦૩૧ ની સાથે નવસારી તયરે, સ્વ. પૂ. પન્યાસજી વિમલસાગરજી મ. ના વરદહસ્તે ચદ્રિકાબેનની દીક્ષા થઈ જે પૂજ્યશ્રીના અંતેવાસી દશમા શિષ્યા ચિર્ષાશ્રીજી- નામે જાહેર થયા, જેઠ માસમાં' પૂ. તત્વરશાશ્રીજી મ. કાળધર્મ પામ્યા.
સ. ૨૦૩૧ ખીલીમેારા ફ
પ. પૂ. ગુણગરિષ્ઠ મુનિરત્ન શ્રી ગુણસાગરજી મ. ની નિશ્રામાં કર્યું. એનેામાં પાંડવચરિત્ર વાંચી માહમાયાના અંધનમાં મધાયેલાંને મુક્તિના માર્ગ મતાન્યેા. જડવાદના ઝેરભરેલાં જમાનામાં અધ્યાત્મવાદની ઘેાષણા કરી. ચામાસા માદ સ′૦ ૨૦૩૨ માં પાલીતાણા તરફ પ્રયાણ કર્યું. આદીશ્વર દાદાએ જેની પૂર્વ નવ્વાણુ વખત સ્પના કરી તે પાવન સિદ્ધાચલની ફ્રી સ્પના કરી. સાધ્વીઓએ ૯૯ યાત્રા કરી, ફ્રાગણ મહિનામાં પૂ. કલ્પલતાશ્રી મ. ની ૧૦૦ આળીની પૂર્ણાહુતિના પ્રસંગે ૧૨૧ છેડાના ભવ્ય ઉદ્યાપનયુક્ત દાન્તિકા મહાત્સવ દરમ્યાન પૂ. રેવતીશ્રી મ. તથા પૂજ્યશ્રીની નિશ્રામાં ૨૧૧ ઠાણાં એસ્થાને એકત્રિત થયા. સુંદર પ્રકારની સુવિધાથી શાસનપ્રભાવના થઈ. ત્યાર આદ શેષકાળમાં લગભગ ૧૦૦ જેટલા સાધ્વીઓને ધ સંગ્રહ' તથા ધર્મરત્ન”ની વાંચના આપી.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
ફાગણ વદ આઠમના રોજ સ૦૨૦૩૨ ની સાલમાં લગભગ ૩૨ સાધ્વીઓએ વર્ષીતપના પ્રારભ કર્યો જે આશ્ચર્યાન દરૂપ હતા.
સ'. ૨૦૩૨ પાલીતાણા :—
સિદ્ધક્ષેત્રમાં ચાતુર્માસ કર્યું. ચામાસામાં પણ સાધ્વીગણમાં આચારાંગાદિ સૂત્રેાની વાંચના ચાલુ રહી. ત્યારમાદ સં૦ ૨૦૩૩ માં ખાલાપુર મુકામે પૂ. પંન્યાસજી સદ્ગુણુવિજય મ, ની નિશ્રામાં કામિનીબેનની દીક્ષા થઈ જે પૂજ્યશ્રીના પ્રશિષ્યા પ્રીતિધર્માંશ્રીજી નામે થયા. વૈશાખ મહિનામાં સાધ્વીઓને વષીતપનાં પારણાં થયા.
સ. ૨૦૩૩ સુરેન્દ્રનગર ઃ—
-
વ્યાખ્યાન વાચસ્પતિ પૂજ્ય આચાર્ય દેવશ્રી દેવેન્દ્રસાગરસૂરીશ્વરજી મ. સા. ની શુભનિશ્રામાં કર્યું, એનેમાં ચંદરાજાના રાસનું વાંચન કર્યું. ઉપદેશપ્રાસાદ વાંચી, સામાચિકની આરાધના સ્પર્ધા અને ઇનામ સહે કરાવી. ઉપધાન તપની આરાધના એનાને કરાવી. પેાતાના પ્રશિષ્યા વિરતાશ્રીજીને ૪૫ ઉપવાસની મહાન તપશ્ચર્યા કરાવી જે સમુદાયમાં પ્રથમ વખત જ થઈ હતી. ચાતુર્માંસ ખાદ સ ૨૦૩૪ ની સાલે કાર્તિક મહિનામાં, પૂજ્યશ્રીની પ્રેરણાથી પેાતાના પ્રશિષ્યા માક્ષરતાશ્રીજીને ૫૦૦ આય’બિલનું પારણુ' થયું તથા પેાતાના પ્રશિષ્યા તરતાશ્રીજી અને શિષ્યા ચિર્ષાશ્રીજીને શ્રેણીતપત્તુ પારણુ પ’ચા
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭
ન્ડિકા મહત્સવ પૂર્વક થયું. ત્યારબાદ અમદાવાદમાં પૂ. આ. દેવેન્દ્રસાગરસૂરીશ્વરજી મ. ના. વરદહસ્તે. થરાદનિવાસી ગુણીબેનની દીક્ષા થઈ જે પૂજ્યશ્રીના પ્રશિષ્યા શમરતાશ્રીજી
નામે થયા. . !
સં. ૨૦૩૪ અમદાવાદ –
ચોમાસુ માકુભાઈ શેઠના બંગલામાં કર્યું. પૂજ્યશ્રીના પ્રશિષ્યા વિશાશ્રીજીને ૫૦૦ આયંબિલનું પારણું મહોત્સવ ઉજવવાપૂર્વક થયું. આ માસામાં પૂ. જુપ્રજ્ઞાશ્રી મ. કાળધર્મ પામ્યા. ત્યારબાદ સં. ૨૦૩૫ ની સાલમાં શ્રી શંખેશ્વરતીર્થમાં આગમમંદિરની અંજનશલાકાપ્રતિષ્ઠા પ્રસંગે શાસનતિર્ધર પૂ. આ. દેવેન્દ્રસાગર સૂરીશ્વરજી મ. તથા પૂ. અભ્યદયસાગરજી ગણિવર્ય આદિની પુનિત નિશ્રામાં સુરત નિવાસી પલ્લવીબેનની દીક્ષા થઈ છે પૂજ્યશ્રીના પ્રશિષ્યા પ્રશસ્યાશ્રીજી નામે થયા. ફાગણ મહિનામાં વિરમગામ મુકામે પૂ. આ.દેવેન્દ્રસાગરસૂરીશ્વરજી મ. ના વરદહસ્તે ત્સનાબેનની દીક્ષા થઈ જે પૂજ્યશ્રીના પ્રશિષ્યા જયપ્રજ્ઞાશ્રીજી નામે થયા. વિશાખ મહિનામાં શિહેર નગરે પૂ. પંન્યાસજી કંચનસાગરજી મ. ની નિશ્રામાં પ્રફુલ્લાબેનની દીક્ષા થઈ જે પૂજ્યશ્રીના પ્રશિષ્યા પ્રશમરતાશ્રીજી નામે થયા.
મ. ના વરદહસ્તે જ નામે થયા.
વાતમાં પ્રશિષ્યા થ યાસજી કે શિષ્યા પ્રશ
સં. ૨૦૩૫ સુરત –
પરમ પૂજ્ય પંન્યાસજી મ. દીલતસાગરજી મ. સા.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
ની નિશ્રામાં કર્યું. બેનામાં “શ્રી શત્રુંજય લઘુકલ્પ” વાંચ્યું ચાતુર્માસ બાદ સં. ૨૦૩૬ માં, શેષકાળના મહામહિનામાં પૂ. પંન્યાસજી દેલતસાગરજી મ. તથા પૂ. મુનિરત્ન મહાસેનસાગરજી મ. ની નિશ્રામાં પૂજ્યશ્રીના પ્રશિષ્યા પ્રબોધશ્રીજીને માસક્ષમણનું પારા, જલયાત્રાના વરઘોડા સહ પંચાહિકા મહોત્સવ પૂર્વક ધામધૂમથી થયું. આ પૂર્વે પણ પૂજ્યશ્રીની નિપુણ પ્રેરણાથી–તેઓશ્રીના લગભગ ૧૫ સાધ્વીઓએ માસક્ષમણની તપશ્ચર્યા કરી હતી. મહા વદમાં રાજનગરમાં પૂ. ગણિવર્ય અયુદયસાગરજી મ. ના. વરદહસ્તે કેકિલાબેનની દીક્ષા થઈ જે પૂજ્યશ્રીના પ્રશિષ્યા કલાવિદાશ્રીજી નામે થયા. -
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેમના સંયમી જીવનના સાનિધ્યે આ પુસ્તિકા પ્રકાશિત થઈ છે. તે પૂજ્ય મૃગેશ્રીજીને પરમ–વિનેય શિષ્યા શ્રી મનીષાશ્રીજી
-
અ
T
''
*
* *
આ
*
* *
'
,
'
"
- -' નામના
:::
s is
*
:
:
?
1
,
*
-
*
ફકજ
, ,
V
- -
િ
એ'
ક
દીક્ષા – સંવત ૨૦૧દ્ગા મહા સુદ-૧૦
ક
જન્મ - સંવત ૧૮૨ના ભાદરવા સુદ-૭
આ
"
.
'
.
ત
''
:
છે.
*
**
*
1.
हमें रुपवती दृष्टि दृष्टवा रुपं विमुह्यति मजत्यात्मनि नीरुपे तत्वदष्टिस्तरूपिणी
પ્રોજક : સિદ્ધાંત પાક્ષિક પંડિત શાંતિલાલ કેશવલાલ અમદાવાદ,
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂ. મનીષાશ્રીજીનો ટૂંક પરિચય
જેના હૃદયગણમાં ગુરૂને વાસ છે તેને તે ધન્ય જ છે પરંતુ જેને ગુરૂ હૃદયમાં વાસ છે તે તે ધન્ય–અતિધન્ય છે? આ ઉક્તિ સાચે જ જેમને લાગુ પડી છે તે ધન્યાતિધન્ય પુણ્યશાળી મહાત્મા–મંજુલાબેનનો જન્મ સંવત ૧૯૮૨ ના ભાદ્રપદ માસના શુકલપક્ષની સાતમના પવિત્રદિને મુંબઈમાં થયો હતો, કેમળકાયા હેવા છતાં કિશોરાવસ્થામાં છાની દીક્ષા લેવાથી ફરી ઘરભેગા થવું પડયું હતું. ત્યારબાદ કેઈ વિશિષ્ટ પુણ્યપ્રકર્ષે ફરી જ્યારે સાધનામાં સિતારે ચળક, સંસા૨ને સ્વાદ બેસ્વાદ લાગે ત્યારે માયાનો મિનારે કકડભૂસ કરવા કટીબદ્ધ થયા. મંજુલ મંજુલ વાતાવરણને ત્યજી, મંજુલાબેનની સુંવાળી નાજુક કાયાએ મહાપુરુષોના માગે મહાભિનિષ્ક્રમણ કર્યું. માલવદેશદ્ધારક પ. પૂ. આચાચદેવશ્રી ચંદ્રસાગરસૂરિ મ. ના વરદહસ્તે સં. ૨૦૧૯ ના માઘ માસના શુકલપક્ષની દશમના મંગળદિને સુરત મુકામે દિક્ષા થઈ, પૂ. મૃગેન્દ્રથી મ. ના શિષ્ણારત્ના પૂ, મનીષાશ્રી મ. નામે જાહેર થયા. તે જ વર્ષે ફાગણ સુદ ૫ ના શુભદિને પૂ. આચાર્યદેવશ્રીના હેતે વડી દીક્ષા જેગ આદિ થયા. પૂર્વભવના ઉત્કૃષ્ટ વિનયના પ્રભાવે આ ભવમાં પણ - પરમવિનેયી ગુજ્ઞાંતિ બની અથાગ ગુરૂકૃપાને પ્રાપ્ત કરી શકયા છે. ગુરૂદેવશ્રીને અખલિત આશીર્વાદ–આત્મપ્રદેશના અણુએ અણુએ
તે જ વર્ષે ફળ
આદિ થયા.
વીરાંકિત બની
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંક્તિ કરી દીધો છે. સ્વ અર્પણ અને સમર્પણ કરતાં પણ આશીર્વાદ એ એવી જીવંત શક્તિ છે કે ગમે તેવા ઝંઝાવાત સામે ઝઝુમવાની, બાથ ભીડવાની અને આગે કદમ બઢવાની હિંમત આપે છે. ગુરૂજીનું મન જીતવામાં તેઓશ્રી મહાનવિજયી નીવડ્યા છે. ગુરૂની મહેર વિનાનું
જીવન સૂર્ય વિનાના તેજ ચંદ્ર વિનાના પ્રકાશ અને વૃક્ષ વિનાના પાન જેવું છે. તેઓ શ્રી ગુરૂ મહેરની પ્રજવલિત જાજ્વલ્યમાન જ્યોતથી પોતાના જીવનને પ્રકાશિત કરવામાં સંપૂર્ણ સફળ થયા છે.
સાધકજીવનની સુંદરતાને સાથે જ રાખી તેઓશ્રી એ ધ્યેયની કેડીએ આગળ વધી રહ્યા છે. તેઓશ્રીની વ્યવહારકુશળતા અને ખી છે. સ્વાથ્યની અનુકુળતાએ. યથાશક્તિ જ્ઞાન-ધ્યાન-તપ-જપ વિગેરે કરી રહ્યા છે. શાશ્વત શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રને જીવનપ્રાણ બનાવી દીધો. છે. મુખાકૃતિની અલૌકિક પ્રસન્નતા અને આનંદી રમુજી સ્વભાવથી સમુદાયમાં પ્રિયવંત બની ચૂક્યા છે. સહજ સરળતા તેમને વરેલી છે. ઉદારતાને તેમણે પરાકાષ્ટાએ. પહોંચાડી છે. માધુર્યતાને ત્રિવેણી સંગમ થતા આ આજ્ઞાંકિત, આગવું સ્થાન પ્રાપ્ત કરી શક્યા છે. “હાજીનાજી શબ્દથી અને વાણીની અતિમીઠાશથી અન્ય માટે ઉત્તમ દૃષ્ટાંતરૂપ થયા છે આ સહજ ગુણાની વર્ષો અમારા પર પણ વર્ષ એ જશુભાભિલાષા. -
. • લિ. સા. ચિદૂવર્ષાશ્રી
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ શ્રી સર્વજ્ઞાય નમ: ।।
જૈન ધર્મ અને સ્યાદ્વાદ
એટલે
ત્રિકાળાબાધિતસાપેક્ષ સત્ય
★✩
જૈન ધર્મ એટલે ? સર્વજ્ઞ અને સદશી શ્રી વીતરાગ તીર્થંકર ભગવતાએ સામાન્યથી આ સમસ્ત જગતને અનાદિ-અનંત જીવ અને અજીવ દ્રવ્યાની રાશિરૂપ જણાવ્યુ છે, તેમજ વિશેષતઃ નવતત્ત્વ સ્વરૂપે જણાવ્યુ છે તેમાં જે માક્ષતત્ત્વ છે તે આત્મતત્ત્વનું પરમ શુદ્ધ સ્વરૂપ હેાઇ પરમ સાધ્યરૂપ છે. અને તે માટે સવર અને નિર્જરા એ એ તત્ત્વા સાધનરૂપ હાઇ ઉપાય છે. જ્યારે કર્માંના અધરૂપ અંધતત્ત્વ છે. અને તેના હેતુભૂત આશ્રવતત્ત્વ છે. તેમાં પુણ્યના મધ શુભ વિપાક આપનાર અને પાપને અધ જીવને અશુભ વિપાક આપનાર છે એમ જણાવેલ છે. સ્યાદ્વાદ-ષ્ટિએ ઉપર જણાવેલ નવે તāાનું ત્રિકાળામાધિત સ્વરૂપ જાણીને, તેમાંથી જે જે ભવ્ય આત્માએ વડે પાતપેાતાના દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવની સાપેક્ષતાએ અનુક્રમે ગણ
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્થાનક કમરેહણથી પિતાના આત્માની પરમ-વિશુદ્ધ (મોક્ષ) દશાને પ્રાપ્ત કરવા માટે જે જે ધર્મ તેમજ મોક્ષ પુરુષાર્થ કરાય છે, તેને જૈન ધર્મ જાણવી.
આ રીતે આત્માને-સચ્ચિદાનંદ સ્વરૂપની પ્રાપ્તિને સત્ય-માગ જણાવનાર જૈન ધર્મ (પંચ પરમેષ્ઠિપદ થકી) નિરંતર જયવંતે વર્તે છે."
કેઈ પણ સંસારી (મનવચન-કાય યાગમાં પ્રવર્તતા) આત્મામાં પોતાના જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રાદિ ગુણ પરિણમનની સાથે કર્મ નિત–ઔદયિકભાવનું પરિણમન પણ નિરંતર અવશ્ય હોય છે. આ ઔદયિકભાવનું જે યોગ પરિણમન છે, તે આત્માર્થ સાધતાએ પ્રશસ્ત તેમજ સંસાર પરિભ્રમણરૂપ હેતુતાએ અપ્રશસ્ત એમ બંને રવરૂપવાળું હોય છે.
વ્યવહાર થકી પ્રશસ્તગને સર્વ દર્શનકારેએ ઉપકારક લે છે. કેમકે દરેકે-દરેક દશનકારને પોત-પોતાના ગુરુમુખે હિત શ્રવણની થેગ ક્રિયા, તેમજ પોતાના ઈષ્ટદેવનાં દર્શન, વંદન તેમજ પૂજનની ગકિયા ઉપકારક સમજાયેલી હોય છે.
જો કે જે ગક્રિયાથી આત્મ-શુદ્ધિ થતી ન હોય અને કેવળ પુણ્ય-બંધનું કારણ હોય તેને ભાવથકી અપ્રશસ્ત ચોગ જાણવું જોઈએ. તેમ છતાં તેને વ્યવહારથકી તે પ્રશસ્તપણું છે. જ્યારે ક્રોધ-માન-માયા અને લોભ થકી હિંસા-જુઠ-ચેરી–મૈથુન અને પરિગ્રહાદિની યોગક્રિયાઓને તો વ્યવહારથી અપ્રશસ્તપણું પ્રગટ છે.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રત્યેક સંસારી આત્મામાં વેગ પરિણમનની સાથે પિતાના જ્ઞાનાદિ ગુણેના ઉપશમ-ક્ષપશમ તેમજ ક્ષાયિકભાવનું પરિણમન પણ હોય છે. આ બંને પરિણમન-ભામાં એક-બીજાની, મુખ્ય–ગૌણવૃત્તિઓ પ્રત્યેક આત્મા કમને બંધ તેમજ નિર્જરા પણ પ્રત્યેક સમયે કરતે હોય છે.
જે ચોગક્ષિામાં યોગ તેમજ કષાયભાવની જેટલી તીવ્રતા વધુ હોય છે, તે મુજબ તે આત્માને અનેકવિધ તીવ્ર કર્મબંધ થાય છે, અને જે ક્રિયા સંબધે આત્માને આત્મશુદ્ધિનો ઉપયોગ (ભાવ) જેટલો તીવ્ર તેમજ વિશુદ્ધ હોય છે તે મુજબ તે આત્માને કર્મ–
નિશ વધુ થાય છે. આ માટે કહ્યું છે કેકારણ ભેગે છે બાંધે બંધને રે,
કારણુ મુગતિ મુકાય; આશ્રવ–સંવર નામ અનુક્રમે રે,
હેપાદેય સુણાય.
જે જે કારણ જેહનું રે, સામગ્રી સાગ, મીલતાં કારજ નીપજે રે, ર્તા તણે પ્રયોગ
કારણ ભેગે છે કારજ નીપજે રે,
એમાં કઈ ન વાદ;
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ કારણ વિણ કારજ સાધીયે રે,
એ નિજમત ઉન્માદ,
ભાવરતવ જેહથી પામીજે,
દ્રવ્યસ્તવ એ તેણે કહીએ દ્રવ્યશબ્દ છે કારણવાચી,
ભ્રમે મ ભૂલે કર્મ નિકાચી.
શાસ્ત્રમાં નિશ્ચયદષ્ટિએ જણાવેલ છે કે,
કાગ: સર્વથા હૈયા ૩ સંવર” તે સાથે વ્યવહાર દષ્ટિએ એ પણ જણાવેલ છે કે— જે વ્યવહાર મુક્તિ મારગમાં, ગુણઠાણુને લેખે; અનુક્રમે ગુણશ્રેણીનું ચડવું, તેહીજ જિનવર દેખજી.
આ સંબંધે શાસ્ત્રાનુસારી નિશ્ચય-વ્યવહારની પ્રવૃત્તિ –નિવૃત્તિની ચૌભગીના સ્વરૂપને યથાર્થ અવધારણ કરવું જરૂરી છે. (૧) નિશચ પ્રવૃત્તિધર્મ : પિતાના આત્માને સમ્યકત્વ.
સામાયિક, શ્રત સામાયિક, દેશવિરતિ સામાયિક અને સર્વવિરતિ સામાયિક ભાવમાં રાખવા પ્રયત્ન કરે તે. નિશ્ચયથી નિવૃત્તિ ધર્મ: પોતાના આત્માને વિષયકપાયાદિના પરિણામથી નિવર્તાવ તે.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩) વ્યવહાર પ્રવૃત્તિ ધમ: પિતાના આત્માને જ્ઞાનાદિ
પંચાચારમાં જે તે. (૪) વ્યવહારથી નિવૃત્તિ ધર્મ : હિંસા-જુઠ-ચોરી
મિથુન અને પરિગ્રહાદિના પાપવ્યાપારથી આત્માને અળગે રાખ તે.
ઉપર જણાવેલ પ્રવૃત્તિરૂપ તેમજ નિવૃત્તિરૂપ બને ધર્મો પરસ્પર સાપેક્ષભાવે ઉપકારક જાણવા, તેમજ વ્યવહારધર્મ અને નિશ્ચયધર્મ પણ પરસ્પર સાપેક્ષભાવે ઉપકારક જાણવા. અન્યથા એકાંત પ્રવૃત્તિધર્મ કે નિવૃત્તિધર્મ યા તો એકાંત વ્યવહારધર્મ કે નિશ્ચયધર્મ આત્માર્થ સાધક બનતા નથી. આ માટે કહ્યું છે કેजइ जिणमयं पवज्जय ता मा ववहार-णिच्छए मुयह । इकण विणा तित्थं, छिज्जइ अन्नेण उ तच्चं ॥१॥
'णिच्छय-मग्गो मोक्खो ववहारो पुण्ण कारणो वुत्तो । पढमो संवररूवो, आसवहेऊ तओ वीओ ॥१॥
વચન નિરપેક્ષ વ્યવહાર જૂઠો કહ્યો,
વચન સાપેક્ષ વ્યવહાર સાચો; વચન નિરપેક્ષ વ્યવહાર સંસાર ફળ,
સાંભળી–આદરી કાંઈ રાચે.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
- - -
-
-
-
આજ પ્રમાણે વળી પણ સ્યાદવાદ શ્રત પ્રમાણ જ્ઞાન થકી અન્ય ભા સંબધે પણ જાણવું કે –
(૧) કઈ પણ દ્રવ્ય સ્વ–પર ભાવથી અસ્તિ-નાસ્તિ સ્વરૂપે ઉભય સ્વરૂપ છે
(ર) કેઈ પણ જડ-ચેતન દ્રવ્ય પિતાના કેઈ પણ. પરિણામ (ભાવ)થી ભિન્નભિન્ન સ્વરૂપે હાઈ ઉભયસ્વરૂપી છે.
(૩) કેઈ પણ જીવ દ્રવ્ય પોતાના અનેક પ્રદેશ સમુદાયથી તેમજ ગુણપર્યાયથી એકાનેક સ્વરૂપે ઉભયસ્વરૂપી છે.
(૪) કેઈ પણ સંસારી જીવ (આત્મ-તત્વ). સ્વ-પર કર્તવભાવે શુદ્ધાશુદ્ધ ઉભય સ્વરૂપી છે. તેમજ એ પણ સ્પષ્ટ સમજવું કે આત્મા સિવાય અન્ય કોઈ પણ અચેતન દ્રવ્યમાં ઈચ્છાનુસારી ત્વ-સ્વભાવજન્ય કિયા હોતી નથી.
() કેઈ પણ આત્મા પોતાના જ્ઞાન-દર્શન ગુણથી સ્વ–પર સમસ્ત ય સંબંધી સામાન્ય-વિશેષ રૂપથી જ્ઞાતઅજ્ઞાતભાવે ઉભય સ્વરૂપી છે.
આ રીતે અનેક ગુણ-પર્યાય સ્વરૂપી છએ દ્રવ્યોને. જે કે કેવળજ્ઞાની તીર્થંકર પરમાત્મા, કેવળજ્ઞાને કરી સર્વ શેય ભાવને પ્રત્યક્ષપણે (હસ્તામલકવત) સંપૂર્ણ સ્વરૂપે જાણતા હોવા છતાં, “સવિતાવિતરિઝ એ સૂત્ર મજબ. સપ્રયોજન કઈ પણ ભાવને, અન્યને શ્રત દ્વારા જણાવવા માટે તે તેઓ પણ “વા” શબ્દથી સ્યાવાદનો આશ્રય. લઈને જણાવે છે.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ રીતે શ્રી કેવળી તીર્થંકર પરમાત્માઓએ આત્મપ્રત્યક્ષતા વડે કાલિક જે-જે અર્થોને તીર્થંકરનામકર્મના ઉદયે વચન યોગથી પાંત્રીશ ગુણયુક્ત વાણી દ્વારા જણાવેલ હેાય છે તે તે અર્થોનું ઉત્તમ ગણધર આત્માઓને, સમ્યફ જ્ઞાન-દર્શન–ચારિત્રાદિ ગુણે કરી અનુભવ પ્રત્યક્ષ અવિરુદ્ધપણું હોવાથી, તઅર્થસૂચક શ્રી ગણધર ભગવતે રચિત -દ્વાદશાંગરૂપ-સમ્યકૃતને, અવિસંવાદિભાવે--આગમ પ્રમાણ જ્ઞાન જાણવું.
દષ્ટાંત તરીકે કેવલી પરમાત્માઓએ કઈ પણ દ્રવ્યગુણ--પર્યાયને કાજે વાવિમેવા અને પુરૂવાએ ત્રણે સ્વરૂપથી સ્યાદ્ સ્વરૂપે જણાવીને, તેમાંથી સ્યા સપ્રજન કેઈ એક ભાવને, આત્મદ્રવ્યના હિતાહિત સંબંધે યથાર્થ અવિસંવાદીભાવે યથાતથ્ય હેચાપાદેયરૂપે જણાવેલ હોય છે.
આથી સમજવું જોઈએ કે છોએ તે કોઈ પણ દ્રવ્યને કે તેના કેઈ પણ પરિણામને યથા–અવિરુદ્ધ પ્રમાણુ સ્વરૂપે જાણવા–જણાવવા માટે અવશ્ય સ્થાને આશ્રય કર યુક્ત છે.
આ સાથે વળી તે પ્રમાણુ બોધ સ્વરૂપમાં પણ સ્વપર આત્મ-હિતા હિતમાં પ્રવૃત્તિ-નિવૃત્તિરૂપ યથાર્થઅવિરુદ્ધ હેયોપાદેયાત્મક જે નયજ્ઞાન, તેને પણ પ્રમાણશભાવે પ્રમાણજ્ઞાન જાણવું જોઈએ; અન્યથા અનેકવિધ તર્ક-કુતયુક્ત જે એકાંતિક મિથ્યાજ્ઞાન છે, તે અવશ્ય રાગ-દ્વેષની વૃદ્ધિ કરાવનારૂં હાઈ દુઓની પરંપરાને વધારનારૂ છે.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
'
આથી સ્પષ્ટ સમજવું' કે સજ્ઞ અને સદી કેવળી ભગવંતાએ સ્યાદ્વાદ સ્વરૂપથી પ્રકાશૅલ નવે તત્ત્વમાં યથા વિવેકયુક્ત, મતિ-શ્રુતાદિ ભેદવાળું અવિકળ જ્ઞાન તે અવિસવા–િપણે આત્મહિત સાધક હાઈ પ્રમાણ જ્ઞાન છે. આ અર્થથી “તતુ પ્રમાળે” સૂત્રથી પાંચે જ્ઞાનની પ્રમાણુતા સબધે સામાન્યતયા શાસ્ત્રકારાએ જણાવ્યુ છે કે,
፡፡
'' स्व-पर-व्यवसायि ज्ञानं प्रमाणम् ',
આથી જ તેા પૂર્ણ જ્ઞાની કેવળી ભગવત્તાએ પ્રરૂપેલ હેયાપાય તત્ત્વામાં નિઃશકભાવે વિધિ-નિષેધરૂપે યથાર્થ અવિરુદ્ધભાવે પ્રવત ન કરનાર ભવ્ય આત્માને પણ અનંત અક્ષય પૂર્ણ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે.
આત્માને પૂર્ણ જ્ઞાની પરમાત્મપદની પ્રાપ્તિ માટે શાસ્ત્રમાં સ્પષ્ટ જણાવેલ છે કે પેાતાના આત્મતત્ત્વને, ગુણસ્થાનક *મારેહ વડે પર-જતત્ત્વના અનાદિ સાંયેાગિક પરિણામ સ‘અંધથી, સર્વથા મુક્ત કરવાને સમથ' એવા સ'ની પચેન્દ્રિય પર્યાપ્ત ગર્ભજ મનુષ્ય જ પૂર્ણ પરમાત્મભાવને પામે છે.
આ માટે કેવળી ભગવતાએ અનેકવિધ આત્મસ્વરૂપને અનુલક્ષી દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવ સખધી યથાર્થ અવિરુદ્ધ વિધિ-નિષેધ માટે સ્યાદ્વાદ સ્વરૂપથી ઉત્સર્ગ–અપવાદ ઉભય સ્વરૂપે જે મેાક્ષમાગ પ્રરૂપેલા છે, તેનુ ગીતા ગુરુ ભગવંત પાસેથી પ્રથમ યથાર્થ જ્ઞાન કરવું જરૂરી છે. કેમકે, આ માટે કહ્યું છે કે—
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
“જ્ઞાન ક્રિયા પોલ” તેમજ વળી પણ કહ્યું છે કે
આ બંને સૂત્રો સર્વ–સંમત છે.
તે માટે પ્રથમ જ્ઞાનનયની દૃષ્ટિમાં જેમ આત્મા સંબંધી શુદ્ધાશુદ્ધ નિશ્ચય-વ્યવહાર ઉભય સ્વરૂપી યથાર્થ સાધ્ય-સાધન ભાવનું જ્ઞાન ઉપકારી છે, તેમ તે સાથે ક્રિયાનની ષ્ટિએ યોગ–ઉપયોગરૂપ ક્રિયા-પરિણામમાં ઉત્સર્ગ–અપવાદરૂપ ઉભય સ્વરૂપી કાર્ય–કારણ ભાવમાં યથાર્થ વિધિ– નિષેધરૂપ પ્રવર્તન ઉપકારી થાય છે.
અન્યથા સ્વમતિકલ્પિત–એકાંત સ્વચ્છેદાચારી જ્ઞાનક્રિયાના કેઈ પણ સ્વરૂપમાં એટલે નિશ્ચય-વ્યવહારમાં યાત ઉત્સગ–અપવાદમાં એકાંત પક્ષપાત અહિતકર છે, એમ જાણવું.
આથી સ્પષ્ટ સમજાય છે કે આત્માથી આત્માઓએ પ્રત્યક્ષ પૂર્ણજ્ઞાની કેવલી પરમાત્માએ જણાવેલ પંચવિધ પ્રમાણ જ્ઞાનના સ્વરૂપને (સ્યાદવાદને) યથાર્થભાવે અવલંબીને આત્મારાધન કરવું હિતકર છે.
આમ છતાં જેઓ મતિકલ્પિત શાસ્ત્રાર્થોને આશ્રય લઈને સ્વેચ્છાચારીપણે કેવળ પાપમય પ્રવૃત્તિઓમાં સ્વાદુ-વાદનો આશ્રય લઈને ધર્મ (આત્મય) સ્થાપે છે, એવા - મૂઢ અહંકારી-અજ્ઞાની આત્માઓને અનંત સંસારી જાણવા. કેમકે શાસ્ત્રમાં ઉસૂત્રભાષીઓને, સમ્યક્ દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર,
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
એ ત્રણેથી ભ્રષ્ટ થયેલા હોઈ, અનંત સંસારી કહ્યા છે, તે માટે તેઓને ઉવેખીને આત્માથી આત્માઓએ સૌ પ્રથમ. શાસ્ત્રમાં જણાવેલ નીચે મુજબની પાપ પ્રવૃત્તિઓથી વિરમ-- વાનો પ્રયત્ન કરવો જરૂરી છે.
(૧) પ્રાણાતિપાત (૨) મૃષાવાદ (૩) અદત્તાદાન (૪) મૈથુન (પ) પરિગ્રહ (૬) કેધ (૭) માન (૮) માયા (૯) લભ (૧૦) રાગ (૧૧) શ્રેષ (૧૨) કલહ (૧૩) અભ્યા
ખ્યાન (૧૪) પશુન્ય (૧૫) રતિ-અરતિ (૧૬) પર-પરિવાદ. (૧૭) માયા–મૃષાવાદ (૧૮) મિથ્યાત્વશલ્ય. આ અઢાર પાપ પ્રવૃત્તિઓને શાસ્ત્રોક્ત વિધિપૂર્વક દૂર કરવાથી આત્માને આત્માર્થ સાધવાનો અધિકાર પ્રાપ્ત થાય છે. આ માટે દષ્ટિવાદ”ની પુસ્તિકા અવશ્ય જેવી.
પૂર્વે જણાવ્યા મુજબ શાસ્ત્રમાં પાંચ પ્રકારના જ્ઞાનની. તત પ્રમાણે એ સૂત્રથી પ્રમાણુતા સ્વીકારાયેલ છે, તે. સાથે જ “તિ-થતા વિપશ્ચ” એટલે પ્રથમનાં. ત્રણ મતિજ્ઞાન, શ્રતજ્ઞાન અને અવધિજ્ઞાન જે આત્માર્થ સંબંધી દ્રવ્ય-ભાવથી આશ્રવ-સંવર તત્ત્વમાં યથાથ હે-- પાદેયતા રહિત હોય તે તે મિથ્યાજ્ઞાન હેઈ આત્મહિતકર નથી, એમ પણ સ્પષ્ટ જણાવેલ છે. વળી પણ મિથ્યાદષ્ટિના મિથ્યાજ્ઞાનના લક્ષણની સ્પષ્ટતા કરતાં જણાવેલ છે કે
" सदसतोरविशेषात् यदृच्छोपलब्धेन्मत्तवत् " આથી સમજવું કે સદ્દ-અસદ ભાવમાં હિતાહિતના વિવેક.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
વગરનું સ્વેચ્છાનુસારી ઉન્માદી જ્ઞાન તે મિથ્યાજ્ઞાન હોઈ આત્માર્થ સાધક હેતું નથી. કિન્તુ આત્માથે કથંચિત્ . બાધક હોય છે.
આ સંબધે મિથ્યાષ્ટિભવાભિનંદી આત્માઓની. ધર્મક્રિયાઓ સંબંધી શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે“બાપ-પૂર્દિ–ૌરવબત્તિવયતઃ | भवाभिनंदी यां कुर्यात्, क्रियां साध्यात्मवैरिणी ॥
શાસ્ત્રમાં ભવાભિનંદી જીવેનાં જે અગિયાર લક્ષણો - જણાવેલ છે તે માંહેથી આહારને અર્થે પૂજાવાને અર્થે, વસ્ત્ર–પાત્રાદિકને અર્થે કે ગૌરવ વધારવાને અર્થે ઈત્યાદિ. કઈ પણ લક્ષણની મુખ્યતા સહિત જે જે આરાધના કરાતી હોય છે તે સઘળીએ અધ્યાત્મભાવની વૈરિણી જાણવી.
પ્રથમ જણાવ્યા મુજબ આત્માર્થ સાધક યથાર્થ (સમ્યફ) જ્ઞાન તેમજ અયથાર્થ (મિથ્યા) જ્ઞાનને અનુલક્ષીને. સાધક-આધક પ્રવૃત્તિ-નિવૃત્તિમાં જે-જે પ્રકારે જે-જે જી. જોડાયેલા છે; તેઓનું કિંચિત્ સ્વરૂપ નીચે મુજબ જાણવું..
પ્રથમ તો એ જાણવું જરૂરી છે કે પ્રત્યેક આત્માથી આત્માઓને, અનેકાંત યાને સ્યાદવાદને અનુલક્ષીને, નય-- નિક્ષેપ-પ્રમાણ સાપેક્ષ ભાવે પૂર્વે જણાવ્યા મુજબ વિધિ–. નિષેધનું અનુસરણ અવિસંવાદીપણે આત્મહિતકર જાણવું..
આ સંબંધે મુખ્ય ચાર પ્રકારના સામાયિક ભાવના અનુભવને પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ રૂપે જાણીને યથાશક્તિ ચારે.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકારના સામાયિક ભાવમાં વર્તવું જરૂરી છે. કેમકે આ સંબધે શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે“શયા સામા-બ-રમ સે ગદ્દે
તેમજ વળી સામાયિક ભાવની વિરુદ્ધતા સંબધે જાણવું કે મિથ્યાત્વના જોરે પર–પદગલિક ભાવમાં મોહાંધ બનેલા આત્માઓ પણ પિતાને ભૌતિક સ્વાર્થ સાધવા માટે અનેકાંતિક યાને સ્યાદવાદ વચનો મનમા આશ્રય લઈને કેવળ પોતપોતાની એકાંતિક વ્યવહારિક ક્રિયામાં યા તો એકાંતિક નિશ્ચચિક ભાવે કેવળ આત્મ પરિણામરૂપ માર્ગમાં આત્માર્થ સાધનતા સ્થાપતા હોય છે. તેઓએ ખરેખર તે સ્યાદવાદનો કેવળ દુરુપયોગ કરેલ હોય છે-એમ જાણવું.
વળી પણ ઉપર જણાવ્યા મુજબ કેટલાક મિથ્યાજ્ઞાનમાં આગ્રહીઓ સ્યાદવાદના નય-નિક્ષેપ-પ્રમાણ સાપેક્ષ યથાર્થ અર્થને ગ્રહણ કરવાને અસમર્થ હેઈ, સ્યાદવાદમાં સંશય ધરતા રહી, સ્યાદવાદને સંશયવાદ કહેતા ફરે છે. • તેમજ કેટલાક મૂઢ જી સ્યાદવાદને સમાનતાવાદ રૂપે એજીને સર્વ જી પ્રતિ સમાનતા અપનાવવા રૂપે “વાવડી ચસકી”ના ન્યાયે પિતાની મૂર્ખતાનું પ્રદર્શન કરતા પિતાની દાંભિક સમાનતાવાદી પાપકારી પ્રવૃત્તિને ક્રાંતિકારી લેખાવે છે.
વળી કેટલાક બાળ પંડિત સાધુઓ ધર્મ–પરિણામ -અને કર્મ–પરિણામના ભેદસ્વરૂપમાં મૂઢ હોવાથી ધર્મ
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિણામને કર્મ, અને કર્મ પરિણામને ધર્મ સ્વરૂપે જણા-- -વતા હોય છે. હકીકતમાં તો આત્માને સ્વભાવ ધર્મ, આત્માના જ્ઞાનાદિ ગુણોમાં પરિણમન પામવું તે છે. આ માટે શાસ્ત્રમાં પણ કહ્યું છે કે “aહ્યુagrષ” તેમ છતાં. ઉદિત કર્મના–પરિણામ સ્વરૂપી મન-વચન-કાય ગની શુભ પ્રવૃત્તિને જ ધર્મ સ્વરૂપે જણાવવી તે સ્યાદવાદ સિદ્ધાંતની અજ્ઞાનતાના જોરે કે દ્વેષથી જ સંભવી શકે.
આ સાથે એમ પણ સમજવું જરૂરી છે કે આત્માને આત્મભાવમાં પરિણામ પામવામાં નિમિત્ત હેતુરૂપે જે-જે પ્રશસ્ત પેગ પ્રવૃત્તિ જે-જે સ્વરૂપે સહાયક થાય છે, તેને તથા સ્વરૂપે ઉપચારે (વ્યવહારથી) ધર્મ સ્વરૂપે જાણવી જોઈએ. ઉપર જણાવેલ , અર્થ સ્યાદવાદથી અવિરુદ્ધ હોઈ આ. સંબધે કહ્યું છે કે – “ધર્મશુદ્ધ ઉપયોગ સ્વભાવ,
' પુણ્યપાપ શુભ અશુભ વિભાવ, ધર્મ હેતુ વ્યવહારજ ધર્મ,
નિજ સ્વભાવ પરિણતિને મર્મ. જો કે કઈ પણ પદાર્થ સ્વ–પર ભાવે અસ્તિ-નાસ્તિ. સ્વરૂપે સર્વાત્મક છે, તથાપિ કેટલાક માયામૃષાવાદીઓ જડ -ચેતન દ્રવ્યના પરિણમન–સંબંધમાં, એટલે આત્મતત્વના જડ તત્ત્વ-સાથેના ભિન્નભિન્ન–પરિણમન સંબંધમાં એટલે કે બહિરાત્મા–અંતરાત્મા અને પરમાત્મ સ્વરૂપી.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
ત્રિવિધ પરિણમન સંબંધમાં, સ્યાદવાદ રહિતપણે-મૂઢભાવે -અયથાર્થ અર્થમાં એકાંત, આગ્રહ ધરીને, નય-નિક્ષેપ સાપેક્ષ શાસ્ત્રીય પાઠને નિરપેક્ષપણે ચંદ્રા-તદ્દા જણાવીને, અજ્ઞાની અંધજનોને ઉન્માગે, કેવળ ભક્તિમાર્ગમાં જે દેરી જઇને, પ્રગટપણે લુંટી રહ્યા છે, તેમાંથી જગતને બચાવવા યથાર્થ અર્થ પ્રકાશક કેવળ શ્રી વીતરાગ પ્રભુનો સ્યાદવાદ ધર્મ જ સર્વત્ર સમર્થ છે, એમ જાણવું.
સ્વાનુભવ આત્મ-પ્રત્યક્ષ નાનાવિધ અનેક પરિણામી આત્મદ્રો સંબંધમાં, બીજા કેટલાક પાખંડી પંડિતે પોતપોતાને ઈષ્ટાર્થમાં કુવચિત્ એકાંતે આત્મ દ્રવ્યમાં જ્ઞાન પરિણામને મુખ્ય કરીને, યા તે એકાંતે શુભાશુભ કિયા પરિણામને મુખ્ય કરીને, પોતાનામાં યથાર્થ–સત્યાર્થતાને આડંબર ધરીને, અન્ય અબુઝ જેને પોતાના ગ૭–મતના અનુયાયી બનાવીને જેઓ પિતાની અહિક મતલબ સાધતા હોય છે, તેઓ પણ અન્ય આત્માઓને શુદ્ધ સ્યાદવાદ દષ્ટિએ દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવ સાપેક્ષ આત્મા વડે આત્મહિત સાધવાને માર્ગ બતાવવાનો નિશ્ચથી અસમર્થ હોય છે એમ જાણવું.
આ સંબંધે વળી બીજા કેટલાક આત્મતત્ત્વના સ્વરૂપમાં મૂઢતાવાળા પાખંડી સાધુઓ સ્વમતિ-કલ્પિત નિરંજનનિરાકાર પરમાત્માને સમસ્ત જગતના સમસ્ત પરિણામેના
લીલાકારી સ્વરૂપે કર્તા-હર્તા જણાવે છે. અને પ્રત્યક્ષ શુભા- શુભ કિયાના કર્તા-કતા પ્રત્યેક આત્માને કેઈ એક
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
પરમાત્માની માયાના અંશરૂપ જણાવે છે અને તે સાથે પોતાની મોહાંધતા પિષવા પોતાની પ્રવૃત્તિને, પરમાત્માની દિવ્ય લીલા . સ્વરૂપે જણાવે છે અને તે વળી પાતાની ભક્તિથી પરમાત્માની
ભક્તિનું ફળ છે, એમ જણાવતા રહે છે. આ માટે સમજવું કે જેમ મદીરાનું પાન કરનારને સાચી સુઝબુઝ હેતી નથી, તેમ વિષયભેગની આકાંક્ષાવાળા લેભી - -આત્માઓમાં તેમજ પૌદ્દગલિક સુખના વિયોગના દુઃખથી ભય પામતા પામર જીવોમાં પણ તત્ત્વાતત્ત્વ વિવેક કરવાની સાચી સુઝબુઝ હેતી નથી.
આજ રીતે સ્યાદવાદ સિદ્ધાંતના દ્રષીઓમાં પણ સુખ દુિઃખની લાગણીઓથી ભરેલા પિતાના આત્માના શુદ્ધાશુદ્ધ
સ્વરૂપને પણ યથાર્થ રૂપે જાણવાની શક્તિ હોતી નથી. તેથી જ તે તેઓ કુગુરુઓની મૃગજળ સમાન ચમત્કારિક માયાજાળમાં ફસાયેલા રહે છે અને આત્માર્થથી ભ્રષ્ટ થાય છે. આ સંબંધે કહેવત છે કે “દુનિયા ઝુકતી હે, ઝુકાનેવાલા ચાહીયે.” તેમજ “ગરજવાનને અકલ હેતી નથી.” , આથી આત્માથે સ્પષ્ટતયા એ સમજવું જરૂરી છે કે -આ સંસારમાં વિવિધ કમનુસાર તેમજ પિતપોતાના
પશમાનુસારે પ્રત્યેક ચિતન્ય ગુણવાળા આત્મ દ્રવ્યનાં શુદ્ધાશુદ્ધ અનેક સ્વરૂપ છે. તે સઘળાને પણ સાપેક્ષભાવે સામાન્ય-વિશેષથી યથાર્થ જાણવાવાળું જે સમ્યગજ્ઞાન છે, તેન આત્મ-હિતકર જાણવું. અને તે માટે સૌ પ્રથમ આત્મતત્ત્વને યથાર્થ ઓળખવાને સુવિશુદ્ધ પ્રયત્ન કરવા જરૂરી
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
છે. આ માટે કહ્યુ છે કે
“આત્મજ્ઞાન મળ્યું તુä, આત્મજ્ઞાનૈન ન્યતે 1 तपसा प्यात्म - विज्ञान- हीनै छेत्तुं न शक्यते ॥ તેમજ વળી કહ્યુ છે કે—
!! दुक्खं णज्जइ अप्पा, अप्पा उण भावणं दुक्खं । भाविय व सहावपुरिसो, विसएस विरच्चइ दुक्खं ॥
હવે શાસ્ત્ર સખ ધયી, કતૃત્વ, લેાકતૃત્વ તેમજ જ્ઞાતૃત્વ સ્વરૂપી ચૈતન્ય ગુણવાળા–આત્મ તત્ત્વના અનેક સ્વરૂપમાંથી આત્માર્થ સાધકતાની અપેક્ષાએ, અવશ્ય જાણવા જરૂરી એવા ત્રણ ભેદોનુ (સ્યાદ્વાદ સિદ્ધાંતથી ) કિંચિત્ સ્વરૂપ જણાવીએ છીએ.
(૧) અહિરાત્મા જે આત્માએ શરીર-ધન–સ્ત્રીપુત્રાદિક પર–દ્રવ્યમાં આત્મીયતાની બુદ્ધિએ જીવન જીવે છે, તેઓમાં પરદ્રવ્યમાં આત્મત્વભુદ્ધિ એ અહિરાત્મપણુ હાઈ તેઓને પ્રગટ મિથ્યાસૃષ્ટિ જાણવા,
:
(૨) અંતરાત્મા ઃ જે આત્માએ પેાતાના આત્માને ક ખ ધનથી મુક્ત કરવા માટે પૂર્ણ અન‘ત-અક્ષય-શુદ્ધ પરમાત્મ દશા પ્રગટ કરવાના સમ્યક્ પરિણામ યુક્ત પ્રવૃત્તિવાળા છે, તેઓ પેાતાના અંતરંગ શુદ્ધ સ્વરૂપને શાસ્ત્રાદેશથી યથા જાણવાવાળા હોઈ તેઓને અંતરાત્મા જાણવા. (૩) પરમાત્માઃ જે જે આત્માઓએ અંતરાત્મ
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
ભાવની સાર્થકતાએ પોતાના આત્માની જ્ઞાનાદિ અનંત ચતુષ્ક ગુણવાળી અનંત શુદ્ધ સત્તાને અક્ષય (ક્ષાયિક) ભાવે સ્વાધીન કરી છે, તેઓને પરમાત્મા જાણવા. સકળ પરમાત્મા શુદ્ધ ક્ષાયિકભાવે, કેવળ પિતાના આત્મગુણમાં રમણતા પામવાવાળા હોય છે. આથી તેઓને કદાપિ કઈ પણ અન્ય દ્રવ્યના પરિણામનું કર્તવ-લેતૃત્વ હેતું નથી. પરમાત્માના શુદ્ધ પરિણમન સંબધે કહ્યું છે કે – “ર કમીશન–શેર–વિનાશવિહિતા ! न लास्य-हास्य-गीतादि-विप्लवोपप्लुतस्थितिः ॥
સકલ આત્માને જેઓ ઉપરના ત્રણ ભેદથી યથાર્થ અવિરુદ્ધભાવે જાણે છે, તેઓ સમ્યગજ્ઞાની હેઈ આત્માથે સાધક્તા વડે પરમાત્મપદ પ્રાપ્ત કરવાના અધિકારી જાણવા. અન્યથા કેવળ બહિર્દષ્ટિ–પાખંડીઓના પાશમાં પડેલા મિથ્યાદષ્ટિ આત્માઓ. અનંત સંસારમાં. કર્માધીનપણે, જન્મમરણદિના, અનેકવિધ દુખના અધિકારી જાણવા,
પ્રથમ તે આત્મા અને પરમાત્માના સંબંધમાં કર્મ -પરિણામની જે વિશેષતા છે તેનું કિંચિત્ સ્વરૂપ નીચે મુજબ જાણવું અનિવાર્ય આવશ્યક છે.
ચાર ગતિરૂપ આ સંસારમાં એકેન્દ્રિય-બેઈન્દ્રિયતેઈન્દ્રિય-ચોરેન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિયભાવે અનાદિથી જન્મમરણ કરતા સંસારી આત્માઓ, પોતપોતાના દારિકાદિ
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
શરીરના પેગ દ્વારા, કષાયની તરતમતા મુજબ, નિરંતર જે જે શુભ-અશુભ કર્મ (કાણુ વગણઓ) ગ્રહણ કરે છે, તે તે પ્રત્યેક શુભ-અશુભ કર્મોને પ્રત્યેક આત્માએ અવશ્ય ઉદયાનુસારે ભેગવવાનાં હોય છે. તે મુજબ આ સંસારમાં પ્રત્યેક આત્માઓ પોતે પૂર્વે બાંધેલાં શુભાશુભ કર્મોને, પિતાની ઈચ્છાઓ કે અનિચ્છાએ પણ જન્મ-જીવન અને મરણ સ્વરૂપથી ભોગવી રહ્યા છે.
પ્રત્યક્ષથી અવિરુદ્ધ આ સ્વરૂપથી સ્પષ્ટ સમજાય છે કે શરીરાદિ ગદ્વારા મિથ્યાત્વ-અવિરતિ અને કષાયાદિ પરિણામ વડે પોતે બાંધેલા ઘાતી-અઘાતી કર્મોની વિવિધ સત્તા (શક્તિ)ને પ્રત્યેક આમાએ આધીનપણે વર્તવું પડે છે.
આ સંબંધે ચિતન્ય-પરિણામી કોઈ પણ આત્મદ્રવ્યમાં તેમજ જડપરિણામી કેઈ પણ પુદ્દગલ દ્રવ્યમાં અનંત જ્ઞાનીઓના વચનાનુસારે શાસ્ત્રકારોએ અચિત્ય અનંત શક્તિ કહેલી છે. આથી જ તે જ્ઞાન–વીર્યાદિ યુક્ત કર્તૃત્વ સ્વભાવી અનંત શક્તિમય અરૂપી આત્મ-દ્રવ્યને, બંધન પ્રાપ્ત રૂપી જડકર્મને આધીન થવાપણું પ્રત્યક્ષ છે.
તેમ છતાં પિતાની લાપશમિક અનંત શક્તિના વિશિષ્ટ પરિણામ વડે ઉત્તમ આત્માથી આત્માઓ પૂર્વે બાંધેલ કમને વિશિષ્ટરૂપે સચ કરીને મોક્ષ સુખને પણ પ્રાપ્ત કરી શકે છે. આ માટે જ્યારે-જ્યારે આત્મા અને કર્મ બન્નેની શક્તિમાં ગુરૂ-લઘુતાનું સ્વરૂ૫ જે-જે ભાવે પ્રાપ્ત થાય છે તેને, પૂર્વે જણાવેલ આત્મ-તત્ત્વના ત્રણે
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
* કાન પાક જ છે -
"* * *
ભેદમાં વિશેષતઃ જે (૧૪) ગુણસ્થાનક સ્વરૂપ છે, તેનું વિસ્તારથી યથાર્થ સ્વરૂપ ગીતાર્થ ગુરુ ભગવંત પાસેથી જાણી લેવું જરૂરી છે.
જગતમાં સર્વ કાળે સર્વ દશનકાએ ઓઘ થકી પણ કર્મની સત્તાનો સ્વીકાર કરેલો જ છે, કેમકે “પરમાત્માઓને પણ કર્મો ભેગવવાં પડે છે એમ જણાવીને, પરમ-ઈશ એટલે પરમ-શક્તિરૂપ–પરમેશ્વર રૂપે, કર્મસત્તાને જ સ્વીકાર કરેલો જ છે. એટલું જ નહિં, પરંતુ કર્મના અંધ-ઉદય-ઉદીરણા અને સત્તાના સ્વરૂપને નહિ જાણનાર પ્રત્યેક અજ્ઞાની આત્માઓને પણ અદઈ–ભાગ્ય-વિધિના લેખ -કાળ-કુદરત-ઈશ્વર-કર્મ ઈત્યાદિ સંજ્ઞાઓ વડે, પ્રત્યેક આત્માના સુખ–દુઃખાત્મક ચિત્ર-વિચિત્ર પરિણામોમાં કર્મસત્તાની હેતતા અવશ્ય સ્વીકારવી પડે છે.
કેમકે પ્રત્યેક સર્વે સંસારી આત્માઓમાં કર્માનુસારે ઔદયિક ભાવે ભિન્ન-ભિન્ન સ્વરૂપે પર–કત્વ તેમજ -પર-ભેતૃત્વ પ્રત્યક્ષ દેખાય છે. તે સાથે દરેકને પોતપિતાને ઈછાનિછ પદાર્થના સગ-વિયેગમાં સુખ-દુખનો અનુભવ પણ પ્રત્યક્ષ હોય છે.
ઉપર જણાવેલ વિવિધ કર્મ-પરિણામો સંબંધી શાસ્ત્રમાં સ્પષ્ટ જણાવેલ છે કે –
(૨) વામનાર કર્મયો ર થાશ્રવાઃ | ગુમઃ પુન્યાય | મા પાપ ||
-
-
પA
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨) તત્રન્વિજ્ઞાતીજ્ઞાત–માવિવધિ-વિવે
भ्यस्तविशेषः (३) मिथ्यादर्शनाविरतिप्रमादकषाययोगा वन्धहेतवः(૪) ફીચરે ર્મ, પ તૈિરવે
अवश्यमेव भोक्तव्यं, कृतं कर्म शुभाशुभम् ॥ ઉપર જણાવ્યા મુજબ પોતે બાંધેલા શુભાશુભ કર્મના ઉદયાનુસારે, પ્રાપ્ત સંગ–
વિગમાં, જે-જે આત્માએ, જે-જે સ્વરૂપે, સુખનો તેમજ દુઃખને અનુભવ કરે છે, તે સંબંધી પૂવે દુઃખના હેતુભૂત સામાન્યથી (૧૮) પાપ પ્રવૃત્તિઓનું સ્વરૂપ જણાવેલ છે. તે અનુસારે અત્રે સામાન્યથી સુખના હેતુરૂપ દાન–શીયલ–તપ-અને ભાવના રૂપ. શુભ ક્રિયાઓનું કિંચિત્ સ્વરૂપ જણાવીએ છીએ. આ માટે કહ્યું છે કે–
द्रारिद्रयनाशनं दानं, शीलं दुर्गतिनाशनं । अज्ञाननाशिनी प्रज्ञा, भावना भवनाशिनी ॥
દાન દેવાથી દરિદ્રતાને નાશ થાય છે, શીલ પાળ-- વાથી જીવ દુર્ગતિમાં જ નથી. પ્રજ્ઞા થકી એટલે સ્વાધ્યાય રૂપ તપથી અજ્ઞાન દૂર થાય છે ને મૈથ્યાદિ ચાર તેમજ અનિત્યાદિ બાર ભાવનાથી આત્માને ભાવિત કરવાથી જીવને. વધુ ભવભ્રમણ કરવું પડતું નથી.
ઉપર જણાવેલ દાન, શીલ, તપ અને ભાવના રૂપ
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મ પ્રવૃત્તિ કરનાર આત્મા શુભ (પુણ્ય) કમને બંધ કરે છે. તેમાં પણ શુભ-અશુભ નામ કર્મના બંધ સંબંધી શાસ્ત્રમાં વિશેષતા જણાવેલ છે કે –
"योगवक्रता विसंवादनं चाशुभस्य नाम्नः" વિપરીત ગુમન્ય?
ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે સર્વત્ર કર્માનુસારે આત્મસ્વરૂપ પ્રત્યક્ષ હોવા છતાં આજે તો કેટલાક આત્મ-તત્ત્વના હિતાહિત પ્રતિ અધિ–નાસ્તિકે, પિતપોતાની મતિ કલ્પિત મિથ્યામતિના જોરે, માયાવીપણે પડિત–પુરહિત, સાધુ-સંતેને સ્વાંગ સજીને કેવળ અનતિક સમાનતામાં સમતાનું આરોપણ કરીને, પાખંડી–બીન સાંપ્રદાયિક લોકશાહી સમાજવાદીઓના સહારે, મિત્રી ભાવનાના -ઠા નીચે, તેમજ વિશ્વબંધુત્વના નામે, સમાનતાના પ્રત્યક્ષ વ્યવહારથી સંકળાયેલ સમાજે પણ, કપટ ભાવે વિચિત્ર વિરોધો ઉપજાવીને, સર્વત્ર લેશની હેલીઓ સળગાવતા હોય છે. આ સ્વરૂપને જાણીને, આવા દુષ્ટ-દુરાગ્રહી નેતાઓથી આત્માઓએ અહર્નિશ અળગા રહેવું જરૂરી છે.
હવે અમોએ પ્રથમ જે સત્ય શબ્દનો પ્રયોગ કરેલ, તિ સંબંધી વિવાદનું કંઈક સમાધાન આપીએ છીએ.
સત્ ઉપરથી બનેલ સત્ય એટલે ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રૌવ્યચુત સને ઓળખાવે તે સત્ય, અર્થાત પૂર્ણ-શુદ્ધ-અનંત
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
-અક્ષય-અવ્યાબાધ જ્ઞાન તે સત્ય. આવું જ્ઞાન તો મેહને સર્વથા ક્ષય કરીને જેણે કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું છે, તેવા કેવળી પરમાત્માને હોય છે. તો પણ તેમણે પ્રકાશેલ તત્ત્વસ્વરૂપમાં યથાર્થ બંધ થકી જેણે જડ ચેતન રૂપ, બને તત્ત્વમાં વિવેક કરવા રૂપ શ્રદ્ધા-ચિ ઉત્પન્ન કરી છે. તેને પણ શાસ્ત્રકારોએ સત્યાથી યાને સત્ય પાક્ષિક કહ્યા છે.
શાસ્ત્રકારોએ સામાન્યથી સનું સ્વરૂપ બતાવતાં. કહ્યું છે કે–
ઉત્પત્તિ-વિનાશ-અને ધ્રૌવ્ય એ ત્રણે લક્ષણ વાલું હોય તે સતું, અને તે ત્રણે લક્ષણ સંબંધી યથાર્થ જ્ઞાન તે સત્ય.
આ સંબંધે જાણવું કે જગતમાં પ્રત્યક્ષ જણાતા તેમજ પરિણામી ભાવે અનુભવાતા જડ-ચેતન સઘળાએ દ્રવ્યોના. ઉત્પત્તિનાશમાં, જેઓને ઉપર જણાવેલ ત્રીજા ધ્રુવ સ્વરૂપનું યાને નિયત્વ ધર્મનું યથાર્થ અવિરુદ્ધજ્ઞાન હેતું નથી, તેઓની સઘળીએ વિચાર-વાણી અને વર્તનની પ્રવૃત્તિ, સ્વ–પર ઉભય સંબંધે મિથ્યા યાને અહિતકર હોય છે. આ સંબંધે અન્યત્ર પણ કહે છે કે–
"यो ध्रुवाणि परित्यज्य, अध्रुवं परिपेवते . ध्रुवाणि तस्य नश्यन्ति, अध्रुवं नष्टमेव च ॥
આથી સમજવું કે જે આત્માએ પોતાના પ્રવઃ
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩
સ્વરૂપને છેાડીને કેવળ અધ્રુવનું સેવન (સ્વીકાર) કરે છે, તેને ધ્રુવ વસ્તુ છેાડી હાવાથી અને અવના (જે અધ્રુવ સ્વરૂપ છે તેના) સ્વીકાર કરેલા હેાવાથી, તે આત્મા નિશ્ચથી ધ્રુવ-અધ્રુવ અને ભાવાથી ભ્રષ્ટ થાય છે. અને તેથી કર્મીધ્રીનપણે સંસારમાં ભટકળ્યા કરે છે.
આ ઉપરથી સમજવુ` કે જેએ સ્વ-પર ધ્રુવ અધવ સ્વરૂપમાં અયથાર્થ મતિવાળા હાઈ સ્વય બ્રાંત છે, તે પણ વાસ્તવિકપણે તે સત્યાથી દૂર હાઈ આત્માથી ભ્રષ્ટ થઈ ને કેવળ અન્યની પૂજા-પ્રાર્થના કરવા રૂપ ધર્મીમાં અધ ખનેલા હેાય છે. હવે નિત્યાનિત્યત્વે શુદ્ધાશુદ્ધ-કાર્યાંકાના વિવેક કરવા માટે, અનાદિ-અનંત છ દ્રવ્યમય જગતમાં મૂળભૂત નિત્યત્વે પ્રવત્વ ભાવમાં અક્ષયભાવે નિરતર પરિણામી એવા ચૈતન્ય ગુણવાળા આત્મદ્રવ્યનુ, તેમજ જડ સ્વસાવવાળા પાંચે અછવદ્રબ્યાન' કિંચિત્ સ્વરૂપ જણાવીએ છીએ.
$6
धम्मा-धम्मा-गासा तिय तिय भेया तहेव अद्धा य खंधा देसपएसा, परमाणु अजीव चउदसहा.
11
૧. ધર્માસ્તિકાય ૨. અધર્માસ્તિકાય ૩. આકાશાસ્તિકાય ૪. કાળ પ. પુદ્ગલ આ પાંચે દ્રવ્યેા ચૈતન્ય (જ્ઞાન) શક્તિ રહિત જડ હેાવાથી અજીવ જાણવાં.
આમાં પ્રથમનાં ત્રણે અરૂપી દ્રવ્યે ઉપચારે કંધ-દેશ પ્રદેશરૂપ ત્રણ પ્રકારે જાણવાં, અને ચાથુ પુદ્દગલ રૂપી દ્રવ્ય તા પૂરણ--ગલન સ્વભાવવાળુ હોવાથી, રક'ધ-દેશ-પ્રદેશ
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને પરમાણુ એમ ચાર ભેદવાળું છે. અને ઉપચરિત કાળદ્રવ્યને કેઈ ભેદ નથી. આ રીતે પાંચે અજીવ દ્રવ્યના કુલ ૧૪ ભેદો જાણવા.
(૧) અરૂપી ધર્માસ્તિકાયનું લક્ષણજીવ અને પુદ્ગલ દ્રવ્યને અક્રિય ભાવે ગતિ પરિણામમાં સહાયકપણું.
(૨) અરૂપી અધર્માસ્તિકાયનું લક્ષણ-જીવ અને પુદ્ગલ દ્રવ્યોને સ્થિર રહેવામાં અક્રિયભાવે સહાયક પણું.
(૩) અરૂપી આકાશાસ્તિકાયનું લક્ષણજીવ અજીવ રૂપ સવે દ્રવ્યને અક્રિયભાવે અવકાશ (જગ્યા) આપવારૂપ છે.
૪) અરૂપી કાલ દ્રવ્ય-જીવ અને અજીવ દ્રાના વર્તનાદિ પરિણામમાં મુખ્યત્વે કાળાદિ ભેદે ભિન્નતા જણાવવારૂપ લક્ષણ હોઈ કાળદ્રવ્યને જીવાજીવ સંબંધે ઉપચરિત દ્રવ્ય જાણવું.
(૫) પુદ્ગલાસ્તિકાય-વર્ણાદિયુક્ત-રૂપી-ક્રિયત્વપરિણમી-અચેતન સમસ્ત પુગલ દ્રવ્યનું-પૂર–ગલન ચાને મળવા-વિખરવારૂપ લક્ષણ જાણવું (આથી જ તો તેને અનિત્ય કહેલું છે.)
ઉપર જણાવેલ પાંચેય અજીવ દ્રવ્યમાં સ્વતઃ તેમજ પરતઃ પરિણામ પામતા પુદગલ દ્રવ્યનું કિંચિત્ વિશેષ સ્વરૂપ નીચે મુજબ જાણવું.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫
" सबंधयार उज्जोअ, पमा छायाऽऽतवेहि अ। वण्णगंध रसा फासा, पुग्गलाणं तु लवणं ॥
શબ્દ–અંધકાર-ઉદ્યોત–પ્રભા-છાયા--આતપ-વર્ણગંધ રસ–સ્પર્શ, તેમજ આ ઉપરાંત અનેક પ્રકારમાં મુખ્ય આઠ પ્રકારની વર્ગનું સ્વરૂપે પણ સ્વતઃ તેમજ પરતઃ અનંત પ્રદેશી પુદ્ગલ દ્રવ્યમાં જે અનેકવિધ પરિણમીપણું છે, તે વિજ્ઞાનિક દ્રષ્ટિએ પણ જાણવું જરૂરી છે.
ઉપર જણાવેલ જડ-રૂપી-પુદગલ દ્રવ્યોની અનેક પ્રકારની વગણએમાંથી છવદ્રવ્યોની સાથે પરિણામ પામતી ફક્ત જે આઠ પ્રકારની પુદગલ વણાઓ છે, તેને ભિન્ન ભિન્ન કાર્ય ભેદથી તથા પ્રકારે જાણવી જરૂરી છે. ૧ ઔદારિક, ૨ વિકિય, ૩ આહારક, ૪ તિરસ, પ ભાષા. ૬ શ્વાસછવાસ, ૭ મન, ૮ કામણ આ આઠ વર્ગણાઓ છે.
જીવ દ્રવ્યની સાથે સંબંધ પામતી ઉપર જણાવેલ આઠ પ્રકારની વર્ગણાઓ અનુક્રમે ઉત્તરોત્તર અધિક પરમાણુઓની બનેલી હોવા છતાં અનુક્રમે સૂકમસૂક્ષમતર જાણવી, એટલે દારિક વગણાઓ કરતાં વિકિય વગણાઓ
અધિક–પરમાણુઓથી બનેલી હોવા છતાં સૂક્ષ્મ પરિણામ-વાળી હોય છે. તે મુજબ આઠમી કામણુ વગણને સૌથી અધિક પરમાણુઓની બનેલી, અને અત્યંત સૂક્ષમ પરિણામવાળી જાણવી. આનું કારણ અગુરુલઘુ ગુણ જાણ (વિવિધ પરિ.
हमा श्रीकतारानागरसूरि ज्ञानमन्दिर -~-~ -1 = ના ------જનના
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
ણામમાં હેતુભૂત આ અગુરુલઘુ ગુણ રૂપી–અરૂપી પાંચેક દ્રમાં હોય છે.) , વળી સમસ્ત જડ મુદ્દગલ દ્રવ્ય વર્ણ—ગંધ-રસ–સ્પર્શ યુક્ત હોય છે. તેમજ કેટલાક શબ્દાદિ પરિણામવાળાં પણ હોય છે. આથી સમસ્ત ચાક્ષુષ પ્રત્યક્ષ રૂપ તેમજ ગંધ—રસ–સ્પર્શ અને શબ્દ એ પંચવિધ પરિણામે જડત્રપુદ્ગલ. દ્રના પરિણામે છે એમ જાણવું.
આથી પાંચે ઈન્દ્રિયના વિષયભૂત સ ય પરિણામોના જ્ઞાનને મુખ્યપણે જડ-દ્રવ્યનું જાણપણું જાણવું એટલે પાંચે ઈન્દ્રિયથી આત્માને જે જે અર્થ બોધ થાય છે, તે સઘળોએ સુયપણે તો જડ-પુદ્ગલ દ્રવ્યોનો બેધ. જાણ. જ્યારે તે સંબંધી આત્મદ્રવ્યને શુદ્ધાદ્ધ વ્યાપારનું સ્વરૂપ તે શ્રુતજ્ઞાન વિશેષથી થાય છે એમ જાણવું. આ માટે કહ્યું છે કે
चक्षुप्मन्तस्त एवेह, ये श्रुतज्ञानचाक्षुपाः । सम्यक् तदेव पश्यन्ति, भावान् हेयेतरान् नराः ॥
આ શ્રુતજ્ઞાનનું યથાર્થ—અવિરુદ્ધ જ્ઞાન તે નીચે. જણાવ્યા મુજબ શ્રુતજ્ઞાનના ચૌદ ભેદને (શાસ્ત્રથી અવિરુદ્ધ)
જાણવાથી થાય છે. '. अक्खर सन्नी सम्मं, साइयं खलु सपज्जवसियं च
गमियं अंगपविट्ठ, सत्तवि ए ए सपडिवक्खा ।।
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭
ઉપર જણાવ્યા મુજમ મતિ-શ્રુત જ્ઞાન સખ ધમાં . તવા સૂત્રમાં જણાવેલ છે કે—
“ મત્તિ-શ્રુતયોનિવન્ત: સર્વદ્રવ્યસવૈયg '
આ વચન પણ—
'' जत्थ मईनाणं, तत्थ सुयनाणं, जत्थ सुयनाणं तत्थ मईनाणं "
એ શાસ્ત્ર વચનને અનુસાર હાઈ અમેાએ પણ યથા હેયાપાદેયતાયુક્ત--મતિજ્ઞાન શ્રુતજ્ઞાન સંબંધી લખેલુ સમસ્ત - લખાણ એ બન્ને આગમિક વચનથી પણ મતિ શ્રુતજ્ઞાનના ક્ષચેાપશમ સબધથી યથાર્થ અવિરુદ્ધ છે એમ જાણવું.
--
આ સંબંધમાં વિશેષથી જાણ્યુ` કે શાસ્ત્રમાં મતિ-જ્ઞાનના ૩૩૬ ભેદ શ્રુતનિશ્રિતના કહ્યા છે અને ચાર ભેદઅશ્રુતનિશ્રિતના કહ્યા છે. તેમજ વળી કહ્યું છે કે
महपुव्वयं सुयं, न मई सुयपुव्विया "
આ વચનથી વ્યંજનાવગ્રહ અને અર્થાવગ્રહ રૂપ મતિજ્ઞાન, તે સામાન્ય મતિજ્ઞાન જાણવું. જ્યારે ઇહા–અપાય અને ધારણાને શ્રુત સાપેક્ષભાવે પ્રમાણ વિશેષતા જાણવી.
44
ઉપર જણાવ્યા મુજખ સયુક્ત ભાવે નહિ પરંતુ પરસ્પર સાપેક્ષભાવે મતિ-શ્રુત અને જ્ઞાનની પ્રમાણુતામાં. • વ્રતમનિન્દ્રિયચ” એ વચનથી મનને અવશ્ય જોવુ જરૂરી.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
છે. કેમકે સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય પર્યાપ્ત જ પરમ–પ્રમાણ જ્ઞાન સ્વરૂપ સમ્યકત્વ પામી શકે છે. અને સમ્યક્ત્વ તે મતિ જ્ઞાનના અપાયાંશ રૂપ છે.
આથી સ્પષ્ટ સમજાશે કે હાલમાં સમ્યફ શ્રુતજ્ઞાન રહિત–આત્મશ્રદ્ધાથી ભ્રષ્ટ એવા કેટલાક પાખંડી–સંતે કેવળ જડ–રૂપી દ્રવ્ય વિષયક મતિજ્ઞાનને મિથ્યા અનુભવને જ પ્રત્યક્ષ સત્ય જણાવીને આત્મા તેમજ પરમાત્માને શુદ્ધાશુદ્ધ પરિણમનમાં ભ્રાંત હોવા છતાં એટલે કે ધ્યાતા અને ધ્યેયશુદ્ધિ, બનેના સ્વરૂપમાં વિકળ હોવા છતાં જેઓ ધ્યાન -શિબિરેને ધંધે લઈ બેઠા છે તેવા પાખંડીઓથી શાસ્ત્રાનુસારી આત્માઓએ અળગા રહેવું જરૂરી છે. આ માટે લખ્યું છે કે –
" अदृष्टार्थेऽनुधावन्तः, शास्त्रदीपं विना जडाः । प्राप्नुवन्ति परं खेदं, प्रस्खलन्तः पदे पदे ॥
આથી જે મૂર્ખઓ અરૂપી–આત્મ દ્રવ્યના અદષ્ટ અર્થ, યાને પરિણામે સંબધે શાસ્ત્રના આધાર વિના જ પરિશ્રમ કરે છે, તેઓ ડગલે ને પગલે ખલના પામતા હોવાથી ખેદ પામે છે.
આથી સમજવું કે મતિજ્ઞાનરૂપ આત્માનુભવ પણ શાસ્ત્રાર્થથી અવિરુદ્ધ હોવો જરૂરી છે. આ રીતે મતિ-થત જ્ઞાનના શુદ્ધ ઉપગમાં રત્નત્રયીના અનુભવરૂપ આત્મપરિણામની આત્માર્થે અનિવાર્ય આવશ્યકતા રહેલી છે એમ
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
જાણવું. આ માટે કહ્યું છે કે –
अतीन्द्रियं परं ब्रह्म, विशुद्धानुभवं विना। शास्त्रयुक्तिशतेनापि, न गम्यं यद् बुधा जगुः ॥
આ વચનથી શાસ્ત્રને અ૫લાપ કરવાનો નથી, પરંતુ જે કેવળ શાસ્ત્ર વચનોને મિથ્યા–મતિ કલ્પિત અર્થોના. આધારે આત્મામાં શુદ્ધાશુદ્ધ સ્વરૂપને યથાર્થ અનુભવ કર્યા વિના જ પરમાત્મભાવની પ્રાપ્તિ ઈરછે છે, તેઓને બેધ આપવા માટે છે. કેમકે મતિજ્ઞાનના અપાયાંશરૂપ સમ્યફદર્શન સંબધે કહ્યું છે કે – " एवं जिणपण्णत्तं, तत्तं सद्दहमाणस्स भावओ भावे । पुरीसस्साभिणिवोहे, दंसणसद्दो हवइ जुत्तो." ।।
હવે અનુભવ જ્ઞાનની વિશેષતા સંબંધી જાણવું કે શાસ્ત્રમાં જ્ઞાનના જેમ પાંચ ભેદે જણાવેલા છે, તેમ જ્ઞાની-- ઓના પણ ત્રણ ભેદે જણાવેલા છે. ૧ વિષય પ્રતિભાસ જ્ઞાની, ૨ આત્મપરિણતિમત્ જ્ઞાની, ૩ તાવ સંવેદક જ્ઞાની.
તેમાં પ્રથમ ભેટવાળા સ્વ સમય–પર સમયના ભેદ. ૨હિત માત્ર વિષય પ્રતિભાસ જ્ઞાનીઓને મિથ્યાદષ્ટિ જાણવા, બીજા ભેટવાળા જડ-ચેતનને પરિણામેના ભેદને યથાર્થ અવિરુદ્ધ સ્વરૂપે જાણનારા અંતરાત્માઓ-સમ્યગદષ્ટિ જાણવા અને ત્રીજા ભેદમાં લાપશમિક રત્નત્રયી તેમજ ક્ષાયિક રત્નત્રયીમય સર્વ કેવળી પરમાત્માનું કેવળજ્ઞાન, જે સ્વરૂપ રમણતામય શુદ્ધ-પૂર્ણ—અનંત સહજ સ્વરૂપ છે, તે જાણવું
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
આ સાથે ઉપર જણાવેલા ક્ષાયેાપશમિક રત્નત્રયી યુક્ત તેમજ ક્ષાયિક રત્નત્રયીમય. ત્રીજા ભેદવાળા જ્ઞાનીએના વ્યવહારિક સ્વરૂપ સબંધે વિશેષથી આ પણ જાણવું જરૂરી છે કે—
kk नागोप्यं क्वापि नारोप्यं, हेयं देयं च न क्वचित् । क्व भवेन मुनेः स्थेयं, ज्ञेयं ज्ञानेन पश्यता ॥
॥
આથી સ્પષ્ટ સમજાશે કે શાસ્ત્રાનુસારી શુદ્ધ આત્માનુભવવાળા તત્ત્વસંવેદન જ્ઞાનયુક્ત સમ્યક્દની-અંતર આત્માએ પરમાત્મપદના સાચા સાધકો હોઇ શકે છે, વળી પણ સમજવુ* કેજે જ્ઞાન સામાન્ય સ્વરૂપવાળુ હાય છે, એટલે કે યથા વિધિ નિષેધ રહિત અક્રિય હોય છે તે જ્ઞાન પ્રમાણ રૂપ નથો તેમજ અપ્રમાણુ રૂપ પણ નથી. આ સંબંધે કહ્યું છે કે,
'' नाप्रमाणं प्रमाणं वा, सर्वमप्यविशेषितं । विशेषितं प्रमाणं स्यादिति सर्व नयज्ञता ॥
નારકી, તિ"ચ, મનુષ્ય અને દેવગતિરૂપે ચતુતિરૂપ સસારમાં પ્રત્યેક સંસારી આત્માનું જન્મ-મરણ કર્માધીન હાવાથી કાઈ પણ આત્મા આ સૌંસારમાં પેાતાની મરજી પ્રમાણે જન્મ પામી શકતા નથી. તેમજ અમર પણ રહી શકતા નથી.
આ સાથે એ પણ જાણવું કે આ સંસારમાં પ્રત્યેક જીવનું સાંસારિક જીવન કથંચિત્ કર્માધીન હાય છે, તેમ
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
કથંચિત્ આત્મ-કર્તવભાવવાળું પણ હોય છે. હાલમાં જે ઉદયમાં આવેલાં કર્મો છે તે પૂર્વે પ્રત્યેક આત્માએ પોતાના જ અ૫ાધિક શુભાશુભ મનવચન-કાયયોગ દ્વારા ગ્રહણ કરેલ કામણ વગણાઓમાં તે સમયના પોતાના જ તીવ્ર–મંદ મોહ (કે-માન-માયા-લોભીના પરિણામ મુજબ -જ્ઞાનાવરણીયાદિ અષ્ટવિધ કમ પરિણામે સજીને, તેને આત્માની સાથે દૂધ-પાણીની જેમ એકાકાર સ્વરૂપે-જે બંધ કરેલ હોય છે, તેને જ વિપાક સમજવો.
પ્રત્યેક આત્માને કમબંધ તેમજ કર્મોના વિપાકેદય સંબંધી આ સમજવું જરૂરી છે કે પ્રત્યેક સંસારી આમાઓ પતે પૂર્વે બાંધેલા કર્માનુસારે (કામણશરીર દ્વારા) દારિકાદિ શરીર પ્રાપ્ત કરીને તે શરીરાદિ યોગદ્વારા કષાયપરિણામાનુસારે પ્રત્યેક સમયે નવીન કર્મબંધ કરતા હોય છે. અને આ રીતે કર્મથી શરીર, અને શરીરથી કમ એમ અનાદિથી ચતુર્ગતિરૂપ સંસારમાં જન્મ-મરણ કરતા થકા ભટકયા કરે છે.
પ્રત્યક્ષથી અવિરુદ્ધ ઉપર જણાવેલ સંસારિક સ્વરૂપને અવિસંવાદી ભાવે અવધારવું જરૂરી છે. આ સંબધે શાસ્ત્રમાં સ્પષ્ટ જણાવેલ છે કે–
" स्वयं कर्म करोत्यात्मा, स्वयं तत्फलमश्नुते । स्वयं भ्रमति संसारे, स्वयमेव विनश्यति ।। यः कर्ता कर्मभेदानां, भोक्ता कर्मफलस्य च । संसर्ता परिनिर्वाता, स ह्यात्मा नान्यलक्षणः ॥
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨
ઉપર જણાવ્યા મુજબ કર્માધીનપણે અનિચ્છાએ પ્રા. થતા જન્મ–જરા-મરણનાં દુઃખમાંથી સંસારી આત્માઓને છોડાવવા માટે ઉત્તમોત્તમ તીર્થકર ભગવંતોએ આત્મકવભાવ સંબંધે જે અવિસંવાદી મોક્ષમાર્ગ બતાવ્યો. છે, તેનો આશ્રય કરીને પૂર્વે અનંતા આત્માઓ મોક્ષપદને પામ્યા છે. વર્તમાનમાં પામે છે અને ભવિષ્યમાં પામશે. એમ જાણવું.
આ સંબંધે સર્વે તીર્થકર ભગવોની સર્વકાળે. મુખ્યપણે એક જ આજ્ઞા (કથન) છે કે, મોક્ષાર્થ આત્માઓએ સમસ્ત આવતત્ત્વમાં ત્યાગ પરિણામ, અને સંવરતત્ત્વના આદરપરિણામમાં, અવિસંવાદિભાવે, શ્રદ્ધા-ચિરૂપ, સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત કરવું જોઈએ. આ માટે વીતરાગ તેત્રમાં કહ્યું છે કે—
સામાજ્ઞિ તે, રેયો દ્વારા. વાવ સર્વથા હેર, ૩ સંચર आश्रवो भवहेतुः स्यात् , संवरो मोक्षकाणम् । इतीयमाहती मुष्टि-रन्यदस्याः प्रपञ्चनम् ॥
પ્રત્યેક મોક્ષાથીએ, કર્મબંધના હેતુભૂત આશ્રવભાવને. ત્યાગ કરીને, મિક્ષતત્વના હેતુભૂત સંવર અને નિર્જર તત્ત્વને આદર કરે અનિવાર્ય–આવશ્યક ગણુ જરૂરી છે.
ઉપરના સ્વરૂપની અવગણના યાને અનાદર કે વિરોધ કરનારાઓ સૂર્યની સામે ધૂળ ઉડાડનાર જેમ પોતેજ અંધ.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩.
બને છે. તેમ પ્રત્યેક મિથ્યાભિનિવેશકે આત્માર્થ પ્રતિ અધ જાણવા. *
પૂર્વે જણાવ્યા મુજબ જડ-મુદ્દગલ પ્રત્યેની ઔદારિકાદિ જે આઠ પ્રકારની વગણીઓ સાથે જીવ વિવિધ પરિણામ સ્વરૂપે પરિણામ પામે છે. તેમાં છેલ્લી આઠમી કાર્પણ વગણ અનંતાનંત પરમાણુઓની બનેલી તેમજ અનંતા રસ વિભાગથી યુક્ત હોવા છતાં સૂમ પરિણામવાળી હોય છે.
આવી એક પ્રદેશાવગાઢ અનંતી કાશ્મણ વર્ગણાઓને પ્રત્યેક આત્મા પ્રતિસમયે પિતાના ગદ્વારા ગ્રહણ કરીને કષાય પરિણામોનુસારે વિવિધ કમરૂપે વિશિષ્ટપણે પરિણામ પમાડીને તેને પ્રત્યેક સમયે પ્રતિ પ્રદેશે એક સરા બંધ કરે છે.
આ રીતે આત્માએ તેિજ પોતાના ભાવિક કર્તવ પરિણામ વિશેષથી વિશિષ્ટ શક્તિરૂપે પરિણામ પમાડેલા જડ કર્મોનું બંધન અવશ્યપણે તેને જ ઉદયાનુસારે ચિત્રવિચિત્ર સ્થિતિમાં મૂકવાને સમર્થ થાય છે એમ જાણવું.
પૂર્વે જણાવ્યા મુજબ જ્ઞાનાવરણીયાદિ આઠે કર્માનુસાર પ્રત્યેક જીવનું જે ભિન્ન ભિન્ન ચિત્ર-વિચિત્ર સ્વરૂપ છે, તે થકી આત્માના શુદ્ધાશુદ્ધ સ્વરૂપની યથાર્થ પ્રતીતિ કરવી જોઈએ.
કારણ કે અન્વય-વ્યતિરેક ઉભય રવરૂપથી આત્માની
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
સાચી ઓળખાણ કરનાર આમા પરમશુદ્ધ-પરમાત્માના સ્વરૂપને પણ યથાર્થ નિશ્ચય કરી શકે છે. માટે પ્રત્યેક કાળે આત્મ-કર્તુત્વભાવવડે ચિત્ર-વિચિત્ર સ્વરૂપમાં પરિણામ પામતા આત્માના શુદ્ધાશુદ્ધ સ્વરૂપને સમજવા માટે આત્માના પાંચ ભાવનું કિંચિત્ સ્વરૂપ જણાવીએ છીએ. શ્રી તવાર્થ સૂત્રમાં જણાવ્યું છે કે–
“શૌપાણિજિૌ માવી નીવર્યા - तत्त्वमौदयिकपारिणामिकौ च
અર્થ–સંસારી જી (૧) પથમિક (૨) ક્ષાયિક (૩) મિશ્રએટલે ક્ષાપશમિક (૪) દયિક (૫) પારિણામિક એ પાંચે ભાવમાં યથાતથ્ય સંબંધે પરિણામ પામતા હોય છે.
(૧) ઉપશમ ભાવ –દર્શન મેહનીય અને ચારિત્ર મહનીયના સંબંધથી બે પ્રકારે હોય છે. (૧) ઉપશમ સમ્યકત્વ (૨) અને ઉપશમ ચારિત્ર. દર્શન સપ્તકના ઉપશમ કાળે સમ્યકત્વવાન્ જીવ શમ-સંવેગ-નિવેદ-અનુકંપા અને આસ્તિકર્થ એ પાંચ લક્ષણયુક્ત જાણો, અને સમ્યક્ત્વ મોહનીયના રદયકાળે જીવને ક્ષપશમ સમ્યક્ત્વવાનું સમજો. જ્યારે ઉપશમ ચારિત્રમાં જીવને જેમ જેમ ચારિત્રાવરણીય કષાયોનો ઉપશમ થાય છે તેમ તેમ તે તે કષાયોનો રોદય અને પ્રદેશેાદયને પણ ઉપશમ હોય છે તેમ જાણવું. વિશેષતઃ સમજવા જેવું એ છે કે જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય અને અંતરાય આ ત્રણે ઘાતી કર્મોને રદય હોય ત્યારે
8. હજુ
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫
પશમ ભાવ પણ હોય છે. પરંતુ મેહનીય કર્મમાં રોદયની સાથે લોપશમ ભાવ વિરોધી હોવાથી જે જે પ્રકૃતિઓનો સેદય ચાલુ હોય તેને તે તે કાળે ઉપશમ ભાવ કે ક્ષયપશમ ભાવ હેતું નથી. પરંતુ જે જે પ્રકૃતિઓને રોદય અને પ્રદેશદય બને દબાવ્યા હોય તે તે પ્રકૃતિને ઉપશમ ભાવ કહેવાય ! અને જે જે પ્રકૃતિઓને રદય દબાવ્યો હોય, પરંતુ પરપ્રકૃતિમાં ભળીને ઉદયમાં આવવા રૂપે પ્રદેશેાદય ચાલુ હોય તે તે પ્રકૃતિઓને તે કાળે ક્ષોપશમ ભાવ સમજ–અને જે મેહનીય પ્રકૃતિઓને રદય તથા પ્રદેશદય બને ચાલુ હોય તે વખતે-તે જીવને) ઔયિક ભાવે તથા–સ્વરૂપે વિપાકેદય હોય છે, એમ સમજવું.
(૨) ક્ષાયિકભાવઃ—આ ભાવ પણ બન્ને પ્રકારના મેહનીય કર્મ સંબંધી તેમજ જ્ઞાનાવરણય, દશનાવરણીય અને અંતરાય કર્મ સંબંધી હોવાથી તેના નવ પ્રકારને શાસ્ત્રથી યથાર્થ જાણવા જરૂરી છે. આ સ્વરૂપને જાણવાથી પરમાત્માની યથાર્થ ઓળખાણ થઈ શકે છે. (૧) કેવળજ્ઞાન (૨) કેવળદર્શન (૩) ક્ષાયિક સમ્યક્ત્વ (૪) અક્ષય ચારિત્ર (૫) દાન (૬) લાભ (૭) ભેગ (૮) ઉપલેગ (૯) અને અનંત વીર્યપ્રવર્તન એ નવે ભાવે પરમાત્માનું પ્રવર્તન યાને પરિણામ પામવાપણું હોય છે. એટલે કેવળી પરમાત્મા પિતાના અનંત જ્ઞાનાદિ ગુણમાં પૂર્ણપણે અખંડ સ્વરૂપે અવ્યાબાધપણે નિરંતર અક્ષયભાવે પરિણામ પામતા હોય છે.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
(૩) ક્ષપશમ ભાવ –આત્માના ગુણે તેમજ કર્મોદય ઉભય સાપેક્ષ હેવાથી તેના અઢાર ભેદ શાસ્ત્ર જાણી લેવા.
(૪) ઔદયિક ભાવ –કર્મોદયની સુvયતાવાળા હોવાથી તેના ૨૧–ભેદ શાસ્ત્રથી જાણી લેવા.
(૫) પારિસિક ભાવ –સ્વ-સ્વદ્રવ્યના વિવિધ પરિણામ સ્વરૂપી હાઈ આત્મા સંબંધી તેના મુvય ત્રણ ભેદને શાસ્ત્રથી જાણી લેવા.
ઉપર જણાવેલા પાંચે ભાવમાંથી સામાન્યથી સર્વે સંસારી છે (૧) ઔદયિક (૨) ક્ષાપશમિક (૩) અને પરિણામિક એ ત્રણ ભાવમાં પરિણામ પામતા હોય છે.
જ્યારે કેવળી ભગવંતો (૧) ઔદયિક (૨) ક્ષાયિક. . (૩) પારિણામિક-એ ત્રણ ભાવમાં પરિણામ પામતા હોય
છે, અને સિદ્ધ પરમાત્માઓ (૧) ક્ષાયિક (૨) અને પરિણામિક એ બે ભાવમાં સાદિ-અનંતમે ભાગે નિરંતર અવ્યાબાધપણે પરિણામ પામતા હોય છે.
આમ છતાં ક્વચિત્ શ્રેણિ પર ચડેલા આત્માઓ. ચાર અને પાંચ ભાવમાં પણ પરિણામ પામતા હોય છે આનું વિસ્તારથી યથાર્થ સ્વરૂપ ગીતાર્થ ગુરુ ભગવંત પાસેથી જાણું લેવું જરૂરી છે, કેમકે તેથી આત્મા ગુણસ્થાનક ઉપર ચઢીને અંતે મોક્ષ સાધવાને સમર્થ, બને છે.
ચતુર્ગતિરૂપ સંસારમાં અનેકવિધ ચિત્ર-વિચિત્ર.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭.
ભાવમાં વતતા ભિન્ન ભિન્ન જીવોનું યથાર્થ સ્વરૂપ સમજવા માટે પૂર્વે જણાવેલ (૧) જ્ઞાનાવરણીય (૨) દર્શનાવરણીય (૩) વેદનીય (૪) મોહનીય (૫) આયુષ્ય (૬) નામ (૭) ગોત્ર (૮) અને અંતરાય એ આઠ કર્મમાં જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય, મોહનીય અને અંતરાય એ ચાર કર્મ આત્મગુણને ઘાત કરનાર હોવાથી ઘાવી છે. અને બાકીનાં ચાર આતમગુણનો સાક્ષા=સીધે ઘાત કરતાં નહિં હોવાથી અઘાતી છે.
તે આઠે મૂળ પ્રકૃતિઓનું ઉત્તરપ્રકૃતિઓ સહિત બંધ-ઉદય-ઉદીરણા અને સત્તાના સ્વરૂપથી ચૌદ ગુણસ્થાન સંબંધી સ્વરૂપ જાણવું અવશ્ય જરૂરી છે.
કેમકે કમ–પરિણામ અને આત્મ–પરિણામમાં એક બીજાની વિશેષતા સમજવાથી જ આત્માથીઓને આત્માર્થ સાધવા માટે નિઃશંકતા પ્રાપ્ત થાય છે. અને નિશંકભાવે કરેલી આરાધના, સફળતા પ્રાપ્ત થતાં સુધી અવિચલ સ્થિર–ટકી રહે છે. અન્યથા બ્રાંત માણસે ઈચ્છા સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી.
અનાદિથી સંસારમાં કર્માનુસારે જન્મમરણ કરતા જીવો આત્મવિશુદ્ધિએ જે રીતે ગુણસ્થાનક ઉપર ચઢીને "નિક થઈને અંતે મોક્ષપદ પ્રાપ્ત કરે છે. તે સંબંધી હવે કિંચિત્ વિશેષ જણાવીએ છીએ.
પ્રથમ જે બહિરાત્મા–અંતરાત્મા અને પરમાત્માનું કચિત્ સ્વરૂપ આત્માને અવિસંવાદી ભાવે ઓળખવા
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
જણાવેલ છે, તેનું પણ કાંઈક સ્પષ્ટીકરણ આ ગુણસ્થાનકેનું સ્વરૂપ વિચારતાં આપોઆપ થઈ જશે. આ માટે અનેકાન્ત સ્વરૂપી આત્માના શુદ્ધાશુદ્ધ ત્રિવિધ સ્વરૂપને યથાર્થ જણાવતાં સંમતિતર્ક ગ્રંથમાં શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકરસૂરિજીએ જણાવ્યું છે કે –
ગુનાહિં, ચુત ઘંતિ તહર સુદ્ધા! विण्णेया संसारी, सव्वे मुद्धाउ सुद्धगया ॥
ચદે માર્ગણાવાળા તેમજ ચદે ગુણસ્થાનકવર્તી સર્વે સંસારી આત્માઓને શુદ્ધ-નિશ્ચય નયની દષ્ટિએ તે અશુદ્ધ સ્વરૂપવાળા જાણવા. કેમકે સિદ્ધ પરમાત્માઓ જ પરમ શુદ્ધ પરિણામી છે. તેમજ ગુણસ્થાનક વિશેષે સર્વે સંસારી જીને શુદ્ધાશુદ્ધ વ્યવહાર નયની દૃષ્ટિએ અપેક્ષા વિશેષે. શુદ્ધાશુદ્ધ જાણવા. આ પ્રમાણે સંસારી અવસ્થામાં વ્યવહારનયનું જે પ્રગટ શુદ્ધાશુદ્ધ-સ્વરૂપ છે તેને સપ્તયની દષ્ટિએ “જ્ઞાન-પ્રકાશનામની પુસ્તિકામાંથી જાણી લેવું. જેથી આત્મ-શુદ્ધ સાધ્ય–સાધન ભાવનું યથાર્થ જ્ઞાન થશે.
તેમ છતાં અહિં પણ વ્યવહારનય સાપેક્ષ તે શુદ્ધાશુદ્ધ સ્વરૂપને મૂળ ગાથાર્થ મુજબ ચૌદે માર્ગણા સ્થાને અને ચૌદે ગુણસ્થાનકેથી શાસ્ત્રાનુસરે કિંચિત્ સ્વરૂપે જણાવીએ છીએ. વિશેષ સ્વરૂપ ગીતાર્થ–ગુરુ ભગવંત પાસેથી જાણી લેવું૧૪ સાગણસ્થાને –
" गइ इन्दिए काए, जोए वेए कसाय नाणे य। संजम दंसणलेसा, भवसम्मे सन्नी आहारे ॥
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯
() ગતિ (૫) ઈન્દ્રિય (૬) કાય (૩) રોગ (૩) વેદ () કષાય (૮) જ્ઞાન (૭) સંયમ (૪) દર્શન (૬) લેશ્યા (૨) ભવ્યા–ભવ્યત્વ (૬) સમ્યક્ત્વ (૨) સંજ્ઞીઅસંસી (૨) આહારી–અણહારી-સર્વે સંસારી આત્માઓમાં પારિણામિક તથા ક્ષાપશમિક ભાવની સાથે ઔદયિક ભાવની મુખ્યતાવાળા આ ચૌદે માર્ગણના (૬૨) ભેદને પ્રત્યેક આત્મા સંબધે શુદ્ધાશુદ્ધ સ્વરૂપે શાસ્ત્રથી જાણી લેવા.
હવે આત્માથી આત્માઓ માટે આત્મ–શુદ્ધ ક્ષપશમ તથા ક્ષાયિકભાવની મુખ્યતાએ આત્મશુદ્ધિના સ્વરૂપને જણાવનાર ગુણસ્થાનકેનું કિંચિત વરૂપ જણાવીએ છીએ. ચૌદ ગુણસ્થાનકનાં નામ:–
૧ મિથ્યાત્વ, ૨ સાસ્વાદન, ૩ મિશ્ર, ૪ અદિતિ સમ્યગદષ્ટિ, પ દેશવિરતિ, ૬ સર્વવિરતિ–પ્રમત્ત, ૭ અપ્રમત્ત, ૮ અપૂર્વકરણ, ૯ અનિવૃત્તિ બાદર સંપરા, ૧૦ સૂક્ષ્મ સપરાય, ૧૧ ઉપશાત મેહ, ૧૨ ક્ષીણ મેહ, ૧૩ સાગી કેવળી, ૧૪ અગી કેવળી.
સામાન્યથી સર્વ જીવ દ્રવ્યની, સર્વ ક્ષેત્ર-સવ કાળ અને પાંચ પ્રકારના ભાવ યાને પરિણામ સાપેક્ષ, આત્મવિશુદ્ધિને જણાવનાર, ઉપરનાં ચૌદે ગુણસ્થાનકે, મુખ્યત્વે મોહનીય કર્મના ઉપશમ–ક્ષપશમ અને ક્ષયથી પ્રાપ્ત થતા આમ સ્વરૂપનાં હાઈ પ્રથમ તેની (૨૮) ઉત્તર
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦
પ્રકૃતિઓના બંધ-ઉદય-ઉદીરણું અને સત્તા સ્વરૂપથી મેહનીય કર્મનું યથાર્થ સ્વરૂપ અવધારણ કરવું જરૂરી છે. એથી આત્માને નિઃશંકપણે મેક્ષ માર્ગની પ્રાપ્તિ થાય છે. અન્યથા શ્રદ્ધાન્ય મતિ–કલ્પિત સમસ્ત વિધિ-નિષેધ કેવળ ભવ-ભ્રમણનું કારણ છે. આ સંબધે કહ્યું છે કે – “આંહા લગી આતમ દ્રવ્યનું, લક્ષણ નવિ જાણ્યું; સિંહા લગે ગુણઠાણું ભલું, કેમ આવે તાણ્યું.'
તે માટે આત્માનું સામાન્યથી વિવિધ ગુણસ્થાનકે નીચે મુજબનું સ્વરૂપ સમજવું. (૧) અિધ્યાત્વ ગુણસ્થાનકે –
આ પ્રથમ ગુણસ્થાનકે રહેલા આત્માઓની તીવ્ર મંદ વિષય-કષાયયુક્ત અનેક પ્રકારની ચિત્ર-વિચિત્ર ન્યાય –અન્યાયયુક્ત, સંસારાભિમુખ સ્થિતિ–પ્રવૃત્તિ હોવાથી, મુખ્યત્વે તેઓ આત્માના સ્વરૂપમાં વિપર્યાસ દેષ્ટિવાળા હોય છે.
એટલે દેહાદિ જડ તત્ત્વમાં જ ચેતન્ય દષ્ટિ, અને જ્ઞાનાદિ ચેતનામય-આત્મ તત્ત્વમાં અકત્વ-અચેતન્ય તેમજ અકિયત્વયુક્ત શૂન્ય બુદ્ધિવાળા હોવાથી, તેઓ કેવળ બાહિરદષ્ટિએ દેહાદિ ભાવમાં જ આત્મબુદ્ધિએ પ્રવર્તન કરતા હોઈ જીવ–આત્મ સ્વરૂપને છોડીને, અજીવ જડ તત્વરૂપ દેહના સુખે, સુખી અને દેહના દુઃખે દુઃખી હાઈ નિરંતર રાગદ્વેષાદિ સંકિલષ્ટ પરિણામવાળા હોય છે.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
'
૪૧
છતાં માહનીય કર્મીની તરતમતા વડે કવચિત્ ચૈતન્ય ભાવની કિંચિત્ વિશેષતાએ આત્મ પ્રાપ્ત સુખ-દુઃખના અનુભવ વડે યા, દાન, પૂજાદિ તેમજ તપ-સયમાદિની પ્રવૃત્તિઓ પણ કરતા હોય છે. આમ છતાં તેઓ આત્માને થાર્થ સ્વરૂપે નહિ‘ એળખતા હેાવાથી આત્મા સાધી શકતા નથી. આ સમયે (૩૬૩) પાખડીઓના ભેદ વડે શાસ્ત્રમાં કહ્યુ` છે
एए गंथे विउकम्म, एगे समणमाहणा । अयाणंता विउस्सिता, सत्ताकामेहि माणवा ॥ વળી પણ કહ્યુ છે કે
अप्पा गाउण णरा के, सब्भाव भावप भट्ठा । हिंडति चाउरंगे, विसएस विमोहिया मूढा || ॥ जे परभावे रत्ता, मत्ता विसएस पावबहुलेसु । आसापासनिबद्धा, भमंति चउगह महारण्णे ||
(૨) સારવાદન :આ ગુણસ્થાનકે, ચેાથા સમ્યકત્વ ગુણુસ્થાનકે તેમજ તેથી ઉપરના ગુણુસ્થાનકે આત્માને આત્મસ્વરૂપની જે શ્રદ્ધા-રૂચિ—તેમજ વિશુદ્ધિ પ્રાપ્ત થયેલી હતી—તેની ઝાંખીરૂપ આસ્વાદનના પરિણામ જાણવા. એટલે
આ પરિણામ ચાથા ગુણ-સ્થાનેથી પડતી વખતે જ પહેલા ગુણસ્થાનકે આવ્યા પહેલાં (છ આવલિકા કાળ પ્રમાણ ) ક્ષણમાત્ર હોય છે. આ પરિણામ પ્રથમ ગુણસ્થાનકથી કંઈક વિશુદ્ધ હેાવાથી તેને ખીજું ગુણસ્થાનક જાણુવું.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩) મિશ્ર –આ ત્રીજા ગુણસ્થાનકે પહેલા ગુણસ્થાનકથી ચડેલા આત્માના, અને ચોથા ગુણસ્થાનકેથી. પડેલા એમ બને આત્માઓના પરિણામમાં મોટો ફરકહોય છે. પડતાની દષ્ટિ સંસારાભિમુખ હોય છે, અને જે જીવે પહેલા ગુણસ્થાનકેથી ચડતા પરિણામે આવેલ હોય. છે, તેઓમાં મુખ્યપણે ધર્માધતા ટળી ગયેલી હોવાથી માર્ગનુસારિતાના ગુણોની પ્રાપ્તિવડે સમ્યત્વ પામવાની. ચેશ્યતા આવેલી હોય છે. આથી તેમનામાં નવપદાત્મક શુદ્ધ આત્મધર્મ તરફ તીવ્ર છેષભાવ હોતો નથી. આ ગુણસ્થાનકે જીવ નિશ્ચયથી અંતમુહૂર્ત કાળ રહે છે, જ્યારે વ્યવહારથી માર્ગનુસારીના પાંત્રીશ ગુણવાળા, અનભિગ્રહીત. મિથ્યાત્વી તેમજ આત્માભિમુખ યુગલિક જીવન સંબંધે શાસ્ત્રથી અવિરૂદ્ધ ભાવે અસંધ્યા કાળ પણ યથાસંભવ વિચારે જરૂરી છે.
(૪) અવિરતિ સચ્ચષ્ટિ –જે આત્માઓએ. ત્રિકરણ શુદ્ધિએ એટલે સંસારના મૂળરૂપ વિષય-કષાયના પરિણામને મંદ કરવા રૂપે પ્રથમ યથાપ્રવૃત્તિ રૂપ કરણ અન્તઃ વડે પૂર્વે બાંધેલ કર્મની દીર્ઘ સ્થિતિનો ક્ષય કરીને માત્ર કેડાછેડી સાગરોપમ પ્રમાણુ રાખીને, બીજા અપૂર્વ કરણવડે, જડ-ચેતન દ્રવ્યમાંની વિપસ બુદ્ધિ (ભ્રમ)ને વંસ કરીને, ત્રીજા અનિવૃત્તિ કરવડે પિતાના આત્મામાં સત્તાગતે રહેલી પરમાત્મ-સ્વરૂપી અનંત જ્ઞાનાદિ ગુણમય. અક્ષય સંપદાનું દર્શન-શ્રદ્ધાન કરીને, તે પ્રગટ કરવાના
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩
પરિણામ પ્રાપ્ત કરેલા છે, તેને ચોથું અવિરતિ સમ્યગદષ્ટિ ગુણસ્થાનક જાણવું.
આ ગુણસ્થાનકે આવ્યા પછી પોતાની શક્તિ મુજબ સકામ-નિર્જરા કરતે આત્મા મેક્ષ સુખની નિર્દભભાવે આરાધના કરવામાં ઉત્સુક હોય છે. પરંતુ જુઠ–ડફાણ કરતે નથી. કેમકે “નિરાલ્યો ગ્રતી' એ સૂત્રથી સમ્યગદષ્ટિ આત્મા શ્રી જિનેશ્વર પરમાત્માની આજ્ઞાને પરિણામાનુસારે સ્યાથી યથાર્થ જાણતા હોય છે. એ માટે કહ્યું છે કે
"जिनै र्नानुमतं किंचि-निषिद्धं वा न सर्वथा । कार्य भाव्यमदम्मेने-त्येषाज्ञा पारसेश्वरी ॥ આ સાથે સમસ્ત ક્રિયા વ્યવહારના સંબંધમાં કહ્યું છે કેજે વ્યવહાર મુક્તિ મારગમાં, ગુણઠાણાને લખે; અનુક્રમે ગુણકોણિનું ચઢવું, તેહિજ જિનવર દેખે.
જ્યારે શાસ્ત્રાર્થથી વિરુદ્ધ મિથ્યાદૃષ્ટિનેએકાંતભાવે– આગ્રહીણે તીવ્ર તપ સંયમ વડે પણ યથાર્થ આત્માર્થ સાધકતા હોતી નથી. આ માટે શાસ્ત્રમાં મુખ્યપણે મેક્ષ પુરુષાર્થ પ્રતિ જાગૃત એવા, સમ્યક્ભાવની પ્રાપ્તિના કાર્ય– ' કારણ ભાવ સંબંધે કહ્યું છે કે
“ઈન્દ્રિય વૃત્તિ નિરોધ કરી, જે ખિનુ ગલિત વિભાવ: દેખે અંતર આતમ. એ પરમાતમ ભાવ..
સમસ્ત
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪
(૫) દેશિવરતિ :—અનુક્રમે આ પાંચમા ગુઠાણું આવેલે આત્મા પેાતાના ભાગ-ઉપભાગની પ્રવૃત્તિના યથાશક્તિ ત્યાગ કરી શાસ્ત્રાનુસારે વિધિપૂર્વક આર’ભ–સમારભને પણ ત્યાગ કરે. અને આત્માને વિશુદ્ધ કરવા નિશ્ચય— વ્યવહારથી સવિશેષ વિષય કષાયાનેા ત્યાગ કરવાના ઉદ્યમ કરે છે. આ માટે કહ્યું છે કે
'' जड़ जिणमयं पवज्जह, ता मा ववहार - णिच्छए मुयह । : इक्केण विणा तित्थं छिज्जड़ अन्नेण उ तच्चं ॥
(૬) સવિરતિઃ-પ્રમત્તગુણસ્થાનક :—આ છઠ્ઠા ગુણસ્થાનકે વતા સભ્યષ્ટિ આત્મા મેાક્ષાથે સાંસારિક સમસ્ત આરભ-પરિહાના વિશિષ્ટ પ્રતિજ્ઞાપૂર્વક ત્યાગ કરી પાંચ મહાવ્રતના પાલનપૂર્વક તપ–સયમાદ્દિવર્ડ પ્રમાદને દૂર કરવાના ઉદ્યમ કરી હિડાળા ન્યાયે, અત હત સાતમા અપ્રમત્ત ગુણસ્થાનકની સ્પના કરતા રહે છે, અન્યથા છઠ્ઠા ગુણુસ્થાનકેથી પડી મિથ્યાત્વે જાય. આ સંબંધે જાણવુ. કે—
जत्थ य विसयविरागो, कसायचाओ गुणेसु अणुरागो । किरियासु अप्पमाओ, सो धम्मो सिवसुहोवाओ ॥
(૭) અપ્રમત્તગુણસ્થાનક —પૂર્વોક્ત સવિરતિધર આત્મા પ્રમાદને ત્યાગ કરતે આ ગુણસ્થાનની સ્પર્શના કરતા ઉત્કૃષ્ટથી દેશે ઉણુ પૂર્વ કટિ કાળપર્યંત પણ હિ‘ડાળા ન્યાયે છ-સાતમે ગુણસ્થાનકે વતા રહે છે.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેમાં જ્યારે સાતમે ગુણસ્થાનકે વર્તતા હાય છે,. તે વખતે એટલેા વિશુદ્ધ પરિણામી હોય છે કે આવતા. ભવના આયુષ્યના અંધ પણ તે વખતે કરતા નથી. તેમજ લબ્ધિઓ પણ વિષુવે નહિ. અને યાગ-પ્રવૃત્તિ સમધમાં પણ ગુપ્તિની પ્રધાનતાએ-નિર્વિકલ્પપણું હાવાથી આ ગુણસ્થાનક પ્રાપ્ત કરનાર આત્માને રત્નત્રયીના અભેદ પરિણામવડે પેાતાના આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપના નિન્દ્વન્દ્વ અનુભવ પ્રાપ્ત થતા હાઈ, તેમાં સ્થિર થવાના પ્રયત્ન કરતા હોય છે. આ માટે કહ્યું છે કે—
૪૫
'
'
आया सहावनाणी, भोई रमवि वत्थुधम्मंमि । सेा उत्तमाय अप्पा, अवरे भव - सूयरा जीवा ॥ અન્યથા કેવળ માહ્યભાવના ચારિત્ર સબધે તા કહ્યુ` છે કે,. पश्यतु ब्रह्म निद्वंद्व, निर्द्वद्वानुभवं विना । कथं लिपीमयी दृष्टि, र्वाङ्मयी वा मनोमयी ॥
TAL
(૮) અપૂવ કરણઃ—પૂર્વોક્ત સાતમા અપ્રમત્ત ગુણસ્થાનકમાં સ્થિરતા પ્રાપ્ત કરનાર આત્મા, જ્યારે આ આઠમા અપૂર્વકરણ ગુણસ્થાનકમાં આવે છે, ત્યારે તેને. સમ્યકત્વ માહનીયના ક્ષય કે ઉપશમથી ઉદય ટળેલા હોવાથી પાંચ પ્રકારના ૧ રસઘાત, ૨ સ્થિતિઘાત, ૩ ગુણુસક્રમ, ૪ ગુણશ્રેણિ, ૫ અને અપૂર્વ સ્થિતિમધ રૂપ વિશિષ્ટકરણ વિશેષથી અપૂર્વ આત્મવિશુદ્ધિ કરતા થકી તે જીવ ક્ષપકશ્રણિ માંડીને અંતર્મુહૂત પ્રમાણુ કાળમાં જ અનુક્રમે ૯-૧૦
બા
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬
૧૨માં ગુણસ્થાનકને પ્રાપ્ત કરી ૧૩મે કેવળજ્ઞાન પામે છે.
જે આત્માઓ ઉપશમ શ્રણિ માંડે છે, તેઓ ૯-૧૦ અને ૧૧મા ગુણસ્થાનકને સ્પશી અવશ્ય પાછા પડે છે. ઉપશમ શ્રેણિ ને ક્ષેપક શ્રેણિ–તે આત્માની ધર્મધ્યાન અથવા શુકલધ્યાનરૂ૫ સહજ શુદ્ધ ધ્યાનાવસ્થા જાણવી. આ સ્વરૂપ સંબધે કહ્યું છે કે – વાળ વાળ , વદિયો અપવિરવો ને ! अप्पा करेइ तं तह, जह अप्पा सुहावहो हाइ ॥
(૯) અનિવૃત્તિ બાદર સંપરાયઃ—આ ગુણસ્થાનકમાં વર્તતા જીવમાં પોતાના આત્મા સંબંધી શુદ્ધાશુદ્ધ ભાવમાં પણ હાસ્ય-રતિ–અરતિ-ભય-શેક-દુર્ગછા રૂપ મોહનીય કર્મના પરિણામ લેતા નથી. તેથી વિશુદ્ધ –પરિણામે કરી, ચારિત્ર મેહનીયના ઘરના સંજવલન કષાયના ક્રોધ-માન-માયા તથા સ્ત્રીવેદ-પુરુષવેદ અને - નપુંસકવેદને ક્ષય કે ઉપશમ કરીને કેવળ સૂક્ષ્મ લેભના ઉદય સહિત દશમે ગુણસ્થાનકે જાય છે.
(૧૦) સૂક્ષ્મ સં૫રાય –આ ગુણસ્થાનકે મેહનીય -કર્મને બંધ હોતો નથી અને છેલ્લી પ્રકૃતિ જે સૂક્ષમલોભને ઉદય વતે છે, તેને પણ સુવિશુદ્ધ પરિણમે ઉપશમ કે ક્ષય કરી જીવ અગિયારમે કે સીધે બારમે ગુણસ્થાનકે જાય છે.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૭.
-માંડીને જે જીવે આ અગિયારમે ગુણસ્થાનકે આવેલા હોય છે, તેઓને મેહનીય કર્મને બીલકુલ ઉદય નહિ હોવાથી તેઓને અંતર્મુહૂર્ત કાલ પ્રમાણ આ ઉપશાંત મેહ ગુણસ્થાનકે યથાખ્યાત ચારિત્ર હેાય છે. આ યથાપ્યાત ચારિત્રિયા આત્માઓ ૧૧–૧૨–૧૩ એ ત્રણે ગુણસ્થાનકે એક સરખા સંયમ સ્થાનવાળા હોય છે. પરંતુ આ (૧૧)માં ગુણસ્થાનકે આવેલા આત્માઓએ સત્તામાંથી મોહનીય કર્મને ક્ષય કરેલો ન હોવાથી–અને કેવળ ઉપશાંત ભાવે ચડેલા હેવાથી અંતર્મુહૂર્ત કાળ પછી સત્તામાં રહેલું મેહનીય કમર ઉદયમાં આવવાથી તેઓને ૧૧મેથી અવશ્ય પાછા પડવું પડે છે. કેઈક જીવ આ ગુણસ્થાનકે કાળ કરે છે તેને અનુત્તર વિમાનમાં જાય છે.
નના
(૧૨) ક્ષીણહ –છદ્યસ્થ ભાવે પણ અપૂર્વ આત્મવિશુદ્ધિએ આગળ વધતે આત્મા ક્ષપકશ્રેણિ માંડીને શુકલધ્યાનના પહેલા પાયારૂપ પૃથકૃત્વ વિતક સવિચાર ધ્યાનથી સત્તામાં રહેલા મેહનીય કર્મોને ક્ષય કરતે દશમે ગુણસ્થાનકે છેલ્લે સૂક્ષમ સંપરાય લોભનો ક્ષય કરીને સીધે બારમે ગુણસ્થાનકે આવેલ આત્મા શુકલ ધ્યાનના બીજા પાયાના એકવ વિતર્ક અવિચારરૂપ ધ્યાનથી આ બારમા ગુણસ્થાનકે બાકીનાં ત્રણે ઘાતિક-તે જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણય અને અંતરાય એ ત્રણે કર્મોની બાકી રહેલી (નિદ્રાદ્ધિકને ઉપાયે સમયે અને શેષ) (૫૪૫) સમસ્ત પ્રકૃતિએને ચરમ સમયે એકી સાથે
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
ક્ષય કરી તેરમુ' સયાગી કેવળી ગુણસ્થાનક પ્રાપ્ત કરે છે.
(૧૩) સચેાગી કેવલી —જ્ઞાનાવરણીયાદિ ચારે ઘાતિકોના સર્વથા ક્ષય કરી આ ગુણસ્થાનકે આવેલા સર્વે કેવળી પરમાત્માઓને પૂર્વોક્ત પેાતાના જ્ઞાન ગુણ ઉપરના સર્વે આવરણાના ક્ષય કરેલા હાવાથી તેમને સવે દ્રબ્યાના સમસ્ત ત્રિકાલિક—ગુણ—પર્યાયાનું આત્માથી પ્રત્યક્ષ સહજ ભાવે નિર'તર જાણપણું હોય છે. તેમજ દર્શનાવરણીય કના પણ સર્વથા ક્ષય કરેલા હેાવાથી સહજપણે જાગૃત–ભાવથી સવ ભાવાને આત્માથી જ સામાન્યપણે હસ્તામલકવત્ જોતા--જાણતા હેાય છે. તેમજ ત્રીજા માહનીય. ક્રમના પણ સર્વથા ક્ષય કરેલા હેાવાથી જીવ–અજીવની રાશિપ આ સમસ્ત જગતના સમસ્ત દ્રવ્યેાના ત્રિકાલિક– સમસ્ત-શુદ્ધાળુદ્ધ પરિણમન સંબંધે યથાર્થ જાણકારી હોવા છતાં પણ કાઈ પણ દ્રવ્યના ઉત્પાદ-વ્યય કે ધ્રૂવ સ્વરૂપી કોઇ પણ ભાવમાં તેને કિંચિત્ માત્ર પણ રાગ-દ્વેષના કે રતિ-અતિરૂપ પરિણામ હાતા નથી. આ માટે કહ્યું છે કે
न जगज्जननस्थेम - विनाश विहितादरः ।
न लास्य - हास्यगीतादि - विप्लवेापप्लुतस्थितिः ॥
વળી તેઓએ ચાથા અતરાય કના સર્વથા ક્ષય કરેલ હાવાથી તેએ પેાતાના અનંતવીય (શક્તિ) ગુણવડે પેાતાના અનંત જ્ઞાનાદિ ગુણમાં અવ્યાબાધપણે દાન લાભ —ભાગ–ઉપભાગભાવે પરિણામ પામતા હેાવાથી નિરતર પૂણુ–સહજ સુખના ભાક્તા હોય છે.
--
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯
ઉપર જણાવ્યા મુજબ સર્વે કેવલી પરમાત્માએ એ પોતાના આત્માના અનંત જ્ઞાનાદિ ગુણાને ક્ષાયિક ભાવે સ્વાધીન કરેલા હેાવાથી તે નિરતર ક્ષાયિકભાવે આત્મ-સ્વભાવમાં જ રમણતા કરતા હોય છે. આમ છતાં મીજા ચાર અઘાતી કર્મોમાં તેમનું આયુષ્ય કર્મ અનપવનીય હાવાથી તેએ આયુષ્ય કર્મોંની સાથે ઔયિક ભાવે સ-શરીરીપણે નામકમ, ગાત્રકમ તેમજ વેદનીય કમને પણુ સહજ અનાશ સાપણે ભાગવીને ક્ષય કરતા થકા યથાતથ્ય સ્વરૂપે વિચરતા હોય છે.
આ સાથે વળી જે વીતરાગ કેવળી પરમાત્માઓને તીર્થંકર નામક ને પણ ઉય હાય છે, તેએ ભાવ-કર્ણા ભાવે સ્યાદ્વાદ સ્વરૂપે સર્વ જીવાને એકાંત હિતકારીકલ્યાણકારી ધર્મોપદેશ આપીને ભવ્યાત્માઓને મેાક્ષાનુગામી ધર્મ પુરુષા તેમજ મેાક્ષ પુરુષામાં યથાતથ્ય સ્વરૂપે જોડવારૂપે ચતુર્વિધ શ્રીસંઘ (તીથૅ)ની સ્થાપના પણ કરતા હાય છે. આથી તા સ તીથ કરાની
“ TRI′′—ત્તિત્ત્વયાગ—સયસંઘુદ્ધાળું ' ઈત્યાદિ પદાથી સ્તુતિ કરાય છે.
વિશેષમાં સમજવુ* કે તમામ કેવલી પરમાત્માએ પેાત–પેાતાના ક્ષાયિક-ઔયિક અને પારિામિક એ ત્રણ ભાવમાં નિર'તર પરિણામ પામતા હોય છે. તેમાં મુખ્યપણે તા તેઓ સ્વ-પર સબધે કેવળ જ્ઞાનાનુસારે પ્રવૃત્તિ કરતા
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦
હોય છે, તેમ છતાં તેઓને વિવિધ ઔદયિકભાવનું પરિણમન પણ અવશ્ય હોય છે.
જ્યારે અન્ય સમસ્ત સંસારી આત્માઓ તે ક્ષાપશમિક-ઔદયિક અને પરિણામિક એ ત્રણ ભાવમાં પરિણામ પામતા હોય છે તેમાં કવચિત્ ઔદયિકમાં તો કવચિત્ ક્ષાપશમિક ભાવમાં મુખ્ય-ગૌણપણે પરિણામ પામતા હેય છે.
હવે ૧૩મે ગુણસ્થાનકે રહેલા પ્રત્યેક કેવળી પરમાભાઓ જ્યારે પિતાનું આયુષ્ય અંતર્મુહૂર્ત શેષ (બાકી) રહેલું જે સમયે જાણે તે સ્વરૂપને શાસ્ત્રમાં આવકરણ કહેવામાં આવ્યું છે.
તે વખતે જેમને બીજા શેષ કર્મની સ્થિતિ આયુષ્ય કર્મથી અધિક હોય છે. તે કેવળી પરમાત્માએ કેવળી સમુદ્દઘાત (આઠ સમયને) કરી સ્થિતિની સમાનતા કરે છે.
તે પછી અનુક્રમે બાદર–સૂમ મન-વચન-કાયાગને નિરોધ કરી (આ સ્વરૂપને સૂક્ષ્મ ક્રિયા અપ્રતિપાતી રૂપ શુકલ ધ્યાનનો ત્રીજો પાચે જણાવેલ છે.) ચૌદમે ગુણસ્થાનકે પાંચ હાક્ષર ( ૬ ૪ ૪ સ્ટ)ના ઉચ્ચાર કરવા માત્ર સમય (કાળ) અગી સ્વરૂપે ૧૪માં ગુણસ્થાનકના આયુષ્યકાળમાં મેરૂની પેઠે અચળ=સ્થિર રહી આયુષ્ય પૂર્ણ થતાની સાથે ચાનુદિતા બાકી રહેલા સર્વે કર્મોનો છેલાના પ્રથમ સમયે તિબૂક સંકમવડે અને ઉદયમાં વર્તતાં કર્મોને
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભોગવવા દ્વારા ચરમ સમયે એકી સાથે ક્ષય કરી સમણિએ -ઊર્ધ્વગતિએ એક સમયમાં સિદ્ધિ ગતિને પ્રાપ્ત કરે છે.
આ રીતે સકળ કમનો ક્ષય કરીને “સાદિ અનંત ભાંગે” સિદ્ધિ ગતિને પ્રાપ્ત કરેલ સિદ્ધ -પરમાત્માઓને કોઈ પણ કાળે કોઈ પણ નિમાં ઉપજવાપણું એટલે જન્મ લેવાનું હતું જ નથી. તેથી તેઓને મરણ પણ નથી. આથી તેઓ જન્મ-જરા–અને મરણના દુખેથી સદા મુક્ત હોય છે. જ્યારે પ્રથમથી જ પિતાના સહજ-અનંત-અક્ષય ગુણમાં અવ્યાબાધપણે ક્ષાયિકભાવે તે નિરંતર પરિણામીપણું હોય છે જ. આ આત્માનું પરમ શું-નિશ્ચય સ્વરૂપ જાણવું.
શાસ્ત્રમાં પણ શ્રી. સિદ્ધપરમાત્માના પરમ શુદ્ધ સ્વરૂપ-સંબધે જણાવ્યું છે કે
" यतो वाचा निवर्तन्ते, न यत्र मनसा गतिः । शुद्धानुभवसंवेद्य, तद्रूपं परमात्मनः शब्दापरततद्रपं, वोधकृन्नयपद्धतिः निर्विकल्पं तु तद्रूपं, गन्यं नाऽनुभवं विना ॥
(૧૪) અયોગી કેવી:–સંસાર સ્વરૂપમાં છેલ્લે આ ચૌદમા ગુણસ્થાનકે આવેલા સકલ અગી કેવલી ભગવતે જેમણે પૂર્વે તેરમા ગુણસ્થાનકના અંતે સુકમ– આદર મન-વચન અને કાયાગનો સર્વથા નિરોધ કરી,
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂર
તે વખતના પેાતાના દેહના ત્રીજા ભાગને છેડીને એ ભાગ પ્રમાણ આત્માના સમસ્ત પ્રદેશને જે અવ્યવાહિત અખડ એક ઘનસ્વરૂપે કરેલા હેાય છે, તેને શૈલેશ એટલે મેરૂની. પેઠે નિષ્પ્રકપ કરવા પ શૈલેશીકરણ કરે છે. અથવા સ પ્રકારે સંવર, તે-શીલ તેના ઈશ એટલે સ્વામી તે શૈલેશ, તેમજ આત્મા તેની આ ાનિાધાવસ્થામાં અલેશીહાવાથી શલેશી હાય છે.
આ પ્રમાણે શૈલેશી કાળમાં છેલ્લે તે શુકલ ધ્યાનના ચાથા પાયારૂપ બ્યુચ્છિન્ન ક્રિયા નિવૃત્તિરૂપ ધ્યાન વડે માકી રહેલાં ભવાપગ્રહી ચારે અઘાતીકોને એકી. સાથે સર્વથા ક્ષય કરી એક સમયમાં સમણિએ ઊ-ગતિએ લેાકાંતે શાશ્વત સિદ્ધગતિમાં જાય છે.
આ સિદ્ધગતિમાં થયેલા પરમાત્માએ સાદિ-અન તમે-ભાંગે” ત્યાં રહે છે. અને પૂર્વે ક્ષાયિકભાવે સ્વાધીન કરેલ સકળ—પૂર્ણ અનંત આત્મગુણામાં અક્ષયભાવે અવ્યાખાધપણે. કત્વભાવે પરિણામ પામતા થકા નિરંતર અનંત સહેજ સુખના વિલાસી હેાય છે.
ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે સર્વે સિદ્ધ પરમાત્માએ કેવળ. પેાતાના ક્ષાયિક અને પારિામિક એ એ ભાવમાં જ નિર'તર પરિણામ પામતા હોય છે. આથી તેમને કોઈ પણ અન્ય દ્રવ્ય પરિણામનુ કર્તૃત્વ કે કારણત્વ હાતુ નથી. જોકે શુદ્ધ નિશ્ચય દષ્ટિએ જીવદ્રવ્યને તે પ્રથમથી જ
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ3
-અન્ય દ્રવ્યની કારણતા હોતી નથી, પરંતુ વ્યવહારથી
ઉપચારે અન્ય જીવદ્રવ્ય સંબંધી સાપેક્ષભાવે જ્ઞાનાદિ -સ્વરૂપે જે જે ભાવે નિમિત્ત કારણરૂપે ઉપકારકતા શાસ્ત્રમાં જણાવેલ છે, તેને તથા સ્વરૂપે ગીતાર્થ–ગુરુ ભગવંત પાસેથી ન્યથાર્થ ભાવે જાણી લેવી, કે જેથી પરમ શુદ્ધ ક્ષાયિક પરિણામી પરમાત્મામાં અન્ય આત્માના શુદ્ધાશુદ્ધ કેઈપણ પરિણામના કર્તાપણાની વિપર્યાસ બુદ્ધિ થાય નહિ.
અનાદિથી-ચતુર્ગતિ રૂપ આ સંસારમાં પૂર્વે જણાવ્યા મુજબ કર્મબંધની-પરંપરામાં જકડાઈને કર્મની પરાધીનતાએ જન્મ-મરણ કરતા આત્માઓમાં કમની સત્તા ઉપર આત્મશુદ્ધિની વિશેષતારૂપે જગતમાં પ્રત્યક્ષથી અવિરુદ્ધઉપર જણાવેલ (૧૪) ગુણસ્થાનક ક્રમથી આત્માના શુદ્ધઅશુદ્ધ અને શુદ્ધાશુદ્ધ સ્વરૂપને શાસ્ત્રાર્થથી યથાર્થ જાણી ઉત્તરોત્તર શુદ્ધાત્મ સ્વરૂપનું આલંબન લેનારા આત્માઓ પરમ શુદ્ધ ક્ષાયિકભાવે પરમાત્માપણું પામીને સકળ કર્મોને ક્ષય કરી ઉપર જણાવ્યા મુજબ સિદ્ધિ-પદને પામ્યા છે, પામે છે અને પામશે એમ જાણવું.
અન્યથા આત્મ-શુદ્ધિના પુરુષાર્થથી શૂન્ય આત્માઓ તે આ સંસારમાં પુણ્યકર્મ તેમજ પાપકર્માનુસારે અનાદિથી ભટકે છે અને ભટક્યા કરશે એમ જાણવું. કેમકે કઈ પણ આત્મા ચૌદમાં ગુણસ્થાનકને પ્રાપ્ત કર્યા વિના મા (સિદ્ધસ્થાને જઈ શકતા નથી તેમજ કઈ પણ આત્મા કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યા વગર અોગી થઈ શકતું નથી.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
૫૬
પ્રત્યેક આત્મા નિત્યા–નિત્ય-ઉભય સ્વરૂપે પરિણામી તેમજ લેાકાકાશ પ્રદેશ પ્રમાણ અસખ્યાત પ્રદેશ યુક્ત અખડ–તેમજ અરૂપી એટલે વર્ણાદિ રહિત તેમજ જ્ઞાનાદિ અનંતગુણુ સ્વભાવે નિર'તર કર્તા-ભાક્તા સ્વરૂપી અનંત અવ્યાખાધ પરિણામયુક્ત હોય છે.
1
આથી જ તેા પ્રત્યેક સંસારી આત્માઓને સ્વ-સ્વકર્માનુસારે, વિભાવ પરિણામે અનેકવિધ ચિત્ર વિચિત્ર પરિણામેા સહિતનુ' જે જન્મ-જરા-મરણાદિરૂપ પરિણમન છે, તે ચતુતિરૂપ સસાર રૂપે પ્રત્યક્ષથી અવિરુદ્ધ છે. તેમજ સ્વ-પ્રત્યક્ષ, અનુમાનથી જણાય છે કે પ્રત્યેક સસારી આત્માને, પૂર્ણાંકમ`સ ખંધી સુખદુઃખના અનુભવ તેમ જ ભાવિના સુખદુઃખની ચિંતા સહિતનું પ્રવર્તન, પશુ સ્વપ્રત્યક્ષાનુભવ ગમ્ય હેાય છે.
આમ છતાં જેએ આત્માને કાઈ કાળે-કોઈનાથી કે કોઈના સબ'ધથી કે વિચિત્ર સ્વરૂપે આસૂલ-ઉત્પત્તિવિનાશ સ્વરૂપી માને છે, તેએને ઐતિહાસિક-પર પરારહિત, શાસ્ત્રનિરપેક્ષ, યુક્તિ શૂન્ય, તેમજ ન્યાયરહિત, નિરાધારપણે, કેવળ સ્વમતિ કલ્પિતપણે ઉપર જણાવ્યા મુજબ સ્વાનુભવથી પણ વિરુદ્ધ મિથ્યા પ્રલાપેા કરનારા જાણીને, પ્રગટ-સ્વરૂપે માયા-મૃષાવાદી જાણવા.
ખરેખર તા પ્રત્યેક આત્માને સ્વ-પર સ`ખશ્રી ભૂતકાળના કર્મ પરિણામના લેવડદેવડના સંબધાનું અનુસરણ તેમજ આઘાત-પ્રત્યાઘાતાદિ સહિત સુખદુઃખના અનુભવેાનું
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૭
જ્ઞાન અનુભવ પ્રત્યક્ષ હાય છે, અને તે અનુસારે ત્રિકાલિક જગતના સમસ્ત બ્યવહાર પણ અવિરૂદ્ધભાવે પ્રવર્તે છે.
આત્મા નિરંતર પરિણામી હાવાથી કોઈ એક પરિશુમનનું સ્વરૂપ, યા તડ્સ બધી સુખ કે દુઃખના પરિણામ આત્મામાં અન્ય સમયે હાતા નથી એમ પ્રત્યક્ષ અનુભવાય છે. આથી પ્રત્યેક આત્મા દ્રશ્ય-પર્યાય સ્વરૂપે નિત્યાનિત્ય ઉભય સ્વરૂપી છે એમ સિદ્ધ થાય છે. તે માટે કહ્યું છે કે
य एव दोषाः किल नित्यवादे, विनाशवादेऽपि समास्त एव ।
परस्परध्वंसिपु कण्टकेषु,
जयत्यधृष्यं जिनशासनं ते ॥
આથી આત્માથી એએ જીવ અને અજીવની રાશિરૂપ સમસ્ત સંસાર ફાઈ એક દિવસે તા સપૂર્ણ નાશ પામશે જ, કેમકે કાળે કાળે આત્માઓ અને તત્સુખ"ધી નાશ પ્રત્યક્ષ છે, આ પ્રમાણે કહેવુ, તે યુક્ત નથી, તેમજ ઉત્પત્તિ થકીજ પ્રત્યેક આત્મા ભિન્ન ભિન્ન સ્વભાવવાળા જ દેખાય છે. તે માટે તેઓ તેવાજ છે અને તેવાજ રહેશે એમ કહેવુ, તે પણ યુક્ત નથી.
વળી આત્મા તે કમને આધીન જ હાવાથી તેને માક્ષ થઈ શકેજ નહિ. એમ પણ ન કહેવું. અથવા તે પ્રત્યેક આત્મા, પરમાત્માના અશરૂપ હોવાથી અંતે તે
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
તેમજ કાઈ પણ આત્મા માહનીય કાસથા ક્ષયકર્યા વગર કેવળી પરમાત્મા અની શકતા નથી. તેમજ કોઈ પણ આત્મા ક્ષષકશ્રેણિ માંડથા વગર કેવળી થતા. નથી. તેમજ કાઈ પણ આત્મા સ્વ-પર ભાવના ત્યાગ. સહિત અપ્રમત્તભાવમાં સ્થિર થયા સિવાય ક્ષપકણિ માંડી શકતા નથી.
આ સ્વરૂપને ગુણુસ્થાનક કૅમારેાહણુ સાથે અવિરુદ્ધભાવે વિચારતાં સ્પષ્ટ સમજાશે કે એક્ષસાગ પણ સ-દ્રવ્ય ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવ સાપેક્ષ કથ`ચિત્ ભિન્નાભિન્ન હાઈ સ્યાદુ થકી અનેકાનેક ભાવે સાપેક્ષ સત્ય સ્વરૂપી છે.
ઉપર જણાવ્યા મુજમ આત્મ તત્ત્વના ભેદાભેદ. સ્વરૂપી મહિરાત્મા-અતરાત્મા અને પરમાત્મા સ્વરૂપી આત્મ સ્વરૂપમાં તેમજ વિશેષ થકી ચૌદે ગુણસ્થાનક સ્વરૂપમાં જેમણે યથાર્થ જ્ઞાન-શ્રદ્ધાને પ્રાપ્ત કરેલ નથી, તેએ ટાઈ પણ રીતે પરમાત્માની સાચી ભક્તિ કે ઉપાસના. કરી શકતા નથી, અને પેાતાના આત્માને શુદ્ધ પણ કરી. શકતા નથી. પર ંતુ વિપર્યાસપણે પરભાવના કતૃત્વ-ભેાકતૃત્વમાં. આત્મશુદ્ધિનુ આરાપણુ કરતા હેાય છે.
આ સંબંધે અ’તર આત્મભાવમાં વતતા પરમાત્મપદના. સાચા આરાધક–ઉત્તમ આત્માઓના સ્વરૂપને જણાવતાં. શાસ્ત્રકારાએ જણાવ્યુ' છે કે “.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
"
રા હ. આ વા હે. --...
यः स्नात्वा समताकुण्डे, हित्वा कश्मलज मल पुनर्न यान्ति मालिन्यं, सोऽन्तरात्मा परः शुचिः ॥
પ
。。વું.
હવે પરમ શુદ્ધ આત્મા-સાધવા માટે આત્માના તેમજ જગત્ સ્વરૂપના સબધમાં સ્યાદ્વાદ શૈલીએ જે પ્રમાણયુક્ત શુદ્ધાવમેધની યાને શુદ્ધ સભ્યશ્રદ્ધા યુક્ત જ્ઞાનની અનિવાર્ય આવશ્યકતા છે. તે પ્રમાણ જ્ઞાનનુ કિચિત્ સ્વરૂપ જણાવીએ છીએ.
જે ઉત્તમ આત્માઓ સ્વ-પર ભાવમાં પરમ બ્રહ્મચદ્દિગુણે કરી સહિત યથાથ હિતબુદ્ધિએ શુદ્ધ ઉપયાગવાન્ છે તે યથાર્થ હિતકારી વચના માલનારા હાઈ કદાપિ મિથ્યાપ્રલાપ કરતા નથી.
પ્રત્યક્ષથી અવિરુદ્ધ આગમ-શ્રુત-પ્રમાણજ્ઞાનથી સ્યાદ્વાદ સ્વરૂપે પૂર્વે જે પરસ્પર વિરુદ્ધ એવા અસ્તિ–નાસ્ત્યાદિ પાંચે ધર્મોનું અવિરૂદ્ધ સ્વરૂપ સામાન્યથી જણાવેલ છે, તેને અહિં વિસ્તારથી જણાવીએ છીયે, કેમકે સ્વ-પરમાં હિતબુદ્ધિ ધરાવનાર ઉત્તમ આત્માએ, કોઈ પણ એક ભાવને સ્યાદ્વાદથી ત્રિવિધાત્મકજાણીને પરસ્પર વિરાધી કોઈ પણ એ ભાવમાંથી પ્રસંગાનુસારે કાઈ પણ એક સ્વરૂપને મુખ્યપૂણે તેમજ અન્ય સ્વરૂપને ગૌણુભાવે સમ્યફથતથકી સ્પષ્ટપણે અવિરૂદ્ધ સાધક-ખાધકભાવે જણાવતા હોય છે. આ સંબંધે વિશેષ જાણવાની ઇચ્છાવાળાઓએ શ્રીમદ્ દેવચંદ્રજી કૃત કુંથુનાથજીનું સ્તવન જેવુ') द्वारा सप्रेम भेट ता.
જ્ઞા
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રત્યેક આત્મા નિત્યા-નિત્ય-ઉભય સ્વરૂપે પરિણામી તેમજ કાકાશ પ્રદેશ પ્રમાણુ અસંખ્યાત પ્રદેશ યુક્તઅખંડ–તેમજ અરૂપી એટલે વર્ણાદિ રહિત તેમજ જ્ઞાનાદિ અનંતગુણ સ્વભાવે નિરંતર કર્તા-ભોક્તા સ્વરૂપી અનંત અવ્યાબાધ પરિણામયુક્ત હોય છે.
આથી જ તો પ્રત્યેક સંસારી આત્માઓને સ્વ–સ્વકર્માનુસારે, વિભાવ પરિણામે અનેકવિધ ચિત્ર વિચિત્ર પરિણામે સહિતનું જે જન્મ–જરા–મરણદિપ પરિણમન છે, તે ચતુર્ગતિરૂપ સંસાર રૂપે પ્રત્યક્ષથી અવિરુદ્ધ છે. તેમજ સ્વ–પ્રત્યક્ષ, અનુમાનથી જણાય છે કે પ્રત્યેક સંસારી આત્માને, પૂર્વકર્મસંબંધી સુખદુઃખને અનુભવ તેમ જ ભાવિના સુખદુઃખની ચિંતા સહિતનું પ્રવર્તન, પણ સ્વપ્રત્યક્ષાનુભવ ગમ્ય હોય છે.
આમ છતાં જેઓ આત્માને કેઈ કાળે-ઈનાથી કે કેઈના સંબંધથી કે વિચિત્ર સ્વરૂપે આમૂલ-ઉત્પત્તિવિનાશ સ્વરૂપી માને છે, તેઓને એતિહાસિક–પરંપરારહિત, શાસ્ત્રનિરપેક્ષ, યુક્તિ શૂન્ય, તેમજ ન્યાયરહિત, નિરાધારપણે, કેવળ સ્વમતિ કપિતપણે ઉપર જણાવ્યા મુજબ સ્વાનુભવથી પણ વિરુદ્ધ મિથ્યા પ્રલાપ કરનારા જાણીને, પ્રગટ-સ્વરૂપે માયા–મૃષાવાદી જાણવા.
ખરેખર તે પ્રત્યેક આત્માને સ્વ-પર સંબંધી ભૂતકાળના કર્મપરિણામના લેવડદેવડના સંબંધેનું અનુસરણ તેમજ આઘાત-પ્રત્યાઘાતાદિ સહિત સુખદુઃખના અનુભવોનું
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૭
જ્ઞાન અનુભવ પ્રત્યક્ષ હોય છે. અને તે અનુસારે વિકાલિક જગતને સમસ્ત વ્યવહાર પણ અવિરૂદ્ધભાવે પ્રવર્તે છે.
આત્મા નિરંતર પરિણામી હોવાથી કેઈ એક પરિ*ણમનનું સ્વરૂપ, યા તત્સંબંધી સુખ કે દુઃખનો પરિણામ આત્મામાં અન્ય સમયે હેતો નથી એમ પ્રત્યક્ષ અનુભવાય છે. આથી પ્રત્યેક આત્મા દ્રવ્ય-પર્યાય સ્વરૂપે નિત્યાનિત્ય ઉભય સ્વરૂપી છે એમ સિદ્ધ થાય છે. તે માટે કહ્યું છે કેय एव दोषाः किल नित्यवादे,
विनाशवादेऽपि समास्त एव । परस्परध्वंसिषु कण्टकेषु,
जयत्यधृष्यं जिनशासनं ते ॥ આથી આત્માથીઓએ જીવ અને અજીવની રાશિરૂપ સમસ્ત સંસાર કેઈ એક દિવસે તે સંપૂર્ણ નાશ પામશે જ. કેમકે કાળે કાળે આત્માઓ અને તત્સંબંધી નાશ પ્રત્યક્ષ છે, આ પ્રમાણે કહેવું, તે યુક્ત નથી, તેમજ ઉત્પત્તિ થકીજ પ્રત્યેક આત્મા ભિન્ન ભિન્ન સ્વભાવવાળા જ દેખાય છે. તે માટે તેઓ તેવાજ છે અને તેવાજ રહેશે એમ કહેવું, તે પણ યુક્ત નથી.
વળી આત્મા તો કમને આધીન જ હોવાથી તેને મિક્ષ થઈ શકે જ નહિ. એમ પણ ન કહેવું. અથવા તો પ્રત્યેક આત્મા, પરમાત્માના અંશરૂપ હોવાથી અને તે
'T
-
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૦
એના ઉન્માદથી ભરેલા ઉન્મત્ત જીવનને જોઈને, આત્માથીઓએ, તેઓના વિવેક-વિચાર-વાણી અને ઉમાદી વર્તનને, મુખ્યતયા તેઓએ કરેલા-અકથ્ય તેમજ અલ ભક્ષણનું કારણ સમજીને આમા આત્માઓ તે એક અભક્ષ્ય ભક્ષણથી દૂર રહેવાનું ઉચિત જાણે છે.
આથી વિરૂદ્ધ કે આત્માના હિતાહિતમાં અયથાર્થ -સતિવાળા પાખંડી સૂટ આત્માઓનું બાહ્ય સ્વરૂપથી પવિત્ર દેખાતું જીવન પણ મુખ્યપણે તે વિષય-કક્ષાયને પ્રેરક અને પોષક હોય છે. આથી શ્રીમદ્ આનંદઘનજીએ જણાવેલ છે કેપરિચય પાતક ઘાતક સાધુ શું રે,
અકુશળ અપચય ચેત. ગ્રંથ અધ્યાતમ શ્રવણુ મનન કરી રે,
પરિશીલન નય હેત. આ વચનને અનુસરીને જે રીતે મોહાદિ કર્મોને -ક્ષય થાય, તે રીતે વર્તવું તેમજ આત્માની શુદ્ધાશુદ્ધતામાં યથાર્થ મતિવાળા બનવું જોઈએ. એ માટે કહ્યું છે– जेण तत्तं विबुझेज्जा, जेण चित्तं णिरुज्जदि । तेण अत्ता विसुज्झेज्ज, तं गाणं जिणसासणे ॥ | વળી આ જગતમાં પ્રત્યેક આત્મા જ્યારે જ્યારે
જડ કે ચેતન દ્રવ્યન- શુભા-શુભ ચિત્ર-વિચિત્ર
-
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિણામની સાથે દેહાદિ ભાવથી જોડાય છે, ત્યારે ત્યારે. તે થકી પ્રાપ્ત થતી અભિન્નતાનુસારે, તે આત્મામાં રાગ-૧ દ્રષ, તેમજ સુખ-દુઃખાદિની લાગણુઓ ઉત્પન્ન થાય છે. આ રીતનો દરેક આત્માને અનુભવ થતું હોવાથી સંસારીઆત્માએ પિતાના આત્માને શરીરાદિ જડ દ્રવ્ય–ગુણપર્યાય. થકી કથચિત અભિન્ન માનવો જરૂરી છે. તેમ છતાં તેતે અન્ય દ્રવ્ય-ગુણ પર્યાયના સગા-સંબધથી અળગે તે હેવાથી-સ્વરૂપતા તેથી ભિન્ન પણ છે.
આ રીતે પ્રત્યેક આત્માને અન્ય-સમસ્ત જડ-ચેતન દ્રવ્ય-ગુણપર્યાય સ્વરૂપથી કથંચિત ભિન્નપાણુ તેમજ કથંચિત્, અભિન્નપણને અનુભવ પ્રત્યક્ષથી અવિરુદ્ધ છે.
આમ છતાં શુદ્ધાશુદ્ધ દ્રવ્ય-ગુણ–પર્યાય સ્વરૂપમાં સ્યાદવાદ-જ્ઞાન-ષ્ટિશૂન્ય કેટલાક પાખંડીઓ પિતાના મનવચન અને કાયાગના કર્તવ્યથી પોતાના આત્માને સર્વથા. અળગે યાને ભિન્ન જ છે. એમ જણાવીને એકાંત નગ્નતાવાદમાં અન્ય જીવોને પણ પોતાની વાકચાતુરી વડે મૂઢ બનાવીને તેઓને આત્મા પણ તથાસ્વરૂપે દેહાદિથી ભિન્ન જ છે, એમ જણાવીને વિષય-વાસના પિષક માયાજાળમાં. ફસાવે છે. આ રીતે ફસાયેલા આત્માઓ ફસાયા પછી ઉપર જણાવ્યા મુજબ પિતાના દુવિચારી કર્તવ્યના દુષ્ટ-કટુ વિપાકેને અનુભવ કરવા છતાં પણ તેમાંથી છૂટી શકતા નથી.
તે માટે ઉત્તમ આત્માથીઓએ પ્રથમથી જ અનુભવ. પ્રત્યક્ષથી વિરુદ્ધ પ્રપંચી પાખંડીઓની શુભાશુભ ગ.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮
અધા પરમાત્મામાં જ ભળી જવાના છે એમ પણ ન કહેવું.. અથવા સૌંસાર તે ઈશ્વરની માયા છે, અને પ્રત્યેક આત્મા. શુદ્ધ-નિત્ય હાવાથી તેને જન્મ-મરણુ કે સુખદુ:ખ છે જ નહિ. એમ પણ ન કહેવું, કેમકે તે પણ અનુભવથી વિરૂદ્ધ હાઈ માયા-મૃષાવાદ જ છે.
જ
આ માટે પ્રત્યક્ષ, અનુભવ અને શાસ્ત્રથી અવિરુદ્ધ, સાર–અસાર, ન્યાય-અન્યાય, તેમજ દ્રષ્ટાદ્રષ્ટ-ધર્મ-અધર્મના પ્રત્યક્ષ વ્યવહારાની યથાર્થતા સમજવા માટે, આ પુસ્તિકામાં જ પૂર્વે જે આત્માના મધ-મેાક્ષસ બધી ક્ષાયેાપમિકાદિ જે પાંચે ભાવાનુ સ્વરૂપ જણાવેલ છે. તેને યથાર્થ સમજવા પ્રયત્ન કરવા.
વળી આ જગતમાં એકેન્દ્રિયથી માંડીને પચેન્દ્રિય. સુધીના સૂક્ષ્મ-ખાદર જીવાનું પોત-પેાતાના પ્રાણ–પર્યાપ્તિના આધાર સબંધેજીવવાની ઈચ્છાવાળું જે જીવન છે તેને નષ્ટ કરવાથી જે હિંસાને દોષ લાગે છે, તેની અવગણના કરીને કેટલાક મૂઢજીવા પાત-પાતાના ભૌતિક સ્વાથ માટે અજાણપણે અગર જાણીને હિંસામાં પ્રવર્તે છે. તેમજ અન્યને પણ હિંસક કાર્યાંમાં પ્રેરતા હેાય છે. અને તેને વળી અહિંસક તેમજ કન્ય સ્વરૂપે જણાવતા હાય છે, તેઆને અહિ'સક ભાવ શૂન્યતાએ આત્માથી ભ્રષ્ટ જાણવા.
હિસા–અહિંસા સબંધે એ સમજવુ· ખાસ જરૂરનું છે. કે કોઈ પણ નાના જીવની કે મેાટા જીવની, એકજીવની, કે અનેક
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ
જીવની, તેના ( જીવના) કેાઈ એક પ્રાણની, કે સર્વથા સવાઁ-પ્રાણાના ઘાત કરવા સમધી, જે-જે હિંસા દેષ લાગે છે. તે સખપે “ સજ્ઞ અને સદેશી કેવળી પરમાત્માએ જણાવ્યુ છે કે” પ્રત્યેક આત્મા પેાતાના મન-વચન અને કાય ચૈાગ દ્વારા કરણુ-કરાવણુ અને અનુમાઇનથી—તીત્રમંદ—જ્ઞાત—અજ્ઞાતભાવ વીર્યાદિ વિવિધ અધિકરણાનુસારે દ્રવ્ય-ભાવથી સ્વ-પર આત્મસ્વરૂપની હિંસા કરવા વડે અવશ્ય વિવિધ પ્રકારને તીવ્ર~મ-કર્મ ખધ કરે છે અને. તેના કવિપાક ભાગવવા ચારે ગતિમાં ભટકથા કરે છે,
જ્યારે ઉપર જણાવેલા વિવિધ સ્વરૂપના હિંસકભાવથી મુક્ત એવા ઉત્તમ આત્માઓને વિવિધ પ્રકારના સામાયિક ભાવની પ્રાપ્તિ વડે, અહિંસક ભાવની પ્રાપ્તિ થાય છે.. આ અવિસવાદી સ્યાદ્વાદ સ્વરૂપી હિંસા-અહિંસાના સખધમાં શાસ્ત્રમાં જણાવેલ છે કે~~
एकस्यामपि हिंसाया - मुक्तं सु-महदन्तरं । भाववीर्यादिवैचित्र्यादहिंसायां च तत् तथा ॥
આથી સ્પષ્ટ સમજશે કે હિંસા-અહિીંસા સબધી અજ્ઞાનીએના એકાંત પ્રલાપે કેટલા મિથ્યા છે.
વળી કેટલાક દેહાત્મવાદીઓ, યથેચ્છ આહાર વિહારાદિમાં ગૃદ્ધ હેાવાથી, મૂઢપણે ભક્ષ્યાભક્ષ્યમાં વિવેક રહિત બનીને યથેચ્છ આહાર-પાણી કરે છે, અને તેને જ વ્યાજખી જણાવે છે. પરંતુ તેવા ક્રૂર-મોહાંધ આત્મા-
.::
કા
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
એના ઉન્માદથી ભરેલા ઉન્મત્ત જીવનને જોઈને, આત્માથી-એ, તેઓના વિવેકશૂન્ય-વિચાર–વાણું અને ઉન્માદી વર્તનને, સુયતયા તેઓએ કરેલા–અકથ્ય તેમજ અભક્ષ્ય -ભક્ષણનું કારણ સમજીને આશ્માથી આત્માઓ તે અકચ્છ અભય ભક્ષણથી દૂર રહેવાનું ઉચિત જાણે છે. •
આથી વિરૂદ્ધ કે આત્માના હિતાહિતમાં અયથાર્થ -સતિવાળા પાખંડી મૂઢ આત્માઓનું બાહ્યા સ્વરૂપથી પવિત્ર દેખાતું જીવન પણ મુખ્યપણે તે વિષય-કષાયને પ્રેરક અને પોષક હોય છે. આથી શ્રીમદ્ આનંદઘનજીએ જણાવેલ છે કે – પરિચય પાતક ઘાતક સાધુ શું રે,
અકુશળ અપચય ચેત. ગ્રંથ અધ્યાતમ શ્રવણુ મનન કરી રે,
પરિશીલન નય હેત. આ વચનને અનુસરીને જે રીતે મહાદિ કર્મોને - ક્ષય થાય, તે રીતે વર્તવું તેમજ આત્માની શુદ્ધાશુદ્ધતામાં યથાર્થ મતિવાળા બનવું જોઈએ. એ માટે કહ્યું છેजेण तत्तं विवुझेज्जा, जेण चित्तं णिरुज्जदि । जेण अत्ता विसुज्झेज्ज, तं गाणं जिणसासणे ॥
વળી આ જગતમાં પ્રત્યેક આત્મા જ્યારે જ્યારે અન્ય જડ કે ચેતન દ્રવ્યના : શુભા-શુભ ચિત્ર-વિચિત્ર
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિણામની સાથે દેહાદિ ભાવથી જોડાય છે, ત્યારે ત્યારે. તે થકી પ્રાપ્ત થતી અભિન્નતાનુસારે, તે આત્મામાં રાગષિ, તેમજ સુખ-દુઃખાદિની લાગણીઓ ઉત્પન્ન થાય છે. આ રીતને દરેક આત્માને અનુભવ થતું હોવાથી સંસારીઆત્માએ પિતાના આત્માને શરીરાદિ જડ દ્રવ્ય-ગુણપર્યાય થકી કથચિત્ અભિન્ન માન જરૂરી છે. તેમ છતાં તે– તે અન્ય વ્યગુણ પર્યાયના સોગ-સંબંધથી અળગે થતો હોવાથી સ્વતઃ તેથી ભિન્ન પણ છે.
આ રીતે પ્રત્યેક-આત્માને અન્ય–સમસ્ત જડ-ચેતન દ્રવ્ય-ગુણ--પર્યાય સ્વરૂપથી કથંચિત ભિન્નપણું તેમજ કથંચિત અભિન્નપણને અનુભવ પ્રત્યક્ષથી અવિરુદ્ધ છે.
આમ છતાં શુદ્ધાશુદ્ધ દ્રવ્ય–ગુણુ-પર્યાય સ્વરૂપમાં સ્યાદવાદ-જ્ઞાન-દષ્ટિશૂન્ય કેટલાક પાખંડીઓ પોતાના મન– વચન અને કાયાગના કર્તવ્યથી પિતાના આત્માને સર્વથા. અળગો યાને ભિન્ન જ છે. એમ જણાવીને એકાંત નગ્નતાવાદમાં અન્ય જીવોને પણ પિતાની વાકચાતુરી વડે મૂઢ બનાવીને તેઓનો આત્મા પણ તથાસ્વરૂપે દેહાદિથી ભિન્ન જ છે, એમ જણાવીને વિષય-વાસના પિષક માયાજાળમાં ફસાવે છે. આ રીતે ફસાયેલા આત્માઓ ફસાયા પછી ઉપર જણાવ્યા મુજબ પિતાના વિચારી ર્તના દુષ્ટ-કટુ વિપાકનો અનુભવ કરવા છતાં પણ તેમાંથી છૂટી શકતા નથી.
તે માટે ઉત્તમ આત્માથીઓએ પ્રથમથી જ અનુભવ પ્રત્યક્ષથી વિરુદ્ધ પ્રપંચી પાખંડીઓની શુભાશુભ ચગ.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
fo
-સબંધી એકાંતે ભિન્ન કે અભિન્નતા સ્વરૂપી માયાજાળમાં સાવું નહિ, પરંતુ સમ્યક્ શાસ્ત્રાનુસારે આત્માને સ્વપર ભાવથી પણ યથાર્થ અવિરુદ્ધપણે કથાચિત્ ભિન્નાભિન્ન ઉભય -સ્વરૂપી જાણવા તેમાં કર્માંધ પરિણામે અભિન્નતા તથા કય સબંધે (સમ્યફ઼ભાવે) ભિન્નતા તેમજ અભિન્નતા વિચારવી તેમજ તનુસારે હેયાપાદેયતામાં દૃઢ પ્રવૃત્તિ પણ કરવી. આ માટે આત્માના નવ તત્ત્વાત્મક સ્વરૂપને યથા જાણવા માટે અમેએ પૂર્વે છપાવેલ અગમ-નિગમ યાને “ વિશ્વ દર્શીન ” એ નામવાળી પુસ્તિકા જોવી.
.
વળી કેટલાક માયાવી–મહેતા, જડ-ચેતનાત્મક ભિન્નાભિન્ન દ્રવ્યાના સ્વરૂપર સ’બધી કાર્ય –કારભાવમાં મૂઢ હાવાથી, આ સમસ્ત જગતને તેએ એક જ પરમ-શક્તિમાન પરમાત્માની લીલા માત્ર જ છે એમ જણાવે છે, એટલે પ્રત્યેક જડ-ચેતન પદાર્થો પરમાત્માના અંશેા હેાવાથી પ્રત્યેક શુદ્ધ-અશુદ્ધ ખ'ને ભાવાને પણ તે કોઈ એક અષ્ટનિર્ગુણી પરમાત્માની લીલા છે એમ જણાવે છે. અને પ્રત્યેક જડ-ચેતન સાથેના ન્યાયી અન્યાયી સર્વ ભાગઉપભાગરૂપ સમસ્ત ભાવા પણ નિર્ગુણી ઈશ્વરની ઈચ્છાનુસારે, તેમજ તેની પ્રેરણાનુસારે જ પ્રવર્તે છે એમ જણાવે છે.
વળી દરેકે દરેક આત્માએ પેાત-પાતાની ઈચ્છાનુસારે કરેલુ' પ્રત્યેક (ક) આચરણ પણુ પરમાત્માની ઇચ્છા મુજબનુ જ છે એમ જણાવીને હિ*સા–અહિંસા ન્યાયી અન્યાયી, કે નીતિ-અનીતિમય સમસ્ત વ્યવહારોમાં સમાન
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
બુદ્ધિ રાખીને, યથેચ્છપણે વર્તન કરવા-કરાવવારૂપ મિથ્યાજૂઠાસૂત્ર સિદ્ધાંતોની સ્થાપના કરતા હોય છે. અને આ માટે તેઓ પણ અયથાર્થભાવે સ્યાદવાદને આશ્રય લઈને, વિસંવાદી લાવે, પરમાત્માને લીલાકારી સ્વરૂપથી ભિન્નભિન્ન જણાવતા હોય છે.
આવા મૂઢ માયાવી મહતેના વિચારી-દુરાચારી દુઃખદાયી આચાર-વિચારને ઉત્તમ બુદ્ધિમાન્ આત્માઓ તે સ્વીકારતા નથી પરંતુ અનાદિથી સંસારના ભેગસુખમાં આસક્ત-વિષયાભિલાષી છે તે માયાવી મહંતની મહત્તામાં અંજાઈને મૂઠભાવે તેમના દુર્વિચારી-દુઃખદાયી -દુરાચારો પ્રતિ આદર-બહુમાન સહિત દોડતા પ્રત્યક્ષ જોવાય છે.
જગતમાં એ પ્રત્યક્ષ જણાય છે કે અજ્ઞાન અને સંમેહથી કરાયેલા દુર્વિચારી દુરાચારનાં કહુફળો વિવિધ–સ્વરૂપે પ્રત્યેક જીવે એકેન્દ્રિય, બેઈન્દ્રિય, તેઈન્દ્રિય, ચૌરેન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિયપણે દુઃખ સહ ભેગવી રહેલા છે. આથી સમજાય છે કે પ્રત્યેક આત્મા જેવા– જેવા સારા–ટા કર્મો કરે છે. તેનું ફળ પણ તે આત્માને અવશ્ય પ્રાપ્ત થાય છે. આ માટે અન્ય કોઈની ઈચ્છા કે પ્રેરણું વિચારવી, તે આત્મ-કર્તૃત્વ સંબંધે પોતાની જવાબદારીની અજ્ઞાનતા છે. અને આવી અજ્ઞાનતાથી જ જીવ સંસારમાં અનાદિકાળથી ભટક્યા કરે છે.
વળી પણ આ સંબંધમાં કેટલાક અજ્ઞાનીઓ પોતાના
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્પેલા પરમાત્મામાં, અજ્ઞાનાદિ અનેક દેષોની વ્યાપ્તિને. તેમજ સર્વ શક્તિમાનપણાની અવ્યાપ્તિને યથાર્થ મિથ્યા. સ્વરૂપે જણાવતા હોય છે કે “દરેક આત્માએ કરેલા સારા–બેટા કર્માનુસારે પરમાત્મા તેમને યથાચોગ્ય ફળ આપે છે. આ રીતે ફળ આપવાનું કાર્ય પરમાત્માએ પોતાના હસ્તક રાખેલું છે. અને કર્મ કરવાનું દરેક જીવની ઈરછા–શક્તિને આધીન છે. એમ જણાવે છે.
આ સંબંધમાં એ જાણવું–જરૂરી છે કે પ્રત્યેક સંસારી. આત્માની સારી-ખોટી પ્રવૃત્તિમાં તેને પ્રાપ્ત થયેલા સારા -બેટા સંગ-સંબધો મુvય ભાગ ભજવતા હોય છે. અને તે જે પરમાત્માની ઈચ્છાનુસારે જ હોય, તો તેનું ઉલ્લંઘન કરવું તે શું શક્ય છે?
વળી જે સર્વશક્તિમાન પરમાત્માએ આપેલા સંગે અને સંબંધોને જ અનુસરવાનું હોય તે, દરેક આત્માની સારી-ખોટી સઘળીએ પ્રવૃત્તિને દોષ પણ પરમાત્માને જ લાગશે, અને જે તેને પરમાત્માની લીલા છે એમ કહેશે તે, પ્રત્યેક આત્માના શુભ-અશુભ તમામ ભાવોને કર્તાભક્તા પણ તે પરમાત્મા પોતે જ છે એમ જ માનવું પડશે આથી તે કોઈ પણ આત્મામાં સ્વતંત્ર–આત્મત્વ રહેશે જ નહિ. તેથી ધર્મ-અધર્મ સંબંધી આજ્ઞા–ઉપદેશાદિ સર્વ વ્યવહારો નિરર્થક બની જશે.
વળી પણ તે મોહાંધ અજ્ઞાનીઓ જણાવે છે કે અમે તે નિરંતર અમારા પરમાત્માની પૂજ-પ્રાર્થના તેમજ
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૫
- સેવા-ભક્તિ કરીને તે પરમાત્માની પાસે અમને સારી ' બુદ્ધિ-શક્તિ આપવાની માગણી કરીએ છીએ. અને તે
પરમાત્માએ આપેલ બુદ્ધિ-શક્તિ અનુસારે, તમામ કાર્યો
કરીએ છીએ. પછી તેને સારા યા ખોટા ગણુને, પરમાત્માને : તેનું જે ફળ અમને આપવું યોગ્ય લાગે તે આપે છે.
આ રીતે સમગ્ર જડ-ચેતન પદાર્થો પરમાત્માની ઈચ્છાનુસારે જ નિરંતર પ્રવર્તન પામતા રહે છે. આવી મિથ્યાબુદ્ધિવાળા તેઓ સૌ, જડ-ચેતન પદાર્થને પોતાનું સ્વતંત્ર કેઈ સ્વરૂપ જ નથી એમ અન્ય જીવોને પણ જણાવીને, તેઓ પરસ્પર યથરછ દુરાચાશને જ પિષતા રહે છે.
આ રીતે કુગુરુઓની મેહ-માયાને મમતામાં મુંઝાયેલા, અજ્ઞાનીઓ પણ એમજ સમજે છે કે, કેઈ પણ આત્માએ આત્માના હિતાહિત વિવેકથી કરેલ ઉત્તમ કર્તવ્યો, કે સારા-નરસાના વિવેકરહિત કરેલ હિંસાદિ કર્તવ્ય, એ બને પણ પરમાત્માની માયા જ છે. અને પ્રત્યેક આત્માને થતી અનુભૂતિ પણ મિથ્યા જ છે.
આ સંબંધમાં યથાર્થ સત્ય તે એ છે કે પ્રત્યેક જડ-ચેતન કાના વિવિધ સ્વરૂપમાં યથાર્થ બોધવાનું પ્રત્યેક આત્મ-હિતાથી તે ઉપર જણાવેલ મિથ્યા વિચારોનો આશ્રય કરતા નથી, પરંતુ આત્મ કર્તૃત્વધર્મે, કર્મ કરવાની-અને ભોગવવાની, પિતાની વાસ્તવિક જવાબદારીમાં સદા જાગૃત હોય છે. તેમજ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી અવિરુદ્ધ
:
-
અને
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
હૃદ પૂર્વે જણાવ્યા પ્રમાણે, સમસ્ત જગત એકાનેક, નિત્યાનિત્ય ભિન્નાભિન્ન, તેમજ સ્વતઃ–પરતઃ શુદ્ધાશુદ્ધાદિ અનેકવિધ અનેકાંતિક ભાવામાં પરિણામ પામતુ હોઈ, તેને આત્માથે યથાર્થ અવિરુદ્ધ સ્વરૂપે જાણવા માટે સત્ર સ્યાદ્વાદ સિદ્ધાંતના આશ્રય લેવા જરૂરી છે એમ જાણતા હોય છે.
સ કાળે ઉત્તમ પડિત આત્માઓએ સ્યાદ્વાદ સ્વરૂપે આ હકીકતના સર્વાનુમતે સ્વીકાર કરેલા છે કે—
(૧) આ જગતમાં કાઇ પણ એક ઔષધિ વિવિધ પ્રકારે અનેક રાગેા ઉપર કામ આપે છે, તેમજ કાઈ પણ એક શગ ઉપર વિવિધ પ્રકારની અનેક કામ આપે છે.
ઔષધિ
પણ
(૨) વિવિધ પ્રકારની ભાષા દ્વારા ખેલાતા એકજ શબ્દ પણ ચાજના વિશેષે અનેક અનેા દ્યોતક છે, તેમજ કાઇ એક અર્થીને જણાવવાને અનેક શબ્દ પણુ છે.
(૩) માટી આદિ કોઈ એક પદાર્થમાં ચાજના વિશેષે અનેક કા પરિણામ-પામવાપણું પ્રત્યક્ષ છે. (જેમકે ઘર, માટલી-કાઠીચ ખુ–કુંડી–સરાવલુ -રમકડાં-ઈંટ-ઘર ઈત્યાદિ) તેમજ વિવિધ સેાનુ–પુ આઢિ ધાતુમાંથી તેમજ લાકડા~ લેખ’–માટી–ચુના આદિ અનેક દ્રવ્યામાંથી પણ ચેાજના વિશેષે ઘર સ્વરૂપો-એકજ કાય પરિણામ પણ પ્રત્યક્ષ જોવાય છે. વિશેષ દૃષ્ટાંત તરીકે-પાંચ તાલા
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
સેનાનો એક દાગીને પણ બને છે અને એક તેલા સેનામાંથી પાંચ દાગીના પણ બને છે. આથી પુદ્ગલ (
વરસ–ગંધ-સ્પર્શાદિ ગુણવાળા) દ્રવ્યમાં પણ સ્વતઃ તેમજ પરતઃ (ખધ-દેશ-પ્રદેશ– પરમાણુ વિભાગમાં અનેકવિધ પરિણામ પામવાની જે શક્તિ છે, તેમજ જ્ઞાનાદિ ચેતના ગુણમય પ્રત્યેક આત્મદ્રવ્યમાં પણ સ્વતઃ તેમજ પરતઃ એટલે સ્વ-સ્વભાવથી તેમજ કર્માનુસારે જે અનેકવિધ કાર્ય—પરિણામ પામવાપણું છે. તે તે જગતમાં પ્રત્યક્ષ જણાય જ છે.
વળી પ્રત્યેક જડ-ચેતન દ્રવ્યને સ્વતઃ તેમજ પરતઃ કાર્ય-કારણ પરિણમી ભાવે, જે અનંત ધર્માત્મકપણું છે, તે થકી આત્મદ્રવ્યના પેગ પ્રવૃત્તિ તેમજ ઉપગ પ્રવૃત્તિરૂપ પ્રત્યેક પરિણામવડે નિમિત્ત તેમજ ઉપાદાનતારૂપે રહેલી વિવિધ કાર્યકારણુતાને ઈછા સાધકતામાં ઉત્તરોત્તર
અવિરુદ્ધભાવે વિધિ-નિષેધ સ્વરૂપે જનાર સ્યાદવાદી નિશ્ચયથી ઈષ્ટાથે સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી શકે છે આ સંબંધે કહ્યું છે કે – "जा किरिया सुट् ठुयरी, ता विशुद्धि ये न अप्प धम्मोत्ति । पुची हियाय पंच्छा अहिया, जहा निस्सिहाई तिगं ॥
આ સંબંધે જગતમાં પણ દેખાય છે કે પ્રત્યેક આત્માએ પોતપોતાની ઈચ્છાનુસારે પણ ઉપર જણાવેલ સ્વરૂપને અનુલક્ષીને જ વિધિ-નિષેધમાં પ્રવૃત્ત હોય છે.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮
તેમ છતાં કેટલાક મિથ્યાભિમાનીએ પેાતાના વિષય-કષાયને પેાષક પાપાચારાને પરમાત્માની પ્રેરણાની પછેડીએ ઓઢાડીને આ જગતમાં સર્વ ભાવા પરમાત્માની ઈચ્છા. અને આજ્ઞાનુસારે જ પ્રવર્તે છે, એવા મિથ્યા પ્રલાપે. કરતા થકા અન્ય જીવાને પોતાની માયાજાળમાં ફસાવવા. વડે પોતે પણ તેમાં ફસાયેલા રહે છે.
આથી ઉત્તમ આત્માથી આત્માઓએ એ સાર ગ્રહણ કરવાના છે કે આ જગતમાં અનાથિી પ્રવર્તતા. રાત્રિ દિવસના પરિણામની જેમ પ્રથમ જણાવ્યા. મુજખ. જીવ-કમના સંબંધમાં અનત ધર્માંત્મક પ્રત્યેક જડ-ચેતન. દ્રબ્યા અનાદિથી સ્વતઃ તેમજ પરતઃ પરિણામી હેાત્રાથી. નિર'તર પ્રત્યેક સમયે યાને સર્વકાળે અનેકવિધ કારણતા સાપેક્ષ અનેકવિધ કાય પરિણામીપણુ* પણ પામતા હાય. છે, તેમ છતાં એકાંતિકપણે કોઈ એક જ કાર્યોં યા કારણ. રૂપ પરિણામમાં જ' આગ્રહી બનીને, અન્ય સકળ સ્વરૂપને. કેવા મિથ્યા માનીને તેને અપલાપ કરવામાં જ પેાતાની. શક્તિને દુય કરવા તે નિરથ ક છેતેમજ અનક પણ છે,
આથી જડ-ચેતન દ્રવ્યસ બધે જે કઈ એક પરિણામ. જે જે નયષ્ટિએ હિતકારી જણાય તેના આશ્રય (આદર) કરતા રહી, અન્યભાવે! પ્રતિ સાપેક્ષ–શ્રદ્ધા કરવી. કે જેથી મિથ્યા વિવાદ ટળી જતાં આત્મા ભણી થાયેાગ્ય પુરૂષા
માં સાચી શ્રદ્ધાથી એકાગ્રતા પ્રાપ્ત થતાં જ ઈષ્ટા કાર્ય સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય. આ માટે કહ્યુ છે કે
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
." अनेकान्तात्मकं वस्तु गोचरः सर्वसंविदाम् । एकदेशविशिष्टार्थों, नयस्य विषयो मतः ॥
તત્ત્વાર્થસૂત્રમાં ત્રિકાળાબાધિતજગત અવરૂપને આત્માર્થ સાધકતા સહિત ન–પ્રમાણ સાપેક્ષ નીચેના સૂત્રોથી સ્પષ્ટ જણાવેલ છે. (૨) “
Wાજ યુd સત્ત” (૨) “માર્ચ નિત્ય” (૩) “તપંતસિહે ”
(૨) “ ન જ્ઞાનવરિત્રાળ મોક્ષમા” (૨) “કૃતમૈલ :” (૩) “ત્રમીનરમ્યા”
આથી આત્મશુદ્ધિના અથઓએ તો, છદ્મસ્થ અવસ્થામાં જેમણે જેમણે જે-જે ભાવે જ્ઞાન-દર્શન–ચારિત્રરૂપે આત્મશુદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી છે, તે-તે ભાવે તેમનું નામ-સ્થાપના (આકૃતિ) દ્રવ્ય-કે ભાવથી યથાર્થ સ્વરૂપે કેઈ પણ નિક્ષેપથી આલંબન લેવું આવશ્યક છે. અન્યથા સ્વ–પર શુદ્ધાશુદ્ધ કઈ પણ સ્વરૂપને મતિકલ્પિતભાવે એકાંતે આશ્રય કરીને અન્ય ધર્મનો સર્વથા અપલાપ કરવાનો વિકલ્પ તે આધક જ છે.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૦.
આમ હાઈ આત્માથી આત્માઓએ તો કેઈ પણ સ્વરૂપના એકાંત નિર્ણયથી અળગા રહેવા “સર્વ વિદિજ એ વચનને અનુસરીને બાધકતા ટાળવા માટે માધ્યસ્થ ભાવમાં રહેવું એજ ઉચિત છે. આ માટે
- dવેશ, સ્વ-સ્વ–મુવો નરઃ . न रागं नापि च द्वेष, मध्यस्थस्तेषु गच्छति ॥
આ પ્રમાણે સ્યાદવાદ સિદ્ધાંતાનુસારે હિપાદેયતામાં સાપેક્ષભાવે વિવેકકારી આત્માએ આત્મ–શુદ્ધથળે ગુણ-- સ્થાનક કુમારેહણના યથાર્થ હિતકારી માગને અનુસરનારા. હોય છે. જ્યારે સ્યાદવાદ સિદ્ધાંતના દ્રષીઓ પોતાના અજ્ઞાન અને સંમોહના જેરે સર્વત્ર કાર્ય-કારણભાવનો અપલાપા કરી. સાધ્ય-શૂન્યભાવે સ્વેચ્છાચારી પ્રમાદાચરણને આશ્રય કરીને આત્માર્થથી ભ્રષ્ટ થાય છે.
જગતમાં સર્વકાળે સર્વક્ષેત્રે ચિતન્યશક્તિ સ્વરૂપી. આત્મતત્ત્વના સુખદુઃખના પરિણામોને મુખ્ય ગણીને આત્માને સહજ-પૂણ અને અક્ષય-અવ્યાબાધ સુખ ઉપજે, અને દુઃખથી સર્વથા સુક્ત થાય તેવા. ઉપાયને ઉત્તમ આત્માઓએ ધર્મસંજ્ઞા (આવકાર્યસ્વીકાર્યા છે. અન્યથા આરેપિત-ક્ષણિક સુખ , દુઃખકરી જ છે.
આજે પાંચમા આરાના જોરે આત્મતત્ત્વમાં બ્રાંત તેમજ
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભૌતિક સુખમાં આસક્ત વૈજ્ઞાનિક, પાખડી-પડિત, પુરોહિત, સંતેના ઉપાસકે વડે, વાણી સ્વાતંત્ર્યના ઓઠા નીચે અહિંસાના નામે જ હિંસાના આદર્શો રજુ કરીને હિંસાનાં કાનજ વિકાસ કરાઈ રહ્યો છે. તેમજ સત્યધર્મના નામે જ અંતરાત્માના અવાજના ઓઠા નીચે વિનાશકારી વૈજ્ઞાનિક પ્રગતિનો, વાસ્તવિક સત્ય તરીકે પ્રચાર કરાઈ રહ્યો છે. તે થકી આજે સમસ્ત જીવરાશિને નિરંતર ભય સંકલેશાદિ ભયંકર દુઃખોને અનુભવ પ્રત્યક્ષ જોઈ શકાય છે.
આથી આજે સામાન્યથી કઈ પણ આત્માને, સાચા આત્મિક સુખને આભાસની પ્રાપ્તિ પણ મુશ્કેલ થઈ પડી છે. તે માટે મુખ્યપણે પ્રત્યેક તો આત્માને વિષે પિતાના શુદ્ધાશુદ્ધ સ્વરૂપનું અજ્ઞાન જ જવાબદાર છે. તેમજ ક્ષણિક ઈન્દ્રિય જન્ય વિષયસુખના વિકાસમાં વિકસતી આસક્તિ પણ તેટલી જ જવાબદાર છે.
આથી વિષય-કષાયના વિષમસ્વરૂપને યથાર્થ સમજનારા ઉત્તમ આત્માઓ તે પાખંડીઓના પક્ષપાતયુક્ત દુરાગ્રહથી દૂર રહી આત્માના નિર્વિકલ્પક શુદ્ધ જ્ઞાન ચેતનાના નિબદ્ધ સુખાનુભવમાં શ્રદ્ધા કરીને પરમાત્મપદની પ્રાપ્તિ માટે ધર્મ-પુરૂષાર્થ તેમજ મોક્ષપુરૂષાર્થમાં ઉદ્યમ હોય છે.
આ માટે પ્રથમ પિતાના આત્મ-સ્વરૂપમાં શુદ્ધ-સ્વાદવાદ ધર્મની યથાગ્ય સ્થાપના કરવી કે જેથી પરમક્ષાયિક-સુખના સાધ્ય ભાવની સાધનામાં સ્થિરતા પ્રાપ્ત
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર
થતાં ક્ષેપક શ્રેણીની વિશુદ્ધિ પિતાનામાં સત્તાગતે રહેલી છે સચિદાનંદ સ્વરૂપી પરમાત્મ-દશા આવિર્ભાવે પ્રાપ્ત થાય. આ માટે શુદ્ધ ધર્મની નય સાપેક્ષ સ્યાદવાદ સ્વરૂપે ઓળખ કરવી જરૂરી છે. તેથી તેનું કિંચિત્ સ્વરૂપ જણાવીએ છીએ.
" धम्मो वत्थुसहावो, खमादिभावो य दसविहो धम्मो । रयणत्तयं च धम्मो, जीवाणं रक्खणं धम्मो ॥
આમાં પ્રથમ તે નિશ્ચય સાપેક્ષ નિશ્ચયધર્મ છે, બીજે નિશ્ચય સાપેક્ષ વ્યવહાર ધર્મ છે. ત્રીજે વ્યવહાર સાપેક્ષ નિશ્ચય ધર્મ છે અને એથે વ્યવહાર સાપેક્ષ વ્યવહાર ધર્મ છે. આ ચારે પ્રકારના ધમની અવિરૂદ્ધ એજના કરવી જરૂરી છે.
આત્મદ્રવ્યમાં પરિણામી–નિયતા થકી નિશ્ચય-વ્યવહાર ઉભય સ્વરૂપથી પ્રત્યેક આત્માને, સ્વ-પર સંબંધે વિવિધ પ્રકારના આદાન-પ્રદાનના વ્યવહાર પિતાની યાદશક્તિ મુજબ, ત્રિકાલિક-નિત્ય, જ્ઞાનાદિ-ચેતનાનું-સ્વરૂપ પ્રત્યક્ષ સ્વાનુભવગમ્ય હોય છે. અને તેથી પ્રત્યેક આત્માઓએ પિતાના " આત્મતત્વના વૈકાલિક અસ્તિત્વને, નિર્વિવાદ સ્વીકાર કરેલું હોય છે. જેથી–લેવડ–દેવડમાં પ્રમાણિકતાની અવિરૂદ્ધતામાં ઈષ્ટત્વ પ્રત્યે જાય છે.
દષ્ટાંત તરીકે–પ્રત્યેક આત્મામાં આવ્યવ-પરભવ સંબંધી પિતાની તમામ શુભાશુભ ક્રિયારૂપ કર્મ સંબધે
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૩
ફળની અપેક્ષા અવશ્ય રહેલી હોય છે. કેમકે સર્વ જીવે પોતપોતાના શુભાશુભ કર્મના ફળને અવશ્ય પામે છે, એવા અનુભવ પણ દરેક આત્માને હેાય છે જ. નાસ્તિકને પણ જન્મ-મરણ અને સુખ-દુઃખના પરિણામને તે સ્વીકાર કરે જ પડે છે. તેમ છતાં તેઓ તેને નિહેતુક સમજીને, ઉમાદી જીવનમાં ઉત્સાહિત રહેતા હોય છે.
ઉપર જણાવેલી અનેકવિધ સ્યાદ સત્યતાને અવગણીને કેટલાક ભેળા ધરૂચિ અજ્ઞાની આત્માઓ, કુગુરૂના મિથ્યા વિચાર-વાણી અને વર્તનના આડંબરથી અંજાઈને, સ્વસંવેદનાત્મક આત્મ સ્વરૂપમાં પણુ, કેવા કેવા સ્વરૂપે ભ્રાન્ત હોય છે તેનું કિંચિત્ સ્વરૂપ જણાવીએ છીએ– अबन्धस्तथैकः स्थितो वा क्षयी वा
ऽप्यसद् वा मतो ये जडैः सर्वथात्मा । न तेषां विमूढात्मनां गोचरो यः,
__स एकः परात्मा गतिर्मे जिनेन्द्रः ॥ (૧) કેટલાક મિથ્યાગ્રહી સ્વેચ્છાચાર શાસ્ત્ર પ્રત્યેક સંસારી આત્માને શુદ્ધ-નિરંજન-નિરાકાર અને નિર્વિકારી પરમાત્માના અંશરૂપ માનતા હોવાથી વાસ્તવિક સ્વરૂપે કઈ પણ આત્માને કર્મ–કે-કમનું બંધન હોતું જ નથી, એમ કહે છે. આમ છતાં પ્રત્યક્ષ સ્થાથી અવિરુદ્ધ તેઓ જ સુખના અથી આત્માઓએ દયા–દાનાદિ પુણ્ય કર્મ કરવાં જોઈયે અને હિંસા-અસત્યાદિ પાપકર્મોથી અળગા રહેવું
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪
જોઈએ એ ઉપદેશ કરતા હોય છે.
(૨) કેટલાક મિથ્યાગ્રહી સ્વરછાચારી શાસ્ત્રો – સંસારના તમામ આત્માઓ એક જ પરમાત્માનું સ્વરૂપ. છે, એટલે દરેક આત્માઓ પરમાત્માની માયા જ છે. એમ. કહે છે. આમ છતાં પ્રત્યક્ષ સ્વાદથી અવિરુદ્ધ આ સંસારમાં પ્રત્યેક ભિન્ન-ભિન્ન આત્માઓ પરસ્પર પોતપોતાના રાગદ્વિષાદિતેમજ ફોધમાન-માયા અને લેભાદિ કષાય પરિણામ વડે એક બીજા પ્રત્યે અનુગ્રહ-ઉપઘાત કરવા રૂપ નિરંતર અનેકવિધ શત્રુ-મિત્રતાના કાર્યો કરતા પ્રગટ જણાય છે. આ સર્વે કાર્યોને કે તેઓ એક જ પરમેશ્વરની લીલા, યાને માયા કહીને વળી તેને મિથ્યા સ્વરૂપ કહે છે. તેમ. છતાં દરેક આત્માને પિતાનાં સારાં યા બેટાં કર્માનુસારે સર્વ શક્તિમાન પરમાત્મા સુખ-દુઃખ તે આપે જ છેએ ઉપદેશ પણ કરતા હોય છે.
(૩) કેટલાક મિથ્યાગ્રહી-સ્વેચ્છાચારી શાસ્ત્ર-આત્મા. તો કેવળ-સ્થિત એટલે નિત્ય-એકજ સચ્ચિદાનંદ સ્વરૂપી જ છે એમ કહે છે. આમ છતાં પ્રત્યક્ષ યાદથી અવિરુદ્ધ પ્રત્યેક આત્માને સ્વ-સ્વ કર્માનુસારે અનેક સ્વરૂપે અનુભવાતી પ્રત્યક્ષ સુખ-દુઃખાદિની અનુભૂતિઓને, તેઓ કેવળ મિથ્યા આભાસ છે, એમ જણાવે છે. તેમ છતાં તેઓ જ સુખની ઈચ્છાવાળા આત્માઓને નિરંતર પરમાત્માની વિવિધ. પ્રકારે પૂજા–પ્રાર્થના-ભક્તિ કરવી જોઈએ, એ ઉપદેશ. કરતા હોય છે. તેમજ પિતે પણ વિવિધ–પ્રકારે યજ્ઞ-યાગાદિ. ક્રિયાઓ કરતા હોય છે.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭પ
- (૪) કેટલાક મિથ્યાગ્રહી-સ્વેચ્છાચારી શાસ્ત્રો-- આત્માને ક્ષણે ક્ષણે નાશ પામતો માને છે. એટલે પ્રત્યેક આત્માઓ ક્ષણે ક્ષણે સર્વથા નાશ પામે છે, અને નવા નવા ઉત્પન્ન થાય છે. એમ કહે છે. આમ છતાં પ્રત્યક્ષ સ્યાદથી અવિન્દ્ર પ્રત્યેક આત્માને ભૂત-ભવિષ્ય અને વર્તમાનકાળ એમ ત્રિકલિક કાર્ય-કારણભાવે સુખ-દુઃખનું પરિણમન પ્રત્યક્ષ અનુભવગમ્ય હેવાથી, તેઓને પણ પિતાના અનુયાયીઓને, પ્રત્યેક આત્માએ, પિતે જ પૂર્વે કરેલાં સારાં-ટાં કર્તવ્યના અનુસારે, આ સંસારમાં. સારાં–ખાટાં ફળ દરેક આત્માને પ્રત્યક્ષ પ્રાપ્ત થયેલાં છે, થાય છે, અને થશે. એ ઉપદેશ કરે પડે છે.
(૫) કેટલાક મિથ્યાગ્રહી સ્વેચ્છાચારી શાસ્ત્રો–આત્મસ્વરૂપી કે સ્વતંત્ર દ્રવ્ય કે પદાર્થ નથી એટલે પાંચ. ભૂત (પૃથ્વી અપ-તેઉ વાઉ અને આકાશ)ના સંયોગથી - ઉત્પન્ન થનારી જ્ઞાનાદિ ચિતન્ય પરિણામી શક્તિ માત્ર છે,. અને તે ભૂતેના સંગનો વિયોગ થવાથી તે ચિતન્ય. પરિણામી (આત્મારૂપી) શક્તિ, પણ તે પાંચ ભૂતોમાં જ નાશ પામે છે, એમ માને છે.
આમ છતાં પ્રત્યક્ષ સ્થાથી અવિરુદ્ધ સંસારમાં. પ્રત્યેક આત્માનું ચિત્ર-વિચિત્ર અનેકવિધ સ્વરૂપે ઇચ્છા. અનિચ્છાએ પ્રાસ, જન્મ-જીવન અને મરણનું જે સ્વરૂપ છે, તે સર્વથા નિહેતુક જ છે. એમ તે. તેઓ પણ કાર્ય-કારણ-સાપેક્ષ સુખ-દુખના.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४
પ્રત્યક્ષ સ્વાનુભવથી કહી શકે તેમ નથી, એટલે જ તે તેઓને આત્માથીઓને આત્મહિતાર્થે પરમાત્માએ પ્રકાશેલ સામાયિકાને સ્થાને, પિતાની મિથ્યામતિના. જે સમાનતાવાદી સામ્યવાદ, બિનસાંપ્રદાયિક-સમાજવાદ, સ્વરાચારી–લોકશાહી, તેમજ અંતર-આત્માના અવાજને અનુસરવાથી દરેક આત્માનું આત્મહિત સધાય છે, એવા મિથ્યા પ્રલાપ નિરંતર કરવા પડતા હોય છે.
ઉપર જણાવ્યા મુજબ આત્મા સંબધે પિતાની ભિન્ન ‘ભિન્ન એકાંતદષ્ટિમાં પડેલા દુરાગ્રહીઓને પ્રતિપક્ષી સ્વરૂપનો વિરોધ કરવામાં જ નિરંતર પિતાની શક્તિને દુર્વ્યય કરે પડતે હોઈ તેઓને આ ભવ તેમજ પરભવમાં કેવળ દુઃખનું જ ભાજન બનેલા પ્રત્યક્ષ જોઈ શકાય છે.
સમ્યફ શાસ્ત્રાનુસારે પૂર્વે અમેએ સ્પષ્ટ જણાવેલું છે કે અનાદિ-અનંત આ સંસારમાં જડ-ચેતન સમસ્ત દ્રવ્ય, સ્વગુણ સત્તાઓ-નિત્ય-અનંત ધર્માત્મક છે. તેમજ તે સાથે સ્વતઃ તેમજ પરતઃ અનેક સ્વરૂપે પરિણામ પણ છે. આથી તેમાંના કેઈ પણ સ્વરૂપને પિતાના આત્માના હિતાહિત સંબંધમાં યથાર્થ અવિરુદ્ધભાવે જાણવા જવા માટે પરમાત્માએ યથાર્થપણે પ્રકાશેલ સ્યાદવાદ-દષ્ટિને આશ્રય અનિવાર્ય છે. આ માટે અમાએ પ્રકાશિત કરેલ “દષ્ટિવાદની પુસ્તિકા જોવી.
કેમકે જગતનું સ્વરૂપ જ પરિણામી નિત્ય અનાદિ
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૭
અનંત અનેકાંતિક છે. આથી જતો પૂર્વે જણાવ્યા મુજબઅનેક એકાંતિક મિસ્યા દુરાગ્રહીઓને પણ પ્રતિ-- પક્ષીય સ્વરૂપને વિચાર-વાણુ ને વતનથી અપલાપ કરવા વડે જાણયે અજાણ્યે સ્યવાદ સ્વરૂપને સ્વીકાર કરવો પડે છે.
અત્રે કેટલાક એમ કહે છે કે જે એકાંત દષ્ટિવાળા તમામ મિથ્યાત્વીઓ છે. તે તે દરેકના મિથ્યા સ્વરૂપને સમગ્રપણે ગ્રહણ કરવાને અનેકાંત દgિવાન તે મહા મિથ્યાત્વી બનશે.
આમ કહેનારાઓએ એ સમજવું જોઈશે કે એકાંત દષ્ટિવાળાઓ પિતે માનેલા સ્વરૂપને જ એકાંતે સત્ય કહીને અન્ય તમામને વિરોધ (શ્રેષ) કરે છે. જ્યારે શુદ્ધ સ્વાવાદ દષ્ટિવાળે તો જડ તેમજ ચેતન્ય સ્વરૂપી પ્રત્યેક દ્રવ્યને અનંત ધર્માત્મકે જાણીને તેના પ્રત્યેક ગુણપર્યાયને યથાતથ્ય સ્વરૂપે પરસ્પર અવિરુદ્ધભાવે સ્વીકારે છે. તેથી રાગ-દ્વેષથી સર્વથામુક્ત થઈ પરમાત્મભાવને પામે છે. આ માટે કહ્યું છે કે,
त्रिकाल त्रिलोक त्रिशक्ति त्रिसंध्यत्रिवर्ग त्रिदेव त्रिरत्नादि भावैः । यदुक्ता त्रिपद्येव विश्वानि वबे, स एकः परात्मा गति, जिनेन्द्रः ।।
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૮
यदाज्ञा त्रिपद्येव मान्या ततोऽसौ, तदस्त्येव नो वस्तु यन्नाधितष्ठौ । यतो ब्रूमहे वस्तु यत्तद्यदीयं, स एकः परात्मा गति में जिनेन्द्रः॥
આથી શુદ્ધ સ્વાવાદ દષ્ટિપ્રધાન સયમી સદગુરુઓ, પ્રતિપક્ષી તમામ અજ્ઞાની શિષ્યોના - અજ્ઞાનને, અનેકવિધ રીતે દૂર કરીને તેઓને જ્ઞાની બનાવે છે. જ્યારે સ્વ-સ્વ એકાંત દષ્ટિવાળા કુગુરૂઓ તો ધર્મરુચિવાળા ભેળા ભક્તજનેને ભય અને લાલચવડે પોતાની માયાજાળમાં ફસાવતા હોય છે.
આ માટે હવે ત્રિકાળાબાધિત સ્યાદવાદ દષ્ટિએ પિતાના આત્માને યથાર્થ સ્વરૂપે જોવા માટે સર્વજ્ઞ અને સર્વદશિ શ્રી જિનેશ્વર પરમાત્માઓએ પ્રકાશેલ મેક્ષાનુકૂલ પરિણામ
સ્વરૂપ, સમ્યક્ત્વના સ્થાનનું કિંચિત્ સ્વરૂપ જણાવીએ છીએ. (૨) ચાન્ચેવ સમા –
જગતમાં આત્મા કથંચિત પ્રત્યક્ષ પણ છે. કેમકે આત્મદ્રવ્ય મૂળ સ્વરૂપમાં તે વર્ણાદિ રહિત, હવા છતાં તેના જ્ઞાનાદિ-અનંત-ચતન્ય શક્તિરૂપ ત્રિકાલિક પરિણામમાં આત્મ-તત્ત્વનું અસ્તિત્વ સ્વાનુભવથી અવિરૂદ્ધ છે. તેમ છતાં આત્મદ્રવ્યના અસ્તિત્વનો જ ઈન્કાર-કરનારા કેટલાક દુવિચારી દુરાચારીઓ કહેતા હોય છે કે આમા
૦
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રત્યક્ષ પ્રગટપણે જણાતું નથી, માટે નથી જ. પરંતુ તેઓ સૌ આત્મ તત્ત્વથી અલગ પડેલા મનુષ્યના ચા તિર્યંચના શરીરને નિરૂપગી, તેમજ દુધયુક્ત વિકતિ ધારણ કરનારું જાણીને, તેને તત્કાળ દૂર કરવા (બાળી મૂકવા, યા તે દાટી દેવા આદિ અનેક રીતે નષ્ટ કરવા) ચાહે છે. અને તેઓને તે રીતે દૂર કરતાં પ્રત્યક્ષ
વાય પણ છે. આથી સ્પષ્ટ થાય છે કે તેઓ સર્વ આત્મ -તવને શરીર સંબંધે-કથંચિત્ સદભાવ તેમજ અસદુભાવ સ્વીકારે તે છે જ.
વળી જે પ્રત્યક્ષ નથી તે પદાર્થ (દ્રવ્ય) નથી જ. એમ પણ તેઓ કહી શકે તેમ નથી, કેમકે શબ્દગંધાદિનું સ્વરૂપ પ્રત્યક્ષ નહિં હોવા છતાં પ્રત્યેક આત્માએમાં તેના શુભાશુભપણાના અસ્તિત્વ વડે તે પ્રતિ–આદરઅનાદરપણું પ્રત્યક્ષ છે.
આજ રીતે વિવિધ લિંગાદિથી-લિંગી એવા આત્માના સ્વરૂપને ઉત્તમ શાસ્ત્રજ્ઞ આત્માઓ યથાર્થ જાણે છે. અને તેથી તે તેઓ આત્મહિતાર્થે ઉપદેશ શ્રવણદિ ઉત્તમ માર્ગને અનુસરે છે.
વળી આત્મા જ ઇષ્ટાનિષ્ટ પ્રવૃત્તિ-નિવૃત્તિ રૂપ ક્રિયાનો કર્તા હોઈ તે-તે ક્રિયાના ફળનો લેતા પણ બનતું હોય છે. આ હકીકત સવ આત્માઓને સુખદુઃખના અનુભવથી પ્રત્યક્ષ હેય
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. અને તેથી તે પ્રત્યેક આત્મા પોતપોતાને ઈષ્ટ સુખની પ્રાપ્તિ અને દુઃખની નિવૃત્તિ માટે નિરંતર. પ્રયત્ન કરતા પ્રત્યક્ષ જોવાય છે. જ્યારે આત્મત્વ. રહિત પુદ્ગલ દ્રવ્યમાં કિયત્વ પરિણામીપણું હોવા છતાં ઈચ્છાનુસારી કત્વ સ્વભાવ જ નહિ હેવાથી, પિતાના. પરિણમન સંબંધી–સુખદુઃખની લાગણીને અભાવ સર્વે જડ, તત્ત્વમાં પ્રત્યક્ષ અવિરૂદ્ધ જણાય છે.
આંથી સ્પષ્ટ સમજવું કે પ્રત્યેક આત્મ-દ્રવ્ય કથંચિત્ . અનંત જ્ઞાન-દર્શન–ચારિત્રાપ–વીર્ય ઉપયાગાદિ ગુણયુક્ત કર્તા પરિણામે પરિણમી હેઈ પિતાના પરિણમનનો જ્ઞાતા. ભોક્તા પણ છે.
- આથી તો પ્રત્યેક સંસારી આત્માને સામાન્યથી તેમજ મનુષ્યને તો પ્રગટપણેએ જ્ઞાન–ભાન હોય જ છે કે હું જમેલ છું, હું જીવું છું અને મરવાનો પણ છું. આમ છતા તીવ્ર મોહ (મદિરાપાનરૂપી) દશાને લીધે જેઓ જન્મ-જીવન અને મરણનો સ્વીકાર કરવા છતાં પણ, હું સ્વરૂપી, સ્વાત્મ સ્વરૂપનો જ અ૫લાપ કરનારાઓ છે. તેઓને મારી માતા વાંઝણી હતી, તેવું બોલનારા મૂખની જેવા જ મહા મૂ–જાણવા. આ સંબંધે વિશેષથી જાણવું કે જેઓ આત્માને યથાર્થપણે ઓળખે છે. તેઓમાં જ સાચું આસ્માથીપણું હોઈ શકે છેઆ માટે કહ્યું છે કે
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
" तत्पदं साध्ववस्थानाद् भिन्नग्रन्थ्यादि लक्षणम् । अन्वर्ययोगतस्तत्रे, वेद्यसंवेद्यमुच्यते ॥
અહિં પ્રથમ સ્થાનમાં જે સ્ટાપદ મૂક્યું છે, તેને છ એ સ્થાનમાં સમ્યભાવે ગીતાર્થ ગુરૂ ભગવંત પાસેથી યથાર્થ સમજવું જરૂરી છે. (૨) સ = નિત્ય –
તે (આત્મા) નિત્ય પણ છે. એટલે પ્રત્યેક આત્માઓ અનંત જ્ઞાનાદિગુણયુક્ત આત્મતત્વ સ્વરૂપે કઈ પણ કાળે કેઈનાથી કે કેાઈના સોગથી ઉત્પન્ન થયેલ નહિ હોવાથી અનાદિ અનંત-નિત્ય છે.
ચિતન્ય સ્વરૂપી પ્રત્યેક આત્મતત્વનું કેઈ પણ કારણથી કઈ પણ કાળે મૂળથી ઉત્પન્ન થવાપણું કે નાશ થવાપણું ન હોવાથી પ્રત્યેક આત્મ દ્રવ્યોને જન્મ-જીવન અને મરણાદિ ભાવમાં પણ પિત–પોતાના જ્ઞાનાદિ ગુણસત્તાને કર્થચિત સ્મરણાદિ ભાવે નિત્ય પ્રત્યય હોવાથી, પ્રત્યેક આત્માને અનાદિઅનંત સ્વગુણ સત્તાઓ-નિત્ય એટલે અવિનાશી જાણવા તે તત્ત્વતઃ યથાર્થ—અવિરૂદ્ધ છે.
જે કે સ્વ-સ્વ-ધર્મસત્તાએ દ્રવ્યત્વ સ્વરૂપે તે છ એ દ્રવ્યો અનાદિ અનત નિત્ય છે. તેમજ સ્વ-સ્વ-ગુણપર્યાય પરિણમન સ્વરૂપે અનિત્ય પણ છે તેમ છતાં જીવ . અને પુદ્દગલ (જડ) દ્રામાં પર સંગે વ્યવહારથી જે
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૨.
પર-પરિણામીપણું છે. તે પર–પરિણામભાવે વ્યવહારથી તે અને દ્રવ્યોને અનિત્ય જાણવાંતે પણ તત્વતઃ અવિરૂદ્ધ છે, આમ છતાં પ્રત્યેક આત્મ દ્રવ્યો તે પિતાના સ્વગુણની અનંત સત્તાને મૂળ થકી ત્રણે કાળે પણ ત્યજતા ન હોવાથી વ્યવહારથી પણ કથંચિ-નિત્ય છે. જ્યારે પૂરણુ–ગલન સ્વભાવી પુદ્ગલ (જડ) દ્રામાં તો સ્વગુણ વર્ણાદિ સત્તામાં પણ સ્વતઃ તેમજ પરતઃ નિરંતર ફેરફાર થતે હેવાથી શાસ્ત્રમાં તેને અનિત્ય કહેલ છે.
વળી પણ વિશેષે કરીને આત્માના પરમ ધ્રુવ પરિણામી નિત્યત્વ સ્વરૂપને જાણવા માટે આ સમજવું જરૂરી છે કે, જેમ તીવ્ર અધવ ગતિ પરિણામમાં (રેલવે ગાડી આદિમાં) રહેલ અસ્થિર મનુષ્ય–અન્યત્ર દૂર સ્થિર એવા વૃક્ષ-ઘર નગરાદિને પણ બ્રાંતિથી અસ્થિર એટલે વિરૂદ્ધ ગતિમાં જતા જુએ છે. તે મુજબ અનિત્ય-અધ્રુવ પરિણામી આત્માઓ તે શુદ્ધ ક્ષાપશમિક, તેમજ ઓયિકભાવે પિતાને અનિત્ય અને અધવ જાણે છે.
પરંતુ જેઓએ જ્ઞાનાવરણીય-દર્શનાવરણય–મોહનીય અને અંતરાય એ ચારે આત્મ-ગુણ ઘાતી કર્મોનો સર્વથા ક્ષય કરી, કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરીને પિતાની આત્મ-સત્તાને ક્ષાવિકભાવે સ્વાધીન કરેલી છે અને અનંત-અક્ષય કેવળજ્ઞાને કરી પ્રત્યેક સમયે, સહજ સ્વભાવે જગતના સર્વ પદાર્થોની-ત્રિકાલિક સર્વ સત્તાના જ્ઞાનવાનું છે, તેમને સર્વ દ્રની -ત્રિકાલિક ધ્રુવ-અધ્રુવ સર્વ સત્તાનું સંપૂર્ણ યથાર્થ
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
'
T
333
૩
જ્ઞાન હેાય છે.
આથી કેવળી પરમાત્માઓના પરમાત્માના ત્રિકાલાબાધિત વચનામાં શ્રદ્ધાવાન ઉત્તમ વિવેકી આત્માઓને પણ પાતાનામાં પ્રત્યક્ષ શુદ્ધ ક્ષચેાપશમ ભાવથી અનુભવાતી કથ‘ચિત્ ત્રિકાલિક સત્તાનું જ્ઞાન–ભાન હેાવાથી જ, તેઓ ધર્મ-અધર્મીના વ્યવહાર પ્રતિ નિષ્ઠાવાન રહીને, અધના ત્યાગ કરી, ધમમાગ માં યથાશક્તિ ઉદ્યમ કરીને, પેાતાની શુદ્ધ-અનંત પરમાત્મ ભાવ સ્વરૂપી, પૂર્ણ અક્ષય સત્તાને સ્વાધીનભાવે પ્રાપ્ત કરે છે. આ માટે કહ્યું છે કે—
यः पश्येन्नित्यमात्मानं, अनित्यं परसंगमम् । ઇતું હળ્યું ન નોતિ, તસ્ય મેહિન્દુત્વઃ ॥
આમ છતાં જેએ પેાતાના આત્માને કેવળ શાસ્ર વચનથી નિત્ય માને છે. પરંતુ પેાતાની આત્મસત્તાને પરમાત્માને આધીન માને છે, તેઓને પણ ખરેખર તા - મ્હારી માતા વાંઝણી હતી એવુ ખેલનારા ” મહામૂર્ખ જ જાણવા કેમકે શુદ્ધ-નિત્યત્વ અને પર પરાધીનતા બન્નેને પરસ્પર પ્રત્યક્ષ વિરોધ છે,
(૨) સ ૨ માં ત્ત્ત:-~~~
આત્મા સ્વકના ' કર્તા પણ છે. પૂર્વ જણાવ્યા મુજખ–સ’સારી આત્માએ પ્રત્યેક સમયે પોતપેાતાના મન વચન–અને કાયાના કરણ—કરાવણુ અને અનુમેાદન સ્વરૂપી
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ, તેમજ મેહનીય કર્મના ઉદયજન્ય કષાય પરિમાનુસારે કર્તવ્યભાવે નવીનકર્મ (કામણગણાઓ) ગ્રહણ કરીને, તેને અષ્ટવિધ સ્વરૂપે પરિણામ પમાડીને આત્મપ્રદેશોની સાથે દૂધ-પાણીની જેમ એકાકાર સ્વરૂપે બંધ પણ કરે છે. તેમજ તે બાંધેલા કર્મોમાં પણ પ્રત્યેક સમયે. પરિણમાનુસારે ઉદવતના-અપવતનાદિ અનેક પ્રકારના. ફેરફારે પણ કરે છે, અને–
પ્રત્યેક સમયે તે બાંધેલા કર્મોમાંથી જે જે કર્મો જે જે સ્વરૂપે ઉદયમાં આવે છે, તેને તે સ્વરૂપે ભેગવે પણ છે તેમજ સુવિશુદ્ધ ઉપગ પરિણામ વડે કર્મોનો ક્ષય (નિર્જરા) પણ કરે છે. આથી વળી એ પણ સ્પષ્ટ સમજવું કે જડદ્રવ્યમાં કત્વ સ્વભાવ નહિ હોવાથી, કર્મો ને સ્વતઃ કર્મ પરિણામનું કર્તવ કે ભકતૃત્વ હોતું નથી, પરંતુ આત્મત્વ (જીવદ્રવ્ય)માં કર્તૃત્વ સ્વભાવ હેવાથી, તે પિતાના ગ. સંબંધી કાષાયિક કર્તવ પરિણામ વડે વિવિધ-કર્મોમાં. વિવિધ પરિણામને કર્તા હોઈ ઉદયાનુસારે તેને ભક્તા પણ છે.
આ માટે આત્માથીઓએ, પિતાના કર્તવ ભક્તત્વસ્વભાવને શુદ્ધાશુદ્ધ સ્વરૂપે પ્રત્યેક સમયે, કરાતા કર્મથી તેમજ બંધાતા કર્મોથી, ભોગવાતા કર્મોથી એ ત્રિવિધ. સ્વરૂપે પિતાના આત્માને ગીતાર્થ ગુરૂ ભગવંત પાસેથી યથાર્થ અવિરુદ્ધ સમજવા, પ્રયત્ન કરવો જરૂરી છે.
આ માટે પ્રથમ તો કરાતુ કમ જે-છે, તે
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૫
મુખ્યપણે તે સ્વાભાવિક અને વૈભાવિક અને પ્રકારે શુષાશુદ્ ઉપયેગાનુસારે કરાતુ હાઈ આત્મા એ આત્મહિતાર્થે શુદ્ધ ઉપચાગાનુસારી કમમાં ઈષ્ટતા સ્થાપવી જોઈ એ.કે જેથી પાતે-પેાતાના સ્વાભાવિક્ર–ગુણ–કમથી પેાતાના શુદ્ધ સ્વભાવને (મની પરાધીનતામાંથી છેડાવી) ક્ષાયિક ભાવે સ્વાધીન કરવાવાળા
ન્યાય.
અહિં એ ખાસ સમજવું જરૂરી છે કે જેઓ આત્માને સ્વતંત્રપણે કજ માનતા નથી. તેઓને તે પેાતાના દુવિ ચારી દુરાચરણના દારૂણ કે બંધના વિષાકાના ડરપણ હાતા નથી. તેમ છતાં હકીકતે જે સત્ય છે તે એ છે કે જગતમાં પ્રત્યેક આત્માને પેાત–પેાતાના ભિન્ન-ભિન્ન ક્રમ વિપાકને ભાગવવા તેા પડે જ છે. એટલુ જ નહિ, પરંતુ પોત–પેાતાના કર્માનુસારે પ્રત્યેક આત્માને, ઈષ્ટાનિષ્ટ સચેાગ-વિયેાગથી સુખદુઃખના અનુભવ પણ હેાય છે. અને તેથી જ તેા, પ્રત્યેકજીવ પોતાની સમજ પ્રમાણે દુઃખની નિવૃત્તિ, અને સુખની પ્રાપ્તિ માટે નિરંતર પ્રયત્ન પણ કરતા હાય છે. આ માટે કહ્યું છે કે—
•
“ સ્વયં મે શેત્યામા, સ્વયં તત્ મનુત્તે । स्वयं भ्रमति संसारे, स्वयमेव विनश्यति ॥
यः कर्ता कर्मभेदानां भोक्ता कर्मफलस्य च । સંસા—પરિનિર્વાંતા, સ ઘામા નાન્યક્ષળ ||
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
(8) સ = મોત :–
દરેક આત્માને પોતે કરેલા તેમજ બાંધેલા, શુભાશુભ કર્મનાં ફળ પણ અવશ્ય જોગવવાં પડે છે. કેમકે ક્રિયાકર્મ અને કર્તાને કથંચિત્ અભેદપણું હોય છે. તે
પ્રત્યેક સંસારી આત્મા મહાદિક વિભાવિક આત્મપરિણામે પ્રત્યેક સમયે સાત-આઠ જ્ઞાનાવરણીયાદિનો બંધ કરે છે. તેમજ પૂર્વે બાંધેલાં વિવિધ કર્મોને પ્રત્યેક સમયે રદયથી તેમજ પ્રદેશદયથી, ઉદયાનુસારે નીચે મુજબ. સ્વરૂપથી ભગવતે હોય છે.
(૧) જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ઉદયાનુસારે જ્ઞાનગુણ અવરાયેલું હોય છે. જેથી આંખે પાટા બાંધેલ માણસ જેમ પદાર્થ જોઈ શકતા નથી, તેમ જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ઉદયાનુસારે, આત્માને સ્વ-પર સ્વરૂપને તથાવિધ બોધ. પ્રાપ્ત થતી નથી.
(૨) દર્શનાવરણીય કર્મના ઉદયાનુસારે જીવને દર્શન ગુણ એટલે ગેય પદાર્થનો સામાન્યથી બંધ કરાવનાર ગુણ અવરાયેલો રહે છે. જેથી રાજા પાસે તેમજ પ્રધાન–અધિકારી પાસે જવામાં જેમ દ્વારપાલ પ્રથમથીજ રોકે છે, તેમ આ કર્મ જ્ઞાન થવામાં પ્રથમ તેનું દર્શન થવા થકીજ રૂકાવટ કરે છે
(૩) વેદનીય કર્મના ઉદયાનુસારે જીવને બાહા પદાર્થના સગ-વિયોગથી સુખ-દુઃખને પરિણામ થાય છે. પ્રત્યેક
જીવ સામાન્યથી સુખની આકાંક્ષાવાળો હોવાથી આ કમ
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
८७
મધથી લેપાયેલ તલવારની ધાર જેવું જાણવુ, એટલે મધથી લેપાયેલી તલવારની ધાર ચાટતાં તલવારની ધાર વાગતાં જેમ તેનું દુઃખ ભોગવવુ પડે છે તેમ જાણવુ. (૪) માહનીય કર્મના ઉદયાનુસારે જીવને આત્માના હિતાહિત સબધે જ્ઞાન—ભાન કે વિવેક હેાતા નથી, એટલે કે મદિરાપાન કરનાર આત્માના જેવી તેની સ્થિતિ હોય છે. આથી આત્માથ શૂન્યપણે તે જીવા શુભાશુભ કે સગ્રેગે ચતુતિ રૂપ સંસારમાં ભટકવા કરે છે. પરંતુ સદ્ગુરૂના ચેાગે જ્યારે તેને આત્માના યથાર્થ સ્વરૂપની એળ ખાણ થાય છે. તે પછી મેાહને દૂર કરનાર આત્મશુદ્દિના સાચામાગના એટલે કે ૧ સમ્યકત્વ સામાયિક ૨ શ્રુતસામાયિક તેમજ ૩ દેશિવરતિ સામાયિક અને ૪ સર્વવિરતિ સામાયિકના આશ્રય કરનારા આત્મા, પરમાત્મ ભાવને પ્રાપ્ત કરે છે.
(૫) આયુષ્ય કર્માંના ઉદયાનુસારે જીવને ચારગતિમાં, જેમ જેલની સજા પામેલા આત્માને અવશ્ય તેટલી મુદ્દત સુધી જેલમાં રહેવું પડે છે તેમ આયુષ્ય કર્માનુસારે પ્રત્યેક આત્માને પણ તે ગતિમાં તેટલે વખત અવશ્ય રહેવુ પડે છે, તેમાં વધુ વખત નહિ, પણ કારણ વિશેષે આયુષ્યમાં (સાની જેમ) ઘટાડા શકય છે.
(૬) નામક ના ઉડ્ડયાનુસારે જીવને એકેન્દ્રિયથી માંડી પંચેન્દ્રિય સુધીના સૂક્ષ્મ-આદર અનેકવિધ ચિત્ર-વિચિત્ર શરીરાદિ ધારણ કરવાં પડે છે.
'
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭) ગે2કર્મના ઉદયાનુસારે જીવને વિશિષ્ઠાવિશિષ્ટ ઉત્પત્તિ (જન્મ) સ્થાનમાં જન્મ લેવું પડે છે, અને તે કારણે તેનામાં બાહ્ય વ્યવહાર સંબંધે પણ વિશિષ્ટાવિશિષ્ટતાનો વ્યવહાર થતો હોય છે.
(૮) અંતરાય કર્મના ઉદયાનુસારે જીવને. સ્વેચ્છાનુંસારી વિશિષ્ટ ભેગ-ઉપભેગાદિ પદાર્થની પ્રાપ્તિ મુશ્કેલ થાય છે, તેમજ કથંચિત પ્રાપ્ત વસ્તુને ભેગ–ઉપભેગમાં પણ મુશ્કેલીઓ આવે છે.
ઉપર જણાવેલ કર્મોદય પ્રમાણે પ્રત્યેક સંસારીજીવનું જે-જે સ્વરૂપે પરિણમન હોય છે, તેને ઔદયિક ભાવનું પરિણમન જાણવું, તેમજ આ સાથે, પ્રત્યેક જીવને પિતાના જ્ઞાનાદિ ગુણેના ક્ષપશમ ભાવનું પણ જે શુદ્ધાશુદ્ધ પરિણમન હોય છે, તેને ગીતાર્થ ગુરૂ–ભગવત પાસેથી અવશ્ય જાણી લેવું.
સામાન્યથી તમામ સંસી જી પિતાના આત્માને કમનો કર્તા–ોક્તા તે જાણે છે. પરંતુ તે કર્મના બંધનથી મુક્ત કરવાનો વિચાર અને તેના ઉપાયમાં શ્રદ્ધા તો આસન ભવ્ય આત્મામાં જ પ્રગટે છે એમ જાણવું. આ માટે કહ્યું છે કે –
શુદ્ધિmત્તિ સિદ્દિકના વંધvi રિઝાયા” () શસ્તિ ર તય ભાષા–
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્માને મેક્ષ પણ છે. કેમકે જે ઉત્તમ સંસારી આત્માને, સાંસારિક શુભાશુભ ભાવ પ્રતિ, રાગ-દ્વેષાદિથી મુક્તપણે-અંતમુખવૃત્તિઓ, પિતાના શુદ્ધ લાપશમિક ભાવના કર્તવ-ક્ષેતૃત્વમાં જે સહજ-સુખને અનુભવ થાય છે, તે થકી તે આત્મા નિઃશંકભાવે પિતાને સંસારના સર્વ બંધનાથી સર્વથા મુક્તપણે અક્ષય (મોક્ષ) સુખનો અધિકારી જાણે છે. અને તે માટે યથાશક્તિ મેક્ષ પુરૂષાર્થપ્રતિ આદર-પ્રયત્નવાનું હોય છે. કેમકે તે સારી રીતે જાણે છે કે “સર્વકર્મના ક્ષયથી મોક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે.” (૬) અતિ જ તન્ય લોપાય
મોક્ષાથી આત્મા માટે મોક્ષમાર્ગ પણ છે. ઉપર જણાવેલ સ્વરૂપથી સ્પષ્ટ સમજાશે કે, આત્મદશી–આત્માથી આત્માઓ, સર્વજ્ઞ–અને સર્વદશી પરમાત્માએ પ્રકાશિત ત્રિકાલાબાધિત મેક્ષ માગ માટે.
: દેરા, ડચ સંવર” એ વચનમાં નિઃશંક હોય છે, અને તે થકી ___ "सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्गः એ સૂત્ર વચનને યથાર્થ ભાવે અનુસરે છે.
આ સંબંધે સર્વજ્ઞ અને સર્વદશી શ્રી તીર્થકર ભગવંતેના વચનાનુસારે ત્રિષડી શલાકા પુરૂષ ચરિત્રના રચયિતા કલિકાલ સર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્ર સૂરિજીએ વીતરાગ
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
સ્તાત્રમાં જણાવેલ છે કે
“ આજાહમિયનાજ્ઞા તે, હેયોવાળોના I आश्रवः सर्वथा हेय, उपादेयश्व संवरः ॥
સર્વે તીર્થંકર ભગવાની સર્વકાળને વિષે સ જીવ દ્રવ્યેા સબધી એક જ અવાળી આજ્ઞા (ઉપદેશ) હાય છે કે પ્રત્યેક આત્માએ પેાતાના આત્મહિતને નિરંતર લક્ષ્યમાં રાખીને ત્યાગ-ગ્રહણમાં વિવેકવાન્ ખતવુ જોઈએ.
આ માટે મિથ્યાત્વ-અવ્રત-કષાય અને યાગ—પરિણામ. આશ્રવરૂપ હેાવાથી તેના સવ પ્રકારના સવ થા ત્યાગ કરવાના અને સામાયિક સ્વરૂપી સમ્યજ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર—અને તપ રૂપ સ વરને સર્વપ્રકારે ઉપશમક્ષયાપશમ–તેમજ ક્ષાયિકાદિ ભાવે આદર કરવાના યથાશક્તિ પ્રયત્ન કરવા જોઇએ. આમ છતાં કેટલાક શકા-કાંક્ષાદિ દોષ થકી વ્યવહાર તેમજ નિશ્ચય એમ ઉભય નગ્ન સાપક્ષ નીચેના સૂત્ર વચનના મનમાન્યા આશ્રય લઈને. તેને અયથાર્થભાવે મિથ્યાભાવમાં જોડીને આત્માથથી ભ્રષ્ટ થાય છે.
4.
બાસવા તે સિવા ” અને “ સિવા તે ત્રાસવા
.
11
એ સૂત્ર વચનના આશ્રય લઈ ને દ્રવ્ય આશ્રવ તેમજ
ભાવ આશ્રવ અને દ્રવ્ય સવર તેમજ ભાવસ વરના, યથા
અવિરૂદ્ધ ચૌભંગીના ભેદ સ્વરૂપને જાણ્યા વિનાજ પેાતાની.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
મતિ–કલ્પનાએ પ્રવર્તાવેલ સ્વચ્છદાચારમાં નિરપેક્ષપણે, સ્વપક્ષે સંવરપણું તેમજ પરપક્ષે એકાતે આશ્રવાણું સ્થાપે છે. તેઓને શ્રી જિનેશ્વર-ભગવંતની આજ્ઞાના લેપ જાણવા. આ માટે પ. પૂ. ઉપાધ્યાયજી શ્રી યશોવિજયજી મહારાજે અધ્યાત્મસારમાં હેયોપાદેયતા સંબંધે જણાવ્યું
जिनैर्नानुमतं किंचित् , निपिद्धं वा न सर्वथा । कार्ये भाव्यमदंभेने-त्येषाज्ञा पारमेश्वरी ।।
શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતેએ, આશ્રવ–સંવર સંબંધી. કેઈપણું સ્વરૂપને એકાંતે ત્યાગ કરવાનું કહ્યું નથી, તેમજ એકાંતે આદરવાનું પણ કહ્યું નથી, પરંતુ પ્રત્યેક આમાએ ભાવસંવરરૂપે પિતાના આત્મહિતને લક્ષ્યમાં રાખીને દંભ (માયા સ્વરૂપ)નો ત્યાગ કરીને ઉપર જણાવેલ આશ્રવ-સંવરના ચાર ચારભેદમાં યથાશક્તિ આદર-ત્યાગભાવમાં યથાર્થ-અવિરૂદ્ધ ઉદ્યમ કરવો તેને શ્રી જિનેશ્વરભગવે તેની આજ્ઞા જાણવી.
આ સંબધે “સત્રના સંવર” આ સૂત્રનેધ્યાનમાં રાખીને શાસ્ત્રમાં જણાવેલ આશ્રવ તત્વના (૪૨) ભેદને યથાર્થ જાણીને અનુક્રમે (૫) મિથ્યાત્વ (૧૨) અવિરતિ (૧૬) કષાય (૯) નકષાય (૧૫) વેગ મળીને, કુલ. (૫૭) બંધ હેતુથી આત્માને અળગો રાખવા માટે શાસ્ત્રમાં જણાવેલ અઢાર પા૫ સ્થાનકની કરણીથી સૌ પ્રથમ આત્માને અળગો રાખવાને પ્રયત્ન કરો. કે જેથી વિધિપૂર્વક સંવર
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૨
ભાવના (૫) સમિતિ (૩) ગુપ્તિ (૨૨) પરિષહ (૧૦) યતિધર્મ (૧૨) ભાવના અને (૫) ચારિત્ર એમ ખંધ પ્રતિપક્ષી સંવર તત્ત્વના પણ કુલ (૫૭) હેતુઓને પ્રાપ્ત કરીને આત્મા આત્મશુદ્ધિ કરી શકે.
શ્રી જૈન દૃનને વિષે આ સમાન્ય સિદ્ધાંત છે કે આત્મા ચેાગ-અને કષાય પરિણામ વડે કમ બંધ કરી સ'સાર પરિભ્રમણ કરી રહ્યો છે, તે જો યથાશક્તિ કર્મ બંધના હેતુભૂત યાગ અને કષાય પરિણામ રૂપ આશ્રવ તત્ત્વથી વિરમી સ*વર તત્ત્વના આદર કરે, અને નિર્જરા તત્ત્વને આશ્રય કરી પૂર્વ સચિત કર્મોને ક્ષય કરે, તે તે આત્મા અંતે સર્વ કર્મોને ક્ષય કરી અનત–અક્ષય શાશ્વતસુખમય સિદ્ધત્વને સાદિ અન"તમે ભાંગે સ્વાધીન પ્રાપ્ત કરે છે. ઉપર જણાવેલ સ્વરૂપમાં કમ ધમાં દ્રવ્ય હેતુ ચાગ છે અને ભાવ હેતુ કષાય છે. તેમજ ક ય સબંધે દ્રવ્ય હેતુ સવર તત્ત્વ જાણવુ* અને ભાવ હેતુ નિર્જરા તત્ત્વ જાણવુ', આ બન્ને પ્રકારના દ્રવ્ય ભાવને પરસ્પર જે કાય કારણપણુ છે તેને વિસ્તારથી શાસ્ત્રથી અવિરૂદ્ધ ભાવે, ગીતા શુરૂ ભગવંત પાસેથી જાણી તેમાં શ્રદ્ધા-પ્રતીતિ અને રુચિ ઉત્પન્ન કરવાથી આત્મા સાધી શકાય છે એમ જાણવુ. અન્યથા આત્મ-વચકતા તે ભવભ્રમણનુ કારણ છે.
શાસ્ત્રોમાં ચેાગની કારણુતાના સંભ, સમારભ અને -આરંભ, મન–વચન અને કાર્ય થકીકરણ કરાવણુ અને અનુ
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોદન સ્વરૂપે સત્તાવીશ પ્રકારે જણાવેલ છે, તેમાં જે-જે આત્માઓમાં અનંતાનુબંધી કષાયને ઉદય હેતા નથી, તેઓમાં. પ્રથમ સમસ્ત અઢારે પ્રકારના પાપ વ્યાપારની કરણુતામાં વિરતિપણાના-પરિણામ હોય છે, જ્યારે બીજા અપ્રત્યાખ્યાની કષાયના ઉદય રહિત આત્માઓમાં પાપ-વ્યાપાર સંબધે. કરણ તેમજ કરાવણ સંબંધે વિરતિપણુના પરિણામ હેય. છે, તેમજ જેઓ ત્રીજા પ્રત્યાખ્યાન કષાયના ઉદય રહિત. હોય છે. તેવા ઉત્તમ-ત્યાગી સાધુ ભગવંતોમાં સમસ્ત પાપ-વ્યાપાર સંબંધે કરણ-કરાવણ અને અનુદન એ ત્રણેનું વિરતિપણું હોય છે. ત્યારે ચોથા છેલા સંજવલનના પણ ચારે કષાયના ક્ષય થકી, ઘાતકર્મના ઉદય રહિત શ્રી વીતરાગ પરમાત્માઓ, સર્વજ્ઞ અને સર્વદશી હોય છે. આ રીતે. ક્રિોધ, માન, માયા અને લોભરૂપ ચારે કષાયેના ઉપર જણાવેલ ચારે પ્રકારના સ્વરૂપના, વળી ચાસઠભાંગાસંબંધી ચિત્ર-વિચિત્ર સમસ્ત ગસ્વરૂપને ગીતાર્થ–ગુરૂ, ભગવત પાસેથી શાસ્ત્રથી અવિરૂદ્ધ, જાણી લેવું જરૂરી છે. શાસ્ત્રમાં
"सकषायाऽकषाययोः साम्परायिकर्यापथयो" “એ વચનથી કષાયયુક્ત અને સાંપરાયિક અને કષાય-- રહિત રોગને ઈપથિક પેગ કહેલ છે. આ સાથે. શાસ્ત્રોમાં અનેકવિધ કષાયસહિત ચાગના લેશ્યાદિ અનેક પ્રકારે અનેકવિધ શુભાશુભ કર્મબંધનું સ્વરૂપ પણ જણાવેલ છે, અને ઈપથિક ચાગને સામાન્ય કર્મબંધને હેતુ.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
જણાવવા સાથે, કષાયરહિત–વિશેષતાઓ, બાર ભેદ સ્વરૂપથી નિજર હેતુ પણ જણાવેલ છે. યદ્યપિ ભાવ સંવર અને ભાવ-નિર્જરા આત્મ-પરિણામ સાપેક્ષ હોવા છતાં, તે સર્વથા એગ નિરપેક્ષ હોતાં નથી. તે માટે ઈપથિકને, ગીતાર્થ–ગુરૂભગવંત પાસેથી નયસાક્ષેપ યથાર્થ અવિરૂદ્ધઅવશ્ય જાણું લેવો જરૂરી છે, જેથી સર્વત્ર યાગની શુભાશુભતામાં સંકલેશને અને કપાયને ટાળી શકાય. આ માટે કહ્યું છે કે– नाशांवरत्वे न श्वेतांवरत्वे,
“न तत्ववादे न च तर्कवादे । न पक्षसेवाश्रयेण मुक्तिः
પાયમુરિ વિરુ મુવિ છે લેખકની દષ્ટિએ ઈર્યોપથિક ગ સંબંધી કિંચિત નય-વિચાર (1) નિગમ દષ્ટિએ – માધ્યસ્થ ભાવના ચુક્ત નિજ રાહતુક પેગ પ્રવર્તનને ઈપથિક યોગ જાણવો.
(૨) સંગ્રહનય દૃષ્ટિએ – સમ્યકત્વમૂલક-આત્માર્થ સાધક નિરાહતુક ચોગને ઈર્યાપથિક ચેગ જાણવો.
(૩) વ્યવહારનય દષ્ટિએ સમ્યકવસહિત-દેશવિરતિ તેમજ સર્વ વિરતિધરના નિજ રહેતક એગપ્રવર્તનને-ઈર્યાપથિક રોગ જાણ.
(૪) ઋજુસૂત્ર નય દષ્ટિએ –અપ્રમત્ત ભાવે નિર્જરાહેતુક પેગ પ્રવર્તનને ઈપથિક ચોગ જાણો.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૫
(૫) શબ્દનય કષ્ટિએ – નિર્જરહેતુક ધર્મધ્યાન, શુકલ ધ્યાનરૂપ પેગ પ્રવર્તનને ઈર્યોપથિક યોગ જાણવો. (૬) સમભિનય દષ્ટિએ–૧૧ અને ૧૨ મે ગુણસ્થાનકે મોહનીય કર્મના ઉદય રહિત નિજ રાસાધક યોગ પ્રવર્તનને ઈપથિક પેગ જાણવો. (૭) એવભૂતનય દષ્ટિએ –સર્વજ્ઞ–અને સર્વદશ શ્રીવીતરાગ પરમાત્માને ચાર અઘાતિ કર્મોને ખપાવવા રૂપ નિર્જરા હેતુક ઈર્યાપથિક યોગ પ્રવર્તન જાણવું.
દેવ–નારકી–તિર્યંચ અને મનુષ્ય સ્વરૂપી–ચતુતિરૂપ આ સંસારમાં, અનેક આત્માઓ એકેન્દ્રિય, બેઈન્દ્રિય, ઈન્દ્રિય, રેન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય સ્વરૂપે સ્વ-સ્વકર્માનુસાર જન્મ-મરણ કરતા પ્રત્યક્ષ જણાય છે. તે મધ્યે સાધારણ વનસ્પતિરૂપ એકેન્દ્રિયમાં અનંતાનંત જે જાણવા. આકીના સર્વજીમાં-અસંખ્યાતા ભેદ થકી પણ અસંખ્યાતા છે જાણવા. આ માટે સમજવું કે અસંખ્યાતાના પણ અસંખ્યાતા ભેદો છે.
પ્રત્યેક આત્મા આત્મા–પર્યાય પરિણામ સ્વરૂપથી નિરંતર એકબીજાથી –ગુણ-હાનિ-વૃદ્ધિ સ્વરૂપે પરિણામ પામે છે. તેમ છતાં સવે આત્માના વિવિધ વેગ સ્વરૂપમાં કચિત અભેદતા હોવાથી, ગસ્થાનકે તે અસંખ્યાતા છે. આ હકીકતને પ્રત્યક્ષ અવિધિ ભાવે સમજવા માટે નીચેની ઉક્તિએ ખાસ વિચારવી.
-
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
“પુષે પુણે” મતિ શિન્ના” તેમજ “સો શાણાઓનો એકમત અને સે મૂર્ખાઓના. હજાર મત આથી સ્પષ્ટ સમજાશે કે દરેકે દરેક આત્માને પિતા પોતાના કર્મોદયાનુસારે ભિન્ન-ભિન્ન બુદ્ધિ-શક્તિ હોય છે. તેમજ તેમાંના કેટલાકમાં કેઈ—એક દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળભાવ સંબંધી એકતા પણ હોય છે.
ઉપર જણાવેલ આત્મ-સ્વરૂપને સામાન્ય સ્વરૂપે જાણીને વિશેષતઃ આત્માર્થે સમ્યફમતિ તેમજ મિથ્યામતિના સ્વરૂપને પણ અવશ્ય જાણીને સંસારચક્રમાં જન્મ-મરણ સ્વરૂપે આત્માને ભટકાવનાર મિથ્યામતિને ત્યાગ કરીને આત્માને પૂર્ણ-શુદ્ધ-સચિદાનંદ સ્વરૂપે સહજ શાશ્વત સુખને સ્વામિ બનાવનાર સમ્યફમતિનો આશ્રય કરે, આત્માથીઓ માટે અનિવાર્ય આવશ્યક છે.
ઉપર જણાવ્યા મુજબ ભિન્ન ભિન્ન આત્માઓમાં જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષપશમ–ભેદે અસંખ્યાત બુદ્ધિ દે હોય છે. તેમ છતાં મિશ્યામતિ પાખંડી જીન શાસ્ત્રમાં (૩૬૩) ભેદે જણાવ્યા છે, તેમાં એકાંત ક્રિયાવાદીઓના (૧૮૦) ભેદે અને એકાંત અકિયાવાદીના (૮૪) ભેદે તેમજ એકાંત અજ્ઞાનવાદીઓને (૬૭) ભેદે અને એકાંત વિનયવાદીઓના (૩૨) ભેદનું સ્વરૂપ જે રીતે સમજાવ્યું છે, તે રીતે ગીતાથ ગુરૂ પાસેથી યથાર્થ અવિરુદ્ધભાવે સમજીને મિથ્યામતિને ત્યાગ કર. ,
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપર જણાવેલા (૩૬૩) પાખંડીઓની મિશ્યામતિના જેરે આ સંસારમાં અનેક ધર્મ-સંપ્રદાય અને ગ૭–મતના વિવાદ ઓછા-વત્તા પ્રમાણમાં સર્વકાળે પ્રવર્તતા હોય છે. . તે માટે આત્માથી આત્માઓએ શાસ્ત્રાનુસારી સમ્યકુમતિમાં ઈષ્ટત્વબુદ્ધિ ધારણ કરીને શાસ્ત્રમાં જણાવ્યા મુજબ સમ્યકુત્વના (૬૭) બોલમાં યથાર્થ શ્રદ્ધા-રુચિવાળા બનવું જરૂરી છે. અન્યથા ગમે ત્યારે આત્માને મિશ્યામતિમાં ફસાવવાપણું સંભવિત જાણવું.
(૧) આ જગતમાં કેટલાકે :–પ્રત્યેક આત્માને પરમાત્માનું સર્જન માને છે. પરંતુ પરમાત્માએ, તે– આત્માનું સર્જન કયારે કર્યું? કેમ કર્યું? શા માટે કર્યું? કેવી રીતે કર્યું? તેમજ તથાવિધ નિયત સ્વરૂપે જ કેમ કર્યું? આ માંહેલા એક પણ પ્રશ્નને તેઓની પાસે પ્રામાણિક જવાબ હોતો નથી.
(૨) વળી કેટલાકે –નાશ(મરણ) પામતા આત્માને સર્વથા નાશ જ માને છે, એટલે કે તેને કઈ પુનર્જન્મ જ નથી. આથી વાસ્તવિકપણે જોઈશું તે કઈ પણ શુભ કિયા પ્રતિ આદર કે અશુભકિયા પ્રતિ અનાદરને તેમના અંતરમાં સ્પષ્ટ ભેદ-વિકલ્પ હોતો નથી તેમ છતાં તેઓ મરણના અંત સમય સુધી, તેમજ મરણ બાદ પણ મરણ પામેલા સંબંધે ધર્મ–અધર્મમય શુભ–અશુભ ક્રિયામાં કર્તવ્યાકર્તવ્યને વિવેક શા માટે કરે છે? તેને તેમની
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૮
પાસે કે પ્રામાણિક જવાબ હોતે નથી.
(૩) વળી કેટલાક પ્રત્યેક આત્માને પરમાત્માના અંશરૂપે, નિત્ય-નિરંજન, સચ્ચિદાનંદ સ્વરૂપ જ માને છે. તેઓને પૂછવામાં આવે કે તે પછી જગતમાં પ્રત્યેક આત્માને ભિન્ન ભિન્ન સ્વરૂપે જે જન્મ તેમજ સુખ-દુઃખમય જીવન અને મરણ પ્રત્યક્ષ છે તે કઈ એકજ ઉપર જણાવેલ ગુણમય પરમાત્માનું પિતાનું જ ચિત્ર-વિચિત્ર સ્વરૂપ કેવી રીતે હેઈ શકે ? આ પ્રશ્નનો પણ તેમની પાસે કઈ પ્રામાણિક જવાબ હોતો નથી.
(૪) વળી કેટલાકે-આ જગતનું સમગ્ર ચિત્ર-વિચિત્ર જે પરિણમન છે તે એક જ પરમાત્માની લીલા યાને માયા સ્વરૂપ જ છે અને તે સઘળુંએ પરસ્પર વિરોધી પરિણમન પણ તે પરમાત્માની ઈચ્છાનુસારે જ પ્રવર્તે છે. અન્યથા બધા વિકલ્પો મિથ્યા છે, તેમને જે એમ પૂછવામાં આવે કે, તે પછી તમે શા માટે ધર્મ–અધમ, ન્યાય-અન્યાય તેમજ નીતિ-અનીતિના વ્યવહારના આદર-ત્યાગને આગ્રહ ધરે છે અને તમારા પિતાના મિથ્યા વિચાર પ્રવાહોને ધર્મરૂપે પ્રરૂપે છે ? આ પ્રશ્નને તેમની પાસેથી કોઈ પ્રામાણિક જવાબ મળતો નથી.
(૫) વળી આજે તે પ્રગટ-નગ્ન-દેહાત્મવાદીઓની બહુલતાએ, નગ્નતાને વાસ્તવિકતાના ઓઠા નીચે વર્તમાન આત્મ-સ્વરૂપને કેવળ ક્ષણવતી એટલે આત્માને ક્ષણેક્ષણે
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
નાશ પામતે માનીને, અહિંસા ધર્મને અથે જ વિશેષ હિંસાકારી વ્યવહારને વ્યવહારૂ ગણાવે છે. અને સત્યને, વાણુસ્વાતંત્ર્યતાના નામે વિવાદાસ્પદ બનાવીને, અસત્યને સત્ય
સ્વરૂપે ઓળખાવવાના પ્રચાર-પ્રયાસ કરતા હોય છે. વળી -પર-દ્રવ્યની ચોરી કરવારૂપ અધર્મથી બચવાના ઉપાય કરવાના બદલે, પિતાના ચેરીના કાર્યોને કાયદાનુસારી, ન્યાયી ઠરાવવાના પ્રયત્ન કરતા રહે છે.
વળી પાંચ ઈન્દ્રિયેના વિષય-ભેગાદિમાં આસક્ત તેઓ આત્માને અહિતકારી એવા અબ્રહ્મસ્વરૂપી કાર્યો વડે આત્માને પ્રસન્ન રાખવાનો દંભ કરીને, વળી તે થકી સમાધિભાવ સાધવાને મિથ્યા-આડંબર કરતા હોય છે. વળી, આત્માને બાધક–પર પગલિક પદાર્થોના પરિગ્રહ અને મમત્વને ઉપકારક સમજીને, માયાવી રીતે તેના આદાન-ગ્રહણના વ્યવહારમાં જ આસક્ત હોય છે. તેઓ સૌ કેવળ પાપકારી બુદ્ધિવાળા હોવાથી, લોકહિતકારી-કાર્યો કરવાના લોકશાહી–સમાજવાદના ઓઠા નીચે પિતાને આશ્રયે આવેલા લોકોનું દ્રવ્ય-ભાવથી નિરંતર શોષણ જ કરતા હોય છે.
વળી પણ ક્ષણક્ષયી આત્મવાદીઓ સ્ત્રી–સ્વાતંત્ર્ય અને નારી–ઉત્કર્ષના બહાને જ સ્ત્રીઓને યેનકેન પ્રકારે પતિત કરીને, પોતાના પાશમાં ફસાવવાના ફદ કરતા હોય છે. આ માટે તેઓ આત્મશુદ્ધિના પરમ કારણરૂપ ધત્વને ઉરછેદવા માટે તમામ નિતિક ધોરણોને, અનર્થરૂપે પ્રકાશવાના નિરંતર પ્રપંચ કરતા હોય છે. આ રીતે આર્ય સંસ્કૃતિનું
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
ઉભૂલન કરીને અનાર્ય સંસ્કૃતિના આશક બનીને અનાર્ય સંસ્કૃતિને વૈજ્ઞાનિક-વિકાસના નામે પ્રચાર કરતા રહે છે.
ખરેખર તે આવા નિષ્ફર આચાર-વિચારવાળા. માણમાં પોતાને આત્મા ક્ષણથી છે એ વિચાર જ મુખ્ય હોય છે. અને તેથી જ તેઓ ઉપર મુજબનું જીવન. જીવતા હોય છે. તેમ છતાં તેઓ પિતાના લક્ષણક્ષયી સ્વરૂપી. મિથ્યા વિચારને વળગી રહીને પણ વિસંવાદીભાવે. પિતાનો અને અન્ય આત્માઓને ઉત્કર્ષ સાધવાના ઉપાયે તરીકે મતિ-કદ્વિપત આજન-
નિજનની જનાઓની જાહેરાત કરતા હોય છે.
આથી પણ સમજવું કે ઉપર જણાવેલ બ્રાંત માનસના આચાર-વિચાર પણ બ્રાંત જહેવાના, તે માટે આમાથેથી બ્રણ દુ-તર્કવાદી–મિથ્યા આચાર વિચારવાળાએના સમરન પ્રચાર-પ્રવર્તનને દુઃખદાયી રામજીને આત્માથી આત્માએ સૌ પ્રથમ તે તેથી અળગા રહેવાનો પ્રયત્ન કરવા જરૂરી છે.
પૂર્વે જે (૩૬૩) પાંખડીઓના ભેદ જણાવ્યા છે તેમાંથી દાંત અને નવ તન્ય સિંધી (૧૮) કિયાવાદીઓના બે માંથી મ.ત્ર તત્વ રબધી (૨૦) ભેદોનું દિગિન વરપ જણાવીએ છીએબાકીનું રૂપ ગીતા ગુરૂ ભગવંત પછી કરી લેવું.
(૧) કેટલાક મહત્વને ન સ્વરૂપ છે ..
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
એટલે આત્મ તત્વ મોક્ષ તત્તવ સ્વરૂપી જ છે. અને કમને બંધ તે મિથ્યાસ્વરૂપ છે, તેમજ આત્માએ આત્મા થકીજ મોક્ષ પ્રાપ્ત કરવાનું હોય છે તેથી અન્ય કઈ પણ દ્રિવ્યની કઈ પણ સ્વરૂપે હેતુતા કે આવશ્યકતા નથી જ એમ માને છે.
(ર) કેટલાક મેક્ષતત્વને કેવળ પુરત:વરૂપે જાણે છે. એટલે કર્મબંધના ફાંસલામાં ફસાયેલા આત્માને અન્યકેઈની સહાયતાથી જ મોક્ષ પ્રાપ્ત થઈ શકે. અન્યથા કેઈ પણ આત્મા મેક્ષપુરૂષાર્થ કરી શકે જ નહિ એમ માને છે
(૩) કેટલાક ક્ષતત્વને કેવળ નિત્યસ્વરૂપે જ જાણે છે. એટલે કે પ્રત્યેક આત્માઓ સદા-સચ્ચિદાનંદ સ્વરૂપે નિત્ય જ છે, તેમાં કેઈપણકાળે કઈ પણ ફેરફાર થતું જ નથી તેમ છતાં સંસારી આત્માઓના જે જે
સ્વરૂપે છે તે સઘળાએ કેવળ માયા-મિથ્યા સ્વરૂપે જ -છે એમ માને છે.
(૪) કેટલાક મોક્ષ તત્વને કેવળ અનિત્યસ્વરૂપે જ જાણે છે, એટલે કે આત્માને મોક્ષ થયા પછી તેનું કઈ સ્વરૂપ જ રહેતું નથી. શૂન્ય જ થઈ જાય છે તેમ જ વળી કેટલાકે મોક્ષ થયા પછી પણ, સંસારમાં ઈશ્વરેચ્છા મુજબ ફરીને જન્મ લેવું જ પડે છે તેમ કહે છે. અન્યથા શાશ્વત મોક્ષસુખ હોઈ શકે જ નહિ એમ માને છે.
(૧ થી ૪)–આ સાથે કેટલાકે ઉપર જણાવેલ
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
ચારે ભિન્ન-ભિન્ન સ્વરૂપમાં પણ કેવળ કાળાનુસારી જ મક્ષ માને છે. એટલે કે કેવળ કાળાનુસારે જ પ્રત્યેક આત્માને ભિન્ન ભિન્ન સ્વરૂપે મોક્ષ સુખ હોય છે એમ માને છે.
(૫ થી ૮)–કેટલાકે ઉપર જણાવેલ ચારે ભિન્ન-- ભિન્ન સ્વરૂપમાં પણ પ્રત્યેક આત્માને કેવળ પિતપોતાના ભિન્ન-ભિનન સ્વભાવાનુસારેજ મોક્ષ હોય છે. એમ માને છે.
(૯ થી ૧૨) કેટલાકે ઉપર જણાવેલા ચારે ભિન્ન. ભિન્ન સ્વરૂપમાં પણ કેવળ નિયતિ ભાવે જ મેક્ષ હાય. છે એટલે કે પ્રત્યેક જીવને નિયતકાળે જ નિહેતુક મેસ. થાય છે એમ માને છે.
(૧૩ થી ૧૬)–કેટલાકે ઉપર જણાવેલા ચારે ભિન્ન-ભિન્ન સ્વરૂપમાં પણ પ્રત્યેક આત્માને કોઈ પણ નિમિત્તને આશ્રય લીધા વિના કેવળ પોતાના આત્મભાવથી જ મોક્ષ પ્રાપ્તિ થાય છે એમ માને છે.
(૧૭ થી ૨૦)—કેટલાકે ઉપર જણાવેલ ચારે ભિન્ન ભિન્ન સ્વરૂપમાં પણ કેવળ ઈ પરમ–પુરુષ પરમાત્મા યાને ઈશ્વરની કૃપા થકી જ મોક્ષ પ્રાપ્તિ થાય છે એમ. માને છે.
શુદ્ધ સ્યાદવાદ-સ્વરૂપી શ્રી જૈન શાસનને વિષે કાર્યા કઈ પણ કારણને અ૫લાપ કરવો યુક્ત નથી તેથી નિશ્ચય વ્યવહારની પ્રવૃત્તિ-નિવૃત્તિનું નિવૃત્તિ સાપેક્ષ જે સ્વરૂપ અમેએ પૂર્વ
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૩
જણાવ્યું છે તેમાં નિશ્ચય-વ્યવહારથી પ્રવૃત્તિરૂપ ચારે પ્રકારના સામાયિકભાવમાં પ્રવૃત્તિ કરવાને અર્થે, વ્યવહાર પ્રવૃત્તિ ધર્મ માં પાંચ પ્રકારના આચાર જણાવેલ છે તેના (૩૯) ભેદાનુ સ્વરૂપ, યથાર્થ-અવિરૂદ્ધ ભાવે અવધારવુ, અન્યથા આચારને સ્થાને અતિચાર દોષની પ્રાપ્તિ થાય છે એમ જાણવુ.
44
શાસ્ત્રમાં અવર: પ્રથમો ધર્મ' એ સૂત્રથી પાઁચાચારને વિષે સૌપ્રથમ જ્ઞાનાચાર જણાવ્યા હેાઈ, આત્માર્થી આત્માએ પણ સૌ પ્રથમ પાતાના આત્માના નવતત્ત્વાત્મક સ્વરૂપને યથાર્થ જાણીને, આત્માર્થે ઉપકારક શાસ્ત્રાનુસારી હેયાપાદેયતામાં નિઃશકતા તેમજ નિઃશલ્યતા ધારણ કરીને, થાયેાગ્ય દેશવિરતિ તેમજ સવિરતિ સામાયિક ભાવમાં આત્માને સ્થાપવા પ્રવૃત્ત થવુ અનિવાય આવશ્યક છે. અન્યથા મનુષ્યભવ અને જૈનદર્શનની પ્રાપ્તિ નિષ્ફળ સમજવી.
શ્રી જૈનશાસનને વિષે જ્ઞાનાચારને પ્રથમ પ્રાધાન્યતા આપવા સમયે જણાવ્યુ` છે કે~~
आत्माज्ञान- भवं दुःखं आत्मज्ञानेन हन्यते । अभ्यस्यं तत् तथा येन आत्मा ज्ञानमयो भवेत् ॥
આત્માને પેાતાના આત્મસ્વરૂપના અજ્ઞાનથી જન્મ— મરણની પરાધીનતાનું દુ:ખ ઉત્પન્ન થયેલું છે અને તે આત્મ-જ્ઞાનથી નાશ પામે છે. તે માટે આત્મ-જ્ઞાનના અભ્યાસ કરવા જરૂરી છે કે જેથી આત્મા જ્ઞાનમય થાય.
***
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
आत्माऽज्ञानं हि विदुषामात्म - ज्ञानेन हन्यते । तपसाऽप्यात्म - विज्ञान- हीनैस्तत्तु न शक्यते ॥
આત્માનુ' અજ્ઞાન એટલે પૌલિક પદાર્થીમાં થયેલા આત્મિક સુખના ભ્રમ, અને તેથી થયેલી કપાયાના પ્રાબલ્યથી સૌંસાર સ્વરૂપમાં આસક્તિ, વિદ્વાનેાને આત્મજ્ઞાનથી ટળે છે. પરંતુ આત્મજ્ઞાન રહિત અજ્ઞાની મનુષ્યાને આકરી તપસ્યાઓ કરવા છતાં પણુ આત્માનું જ્ઞાન ટળતું નથી.
आत्मानमात्मना वेत्ति, मोहत्यागाद् य आत्मनि । तदेव तस्य चारित्रं, तज्ज्ञानं तच दर्शनम् ॥
જે મનુષ્ય માહના ત્યાગ કરી, પેાતાના આત્મા વડે આત્માને વિષે આત્માને જાણે છે, તેજ તે પુરુષનુ' સમ્યગ્ જ્ઞાન–દન અને ચારિત્ર છે.
अज्ञानं हि खलु कष्टं, क्रोधादिभ्योऽपि सर्वपापेभ्यः । अर्थ हितमहितं वा न वेत्ति येनावृतो जीवः ॥
'
આત્મ સ્વરૂપના અજ્ઞાની આત્માને પેાતાનુ હિત શામાં છે અને પેાતાને અહિતકારી શું છે ? તે ન જાણુતા હાવાથી ક્રોધાદિ સર્વ પાપ કરણીના કરતાં પણ તેને આત્મસ્વરૂપનું અજ્ઞાન વધુ કષ્ટદાયી થાય છે.
निrये व्यवहारे च त्यक्त्वा ज्ञाने च कर्मणि । —પાલિ—વિòવ—મારું શુદ્ધભૂમિòામ્ ॥
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૫
નિશ્ચયનયમાં તેમજ વ્યવહારનયમાં તથા જ્ઞાનપક્ષમાં કે ક્રિયાપક્ષમાં એકાંત પક્ષપાતિપણુ ત્યજીને, આત્મા ગુણુ સ્થાનકની શ્રેણી ઉપર ચઢી શકે છે.
આથી સ્પષ્ટ સમજાશે કે આજે જે નિશ્ચય સ્વરૂપના તેમજ તત્ત્વજ્ઞાનને તિરસ્કાર કરી રહ્યા છે તેઓ ખરેખર તેા નાભાસીએ જ છે.
શ્રી જૈનશાસનને વિષે આ હકીકત સર્વ માન્ય છે કે આત્માથી આત્માએ સૌ પ્રથમ આત્મસ્વરૂપના ષસ્થાનમાં “આસ્તિકન્ય (શ્રદ્ધાન) પ્રાપ્ત કરવું જોઈ એ, કે જેથી આત્મામાં ભાવ અનુકપા જાગે, કેમકે ભાવ અનુકંપા પ્રાપ્ત આત્મામાં ભાવનિવેદ એટલે જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્ય જાગે છે. ભાનિવની આત્મા માક્ષ તત્ત્વમાં શ્રદ્ધા રુચિરૂપ સવેગ ભાવના અધિકારી જાણવા.
-
આવા સંવેગી આત્મા મેાક્ષ પ્રાપ્તિના અનન્ય સાધન રૂપ ચાર પ્રકારના સામાયિક વડે શમના જોરે અવશ્ય મુક્તિના શાશ્વત સુખને પ્રાપ્ત કરે છે. એમ જાણવું.
આથી ઉલ્ટુ જે આત્માઓમાં સ્વતઃ અનાદિ અન ત જીવ-અજીત સ્વરૂપી નવતત્ત્વાત્મક આ જગતના સુદ્ધા-શુદ્ધ કોઈ પણ ભાવમાં, અયથાર્થ બુદ્ધિએ શંકા-કાંક્ષા તેમજ વિચિકિત્સાદિ સમ્યક્ત્વના દોષ-ભાવા, તેમજ પરતઃ પુદ્દગલાનદીભાવે આત્માથી ભ્રષ્ટ સ'સારાભિમુખ કેવળ ખાહ્ય પ્રશસ્ત યાગપ્રવૃત્તિએ પ્રતિ પ્રશંસા કે આદરભાવ હોય છે, તે થકી તે આત્માએ અવશ્ય સૌંસાર સાગરમાં ડૂબે છે.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
,,
શ્રી જૈનશાસનને વિષે નવે તત્ત્વાને વિષે હુંય જ્ઞેય અને ઉપાદેયતા રૂપ અર્થમાં શ્રદ્ધા પ્રગટાવનાર આત્મગુણને સમ્યક્ત્વ કહ્યુ છે. તેમાં સામાન્યથી જીવ અને અજીવ એ દ્રવ્યા ગ઼ય જાણવાં, પુણ્ય–પાપ-આશ્રવ અને મધ. એ ચારે તત્ત્વાને હેય જાણવાં તેમજ સવર–નિર્જરા અને માક્ષ એ ત્રણે તત્ત્વાને ઉપાદેય જાણવાનાં છે. તે સાથે તે નવે તવાને નામ સ્થાપના દ્રવ્ય—માવતતન્યસ એ સૂત્ર વચનથી તેમજ “ પ્રમાળનથધામ: ' સૂત્ર વચનથી વિશેષથી જાણીને હેયાપાદેયતામાં પણ વિશેષથકી અનેકાંત ચાને સ્યાદને આશ્રય લઈને આત્માર્થે કાર્ય-કારણતામાં અવિદ્ધતા ચેાજવી જરૂરી છે. અન્યથા નવે તવાના ખાધ પણ કલેશકારી અનતાં આત્મા તીવ્ર ક્રમ ખધનના ભાજી થાય છે.
એ.
આત્મશુદ્ધિ કરવાને અસમર્થ, તીવ્ર ચારિત્રમેાહના ઉદયવાળા આર’ભ-પરિગ્રહાદિ ચુક્ત મ`દ મિથ્યાર્દષ્ટિ, તેમજ સભ્યષ્ટિ આત્માઓની, કથ'ચિત્ વ્યવહારનય દૃષ્ટિએ આત્મશ્રેયાર્થે શાસ્ત્રાનુસારી વિધિ-નિષેધ સાપેક્ષ પુણ્યકરણીની ઉપાદેયત્તા શાસ્ત્રથી અવિરુદ્ધ જાણવી. આ માટે કહ્યું છે કે—
परमार्थालाभे वा दोषेष्वारम्भक-स्वभावेषु । कुशलानुचन्धमेव, स्यादनवद्यं यथा कर्म ॥
તેમજ વળી ઉપચિરત શુદ્ધ વ્યવહારનયષ્ટિએ. આત્માથી આત્માઓએ સમ્યકત્વ ઉચ્ચરીને પણ એટલે કે
"
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૭
લૌકિક તેમજ લેાકેાત્તર-દેવગત, ગુરુગત અને પત્ર ગત મિથ્યાત્વની કરણીને ત્યાગ કરીને પણ યથાશક્તિ, વ્રત–પચક્ખાણુ - થકી આત્મશુદ્ધિ કરવી જોઈએ. આ માટે કહ્યુ છે કે—
सम्यग्दर्शनशुद्धं यो ज्ञानं विरतिमेव चाप्नोति । दुःखनिमित्तमपीदं तेन सुलब्धं भवति जन्म ||
વિશેષતઃ આશ્રવ અને સંવર તત્વની યથાર્થ આત્માપકારી હેચેાપાદેયતા સંબધે દ્રવ્ય-આશ્રવ તેમજ ભાવ–આશ્રવ. અને દ્રવ્યસંવર તેમજ ભાવસવરના સ્વરૂપને નિશ્ચયવ્યવહારથી યથાર્થ અવિરુદ્ધ અવધારણ કરવું જરૂરી છે, કેમકે આ સખધે શાસ્ત્રમાં સ્પષ્ટ કહ્યુ છે કે——
kr
आसवा ते परिसवा परिसवा ते आसवा
11
આથી સ્પષ્ટ સમજાશે કે શ્રી જૈનશાસનને વિષે કોઈપણ દ્રવ્ય-પર્યાયને હિતાહિત સબધે યથાર્થ અવિરૂદ્ધ સમજવા. માટે નય—નિક્ષેપ–પ્રમાણુ સાપેક્ષ સ્યાદ્વાની અનિવાય આવશ્યક્તા જણાવી છે તે યથાર્થ સત્ય છે.
અનાદિ અનંત ઇતિહાસ ભૂગોળ ગણિત આદિ કોઈપણ દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવ આદિમાં જેએ યથા સ્યાદ્વાદ ષ્ટિવાનું છે તેનુ લક્ષણ જણાવતાં પરમપૂજ્ય શ્રી યશેાવિજયજી ઉપાધ્યાયજીએ જણાવ્યું છે કે—
लोके सर्वनयज्ञानां ताटस्थ्यं वाऽप्यनुग्रहः । स्यात् पृथग्नयमूढानां स्मयातिर्वाऽतिविग्रहः ||
Jaxt
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
અથ –કઈ પણ દ્રવ્ય-પર્યાય સંબંધમાં પ્રમાણ સાપેક્ષ અવિરુદ્ધતાએ હિતાહિત સંબધે નયસાપેક્ષ યથાર્થતાના જાણકાર આત્માઓમાં મુખ્યતયા પરભાવ સંબધે તટસ્થતાએ સમવૃત્તિ હોય છે. તેમજ વ્યવહારમાં કથંચિત્ અન્ય આત્માપ્રતિ યથાતથ્ય સ્વરૂપે ઉપકારકભાવે પ્રવર્તન કરવા પણું પણ હોય છે. જ્યારે એકાંત નયવાદીઓ અભિમાન અને અહંકારની પીડા થકી સર્વત્ર કલેશની હોળીઓ સળગાવતા હોય છે. આથી આરાધક આનાથી આત્માઓને હેપાદેયતાના વિવેકમાં પણ સામાયિક ભાવની પ્રાપ્તિ અથે રાગ-દ્વેષનો ત્યાગ કરીને, સમવૃત્તિ ધારણ કરવા સંબધે, પ. પૂજ્યશ્રી હરિભદ્રસૂરિજીએ જણાવ્યું છે કે –
पडिसिद्धे सुयदेसे, विहिएसु ईसि रागभावेवि । सामाइयं असुद्धं, सुद्धं समयाए दोसुंपि ॥
શ્રી જૈનશાસન વિષે સર્વજ્ઞ અને સર્વદશી ત્રિલોકનાથ તીર્થંકર પરમાત્માઓએ અનાદિ-અનંત નિત્ય છદ્રવ્યાત્મક સ્વતઃ તેમજ પરતઃ ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રુવાત્મકભાવમાં પરિણામી એવા, આ જગત સ્વરૂપમાં સ્વ-સ્વ કર્મ પરિણામે દેવનાકી તિર્યંચ અને મનુષ્યગતિમાં જન્મ-જીવન અને મરણ થકી દુઃખીયા જીવને જન્મ-મરણની પરંપરાથી છોડાવી–સહજ-શાશ્વત મોક્ષસુખને આપનાર ધર્મ-તત્ત્વનું -સ્વરૂપ બતાવતાં જણાવ્યું છે કે
दुर्गति-प्रपतत्प्राणि-धारणात् धर्म उच्यते । । मयमादि देश विधः सर्वज्ञोक्तो विमुक्तये ॥
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૯
આ દશવિધ ધર્મતત્ત્વનું સ્વરૂપ બતાવતા જૈનદર્શનકારેએ સર્વસમ્મત ભાવે જણાવ્યું છે કે खंती मद्दव अज्जव, मुत्ती तव संजमे अ बोधव्वे । सच्चं सोअं आकिचणं च चंभं व जइधम्मो ।
ઉપર જણાવેલ દશવિધ-આત્મશુદ્ધિકારક સંયમધર્મનું શાસ્ત્રથી યથાર્થ અવિરૂદ્ધ સ્વરૂપ બતાવનાર શુદ્ધ-ધર્મપ્રરૂપકને વાચસ્પતિ જાણવા, અન્યથા મિથ્યા-પ્રલાપ કરનારાઓને પાખંડીઓ સમજવાર આ સંબંધે જર્ણોધ્યું છે કે –
यदेव साधकं धर्म, तद्वक्तव्यं वचस्विना । न त्वीषदपि बाधा कृत एषैवहि वचस्विता ॥
ઉપર જણાવ્યા મુજબ દેશવિધ સંયમ-ધર્મને વિષે દ્રવ્ય-ભાવ સંબંધે જેઓ સ્વેચ્છાનુસારી મિથ્યા-વિવાદ કરનારાઓ છે તેઓને, તેમજ દાંભિકતાએ અનેક ધર્મકરણ કરનારાઓ સંબધે પણ સ્પષ્ટ જણાવ્યું છે કે –
મારગ અનુસારી ક્રિયા, છેદે સામતિ હીન; કપટ ક્રિયા બલ જગ ઠગે, સે ભી ભવજલ મીન.??
આ સાથે જેએ કેવળ વિનય-ભક્તિમાર્ગને જ ધર્મ માનીને ઉપર જણાવ્યા મુજબ સંયમ ધર્મની આરાધનાનું ઉલંઘન કરે છે, પણ તેઓ સંસાર સમુદ્રમાં ડુબે છેઆ સંબંધે પણ શાસ્ત્રમાં સ્પષ્ટ જણાવ્યું છે કે,
ને ,
'
વ
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
वीतराग सपर्याया - स्तवाज्ञापालनं परं । आज्ञाऽऽराद्धा विराद्धा च शिवाय च भवाय च ॥ हित्वा प्रसादनादैन्य- मेकयैव त्वदाज्ञया । सर्वथैव विमुच्यन्ते, जन्मिनः कर्मपञ्जरात् ॥
ઉપર જણાવ્યા મુજખ શ્રી જિનેશ્વર ભગવતાએ અતાવેલ મુક્તિ માર્ગોમાં, યથાર્થ અવિરૂદ્ધ, શ્રદ્ધા રુચિ કરીને, જેએ આત્મારાધન કરે છે. તેઓ સવ કર્મના અંધનથી મુક્ત થાય છે.
चत्तारि परमंगाणि, दुल्लहाणि य जंतुणो । માજીસત્ત—મુદ્દ—સદ્દા, સંગમમિ ય થીહૈિં ॥
સ'સાર–સમુદ્રમાં ભવ-ભ્રમણ કરતા જીવને અનંતી પુણ્યાર્યએ મનુષ્યભવ મળે છે. અને તે થકી પણ અનંત ગુણી પુણ્યાર્કના ચેાગે શ્રી જિનેશ્વર ભગવતાની વાણી સાંભળવા મળે છે તે પછી જે આત્મા આત્મનિરીક્ષણ કરીને, દન મેહના ક્ષયાયશમ કરી, નવે તત્વાને વિષે યથા અવિરૂદ્ધ શ્રદ્ધા પ્રાપ્ત કરે છે. અને તે પછી ચારિત્રમાહના ક્ષચેાપશમાનુસારે જે જીવ સયમ ધર્માંની આરાધના કરી ચારિત્રમેાહને ક્ષય કરે છે,તે જીવ મુક્તિના શાશ્વત સુખના અધિકારી બને છે. આ માટે સૌ પ્રથમ જ્ઞાનાચારાદિ વડે આત્મખેાધની પ્રાપ્તિ કરવી અને તે પછી અનુક્રમે આગળ વધવું આવશ્યક છે. ઉપર જણાવેલ ચારે સ્વરૂપમાં અવિદ્ધતા આણવા માટે કહ્યુ` છે કે
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૧
'गहि आगमेण सिञ्जादि, सद्दहणं जदि विणत्थि अत्थेसु । सहमाणो अत्थे, असंजदो वा ण णिव्वावि ॥
શ્રી જૈન ધર્મના આગમશાસ્ત્રોનું જ્ઞાન કર્યા પછી, જે તે આત્મા આત્માથે અવિસંવાદી અર્થની શ્રદ્ધાથી ભ્રષ્ટ હેય તિ, તેમજ વળી અવિસંવાદી અર્થ બંધ થયા પછી પણ, જે તે અસંયમમાં આસક્ત રહેતું હોય તો, તેને પણ મુક્તિ (નિર્વાણ) પદ પ્રાપ્ત થતું નથી. જૈનશાસ્ત્રમાં મોક્ષપદની આરાધના માટે કહ્યું છે કે –
સ ર્શન-શાન યાત્રિાળ મોક્ષમા”
સૌ પ્રથમ આત્માને આત્મશુદ્ધિ માટે સમ્યક દર્શનની અનિવાર્ય આવશ્યકતા માટે કહ્યું છે કે, न सणिस्स नाणं, नाणेग विणा न हुति चरण गुणा । अगुणिस्स नत्थि मोक्खो, नत्थि अमुक्खस्स निव्वाणं ।।
જેણે દર્શન મોહના ક્ષપશમ થકી સમ્યક દર્શનગુણ પ્રાપ્ત કર્યો નથી, તેને સમ્યકજ્ઞાન હોતું નથી. અને જેને સમ્યકજ્ઞાન નથી તેને સમ્યફ ચારિત્ર હેતું નથી. સમ્યફ ત્રિપદી વિના સમ્યક્ તપ ન હોવાથી કમને ક્ષય કરી શકાતું નથી અને સર્વે કર્મનો ક્ષય કર્યા વિના કોઈ જીવ મોક્ષ (નિર્વાણ) પદ પામી શકતો નથી.
ઉપર જણાવ્યા મુજબ જૈન શાસનને વિશે શુદ્ધ સાધ્ય સાધનભાવ, તેમજ અવિરુદ્ધ કાર્ય-કારણ ભાવનું જે
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
અવિસંવાદી સ્વરૂપ જણાવેલું છે, તેને જાણે-અજાણે પણ અ૫લાપ કે દ્વેષ કરનારા આત્માઓ, અસંયમ માર્ગમાં, અંધશ્રદ્ધાએ ઉત્સુકતાથી પ્રવર્તન કરીને, તીવ્ર કર્મો બાંધી આ સંસારમાં જન્મ-મરણાદિ અનેક પ્રકારના દુઃખાનું ભાજન બનતા હોય છે. જ્યારે સ્વ-પર આત્મ-હિતાહિત સંબંધી, તવાતવને યથાર્થ બાધ પ્રાપ્ત કરીને-તઃઅનુસાર યથાર્થ વિવેક કરનારા અનેક આત્માઓએ પૂર્વે આત્મહિત સાધ્યું છે. વર્તમાનમાં સાધે છે અને ભવિષ્યમાં સાધશે એમ જાણવું.
આથી સ્પષ્ટ સમજવું કે પ્રત્યેક આત્માએ પિતે જ-પિતા થકી જ પિતાનું સત્તામાં રહેલું પરમાત્મ સ્વરૂપ, કર્મના આવરણેને તેડીને સ્વાધીન ભાવે અનંત-અક્ષય સ્વરૂપે પ્રાપ્ત કરવાનું છે. તે માટે શ્રી જિનેશ્વર પરમાત્માએ બતાવેલ માર્ગ શુદ્ધસ્યવાદ નિચ્ચેથી યાને અનુભવ પ્રત્યક્ષથી. અવિરૂદ્ધ જાણ જરૂરી છે. આત્માને અનુભવ પ્રત્યક્ષથી શુદ્ધ જાણવા માટે, નીચેના સ્વરૂપમાં આત્મદષ્ટિ સ્થાપવી અનિવાર્ય આવશ્યક છે. ' भिन्नाः प्रत्येकमात्मानो, विभिन्नाः पुद्गला अपि । शून्यसंसर्गस्येव, यः पश्यति स पश्यति ॥
પ્રત્યેક સંસારી આત્મામાં પણ જ્ઞાનાદિ પ્રત્યેક ગુણ અપાશે તે, અવશ્ય ઉઘાડા હોય છે. અને તેથી પ્રત્યેક આત્મામાં ક્ષાપશમિકભાવનું પરિણુમન પણ અવશ્ય હાય છે.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૩
* આ ક્ષાપશમિક ભાવના (૧૮) દામાં પ્રથમ મતિશ્રત-અવધિ અને મનપર્યવ એ ચાર જ્ઞાનનાં ભેદની શુદ્ધાશુદ્ધતા ગીતાર્થ ગુરુ ભગવંત પાસેથી જાણી લેવી જરૂરી છે.
કેમકે આત્માને પોતાના હિતાહિત સંબંધે (૧) અજ્ઞાન (૨) મિથ્યાત્વ અને (૩) અવિરતિભાવ એ ત્રણે સંસારહેતુ છે. જ્યારે સમ્યજ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, એ પરમ આત્મશુદ્ધિના હેતુઓ છે.
જગતમાં આ હકીકત સર્વમાન્ય છે કે જે-જે આત્મા જેવા-જેવા કર્મ કરે છે, તેવા તેવા ફળ પણ અવશ્ય તે-તે આત્માઓ પ્રાપ્ત કરે છે. તેથી દરેક આત્માએ પિતે જ પોતાનું હિત સાધવું જોઈએ. અન્યથા પ્રમાદાદિ આચરણથી પિતે જ પિતાનું અહિત કરી રહેલ છે તેમ જાણવું, આ માટે સૌપ્રથમ આત્માથીઓએ આત્મ હિતમાં અનાદિથી બાધક એજ્ઞાન -મિથ્યાત્વ અને અવિરતિ ભાવને ટાળવાને ઉદ્યમ કરવા માટે અનુક્રમે સમ્યગૂજ્ઞાન-દર્શનચારિત્ર ગુણે પ્રાપ્ત કરવા પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. - - - - -: (૧). આત્મા જ્ઞાનજ્ઞાની-અને જ્ઞાનના સાધનોની આશાતના અને અવગણના કરીને જ્ઞાનાવરણીય કમઉપાર્જન કરે છે. જ્યારે જ્ઞાન-જ્ઞાની અને જ્ઞાનના સાધનોની સેવા-ભક્તિ કરવાવડે જ્ઞાનાવરણીય કમને ક્ષય કરે છે. ; • ' (૨) અનાથિી સંસારમાં અજ્ઞાન અને મિથ્યાત્વના
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
ઉદયાનુસારે ભટક્તા જીવે કર્થચિત જ્ઞાનાવરણીય કમને વિશિષ્ટ ક્ષાપશમ પ્રાપ્ત કરીને પણ મિથ્યાત્વ મોહના ઉદયે આત્મહિત સાધક-સુદેવ-સુગુરુ અને સુધમની અવગણના કરીને, આત્માનું અહિત કરનાર (સંસારમાં ભટકાવનાર) કુદેવ-કુશું અને કુધર્મનો આશ્રય કરીને, ઈન્દ્રિયજન્ય પર પૌદ્દગલિક-ક્ષણિક-આશાપિત વિષય સુખમાં સુખની ભ્રાંતિએ આસક્ત રહે છે.
(૩) આત્મહિત સાધન પ્રતિ પ્રમાદિ (અવિરતિ) આત્માઓ આત્મહિતાર્થે અનાદિથી આત્માને વળગેલી આહાર-ભય-મથુન અને પરિગ્રહાદિ સંજ્ઞાઓથી મુક્ત થવાનો પ્રયત્ન કરતા નથી. તેઓ પણ આત્મશુદ્ધિ વગર કર્મની પરાધીનતાએ નિરંતર જન્મ-મરણ કરતાં થતાં સંસારમાં આધિ-વ્યાધિ અને ઉપાધિનાં દુઃખ ભોગવતા ભટકયાં કરે છે..
ઉપર જણાવ્યા મુજબ આત્માથીઓએ આત્માના હિતા–હિત ભણું સાધક-બાધભાવનું વિસ્તારથી યથાર્થ સ્વરૂપ તીર્થકર ભગવંતની આજ્ઞાથી અવિદ્ધ સૌ પ્રથમ ગીતાર્થ ગુરુ ભગવંત પાસેથી યથાર્થ જાણવું જરૂરી છે કેમકે
સ્વ–પર સંબધે શાસ્ત્રમાં આશ્રવ-તથા સંવર તરવના ભેદથી આત્મ સ્વરૂપનાં સાધક-બાધક ભાવને સર્વ (અનંત) જીવોને આશ્રયીને પણ શાસ્ત્રમાં અસંખ્યાતા ભેદો જણાવ્યા છે. આત્મા અનંતા હોવા છતાં તેઓની સમસ્ત સાધક
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫
-આધક ભાવેને કેટલાક જીવમાં ચોગ થકી સમાન સ્વરૂપે જાણીને સર્વ જીના ભિન્ન-ભિન્ન સ યોગો પણ અસંખ્યાતા ભેમાં સમાય છે, એમ શ્રી કેવલી પરમાત્માન ઓએ જણાવેલ છે. આમ છતાં પ્રત્યેક આત્માના ગુણપર્યાયની શુદ્ધિ-અશુદ્ધિનું સ્વરૂપ તે ષડ્ર–ગુણ-હાનિ-વૃદ્ધિરૂપ હોય છે. આ સ્વરૂપમાં યુથાર્થ શ્રદ્ધા થકી જ. ઉત્તમ આત્માથી એ યર-પ્રત્યાયિક સાધક-આધક ભાવમાં માધ્યસ્થ ભાવમાં રહે છે.
પ્રથમ તે આ જાણવું ખાસ જરૂરી છે–કે, તમામ એકેન્દ્રિય-બેઈન્દ્રિય-તેઈન્દ્રિય-ચીરિક્રિય અને અસંYિપંચેન્દ્રિય જીવે આત્માના હિતાહિતને વિવેક કરવાને અસમર્થ હોય છે. પરંતુ સંપત્તિ પંચેન્દ્રિય પર્યાપ્તા જીવમાં દે અને નારકે ફક્ત મિથ્યાત્વને દૂર કરી સમ્યકત્વ પામવાના અધિકારી છે. અને ગર્ભજ સંજ્ઞિ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ સમ્યક્ત્વ અને દેશવિરતિપણાની સાધતાના અધિકારી છે, જ્યારે સંક્ષિ પંચેન્દ્રિય મનુષ્યો જ સંપૂર્ણ આત્મશુદ્ધિના અધિકારી છે
આથી આત્મકલ્યાણ સાધવા માટે સઝિપણું અનિવાર્ય–આવશ્યક છે એમ જાણવું. તેમાં પણ મનુષ્ય ભવ પરમ સાધનરૂપ છે. તેમ છતાં આત્મશુદ્ધિ તો પ્રાપ્ત શાપરામિક ગુણેને આત્માથે જવાથી પ્રાપ્ત થાય છે તેથી જ સંક્ષિપણમાં પણ દૃષ્ટિવાદપશિકી સંજ્ઞાને આત્મહિતકારી જણાવી છે. '
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
E
આ માટે સુગુરુ પાસેથી આધ્યાત્મિક સમ્યક્ શાઓનુ શ્રવણ-મનન અને નિદિધ્યાસન કરવુ જોઈએ, કારણ કે સમ્યક્ શાસ્ત્રોમાં આત્માના હિતાહિત સખપે સંવ જીવ આશ્રી સાપેક્ષભાવે યથાર્થ સ્વરૂપે માદન કરાવેલુ હોય છે.
અનાદિથી સસારમાં ક પરિણામાનુસારે જન્મમરણુ અને જીવનમાં ચિત્ર-વિચિત્ર સુખ-દુઃખનાં મિથ્યા અનુભવમાં ભ્રાંતપણે ભટકતા આત્મા જ્યાં સુધી જાણીને કે અજાણપણે આત્મ-સ્વરૂપને અહિતકારિણી ક્રિયાએ કરે છે, ત્યાં સુધી દુઃખનુ ભાજન થાય છે, પરંતુ જ્યારે સુગુરુના યાગે આત્મ-સ્વરૂપનું સાચું ભાન થાય છે, ત્યારે તે આત્મા અવશ્ય યથાશક્તિ ક્ષયાપશમાનુસારે અવચ કાગે આત્મારાધન કરતા થકા અંતે સર્વ કર્માંથી મુક્ત થઈ પરમ શુદ્ધ પરમાત્મભાવને પામે છે.
આમ છતાં જે પરમ શક્તિ સ્વરૂપી પેાતાના આત્મ-તત્ત્વને કમનાં ખધનથી મુક્ત કરી, પેાતાની પરમ શુદ્ધ અક્ષય સત્તાને સ્વાધીનભાવે પ્રાપ્ત કરીને, પરમાત્મપદ પ્રાપ્ત કરવામાં મૂઢ છે, તેવા માયાવી પાખડી–પતિ –પુરાહિત–સાધુ–સતાએ આજે તે અનેક ભેાળા ભક્તોને વિષય સુખના પ્રલાલનથી લેાળવીને, પોતાના મતિકલ્પિત ભક્તવત્સલ ભગવાનની ભક્તિની જાળમાં નાંખીને, પૌદ્ગલિક ભાગામાં વિલાસી બનાવીને, આત્માથી ભ્રષ્ટ કરેલ હેાવાથી, માહના ત્યાગ કરીને, પેાતાના આત્માને પરમ સુખના માર્ગ
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૭
તાવનારા શાસ્ત્રાના શ્રવણ માત્રથી પણ તે દૂર રહે છે.
આ સંબધે છેવટે જણાવવાનુ કે ઉપર જણાવેલ સ્થાનની શ્રદ્ધાનું સમગ્ર સ્વરૂપ તત્ત્વત: નવે તત્ત્વની તેમજ સુદેવ–સુગુરુ અને સુધર્મની શ્રદ્ધા રૂપજ છે. આ સમયે વિશેષથી જાણવા અમેએ પ્રકાશિત કરેલી “ અગમ નિગમ અને વિશ્વદર્શન” એ પુસ્તિકાનું યંત્ર જોઈ લેવુ.
શ્રી જૈન દનને - વિશે આત્મા, પ્રાણાતિપાત વિરમણુ મુખ્ય હાઈ ર્દિષા પરમો ધમૅ ? એ સૂત્રાનું નિતર પાલન કરવાના પ્રયત્ન માટે પ. પૂ. યશેાવિજયજી ઉપાધ્યાજીએ દ્રવ્યથી તેમજ ભાવથી અહિંસકતા પ્રાપ્ત કરવા સખધે જણાવ્યુ′ છે કે—
“ આતમભાવ હિસનથી હિંસા,
સઘળાએ પાપ સ્થાન;
તેહ થકી વિપરીત વિપરીત અહિંસા,
તાસ વિરહનું ધ્યાન ॥ ૧ ॥
ઉપર જણાવેલ તમામ હકીકત અમે એ અમારી થામતિ પ. પૂ. પ્રાતઃસ્મરણીય અધ્યાત્મ ચેોગીરાજ શ્રી આનદઘનજીએ જણાવેલ નીચેની પ`ક્તિના ભાવને અનુસરી જણાવેલ છે—
-
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૂર્ણિ-ભાષ્ય સુત્ર-નિતિ, ' '
વૃત્તિ પરસ્પર અનુભવ રે, સમય–પુરુષના અંગ કહ્યા એ,
જે છેદે. તે દુર્ભવ્ય રે
એજ વી. સિદ્ધાંત પાક્ષિક પંડિત
શાંતિલાલ કેશવલાલની • બહુમાન વંદના
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૯ ' , શ્રી જિનેન્દ્રાય નમ: - - 6 રિત્તિ તુમાં છે, તમારા માવતર : - વિદ્ધાળિો જોવા, વર્તનને ર ા છે કે
सत्प्ररुपणया मुग्धा, धर्ममर्म विदन्ति न । - તેનાં જ્ઞાનાવ, શાં શોર મચી II
સ્યા–વાદ-પ્રશ્નોત્તર વાટિકા જિક સિદ્ધાંત પાક્ષિક પતિ શાંતિલાલ કેશવલાલ પરંવા ના મહુવા-પૂણતા. તાપસને સોય अपूर्वचंद्र-जिनचंद्र भाषितम् । दिनागमे नौमि बुधैर्नमस्कम् ॥२॥ ૧. પ્રશ્ન –સ્યા–વાદ એટલે શું? “
૧. ઉત્તર:–અનંત ધર્માત્મક પ્રત્યેક (પદાર્થ) દ્રવ્યના કોઈપણ પરિણામને આત્માથે સામાન્યથી યા તે વિશેષથી મુખ્ય-ગૌણુભાવે યથાર્થ—અવિરૂદ્ધપણે જણાવનાર સમ્યગ્નબોધ-જ્ઞાન, તે સ્યાદવાદ,
૨. પ્રશ્ન –પ્રત્યેક પદાર્થ (દ્રવ્ય) અનંતધર્માત્મક કેવી રીતે છે?
૨. ઉત્તર :–અનુત્પન્ન અને અવિનાશી હોવાથી અનાદિ-અનંત એવા જીવ અને અજીવ દ્રવ્યોની રાશિરૂપ
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
પદ્રવ્યાત્મક આ જગતમાં, અનંતકાળથી તે-પ્રત્યેક દ્રવ્ય નિરંતરરવત તેમજ પરતઃ અનિતા ભાવમાં પરિણામ પામી રહેલાં પ્રત્યક્ષ જણાય છે. તેમાં જે જે પદાર્થો વર્ણ –ગંધરસપર્શ તેમજ શબ્દાદિ રૂપે ઈદ્રિય પ્રત્યક્ષ છે, તે સઘળાએ મુખ્યતયા અજીવ-પુદ્ગલ દ્રવ્યનાં પરિણામ જાણવા, તેમજ જીવ દ્રવ્યના-જે જ્ઞાનાદિ અનત પરિણામો છે તે-તે-પ્રત્યેક જીવમાં સ્વ-વ ચેતનાદિ ગુણ સ્વરૂપે મુખ્યતાએ અરૂપી હોય છે, આમ છતાં શુદ્ધા-શુદ્ધ ઉભયત્વભાવે પ્રત્યેક સંસારી -આત્માઓમાં-કર્મનું કર્તા-ભોક્તાપણુ, પ્રત્યક્ષ અવિરેધી છે. જ્યારે ધર્માસ્તિકાય–અધર્માસ્તિકાય અને આકાશાસ્તિકાય એ ત્રણે અરૂપી, અજીવ અન્ય દ્રવ્ય કારણત્વભાવે પરિણામી હોવા છતાં, કેવળ સ્વ-સ્વ-પરિણામમાં અક્રિય -અરૂપીપ-નિરંતર અગુરૂ–લઘુભાવમાં પરિણામ પામતા હોય છે. આ પ્રમાણે અનંતાઅનંત જીવ-જીવરૂપ છએ દ્રવ્ય સ્વતઃ તેમજ પરતઃ ભાવે નિરંતર ઉત્પાદ–વ્યયધૃવાત્મક-ભાવમાં પરિણામી હોવાથી અનંત ધર્માત્મક છે.
. ૩. પ્રશ્ન –જીવાજીવાદિ પ્રત્યેક દ્રવ્ય, ભિન્ન-ભિન્ન સ્વરૂપે ઉત્પત્તિ-વિનાશરૂપે પરિણામ પામતાં તે પ્રત્યક્ષ જણાય છે પરંતુ તેઓને અનાદિ-અનંત નિત્ય (ધ્રુવ) કેવી
રીતે જાણવા?
૩. ઉત્તર–કેઈપણ પરિણામની ઉત્પત્તિ તત્વસ્વરૂપી સત્તાના (દ્રવ્યના) આધાર વિના હોતી નથી અને નાશ પણ ઉત્પત્તિ પરિણામને હોય છે
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ર૧ આથી પ્રત્યેક સમયે-સમયે જે-જે વિવિધ સ્વરૂપે જે જે : ઉત્પત્તિ અને નાશના પરિણામે જણાય છે, તે સઘળાએ ત્રિકાલિક ગુણ સત્તાના આધારરૂપ, તેતે દ્રવ્યના પર્યાય પરિણામ છે. તેમાં ઉત્પત્તિનાશને વ્યવહાર તે માત્ર પૂર્વાપર ભાવની સુતાગીણતા વડે થાય છે. અને જેમાં તે વ્યવહાર કરાય છે, તે દ્રવ્ય મૂળ સ્વરૂપે તે ત્રણેકાળ કાયમ હોય છે. દષ્ટાંત તરીકે -માટીનું આદિ દ્રવ્યમાં ઉત્પત્તિ નાશરૂપ તેના પ્રત્યેક આકૃતિ પર્યાયમાં સ્વગુણ સત્તાનું ધૃવત્વ પ્રત્યક્ષ જણાય છે.
૪. પ્રશ્ન –પ્રત્યક્ષ જણાતા ઉત્પત્તિ-નાશ સ્વરૂપી જ આ જગતને જાણવું જોઈએ, નાહક વિકાલિક દ્રવ્યત્વને સ્વીકાર જ શા માટે કરવું જોઈએ?
૪ઉત્તર કે મૂળ છએ દ્રવ્યની વિકાલિક સત્તાનું જ્ઞાન તો કેવળી પરમાત્માઓને હેય છે. તેમ છતાં આરેપિત
અવાંતર દ્રવ્યવ ભાવે–પણું, ચારેગતિમાં પ્રત્યેક આત્માઓને ભૂતકાળ અને ભાવિકાળના પિતાના જીવન સંધે, વર્તમાન પરિણામને સંબંધ પ્રત્યક્ષ અનુભવગમ્ય હોય છે અને તેથી જ તે સહેતુક સુખની પ્રાપ્તિ અને દુઃખની નિવૃત્તિ માટે નિરંતર સર્વે જીવે પ્રયત્ન કરતા હોય છે. તેમાં વિષયાસકત અજ્ઞાની છે તે, નિરંતર આહારાદિ સંજ્ઞામાં પ્રવર્તન કરતાં થકા આધિ-વ્યાધિ અને ઉપાધિમય જન્મમરણના દુઃખ જોગવતા પ્રત્યક્ષ દેખાય છે, જ્યારે ધ્રુવપદના અથી–આત્મદશ-આત્માથી આત્માએ જ્ઞાન-દર્શનચારિત્ર અને તપાદિ
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
ઋાસિક ગુણમાં પ્રવર્તન કરતા થકા સચિદાનંદ સ્વરૂપમાં પરિણામ પામતા હોવાથી તત્વતઃ નિર્વિકલ્પ ભાવે, પરભાવથી સુક્ત પ્રત્યક્ષ દેખાય છે. આથી સ્પષ્ટ સમજાય છે કે દ્રષ્યની સત્તારૂપે ગુણે સહભાવી નિત્ય હોય છે. જ્યારે ઉત્પાદ-વ્યય સ્વરૂપી પર્યાય પરિણમનભાવે ક્રમભાવી સ્વરૂપે દ્રવ્ય કથંચિત અનિત્ય પણ છે.
પ. પ્રશ્ન-જીવાજીવાદિ દ્રવ્યનું ઉત્પત્તિનાશરૂપ પરિણામી પણ તે પ્રત્યક્ષ અનુભવગમ્ય થાય છે પરંતુ દ્રવ્યના પુત્વ યાને નિત્ય ધર્મને પરિણમીત્વ ધર્મ સાથે કેવી રીતે અવિરૂદ્ધતા હેઈ શકે?
પ. ઉત્તર –પ્રત્યેક દ્રવ્ય પ્રત્યેક સમયે અગુરૂ-લઘુ મે, પિતાની સમસ્ત સ્વગુણ સત્તામાં સ્વત: તેમજ પરતઃ ઉત્પત્તિનાશ તેમજ પ્રવત્વ એ ત્રણે ધર્મોમાં નિરંતર પરિણામ પામતું હોય છે. આથી જ તે છદ્મસ્થ જ્ઞાનીઓને કર્થચિત તેમજ કેવળજ્ઞાનીઓને સમસ્તભાવે સર્વે પદાર્થોના ભૂત– ભાવિ અને વર્તમાન ત્રણે કાળના ઉત્પત્તિ-નાશ અને ધ્રુવતા પરિણામેનું તે-તે કાળ સંબંધે યથાર્થ જ્ઞાન હોય છે. આથી સ્પષ્ટ થાય છે કે કઈ પણ પરિણામ પણ વિવિધ સ્વરૂપી હોય છે. આ માટે પ્રત્યેક વ્ય-પર્યાયને સ્યાદથી ત્રિવિધ સ્વરૂપે યથા–અવિરૂદ્ધભાવે સમજવા પ્રયત્ન કરે જોઈએ.
૬. પ્રશ્ન –શું સ્યાદવાદ-રહિતપણે યથાર્થ—અવિરૂદ્ધ બોધજ્ઞાન ન હોઈ શકે?
૬. ઉત્તર –ઈ પણ જ્ઞાનમાં સ્યાદવાદનું કાર્ય તો
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૩
કપક્ષીય મિશ્યા દુરાગ્રહને ટાળવાનું હોય છે, તે માટે જે-જે જ્ઞાનમાં મિથ્યા-દુરાગ્રહતા નથી, તે–તે જ્ઞાનને સ્યાવાદ બોધના કાર્ય-કારણ સ્વરૂપી-સમ્યગૂ-જ્ઞાન જાણવું.
૭. પ્રશ્ન–મિથ્યા દુરાગ્રહતાવાળા જ્ઞાનનું સ્વરૂપ શું? • ૭. ઉત્તર-જે જ્ઞાનમાં આત્માને જન્મ-મરણના ફદામાંથી છોડાવવાને વિવેક નથી, અર્થાત વાસ્તવિકતાના નામે કેવળ વર્તમાનલક્ષી વિષયકષાયાનુગામીપણું જ છે તે એક પાક્ષિક જ્ઞાનને મિથ્યા દુરાગ્રહિતાવાળું જ્ઞાન સમજવું.
૮. પ્રશ્ન–સમ્યજ્ઞાન કેને કહેવાય?
૮. ઉત્તર–જે જ્ઞાન-આત્માને, સ્વ-પ૨ ભાવમાં વિવેકી બનાવે તેને સમ્યજ્ઞાન જાણવું.
૯ પ્રશ્ન–આત્માને ઈષ્ટ વિષયમાં રાગ અને અનિષ્ટ વિષયમાં દ્વેષ કરાવનાર જ્ઞાનને સમ્યજ્ઞાન કહેવાય?
૯, ઉત્તર–પરવરતુમાં ઈચ્છાનિષ્ઠત્વ બુદ્ધિ, તે મેહને પરિણામ છે, અને મેહ તે સમ્યકત્વનો ઘાતક છે જ્યારે. શુદ્ધ સમ્યબાધ જ્ઞાનમાં તે રાગ-દ્વેષની નિવૃત્તિ હોય છે, તેમ જ આત્મ-શ્રેયા યથાર્થ—અવિરૂદ્ધ પાદેયતાને વિવેક હેય છે.
૧૦ પ્રશ્ન–સ્યાદ્વાદ સ્વરૂપી જ્ઞાનમાં યથાર્થતા તેમજ અવિરૂદ્ધતા કેવી રીતે જાણવી?
૧૦, ઉત્તર –પ્રથમ તે પ્રત્યેક દ્રવ્ય, અનંત ગુણ
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪
ધર્મમય હોવાથી, પ્રત્યેક સમયે તે થકી અનતા પર્યાય (પરિણામ) વાળું હોય છે એમ જાણીને, તેમાં શબ્દથી વાચ્ય એટલે કહી શકાય તેવા અભિલાય ભાવે પણ અનતા હોય છે એમ જાણે તેમજ તે સાથે વળી બીજા, શબ્દથી ન કહી શકાય તેવા અભિલાષ્ય ભાવે પણ અભિલાખ ભાવથી અનતગુણ હોય છે એમ જાણે આથી જ્યારે જ્યારે સપ્રજન જે-જે ભાવ કહેવાય છે તે જ માત્ર તેનું પૂર્ણ સ્વરૂપ છે, એમ ન સમજાઈ જાય તે માટે, પ્રત્યેકભાવ સંબધે નયસાપેક્ષતા, ચા-યાપદ જરૂરી છે, પ્રત્યેક સમયે શબ્દ-વાચ્ય અભિલાષ્ય ભાવે પણ અનંતા હેવાથી, પ્રત્યેક સમયે સપ્રયજન કહેવાતે ભાવ, નયસાપેક્ષ અવિરૂદ્ધ તેમજ સ્યાદ્ સાપેક્ષ યથાર્થ હિતાહિત– પ્રબોધક હે જરૂરી છે. આ રીતે સમસ્ત સ્વ–પર દ્રવ્યપર્યાય સંબંધે પણ એકાંત દુરાગ્રહીતા રહિત, ઉત્તરોત્તરઆત્માથે સાધક સપ્તનય સાપેક્ષ જ્ઞાનને પણું, સ્યા થકી જ ચથાર્થ અવિરૂદ્ધતા પ્રાપ્ત થાય છે. દષ્ટાંત તરીકે- અનભિલાપ્ય ભાવ સંબધે જાણવું કે જેમ, ઘીના સ્વાદને અનુભવથી જાણી શકાય છે, પરંતુ શબ્દથી જણાવી શકાતો નથી તેમજ અભિલાષ્ય ભાવમાં પણ કોઈ એક મીઠાઈ આદિ પદાર્થનું મુખ્ય-ભાવે તો એક જ સ્વરૂપે વર્ણન કરી શકાય છે, પરંતુ એકી સાથે અનેક અસ્તિ-નાસ્તિરૂપ સવ સ્વરૂપનું પૃથ સ્વરૂપે વર્ણન કરી શકાતું નથી. તેથી એકાંત-દષ્ટિ અપૂર્ણ હાઈ તેને પક્ષપાત અહિતકર છે એમ જાણવું.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૧પ્ર—આત્માર્થ સાધકાનનું સ્વરૂપ શું?
૧૧. ઉત્તર–પિતાને આત્મા અનાદિથી અજ્ઞાન-- મિથ્યાત્વ અને અવિરતિભાવ વડે નિરંતર મન-વચન તેમજ કાયાગથી તીવ્ર યા મંદ મહાવેગથી આશ્રવ ભાવની કરણ કરવા થકી જ આજે તો કર્મના બંધનમાં પ્રત્યક્ષ જકડાયેલે છે, એમ તત્ત્વતઃ યથાર્થ અવિરુદ્ધ સ્વરૂપે જાણુંને, સૌ પ્રથમ તે પોતાના આત્માને કર્મના બંધનથી મુક્ત કરવાનો પાક નિશ્ચય કરે અને તે પછી. મેહભાવના કારણુ-રૂપ સમસ્ત બાહ્ય-સંસર્ગોથી આત્માને સૌ પ્રથમ તે અળગો કરે અને તે પછી સર્વ– વિરતિભાવમાં વર્તતા થકાં પણ જે-જે ગપ્રવૃત્તિ કરાય. તે થકી પણ પિતાના આત્માને, સમ્યજ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર અને તપના પરિણામરૂપ, શુદ્ધ ઉપગના બળવડે, આત્મભાવમાં સ્થિર કરવા માટે, (૧૪) પ્રકારના અત્યંતર પરિગ્રહથી અળગે કરવાનો પ્રયત્ન કરે, તેને આત્માર્થસાધક જ્ઞાન જાણવું.
૧૨. પ્રશ્ન-સર્વ-પરભાવથી મુક્ત આત્માનું સ્વરૂપશું?
૧૨ઉત્તર-ચારે આત્મગુણઘાતી કર્મોનો સર્વથા ક્ષય. કરનારા તેરમા ગુણસ્થાનકવતી સગી કેવળી પરમાત્માએ સ્વતઃ સર્વ પરભાવથી મુક્ત હોય છે. જ્યારે આઠે કર્મને સય કરી સાદિ-અનંતમે ભાગે સિદ્ધ થયેલા-સિદ્ધ પરમાત્માઓ સ્વતઃ તેમજ પરતઃ સવ–પરભાવથી મુક્ત હોય છે. આથી
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેઓ કેવળ સ્વતઃ પિતાના સહેજ જ્ઞાનાદિ અનંત-અક્ષયગુણમાં નિરંતર અવ્યાબાધપણે પરિણામી હોય છે.
૧૩. પ્રશસ્યાદવાદ સ્વરૂપી જ્ઞાન એ સાધનભાવ છે કે સાધ્યભાવ છે?
૧૩. ઉત્તર–અનાદિ-અનંત છ દ્રવ્યાત્મક સમસ્ત જગતના તમામ ભાવેને સાધ્ય–સાધન તેમજ ઉભયરૂપે વિવિધ-પરિણમી પણું હોવાથી, કેઈ પણ પરિણમન ભાવને અપેક્ષા વિશેષે યથાર્થ—અવિરૂદ્ધપણે જાણનાર સ્યાદવાદને પણ ત્રિવિધપણું જાણવું.
૧૪પ્રશ્ન-જૈન ધર્મના મૂળ સ્થાપક કોણ? અને તેમનું સ્વરૂપ શું?
૧૪. ઉત્તર–જગતમાં અન્ય વિવિધ ધર્મોના કેઈને કઈ સ્થાપક હોઈ, તેને દેવ માનીને, તેના ઉપાસકે, પિતપિતાની ઈરછાઓને પિોષવા તેમની પૂજા-ભક્તિ કરતા હોય છે. જ્યારે જૈન ધર્મના મૂળ સ્થાપક કેઈ નથી, પરંતુ અનાદિ-અનંત શાશ્વત ધર્મ હેઈ, પૂર્વે જે-જે અનતા આત્મા પરમાત્મપદને પામ્યા છે. વર્તમાનમાં પામે છે, અને ભવિષ્યમાં પામશે, તે સવે આત્માઓ જૈનધરમને યાને આત્મશુદ્ધિકારક શુદ્ધ આત્મધર્મને અનુસરીને પરમાત્મ પદ પામ્યા છે; પામે છે, પામશે. તે માટે જૈન ધર્મ કે દેવ કે પરમાત્માએ પ્રવર્તાવેલ નથી પરંત જૈન ધર્મને અનુસરીને પરમાત્મપદ પમાય છે, એમ
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૭
જાણવું. જૈન ધર્મ, અનાદિથી આ સંસારમાં કર્મ સંગે જન્મ-મરણના ઘોર દુઓ ભગવતી ભવ્ય આત્માને, કર્મના બંધનથી સર્વથા મુક્ત કરી, પોતાના સહેજ શુદ્ધ અનંત-અક્ષય-જ્ઞાનાદિ ગુણેના પરિણમનનો સાદિ અનંતમે ભાગે સ્વતંત્ર સ્વરૂપે કર્તા-ભોક્તા બનાવે છે. જ્યારે અન્ય એ આત્માને, અન્યને દાસ બનાવે છે.
૧૫. પ્રશ્ન :--કર્મોદયજન્ય-સુખ-દુખના પરિણામમાં, બહિરાત્મા–અંતરાત્મા અને પરમાત્મા એ ત્રણે ભાવમાં વર્તતા આત્માઓનું સ્વરૂપ શું ? તે સમજાવો..
૧૫. ઉત્તર –જેમ બાળભાવ, યુવાવસ્થા તેમજ જરા એટલે વૃદ્ધાવસ્થા–તે, એક જ આત્માની અવસ્થાએ છે. તે મુજબ પ્રથમ બહિરાત્મભાવમાં, આત્મા સુખને રાગથી, અને દુઃખને દ્વેષથી, ભગવતે ઉકે, અનેક પ્રકારે નવીન કર્મબંધ કરતો રહે છે. જ્યારે અંતર્મુખ દૃષ્ટિવાળો સમ્યગ્દષ્ટિ આત્મા, બાહ્યસુખને દુઃખનું કારણ જાણતો હોઈ તેથી અળગા થવાના પ્રયત્નો કરતો હોય છે. તેમજ આદુઃખને વિશિષ્ટ-નિર્જરાનું કારણ જાણીને તેને અદીનભાવે–આદર કરતે હેાય છે, તે થકી ત્રીજા પરમાત્મભાવને પામેલે સૂર્યસ્વરૂપી આત્મા, સુખ-દુઃખને માત્ર વાદળરૂપ જાણે છે, કેમકે પિતે-તે, પિતાના પૂર્ણ અનંતઅક્ષયશુદ્ધ જ્ઞાનાદિ ગુણપરિણામમાં નિરંતર પરિણામ પામત હાય છે.
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮ ૧૬. પ્રશ્ન –અહિરાત્મભાવથી આત્માને કેવી રીતે અળગો કરી શકાય?
૧૬. ઉત્તર –-અનાદિથી કર્મ સંગે ચારગતિમાં રહેલ વિવિધ દેહધારી આત્માઓને, દેહાત્મભાવને પિષક, જે ચાર સંજ્ઞાઓ, આહાર-ભય-મૈથુન–અને પરિગ્રહને પરિણામ નિરંતર વતે છે, તે ચારે સંજ્ઞા થકી, આત્માને અળગે કરવા માટે, જેઓ યથાતથ્ય ભાવે દાન-શીયલતપ અને ભાવના રૂપ–ધર્મ પરિણામે કરી, પોતાના આત્મગુણોનું રક્ષણ તેમજ-પિષણ કરે છે તેઓને અંતરાત્મભાવવાળા જાણવા. તેમાં પ્રથમની આહાર સંજ્ઞા વેદનીયકર્મના ઉદયજન્ય છે. જ્યારે બાકીની ત્રણ ભય-મિથુન અને પરિગ્રહ એ ત્રણે મેહનીયકર્મના ઉદયજન્ય છે. તેમાં વ્યવહારથી પ્રથમ આહાર સંજ્ઞાને જીતવા થકી બાકીની સંજ્ઞાઓ છતાય છે જ્યારે નિશ્ચય શુદ્ધ સ્વરૂપથી પ્રથમ મેહનીય કર્મજન્ય સંજ્ઞાઓને જીતવા થકી બાકીની સંજ્ઞાઓ છતાય છે એમ જાણવું.
૧૭. પ્રશ્ન-આત્માને પર-પુદગલદ્રવ્યના સંચાગવિયેગાદિમાં જે-જે સુખ-દુઃખાદિની લાગણીઓ થાય છે તે શું મિથ્યા છે? • ૧૭. ઉત્તર પ્રત્યેક આત્માને પર પુદગલ દ્રવ્યને સમસ્ત સગ-
વિગે કર્મજન્ય હોય છે. તે સાથે તે થકી ઉત્પન્ન થતી સુખ-દુઃખની લાગણ, તે મુખ્યતયા તે, દેહ સંબધે વેદનીય કર્મના વિપાકનુભવ રૂપ હોય છે.
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૯
પરંતુ સમસ્ત કમજન્ય પરિણામો (ભાવ), તે આત્માનું મૂળ શુદ્ધ સ્વરૂપ નથી, એમ જાણનાર સમ્યગ્દષ્ટિ–આત્માઓ પદગલિક ભેગોથી વિરક્ત થઈને, તે-તે ભાવમાં રતિઅરતિના તેમજ રાગ-દ્વેષના પરિણામ કરતાં નથી. તેથી તેઓને નવીન તીવ્ર કર્મબંધ થતાં નથી. આ શીવ્ર નિજરાતત્ત્વનો આશ્રય લઈને, પૂર્વ કર્મને ક્ષય કરતાં થક સર્વ કર્મ–પરિણામથી મુક્ત થઈ, અંતે તેઓ મોક્ષસુખના સ્વામી બને છે. આ માટે કહ્યું છે કે – “=€ પુત્ર મૌન, ત વ વિસર્યારિ III इंदिय सुहा दुहा खलु, अगिज्जा तओ विस्ताणं" ॥१॥
અથર–જેમ જેમ પુદગલ ભેગો વધુ તેમ તેમ તે આત્મામાં વિષય-તૃષ્ણ અને કષાયભાવની વૃદ્ધિ થાય છે, તે માટે ઈન્દ્રિયજન્ય સુખ તે ખરેખર તે દુઃખરૂપ છે એમ જાણીને પુદ્ગલ ભેગથી વિરક્ત થઈ તેથી અળગા રહેવું, જેથી આત્મશુદ્ધિ થાય.
૧૮. પ્રશ્ન –સંસારી આત્માઓ કામ-ક્રોધ-માન --માયા અને લેભાદિ કષાય પરિણામથી મુક્ત શી રીતે બને?
૧૮. ઉત્તર–સંસારી આત્માઓને, પૂવે બાંધેલા મોહનીય કમના રદયાનુસારે અવય કષાય પરિણામ થાય છે. અને તે થકી નવીન કેમ બંધાય છે. પરંતુ કષાય પરિણામનો ઉદય સવ જીવેને સર્વ કાળ સરખે હેતો નથી. જે
નામઝમ --- -
નાના
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રત્યક્ષાનુભવગમ્ય છે. આથી સમજવું કે જે-કાળે મેહનીય-કર્મનો ઉદય તીવ્ર રસોય ન હોય એટલે કે ક્ષપશમને-અવિરેધી, મંદ રદય વર્તતે હોય, તે કાળે સમજુ આત્માએ યથાતથ્ય આત્મશુદ્ધિમાં જાગૃત બનીને, “સમ સાર સમજે એ સૂત્ર વચનને અનુસરીને, સત્તામાં રહેલા મેહનીય કર્મના સ્થિતિ અને રસબંધમાં અપવર્તન કરતા રહેવું જોઈએ કે જેથી તે કર્મ
જ્યારે પણ ઉદયમાં આવે, તે વખતે આ માને નવીન તીવ્ર કષાય પરિણામ કરવા મજબુર બનાવી શકે નહિ, આ રીતે નવીન કર્મબંધના મુખ્ય હેતુભૂત રાગ-દ્વેષાદિ મેહનીય કર્મના પંજામાંથી છૂટેલો આત્મા જન્મ-મરણ રહિત મોક્ષ સુખને સ્વામી બને છે. આ માટે કહ્યું છે કે“ રાજય વિમા સવ્ય વિમેકિન્નર पच्छा दव्याकम्मा सय विभिण्णो निओ अप्पा" ॥
અથ – પરિગ્રહને ત્યાગ કરીને, પ્રથમ તે આત્માએ–શગ-દ્વેષાદિ ભાવ કર્મથી પોતાના આત્માને સર્વથા અળગો કરે જોઈએ, તે પછી જ રાગ-છેષાદિથી સર્વથા મુક્ત થયેલ કેવળજ્ઞાનીઓ અંતે સર્વ દ્રવ્યકર્મથી મુક્ત થઈમેક્ષે જાય છે.
૧૯ પ્રશ્ન –આત્મદશી આત્માને આત્માર્થ સાધક અધ્યાત્મભાવની પ્રાપ્તિ કેવી રીતે થાય?
૧૯ ઉત્તર –-પરમપૂજ્ય અધ્યાત્મવેગી શ્રી આનંદઘનજીએ જણાવ્યું છે કે
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૧
નિજ સ્વરૂપ જે કિરિયા સાધે,
તેહ અધ્યાતમ કહીયે રે, જે કિરિયા કરી ચઉગતિ સાધે,
તે ન અધ્યાતમ લહીયે રે.” * અથ–પ્રથમ તે ભવાભિનંદિપણે કરેલી ધર્મકિયાઓ, સંસારને વધારનારી જાણવી જોઈએ. અને કર્મથી અવરાએલા આત્માના જ્ઞાનાદિ ગુણોને પ્રગટ કરનાર, જ્ઞાનાચારાદિ પંચાચારમાં, આત્માર્થ સાધકતા સ્થાપવી જોઈએ, તે પછી જે આત્મા વિષય–કષાયથી વિમુક્ત થઈને, આત્મ પરિણામને શુદ્ધ કરીને, આત્મભાવમાં સ્થિરતા પ્રાપ્ત કરે છે, તેને શુદ્ધ અધ્યાત્મભાવને અનુભવ હોય છે, એમ જાણવું. અન્યથા આત્મા–શૂન્ય, કેવળ શુભાશુભ ચાગ પ્રવૃત્તિ-નિવૃત્તિમાં આસક્ત આત્માને, અધ્યાત્મભાવ હતો નથી.
-
-
-
ઉપર જણાવ્યા મુજબ આત્મ-સ્વરૂપની સાધક-બાધકદશાને, યથાર્થ સમજાવનારી “ક્રિયાએ કર્મ, પરિણામે બંધ અને ઉપગે ધમ” આ ત્રિપદીને, ગીતાર્થ ગુરુ-ભગવંત પાસેથી યથાર્થ—અવિરુદ્ધ સ્વરૂપે જાણી લેવી જરૂરી છે, કેમકે સંસારી આત્માઓને શુભાશુભ ગકિયા થકી પરિણમાનુસારે, પ્રત્યેક સમયે પુણ્યબંધ તેમજ પાપઅંધ અવશ્ય થાય છે. તે સાથે શુદ્ધ ઉપાગરૂપ આત્મશુદ્ધિએ, ઉત્તમ આત્માઓને પૂર્વે બાંધેલા કર્મોમાંથી વિશેષ
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩ર રૂપથી-સકામ નિર્જરા કરવા થકી આત્મગુણેને આવિર્ભાવ પણ થાય છે.
આ સંબંધે કહ્યું છે કે – “ધર્મ શુદ્ધ ઉપયોગ સ્વભાવ,
પુણ્ય-પાપ શુભ-અશુભ વિભાવ, ધર્મ હેતુ વ્યવહાર જ ધર્મ,
નિજ સ્વભાવ પરિણતિને મર્મ.” તેમજ વળી સંસારી આત્માઓ ગ સહિત ત્રણચાર કે પાંચ ભાવમાં પરિણામ પામતા હોવાથી, યોગપ્રવૃત્તિ-સંબધે સ્પષ્ટ કહ્યું છે કે -- શુભ યોગે દ્રવ્ય આશ્રવ થાય,
નિજ પરિણામ ન ધર્મ હણાય; યાવત્ વેગ ક્રિયા નહિ થંભી,
તાવતું જીવ છે યોગારંભી.” શાસ્ત્રમાં શુભયોગથી પુણ્યકર્મ બંધાય છે એમજણાવવા સાથે, વળી મેક્ષ-પુરૂષાથી આત્માઓ માટે, બાહ્યગ પ્રવૃત્તિઓથી યથાશક્તિ અળગા થવા સંબંધે. પણ કહ્યું છે કે:-- ભાવ અાગી કે
મુનિવર ગુપ્તિ ધરંત,
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
:
"
-
-
- -
- -
-
-
-
-
૧૩૩ જઈ ગુપ્ત ન રહી શકે –
તે, સમિતે વિચરત.” ૨૦. પ્રશ્ન-દષ્ટાદણ આ સમસ્ત જગતના તમામ દ્રમાં જે અનેકવિધ ચિત્ર-વિચિત્ર પરિણામીપણું છે તે કિઈ નિયત સ્વરૂપે જ થાય છે કે અનિયત સ્વરૂપે એટલે કે નિયમ-રહિતપણે થાય છે?
૨૦. ઉત્તર-પૂર્વે જણાવ્યા મુજબ અનાદિઅનંત ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રુવ પરિણામી જે પંચાસ્તિકાયમય આ જગત છે તેમાં પ્રત્યેક દ્રવ્ય નિયત–એટલે કે પિત–પિતાના વસ્વભાવમાં પરિણામિક ભાવે તે નિરંતર પરિણામ પામતા હોય છે, તેમજ કેઈ પણ દ્રવ્ય, પિતાનું મૂળ સ્વરૂ૫ છોડીને, ક્યારેય કોઈ પણ અન્ય દ્રવ્યના કેઈ પણ પરિણામમાં પરિણામ પામતું નથી, આમ છતાં વ્યવહારથી,
જીવદ્રવ્યને અને પુદ્ગલ દ્રવ્યને પર સંયેગે પર પરિણામી -પણું હોવાથી. આ સમસ્ત જગતમાં જીવ–અજીવ દ્રવ્યમાં જે-જે ચિત્ર-વિચિત્ર પરિણામો થતા જેવાય છે તે બધાએ સહેતુક જાણવા કેમકે કેઈ પણ ભાવ યાને કાર્ય પરિણામ સાધ-હેતતા કારણ રહિત હોતા નથી. અર્થાત સમસ્ત ભા-કાર્ય-કારણુતા સાપેક્ષ હોય છે.
૨૧. પ્રશ્ન –સ્વતંત્ર દ્રવ્ય એટલે શું ?
૨૧. ઉત્તર:-જીવાદિ પ્રત્યેક દ્રવ્યમાં પિત–પિતાના મૂળભૂત અનેક ગુણોની ત્રિકાલિક સત્તાથી યુક્ત ત્રિવિધ
- -
-
- -
-
- - -
-
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
પરિણામી પણું હોય છે. તે થકી તે-તે સ્વતંત્ર દ્રવ્ય છે. આ માટે કહ્યું છે કે-“વર ટ્રા તેમજ વળી પ્રત્યેક માં, ભિન્નભિન્ન અનેક ધર્મમાં પરિણામી જે-જે અનેક ગુણ છે. તે પણ પિત–પોતાના (એક) દ્રવ્યને આશ્રીને જ રહેલા હોય છે, એમ જાણવું. આ માટે કહ્યું છે કે-“ટ્રવ્યાકથા નિબr T” તેમજ વળી કાળાદિ ભેદે તે-તે પ્રત્યેક ગુણોના, જે વિવિધ પરિણામે છે તેને તે–તે દ્રવ્યના વિવિધ ભાવ–પરિણામે યાને પર્યાયે જાણવા, કેમકે ઉપર જણાવ્યા મુજબ દ્રવ્ય પિતાના સમસ્ત ગુણપર્યાય યુક્ત હોય છે. તેમાં કથચિત્ અશુદ્ધ વ્યવહારથી જીવમાં પદ્દગલ સગે દેહાદિ તેમજ ક્રોધાદિ પર્યાયની જે વિશેષતા જણાય છે તે કર્મ જન્ય સહેતુક ઉભય-દ્રવ્યને ભાવ એટલે પર્યાય છે એમ જાણવું. ઉપરની હકીકતથી સ્પષ્ટસમજાશે કે પંચાસ્તિકાય મય જગતના પ્રત્યેક દ્રવ્યના મૂળભૂત જે-જે ગુણ છે તે અનુસાર, તેઓમાં નિરંતર જે-જે વિવિધ પરિણામો થાય છે તેને તે તે-તે પ્રત્યેક દ્રવ્યોના શુદ્ધ ગુણ-પરિણમન ભાવો ચાને શુદ્ધ પર્યાય પરિણ જાણવા. આ માટે કહ્યું છે કે “તમારા પરિણામ?” દ્રવ્ય-ગુણ પર્યાય સંબંધે ત્રિવિધ વિશેષથી શાસ્ત્રમાં પણ સ્પષ્ટ કહ્યું છે કે –
"गुणाण मासओ दव्यं, एग दव्वस्सिआ गुणा; लक्षणं पज्जवाणं तु, उभओ अस्सिआभवे"
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૫
ગુણોના સમુદાયને આધાર તે દ્રવ્ય, ગુણે એક દ્રવ્યનો આશ્રય કરે છે, જ્યારે પર્યાય ત–ઉભય દ્રવ્ય-ગુણને આશ્રયી પણું હોય છે.
૨૩. પ્રશ્ન –જે આ જગત નિયત અને અનિયત એમ બંને ભામાં પરિણામ પામી રહેલ છે એમ કહેશે તે પછી ઈટાનિષ્ટ ધમ–અધર્મના શુદ્ધાશુદ્ધ ભાવે સંબંધી કેઈ વિવેક કરવાની જરૂરત જ નહિ રહે ?
૨૩, ઉત્તર–આત્માને જે પરમશુદ્ધ, અનંત, શાશ્વત સુખને સ્વામી બનાવ હોય, તે કાળ–સ્વભાવનિયતિ–પૂર્વકૃત કર્મ, અને પુરૂષાર્થ એ પાંચ કારણોને યથાતથ્ય ભાવે સમવાય કરે જરૂરી છે. કેમકે કાર્ય, યથાતથ્ય કારણને આધીન હોય છે. આથી આત્મશુદ્ધિ માટે ધર્મપુરૂષાર્થ તેમજ મેક્ષ પુરૂષાર્થમાં આત્માને જોડ્યા સિવાય આત્માને મોક્ષ થતો નથી અને આત્મશુદ્ધિ માટે સારો પાથ તે નિયતિ કારણું–તે સમ્યકૃત્વ હેતે છતે હોય છે, અન્યથા આત્મશુદ્ધિ થતી નથી. તેમજ આતમરક્ષણતા સહિત આત્મશુદ્ધિ કરવાને જે આત્મામાં સ્વભાવ જ ન હોય, તે અભવ્ય આમા પણ આત્મશુદ્ધિ કરી શકે તે નથી તેમજ વળી કાળ દ્રવ્યની કારણુતા તે પ્રત્યેક આત્મદ્રવ્યના યથાતથ્ય પર્યાયમાં, ઉપચાર કરવા રૂપે જવાની છે. પરંતુ આત્મ કર્તાવ ભાવે સકામ નિજેરાએ કર્મક્ષય કરતો થતો જે
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેઈ ઉત્તમ-આત્મા ક્ષપણી ઉપર ચઢીને ચારે આત્મગુણઘાતી કર્મોને સર્વથા ક્ષય કરે છે, અને કેવળજ્ઞાનાદિ અનંત-આત્મિક ગુણને ક્ષાવિકભાવે પ્રાપ્ત કરે છે, તે આત્મા મોક્ષપદ મેળવવાને અધિકારી બને છે. અન્યથા આત્માને કર્માનુસારે જન્મમરણ કરવા જ પડે છે. આથી સ્પષ્ટ સમજાશે કે પાંચ સમવાય કારણોમાં પણ આત્માથે આત્મ પુરૂષાર્થ મુખ્ય છે. આથી સ્પષ્ટ સમજાશે કે નિયત–અનિયત બને ભાવોને યથાર્થ જાણનાર આત્મા જ સાચે વિવેકી હોઈ શકે છે.
૨૪. પ્રશ્ન –-જેમ જેનો પિતાના દેવ-ગુરૂની પૂજાભક્તિ કરે છે, તેમ અન્ય ધમીઓ પણ પિત–પોતાના દેવ–ગુરૂની પૂજા-ભક્તિ કરે છે, તે તેમાં તાત્ત્વિક ભેદ શું છે?
૨૪ઉત્તર ––અન્યધમીઓ પોતાના દેવને, પિતાને ઈષ્ટ સાંસારિક સુખના આપનારા અને દુઃખને દૂર કરનારા માનતા હોઈ, તેમને પ્રસન્ન કરવા માટે તેમની પૂજા-ભક્તિ કરે છે. જ્યારે જેનો પિતાના દેવને શ્રી વીતરાગ અને સર્વજ્ઞ તેમજ સર્વદશી માનતા હોઈ, પિતાના આત્માને વીતરાગ બનાવવા માટે, તેમના આલંબનની ઉપકારકતા જાણીને, શ્રી વીતરાગ પરમાત્માઓની ચારે નિક્ષેપથી પૂજાભક્તિ કરે છે. તેમજ દેવપદની પ્રાપ્તિ માટે મુખ્યતયા તે શ્રી વીતરાગ પરમાત્માની આજ્ઞાનું પાલન ઉપકારક થતું હાઈ, શ્રી વીતરાગ પરમાત્માની આજ્ઞાને અવિરૂદ્ધપણે પાળનાર અને પળાવનાર સુગુરૂઓની પણ પૂજા–ભક્તિ કરે
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૭
છે. અન્યથા લૌકિક તેમજ લોકેત્તર દેવગત, ગુરૂગત કે -પર્વગત મિથ્યાત્વની કરણીને હેય સમજે છે.
૨૫. પ્રશ્ન–આ સમસ્ત જગત અભિન્ન પરિણામી છે કે ભિન્ન પરિણમી છે ?
૨૫. ઉત્તર--પ્રત્યેક દ્રવ્યને સ્વ–પર દ્રવ્ય-ક્ષેત્રકાળ-ભાવાદિમાં એકાધારત્વે અગુરૂ-લઘુધર્મો, કથાચિત્
અભિન્ન પરિણામે અભિન્ન પરિણામીપણું જાણવું. તેમજ -સ્વ-પર અગુરૂ-લઘુ તેમજ ગુરૂ–લઘુધર્મો ભિન્ન-ભિન્ન પરિ‘ણામે ભિન્ન પરિણમીપણું પણ છે. આથી સ્પષ્ટ સમજાશે કે પ્રત્યેક દ્રવ્ય સ્વતઃ તેમજ પરતઃ પરિણામીપણું હેઈ, કર્થચિત્ ભિન્ન તેમજ કથંચિત્ અભિન્ન પરિણામી પણું છે.
૨૬. પ્રશ્ન-આત્મા સ્વ-સ્વરૂપને કર્તા-ભોક્તા છે કે પર–સ્વરૂપને પણ કર્તા-ભોક્તા છે ?
૨૬. ઉત્તર ––શુદ્ધ નિશ્ચયનયની દષ્ટિએ આત્મા -સ્વગુણુ-પર્યાયરામી છે અને અશુદ્ધ નિશ્ચયનયની દૃષ્ટિએ કર્મસંગી ભાવે પર સ્વરૂપને કર્તા-ભોક્તા પણ છે. આ માટે કહ્યું છે કે"आया सहावनाणी, भोई रमई वि वत्थुधम्ममि, सो उत्तमो अप्पा, अबरे भवसूयरा जीवा"
ર૭. પ્રશ્ન-–દષ્ટિ એવી સૃષ્ટિ છે કે સૃષ્ટિ એવી દ્રષ્ટિ હેવી જોઈએ ?
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
૨૭. ઉત્તર ઃ—સૃષ્ટિ એટલે અનાદિ અનંત ષડ઼દ્રવ્યાત્મક ઉત્પાદુ વ્યય-ધ્રુવ ધર્માંત્મક સકળ રોય ભાવાને સ્વ-સ્વદૃષ્ટિ વિશેષે જ્ઞાતા એવા પ્રત્યેક આત્મા, પાત–પેાતાની શુદ્ધાશુદ્ધ એકાંત યા અનેકાંતષ્ટિ અનુસારે જાણે છે, એટલે પદાર્થ તે અનંત ધર્માંત્મક હોવા છતાં જ્ઞાતાની દિષ્ટ અનુસારે એટલે જ્ઞાનાવરણીય તેમજ મેાહનીય કર્મોના ક્ષયેાપશમાનુસારે જ્ઞાતાને સમ્યગ્ યા મિથ્યા એધ થાય છે. પરંતુ પૂર્ણજ્ઞાનીને પૂર્ણ મેધ હોવાથી, દૃષ્ટિ અને સૃષ્ટિમાં કાઈ વિસ‘વાદિતા હેાતી નથી એમ જાણવું. વળી સૃષ્ટિ વિશેષને વિશેષથી જાણવાની ઈચ્છાવાળાએ “ દૃષ્ટિવાદ -પુસ્તિકા જોઈ લેવી. આ માટે કહ્યુ છે કે—
*
* મેન્દ્ર શ્રીમુવમનૈન, . હ્રીજામિવાવિન્ ! सच्चिदानंद पूर्णेन, पूर्ण जगद् वक्ष्यते ॥ १ ॥ 1 ર્
૨૮. પ્રશ્ન-અનંત ધર્માત્મક કાઈ પણ પદાર્થને કે તેના કાઈ પણ ભાવ (પરિણામ )ને પ્રત્યેક આત્મા પાતપેાતાની દૃષ્ટિએ જુએ તે! તેમાં ખેાટુ શું છે?
૨૮. ઉત્તરઃજેમ રાગીને કુપથ્ય ભેાજન વધુ ઇષ્ટહાય છે તેમ મિથ્યાષ્ટિ આત્માને સુખની ઈચ્છાએ પણ દુઃખના કારણેાને સેવવામાં આનદ આવતા હાય છે. અને તેથી સુખને ઝખતે રહી દુઃખાની પરપરાને પ્રાપ્ત કરતારહે છે. તે માટે પરમ શાશ્વત સુખની પ્રાપ્તિની ઈચ્છાવાળાએ. પ્રથમ તેા તે માટેના સાચા કારણો જાણીને, પછી. તેના નિઃશકભાવે આદર કરવા જરૂરી છે.
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૯
ર૯. પ્રશ્નઃ--સ્યાદ્-સ્વરૂપી દૃઢતા કે પ્રણિધાનસ્વરૂપ એકાગ્રતા કેવી રીતે આવી શકે ?
ધમાં નિઃશ કતા,
૨૯. ઉત્તરઃ—પરિણામી જગત પ્રત્યેક સમયે-સમયે ઉત્પાદ્-વ્યય-ધ્રવાત્મક ભાવમાં પરિણામ પામતું રહે છે. એટલે સમસ્ત પદાર્થો નિરતર ત્રિવિધ ભાવમાં પરિણામ પામતાં હોય છે. તેમ છતાં પ્રત્યેક પરિણમનને નિહેતુક નહિ સમજતાં, તેને પૂર્વાપર જે-જે સ્વરૂપે સ્યાદ્-સાપેક્ષ, સ્વ-પરભાવે યથાર્થ કાર્ય-કારણુતા છે. તેને યથાર્થ અવિરૂદ્ધ જાણવા થકી જ નિઃશકતા,-દૃઢતા અને સ્થિરતા વડે ઇષ્ટાથ કાસિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. અન્યથા ઉન્માગે પ્રવતૅન.
કાર્યસિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી શકાય નહિ..
કરવાથી ઇષ્ટા આ માટે કહ્યુ છે કે
---
જે—–જે કારણ જેહનુ' રે, સામગ્રી સયાગ; મિલતા કારણ નિપજે રે, ક્યોં તણે પ્રયાગ.
૩૦. પ્રશ્ન-પ્રત્યેક આત્માએ પેાત-પેાતાના ઇષ્ટાથે પાત-પેાતાને અનુકુળ પ્રયત્ન કરવા જોઇએ કે દેખાદેખી યા તેા અન્ય કોઈના કહ્યા મુજબ પ્રયત્ન કરવા જોઇએ ?
૩૦. ઉત્તરઃ-ઈદાર્થ સિદ્ધિ તે ઈષ્ટાને અનુરૂપ પુરુષાર્થ થકી હાય, તે માટે પૂર્વે જણાવ્યા મુજખ પાસે કારણાના સમવાય જરૂરી છે. અન્યથા ઈષ્ટા રિદ્ધિ ન હાય. આ માટે કહ્યું છે કે-
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦.
___" कालो सहा नियई, पुव्वकयं पुरुषकारिणे पंच ।
समवाये सम्मत्तं, एगंते होइ मिच्छत्तं" ॥
૩૧. પ્રશ્ન –શું પુરૂષાથી નિષ્ફળ હોઈ શકે?
૩૧. ઉત્તર--કોઈ પણ પ્રકારની ક્રિયા (પુરૂષાર્થ) સંપૂર્ણ નિષ્ફળ તે (યાને વાંઝણ) હોતી નથી જ, પરંતુ ઉપર જણાવ્યા મુજબ ઈષાર્થને અનુરૂપ પુરૂષાર્થ વડે જ -ઈષ્ટ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. અન્યથા વિપરિત પુરૂષાર્થનું વિપરિત ફળ પણ હોય છે. આ માટે કહ્યું છે કે"जे परभावे रत्ता, मत्ता विषयेषु पाप बहुलेषु । આશાપાસ નિવ, મમ વર માર |
૩૨. પ્રશ્ન –પંચાચારની પ્રવૃત્તિથી આત્મશુદ્ધિ કેવી રીતે થાય ?
૩૨. ઉત્તર --પ્રથમ તે પાપાચારની નિવૃત્તિ સાપેક્ષ, તેમજ, પ્રણિધાન, પ્રવૃત્તિ, વિનય, સિદ્ધિ અને વિનિયોગ એ પાંચ શુદ્ધ આશયથી પરિવરેલી, પંચાચારરૂપ -ગપ્રવૃત્તિને, આત્મશુદ્ધિનું અંગ માનવું જોઈએ. કેમકે પંચાચારમાં શાસ્ત્ર નિર્દિષ્ટ (૩૯) અતિચાર રહિતપણે આત્મગુણેની આરાધના કરવા રૂપ-ઉપગ શુદ્ધિ વડે, જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણય, દર્શન મેહનીય, ચારિત્ર મેહનીય અને અંતરાય કર્મનો જેમ જેમ ક્ષય થતા જાય - છે તેમ તેમ આત્મગુણોને આવિર્ભાવ થાય છે. તે સાથે
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧.
શુભયોગ-પ્રવૃત્તિ વડે વિશુદ્ધ પુણ્યબંધ પણ થાય છે. અન્યથા યેગ પ્રવૃત્તિ યા નિવૃત્તિ સંસાર હેતુક જાણવી.
૩૪. પ્રશ્ન –શું આત્મશુદ્ધિની ગક્રિયા અને સંસાર પરિભ્રમણ કરાવનારી ચયકિયા ભિન્ન-ભિન્ન છે?
શાસ્ત્રમાં તે સ્પષ્ટપણે કહ્યું છે કે – " मोक्षण योजनात् योगः सर्वोप्याचार ईष्यते "
અથ –આત્માને કર્મના બંધનથી મુક્ત કરાવનાર, તમામ પ્રકારનો યોગ યાને આચાર ઉત્તમ આત્માઓએ ઉપાદેય સ્વીકારે છે.
૩૩. ઉત્તર–શાસ્ત્રમાં તે “સચર- જ્ઞાન વાાિ િમમ:* એ સૂત્રથી સ્પષ્ટપણે જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રાદિ આત્મિકગુણોને પ્રાપ્ત કરાવનાર સમસ્ત પંચાચારની પ્રવૃત્તિને મુખ્યપણે મોક્ષનું કારણ જણાવેલ છે. કેમકે વ્યવહારથી પંચાચારની પ્રવૃત્તિ વડે જેમ જેમ કર્મોને ક્ષય થતો જાય છે તેમ તેમ આત્મિક ગુણોને આવિર્ભાવ થાય છે. અને “રન વર્મક્ષ મૌલા” એ સૂત્રથી સંપૂર્ણ ભાવે કર્મોને ક્ષય કરવા થકી જ આત્માને મોક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે, એમ જાણવું.
૩૪. પ્રશ્ન –આત્મિક ગુણે વડે કમને ક્ષય થાય છે કે કમને ક્ષય થયા પછી આત્મિક ગુણેને આવિર્ભાવ. પ્રાપ્ત થાય છે?
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
૩૪. ઉત્તર–શ્રી જિનશાસનને વિષે દ્રવ્ય-ભાવ સાપેક્ષ નિશ્ચય અને વ્યવહાર બંને દૃષ્ટિએ યથાતથ્યભાવે આત્મારાધન કરવાનું જણાવેલ છે. એકનો પણ અપલાપ કરવાથી મિથ્યાદષ્ટિપણુ પ્રાપ્ત થાય છે. અને તે થકી વિરાધતા પ્રાપ્ત થાય છે એમ જણાવેલ છે. તે માટે પ્રથમ આત્મશુદ્ધિની ઈચ્છારૂપ શુદ્ધ નિશ્ચય દષ્ટિએ વ્યવહારથી પંચાચારની પ્રવૃત્તિરૂપ કિયાવડે જેમ જેમ કર્મોને ક્ષય થતો જાય છે, તેમ-તેમ તત્વતઃ નિશ્ચયસ્વરૂપ આત્મા શુદ્ધ થતું જાય છે. આ રીતે જે-જે અંશે નિશ્ચયથી આત્મશુદ્ધિ પ્રાપ્ત થયેલ હોય છે, તે શુદ્ધ–ક્ષાપશમિક ભાવ થકી વળી વિશેષ શુદ્ધિયુક્ત એટલે અતિચાર રહિત, ત્રીજા સ્થિરતા પેગ થકી પ્રાપ્ત થે સિદ્ધિગ, તે સર્વ કર્મને ક્ષયનું કારણ જાણો. આ રીતે નિશ્ચય શુદ્ધ સ્વરૂપ પણ પૂર્વાપરભાવે કાર્ય-કારણું ઉભય–રૂપ છે. આ સાથે દ્રવ્યભાવ નયની દષ્ટિએ દ્રવ્ય તે કારણ છે અને ભાવ તે કાર્ય છે. એમ જાણીને આત્મ શુધ્યર્થે નિશ્ચય-વ્યવહાર બંનેનું સાધ્ય સાધન દાવમાં યથાર્થ આજન કરવું જરૂરી છે.
૩પ. પ્રશ્ન –પંચાચારની પ્રવૃત્તિ સાવદ્ય છે કે નિરવદ્ય?
૩૫. ઉત્તર –કોઈ પણ રોગ પ્રવૃત્તિ સર્વથા સાવદ્ય કે સર્વથા નિરવદ્ય હોઈ શકે નહિ. શાસ્ત્રમાં વવહારથી સાવદ્ય ગના પરિહારપૂર્વક આત્મશુદ્ધિ અર્થે કરાયેલી પંચાચારની પ્રવૃત્તિને આત્મોપકારી જણાવી છે.
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૩
કેમકે આત્મશુદ્ધિ કરવા રૂપ-નિશ્ચય શુદ્ધ દષ્ટિએ કરાતી, સમસ્ત વ્યવહાર પ્રવૃત્તિ વડે નિશ્ચય શુદ્ધાત્મ સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ થાય છે. •
આ માટે કહ્યું છે કે – નિશ્ચય દષ્ટિ ચિત્ત ધરીજી, પાળે જે વ્યવહાર પુણ્યવંત તે પામશેજી, ભવ સમુદ્રને પાર.”
આ સંબંધે શાસ્ત્રમાં સ્પષ્ટ જણાવેલ છે કે – બસ તે રિસા, રસવા તે ”
એટલે દ્રવ્યથી આશ્રવની કરણું તે ભાવથી સંવરરૂપ પણ હોઈ શકે છે. અને દ્રવ્યથી સંવરની કરણી તે ભાવથી આશ્રવરૂપ પણ હોઈ શકે છે.
આ માટે સમસ્ત વ્યવહાર સંબધે કહ્યું છે કે - "जिनैर्नानुमतं किंचित् , निषिद्धं वा न सर्वथा । कार्य भाव्यमिदं मेने-त्वेषाज्ञा पारमेश्वरी ॥१॥
શ્રી જીનેશ્વર ભગવતેએ કેઈ પણ વ્યવહારને એકાંતે આદરવા ચોગ્ય તેમજ એકાંતે ત્યાગ કરવા યોગ્ય કહ્યો નથી, પરંતુ ઈછાર્થ-કાર્ય સિદ્ધયર્થે નિભાવે કાર્ય-કારણુભાવની ચેજના કરવાથી કાર્ય-સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે એમ જણાવ્યુ છે.
આમ છતાં કેટલાક શુદ્ધ વ્યવહાર પાક્ષિક આચાર્યો,
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
કૃતકૃત્ય અને શુદ્ધ કેવળ ઉપયાગે પ્રવતતા એવા શ્રી કેવળી ભગવતાના જીવન સંબધે પણ ચઢા-તદ્વા જણાવીને, કેવળી પરમાત્માની આશાતના કરી રહ્યા છે' તેમનાથી. ત્રિવિધ ત્રિવિધે અળગા રહેવુ જરૂરી છે. આ માટે કહ્યું છે કેઃ!! बहुगुण विज्जानिलओ, उस्सुतभासी तहावि मुत्तव्वो । जह पवरमणिजुत्तो, विग्धकरो विसधरो लोए " ॥१॥
--
=
૩૬. પ્રશ્ન:--શ્રી જિનશાસનને વિષે મિથ્યાષ્ટિની. ધમ ક્રિયાને સ’સારહેતુક જણાવી છે અને સમ્યગ્દષ્ટિની. ધર્મક્રિયાને મેાક્ષહેતુ જણાવી છે, તે તે ખંને ક્રિયામાં તાત્ત્વિક ફરક શું છે ?
૩૬. ઉત્તરઃ—શ્રી જિનશાસનને વિષે સમ્યગ્દષ્ટિ આત્મામાં પ્રથમ તેા નિશ્ચય-વ્યવહાર સ્વરૂપે, શુદ્ધ-અશુદ્ધ, દેવ-ગુરુ-ધર્માંતત્ત્વ સંધે, સ્યાદ્વાદ દૃષ્ટિ થકી, યથાર્થ હેયાપાદેય બુદ્ધિએ, સભ્યપણુ હાય છે. આ માટે કહ્યું છે કે " सम्मद्दिट्ठिस्स सम्म सूर्य, मिच्छदिडिस्स मिच्छ सूयं "
સુક્ષ્મ
આ માટે સત્ર જ્ઞાતા—જ્ઞેય અને જ્ઞાન સ્વરૂપી ત્રિપદીના યથાર્થ સ્વીકાર કરવા વડે, સમ્યગ્દષ્ટિ આત્માઓ, સાધક– બાધક ભાવની ક્રિયા પ્રતિ યથાર્થ ભેક કરનાર એધિ સ્વરૂપમાં, સૂત્ર-અર્થ અને તદ્રુભય એ ત્રણે ભાવાને, થા અવિરૂદ્ધ યાજે છે. તે માટે તેઓને મેાક્ષમાર્ગના આરાધક જાણવા. અન્યથા, નિશ્ચયદૃષ્ટિ રહિત ભવહેતુક શુભાશુભ ક્રિયાઓ તા પ્રત્યેક જીવા નિરંતર કરે જ છે, અને તેના શુભાશુભ
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
ફળ, સંસારમાં પ્રત્યક્ષ ભેગવે પણ છે, શ્રી જિનશાસનને વિશે પણ, કેટલાક એકલા સૂત્રને જ માનનારા પણ હોય છે, કેટલાક એકલા અર્થને જ માનનારા પણ હોય છે, અને કેટલાક વળી કેવળ ભવ–મેચક પરિણમી યાને કેવળ ઈન્દ્રિયજન્ય સુખ–દુઃખરૂપ મિથ્યા-અનુભવને આધારે પ્રવર્તન કરનાર પણ હોય છે. તે તમામને પંચવિધ મિથ્યાદષ્ટિ જાણવા; જ્યારે સર્વત્ર સૂત્ર-અર્થ અને તદુભયને અવિરૂદ્ધ –પણે જનારાઓની ક્રિયાને, સમ્યગ્દષ્ટિની ક્રિયા જાણવી. આ માટે પ્રાતઃ સ્મરણીય, પરમપૂજ્ય આધ્યાત્મ ગીરાજ શ્રી આનંદઘનજીએ જણાવ્યું છે કે – “ચૂર્ણિ-ભાગ-સૂત્ર-નિર્યુક્તિ,
વૃત્તિ-પરંપરા અનુભવ છે સમય પુરૂષના અંગે કહ્યા ,
* જે છેદે તે દુર્ભવ્ય રે. તેમજ વળી પણ કહ્યું છે કે – ષ દર્શન જિન અંગ ભણીને,
ન્યાસ ષડંગ જે સાધે રે; નમિ જિનવરના ચરણ ઉપાસક,
- પદર્શન આરાધે રે.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
૩૭. પ્રશ્ન –આત્માને યથાર્થ સ્વરૂપે કેવી રીતે ઓળખી શકાય?
૩૭. ઉત્તર –મિથ્યાષ્ટિ આત્માને ઈન્દ્રિય પ્રત્યક્ષપક્ષ જ્ઞાનભાવથી, જ્ઞાન ચેતના-કર્મ ચેતના તેમજ કર્મફળ ચેતના એ ત્રિવિધ લિંગ વડે લિંગી એ આત્મા કેવળ સ્વપર દેહાદિભાવમાં જ ગમ્ય થાય છે, જ્યારે સમ્યગ્દષ્ટિ આત્માઓને, શાસ્ત્રાનુસારી ષટ્રસ્થાન સ્વરૂપ સંબંધે પિતાને આત્મા, નિશંકભાવે શ્રદ્ધગમ્ય હાઈ–તેઓમાં મોક્ષની રૂચિ પ્રગટેલી હોય છે, તેમજ વળી સમ્યકૂશ્રુતજ્ઞાનીને સ્વ-વ ક્ષાપશમિક કૃતાનુસારે સ્વ–પર આત્માઓના, શુદ્ધાશુદ્ધ દ્રવ્ય-ગુણ–પર્યાય સ્વરૂપનું યથાર્થભાસન ગેચરપણું હોય છે, તે સાથે વળી ભાવવિરતિધરને–તો, પિતાને આત્મા શુદ્ધ અનુભવ પ્રમાણથી પણ ગમ્ય હોય છે. અને સર્વે કેવળી પસ્માત્માઓને–તે સર્વદ્રવ્ય ગુણ પર્યાય સહિત, સમસ્ત જગત યથાર્થ અવિરૂદ્ધભાવે પ્રત્યક્ષ ગમ્ય હોય છે.
૩૮. પ્રશ્ન –મિથ્યાષ્ટિ આત્મા શું આત્મશુદ્ધિ કરી શકો જ નથી?
૩૮. ઉત્તર ––વ્યવહારનય “દષ્ટિએ આત્મા પણ અશુદ્ધ-વ્યવહારને (પાપસ્થાનકની કરણનો) ત્યાગ કરી શુદ્ધ વ્યવહારના આલંબનવડે, આત્મશુદ્ધિના ઉપગે સમ્યક્ત્વ પ્રાપ્ત કરે છે. જ્યારે નિશ્ચયદષ્ટિએ તે સમ્યગ્દષ્ટિ આત્મા સમ્યકૃત્વ પ્રાપ્ત કરે છે એમ શાસ્ત્રમાં સ્પષ્ટ જણાવેલ
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૭
છે. એટલે કે સમ્યભાવથકી આત્મા સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત કરે છે એમ જાણવું. સમ્યગ્દષ્ટિ આત્મા સકામ નિર્જરા કરતી -થો, એટલે ચારે ગુણઘાતી કર્મોની સવિશેષ નિજર કરતે થત, અવશ્ય કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી મેક્ષે જાય છે, જ્યારે આત્મશુદ્ધિના ઉપગ શૂન્ય મિથ્યાષ્ટિ આત્મા, કેવળ વ્યવહાર શુદ્ધિના બળથકી અકામ-નિજેરાવડે સંસારમાં કેવળ અલ્પકાળ માટે ઉરચ-ઉચ્ચતર સ્થાન સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરી શકે છે. પરંતુ આત્મશુદ્ધિના ઉપયોગ વિના આત્મશુદ્ધિ થઈ શકે નહિ કેમ કે શાસ્ત્રમાં “કોને થશે એમ સ્પષ્ટ જણાવ્યું છે.
૩૯ પ્રશ્ન--અનેક ધર્માત્મક પદાર્થને કઈ એક ધર્મથી જાણે, તેમાં અસમ્યપણું કેવી રીતે?
૩૯ ઉત્તર –ો કે ઈબ્દાર્થ સાધ્ય-સાધન દવે, યથાર્થતયા, કેઈ એક ધર્મને ગ્રહણ કરવા સાથે, અન્ય ધર્મોને અપલાપ ન કરાયું હોય તે, તેને તે-તે નયસાપેક્ષ સમ્યજ્ઞાન જાણવું. અન્યથા એકાંત પાક્ષિક જ્ઞાનને મિથ્યાજ્ઞાન -સમજવું.
૪૦ પ્રશ્ન –ને કેટલા છે? અને પ્રત્યેક નયદેષ્ટિનું સ્વરૂપ શું છે?
૪૦. ઉત્તર:–અનંતધર્માત્મક પદાર્થને ગ્રહણ કરવા માટે સામાન્યથી તે જેટલા વચનના પ્રકારો છે તેટલા નો છે. આ માટે કહ્યું છે કે –
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૯
“નવંત જાળ€ તાવંતા દેવ ના વિરુદ્ધ II
તેમ છતાં પ્રયોજન સાપેક્ષ તેઓને સામાન્ય-વિશેષ નયદૃષ્ટિએ બે-ત્રણ-ચાર-પાંચ-છ-સાત આદિ અનેક ભેદમાંપણ સમાવી શકાય છે. તે માટે કોઈ પણ એકજ નયષ્ટિને એકાંતે શુદ્ધતા યા અશુદ્ધતા આપવી યુક્તનથી આ માટે કહ્યું છે કે – निय निय वयणिज्ज सच्चा,
__ सव्वे णया पर वियालणे मोहा ।। ते पुण ण दिट्ठ समओ,
विन्नयई सच्चे व अलिए वा ॥
સમ્મતિ કાટ ૧ ગા-૨૮, તેમાં બે પ્રકારે (૧) વ્યાર્થિક નયષ્ટિ (૨) પર્યા-- યાર્થિક નયદષ્ટિ.
તેમજ (૧) નિશ્ચયનયષ્ટિ (૨) વ્યવહારનયષ્ટિ.
તેમજ (૧) શુદ્ધતા ગ્રાહક નયદષ્ટિ (૨) અશુદ્ધતા ગ્રાહક નયદષ્ટિ.
તેમજ (૧) સામાન્યતા ગ્રાહક નયષ્ટિ (૨) વિશેષતા. ગ્રાહક નયષ્ટિ,
તેમજ (૧) પ્રત્યક્ષપ્રમાણગ્રાહક નયદષ્ટિ (૨) પરોક્ષપ્રમાણગ્રાહક નયદષ્ટિ,
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૯
. એમ અનેક દ્વિવિધ પ્રકારે જાણવા.
ત્રણ પ્રકારે-(૧) ઉત્પાદતાગ્રાહક નયદષ્ટિ. (૨) વ્યયગ્રાહક નથષ્ટિ. (૩) ધ્રુવવ ગ્રાહક નયષ્ટિ.
(૧) સચિત્તતા ગ્રાહક નયદષ્ટિ. (૨) અચિત્તતા ગ્રાહકનયષ્ટિ (૩) મિતા ગ્રાહક નયદૃષ્ટિ.
(૧) કર્મબંધ હેતુતાગ્રાહક નયદષ્ટિ (૨) કર્મનિજેરા હેતતા ગ્રાહક નયદ્રષ્ટિ (૩) બંધ-નિર્જરા રહિત પરિણામ ગ્રાહક નચદષ્ટિતેમજ જ્ઞાન દર્શનચારિત્ર ગ્રાહક નયદષ્ટિ.
તેમજ બહિરાત્મભાવ–અંતરાત્મભાવ તેમજ પરમા-તમભાવગ્રાહક નયષ્ટિ, એમ અનેક પ્રકારે વિવિધ ગ્રાહતા જાણવી.
ચાર પ્રકારે-(૧) નામ ગ્રાહક નયદષ્ટિ (૨) સ્થાપના ગ્રાહક નયષ્ટિ (૩) દ્રવ્યત્વગ્રાહક નયષ્ટિ (૮) ભાવ (પરિiણામ) ગ્રાહક નયદષ્ટિ.
તેમજ-(૧) સત્યતા ગ્રાહક નયદષ્ટિ (૨) અસત્યતા ગ્રાહક નયદૃષ્ટિ (૩) સત્યાસત્યતા ગ્રાહક નયદષ્ટિ (૪) અસત્યઅમૃષાગ્રાહક નયષ્ટિ, તેમજ સમસ્ત સંસારી જીની સફળ પ્રવૃત્તિમાં, ધર્મ–અર્થ-કામ અને મોક્ષ એ ચાર પ્રકારના પુરૂષાર્થગ્રાહક નયદષ્ટિ. તેમજ ચરણ-કરણાનુગ, જર્મકથાનુગ, ગણિતાનુગ અને દ્રવ્યાનુગગ્રાહક– પ્રરૂપક નયષ્ટિ .
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
તેમજ (૧) ગુરૂતાગ્રાહક નયદષ્ટિ (૨) લઘુતાગ્રાહકનયદષ્ટિ. (૩) ગુરૂ-લઘુતાગ્રાહક નયદષ્ટિ (૪) અગુરૂ લઘુતાગ્રાહક નયદષ્ટિ. એમ અનેક પ્રકારે ચતુવિધ નયદષ્ટિએ જાણવી.
પાંચ પ્રકા-શ્રી તવાર્થ સૂત્રમાં જણાવ્યા મુજબ, “નગમ-સંગ્રહ-વ્યવહાર–જાસૂત્ર શબ્દનયાઃ” તેમજ શુદ્ધ સાધ્યભાવમાં પંચપરમેષ્ઠી પદ ગ્રાહક નયદષ્ટિ તેમજ શુદ્ધ સાધનતા–ગ્રાહક નયટિમાં આત્માને વિષે જ્ઞાન-દર્શન–ચારિત્ર-તપ અને વીર્યગુણની ક્ષપશમિક વિશેષતાગ્રાહક નયષ્ટિ તેમજ ઉપર જણાવેલ પાંચ નયસાપેક્ષ ધર્મદષ્ટિએ (૧) સંયમધર્મગ્રાહક નયદષ્ટિ (૨) જયણાએ-ધમે. (૩) આણાએ–ધમ્મ (૪) ઉપયોગ ધમઃ (૫) વઘુસહાવો ધમેગ્રાહક નયદૃષ્ટિ તેમજ યથા-તથ્ય સ્વરૂપે ૧-૪-૫-૬૧૩ એ પાંચે ગુણસ્થાનકના ભિન્ન-ભિન્ન શુદ્ધાશુદ્ધ કિયા. વ્યવહારને જાણવારૂપ પંચવિધ નયદષ્ટિ. એમ અનેક પ્રકારે પંચવિધ નયદષ્ટિ જાણવી.
છ પ્રકારે-(૧) સામાન્યતા ગ્રાહક સંગ્રહનયષ્ટિ (૨) વિશેષતા ગ્રાહક વ્યવહારનયષ્ટિ (૩) વર્તમાન સ્વરૂપ ગ્રાહક ઋજુસૂત્ર નયદષ્ટિ (૪) શબ્દાત્મક ભાવસ્વરૂપ ગ્રાહક શબ્દનયષ્ટિ (૫) વિશિષ્ટ પર્યાય (ભાવ) સ્વરૂપ ગ્રાહક સમભિરૂઢનયષ્ટિ (૨) અર્થ કિયા કારિત્વ ભાવગ્રાહક એવભૂત નયષ્ટિ. તેમજ વળી શુભાશુભ અનેકવિધ વેગ સ્વરૂપને. કૃષ્ણ-નીલ- કાતિ-જતે- “પ-અને શુકલ એ છે
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૩
અન્યથા મૃષાભાષિતને સિદ્ધાંતની વિરાધક જાણવા, ઐતિહાસિક દષ્ટિએ આગમા પ્રથમ તા ચારે અનુચેાગમય હતા, પરંતુ આ રક્ષિતાચાર્યે ચારે અનુયેાગને પૃથક્ કર્યો હોવા છતાં તે મુજખ નયષ્ટિના સમવતાર પણ હાલમાં લુપ્ત થયેલે હાવાથી દેવ-ગુરૂ-ધર્મ-તત્ત્વ સખંધે અનેક પ્રકારનાં વિવાદોમાં જ મોટે ભાગે આત્માથી આત્માઓની ધર્મ - શક્તિના દુર્વ્યય થતા દેખાય છે, તેનુ પણ મુખ્ય કારણુ તા શાસ્ત્રમાં જણાવ્યા મુજખ પ્રથમ તે શાસ્ત્રાભ્યાસ-ચેાગ્ય વ્યક્તિને શાસ્ત્રાને નય—–નિક્ષેપ–સાપેક્ષ અભ્યાસ કરાવવા જોઈ એ, એ શાસ્ત્રવચનને મનસ્વીપણે બદલી નાંખીને વ્યવ•હારભાષી–ક્રિયાવાદી–અજ્ઞાની–પાખડી કુશુરૂઆએ સૂત્રોના અભ્યાસ કરવાની જ મનાઇ ફરમાવીને, પાતે કરેલા અર્થાને જ અનુસરવાના આદેશ આપવાનું ઉચિત માન્યું છે, તે છે, આથી આત્માથી આત્માઓએ તે, “ બાષાને પ્રથમો ધર્મઃ “ એ સૂત્રવચનને આધારે પણ સૌ પ્રથમ તા જ્ઞાનાચારને શાસ્ત્રાનુસારિતાએ અનુસરવું જરૂરી છે, આ માટે કહ્યુ છે કેઃ— " सुत्तट्टो खलु पढमो, वीओ निज्जुति मीसओ भणिओ । तईओ निरवसेसो, एसो विहि होड़ अणुयोगो ॥
}}
૪૧. પ્રશ્ન :——સમસ્ત જગતના પ્રત્યેક આત્મ-દ્રવ્યના, આત્મપરિણામને, ત્રિવિધ સ્વરૂપે, યાને ઉત્પાદ્-વ્યય અને વાત્મક સ્વરૂપે જોતાં તે અનવસ્થા આવશે તેનું શુ ?
૪૧. ઉત્તર ઃ—એ પણ સત્ય છે કે કોઈ પણ આત્મ
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
તેમજ (૧) ગુરૂતાગ્રાહક નયદષ્ટિ (૨) લઘુતાગ્રાહકનયદષ્ટિ. (૩) ગુરૂલઘુતાગ્રાહક નયેષ્ટિ (૪) અગુરૂ લઘુતાગ્રાહક નયદષ્ટિ. એમ અનેક પ્રકારે ચતુર્વિધ નયદષ્ટિએ. જાણવી.
પાંચ પ્રકા-શ્રી તસ્વાર્થ સૂત્રમાં જણાવ્યા મુજબ, “નૈગમ-સંગ્રહ-વ્યવહાર-ઋજુસૂત્ર શબ્દનયાઃ” તેમજ શુદ્ધ સાધ્યભાવમાં પંચપરમેષ્ઠી પદ ગ્રાહક નયષ્ટિ તેમજ શુદ્ધ સાધનતા-ગ્રાહક નયદષ્ટિમાં આત્માને વિષે જ્ઞાન-દર્શન–ચારિત્ર-તપ અને વીર્યગુણની ક્ષચેપથમિક વિશેષતા ગ્રાહક નયષ્ટિ તેમજ ઉપર જણાવેલ પાંચ નયસાપેક્ષ ધર્મ દષ્ટિએ (૧) સંયમ ધર્મગ્રાહક નયદષ્ટિ (૨) જયણુએ–ધમે. (૩) આણાએ-ધમે (૪) ઉપગે ધર્મ : (૫) વઘુસહા. ધમૅગ્રાહક નયદષ્ટિ તેમજ યથાતથ્ય સ્વરૂપે ૧–૪–૫-૬-: ૧૩ એ પાંચે ગુણસ્થાનકના ભિન્ન-ભિન્ન શુદ્ધાશુદ્ધ ક્રિયા
વ્યવહારને જાણવારૂપ પંચવિધ નયદષ્ટિ. એમ અનેક પ્રકારે. પંચવિધ નયદૃષ્ટિ જાણવી.
છ પ્રકારે-(૧) સામાન્યતા ગ્રાહક સંગ્રહનયષ્ટિ (૨) વિશેષતા ગ્રાહક વ્યવહારનયષ્ટિ (૩) વર્તમાન સ્વરૂપ ગ્રાહક ઋજુસૂત્ર નયેષ્ટિ (૪) શબ્દાત્મક ભાવસ્વરૂપ ગ્રાહક શબ્દ નયષ્ટિ (૫) વિશિષ્ટ પર્યાય (ભાવ) સ્વરૂપ ગ્રાહક સમભિરઢનયષ્ટિ (૬) અર્થ કિયા કારિત્વ ભાવગ્રાહક એવંભૂત નયષ્ટિ. તેમજ વળી શુભાશુભ અનેકવિધ વેગ સ્વરૂપને. કૃષ્ણ-નીલ-કાપોત-જે- પદ્મ–અને શુકલ એ છે
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૧
લેશ્યાસ્વરૂપે. જાણનાર ષનયષ્ટિ. તેમજ વળી છકાય સંબંધી છ પ્રકારે તેમજ પાંચ ઈન્દ્રિય અને મન એ છ થકી છ પ્રકારે આશ્રવ-નિરાધ કરવારૂપ ષવિધ નયદૃષ્ટિ તેમજ સુદેવસુગુરૂ-સુધને આદરવા રૂપે તેમજ કુદેવ-કુશુરૂ કધમ ના પરિહાર કરવારૂપે નિશ્ચયથી તેમજ વ્યવહારથી જાણવાપ પડું—વિધ નયદૃષ્ટિના પણ અનેક પ્રકારે જાણવા.
1
સાત પ્રકારે–(૧) નાગમનયદૃષ્ટિ :-કોઈપણ દ્રવ્યના સામાન્ય યા વિશેષ સ્વરૂપમાંથી કોઈ પણ એક પ્રકારે યા અને પ્રકારે ભિન્ન-ભિન્ન સ્વરૂપે સ્થૂલ થકી દ્રવ્યને ગમ્ય કરે એટલે જાણે તે નાગમનયદ્રષ્ટિ. અર્થાત્ કોઇપણ અનંત ધર્માંત્મક પટ્ટાને કાઈપણ એક દૃષ્ટિએ અશાત્મક ભાવથી યા આરીપિત ભાવથી પણ જાણે તે નાગમનયદૃષ્ટિ, (૨) સ ́ગ્રહનય (૩) વ્યવહારનય (૪) ઋનુસૂત્રનય (૫) શબ્દનય (૬) સમભિતૅનય (૭) એવ ભૂત નયદૃષ્ટિ. જેનું સ્વરૂપ પાછળ જણાવી ગયા છીએ. તે મુજબ સાત પ્રકારા જાણવા. તેમજ સાતપ્રકારના શ્રુતજ્ઞાનને, સાત પ્રકારના પ્રતિપક્ષ સહિત જાણવું તે સાનયષ્ટિ :
r
૧
૪
૫
गाथा: - अक्खर - सन्नि-सम्मं साईयं खलु सपज्जवसिय च
૬
७
गमियं अंगपविट्ठ, सत्त वि ए ए सपवित्रखा.
૩
તેમજ પ્રત્યેક પદાથ ને યા તેના કોઈ એક પરિણામને સપ્તભ‘ગાત્મક સ્વરૂપે જાણુવારૂપ સખ્તનય દૃષ્ટિ. તેમજ ચાગ
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૨
'
શુદ્ધિગ્રાહક ગ્રંથમના સાત ગુણુસ્થાનકનું સ્વરૂપ તેમજ ઉપયેાગ શુદ્ધિગ્રાહક પાછળના સાત ગુણસ્થાનક સ્વરૂપી સપ્ત ખાહ્ય અભ્યંતર સ્વરૂપ ગ્રાહકનયદૃષ્ટિ ઈત્યાદિ અનેક– વિધ નયષ્ટિએ પદાર્થને ઓળખાવનાર પ્રત્યે સ્વ-સ્વદ્રષ્ટિસાપેક્ષ અનેક નયષ્ટિએ જાણવી.
હાલમાં ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે નયષ્ટિ સાપેક્ષ તેમજ આગમશાસ્ત્ર સાપેક્ષ કોઈપણ પદાર્થ યાને દ્રવ્યના આત્માર્થે યથાથ-અવિરૂદ્ધ ખાધ પ્રાપ્ત કરવાની મુશ્કેલી જોઈને ૫. પૂ. પ્રાત : સ્મરણીય આધ્યાત્મ ચેાગીરાજ શ્રી આનંદૅઘનજીએ જણાવ્યુ' છે કે ઃ—
હેતુ વિવાદ હા, ચિત્ત ધરી જોઇએ, અતિદુર્ગંમ નયવાદ;
આગમવા હો, ગુરુગમ કે નહિ,
એ સમળે! વિખવાદ.’
આ માટે શુદ્ધ આત્મા સાધક એપ્રાપ્તિના અનુયેાગ સબધે આગમમાં પણ કહ્યું છે કે ઃ—
“નો દેવાય નમિ હેન્ગો, ગામે ૨ ગામો सो ससमय पण्णवओ, सिद्धांत विराहगो अन्नो " ॥
જે આત્મા આગમ સાપેક્ષ નયષ્ટિએ યથાથ અવિરૂદ્ધ દેશના આપે છે એટલે ચારે અનુયાગને યથાર્થ અવિરૂદ્ધ ભાવે પ્રકાશે છે તેને જૈન શાસનને પ્રભાવક જાણુવે.
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૩
અન્યથા મૃષાભાષિતને સિદ્ધાંતના વિરાધક જાણુવા, ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ આગમા પ્રથમ તા ચારે અનુયાગમય હતા, પરંતુ આ રક્ષિતાચાર્યે ચારે અનુચેાગને પૃથક્ કર્યાં હોવા છતાં તે મુજખ નયષ્ટિના સમવતાર પણ હાલમાં લુપ્ત થયેલા હેાવાથી દેવ-ગુરૂ-ધમ-તત્ત્વ સખધે અનેક પ્રકારનાં વિવાદોમાં જ મોટે ભાગે આત્માથી આત્માઓની ધર્મ – શક્તિના દુર્વ્યય થતો દેખાય છે, તેનુ... પણ મુખ્ય કારણ તે શાસ્ત્રમાં જણાવ્યા મુજખ પ્રથમ તે શાસ્ત્રાભ્યાસ- –ચાવ્ય વ્યક્તિને શાસ્ત્રાને નય—નિક્ષેપ–સાપેક્ષ અભ્યાસ કરાવવા જોઈ એ, એ શાસ્ત્રવચનને મનસ્વીપણે ખદલી નાંખીને વ્યવ•હારભાષી–ક્રિયાવાદી–અજ્ઞાની-પાખ’ડી ગુરૂએએ સૂત્રોના અભ્યાસ કરવાની જ મનાઇ ફરમાવીને, પાતે કરેલા અર્થાને જ અનુસરવાના આદેશ આપવાનું ઉચિત માન્યું છે, તે છે, આથી આત્માથી આત્માએએ તે, “ આચારો પ્રથમો ધર્મ: * એ સૂત્રવચનને આધારે પણ સૌ પ્રથમ તેા જ્ઞાનાચારને શાસ્ત્રાનુસારિતાએ અનુસરવુ જરૂરી છે. આ માટે કહ્યું છે કે:" सुत्तट्ठो खलु पढमो, वीओ निज्जुति मीसओ भणिओ । तईओ निरवसेसो, एसो विहि होड़ अणुयोगो ॥ "
૪૧. પ્રશ્ન :—સમસ્ત જગતના પ્રત્યેક આત્મ-દ્રવ્યના, આત્મપરિણામને, ત્રિવિધ સ્વરૂપે, યાને ઉત્પાદ્-વ્યય અને પ્રવાત્મક સ્વરૂપે જોતાં તેા અનવસ્થા આવશે તેનું શુ ?
૪૧. ઉત્તર ઃ—એ પણ સત્ય છે કે કોઈ પણ આત્મ
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
દ્રવ્યના કાઈ પણ એક યા અનેકગુણપરિણામને નિરપેક્ષભાવે. એકાંતે ભિન્ન યા અભિન્ન સ્વરૂપે જોતાં-રાગ-દ્વેષાદિભાવે વિષય બુદ્ધિએ જરૂર અનવસ્થા પ્રાપ્ત થાય છે, પરંતુ, કાલાદિસાપેક્ષ ત્રિપદાત્મક સ્વરૂપમાંથી કોઈ પણ એક સ્વ-રૂપનુ સપ્રયેાજન આત્મ-હિતાર્થે કાઈ પણ સુવિશુદ્ધ આત્મદ્રવ્યના કોઈ પણ એક યા અનેક ગુણભાવનુ ચતુર્વિધ નિક્ષેપમાંથી કોઈ પણ એક નિક્ષેપથી ચા કોઈપણ નયષ્ટિ. સાપેક્ષ યથા-અવિરૂદ્ધભાવે ગુણાવલખન લેવું તે અવશ્ય આત્મ હિતકારી થાય છે, આ હકીકત વ્યવહારમાં ચેાતથી. જ્યાત પ્રગટાવવા સ્વરૂપે તેમજ અનુભવ પ્રત્યક્ષથી અવિરૂદ્ધ છે. વળી નિશ્ચયસ્વરૂપે તા “પ્રત્યેક ચતુવિધ...” એમ શાસ્ત્રમાં સ્પષ્ટ જણાવેલ છે તેમજ દ્રવ્ય અને પર્યાયને કથચિત્ ભિન્નાભિન્નપણું પણ છે.
૪૨. પ્રશ્ન :—પ્રત્યેક આત્માને અનેક ભિન્ન ભિન્ન સ્વરૂપે પેાતાનું આત્મહિત સધાય છે એમ જણાય છે. તેા. સત્ય એક નહિ પણ અનેક સ્વરૂપી જાવું જોઇએ ?
૪૨, ઉત્તર :––વ્યવહારમાં ભિન્ન-અભિન્ન આત્મસંબંધે પણ જેમ એકાનેક સ્વરૂપી આત્મહિત સાધવા માટે એકાનેક સ્વરૂપી, ત-તદ્ ચાગ્ય ભિન્ન-ભિન્ન માર્ગે જ ગ્રહણ કરવા પડે છે, અન્યથા કાઈ પણ એકાંત પક્ષના આગ્રહ કરવાથી અહિત જ થાય છે. તે મુજખ શુદ્ધ પર-માત્મભાવને પ્રાપ્ત કરવા માટે પણ જે-જે અનેકવિધમાર્ગો. ગ્રહણ કરાય તેમાં અનેકવિધતા હેાવા છતાં પણ, પ્રત્યેક.
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૫
સાધક આત્માને સાધ્ય-સાધનરાવની એકતા થકી જ ઈષ્ટાથ કાર્યસિદ્ધિ થાય છે, અન્યથા, આત્માર્થ–શૂન્ય કરણથી-તેકર્મબંધાનુસારે સંસારમાં પરિભ્રમણ કરવું પડે છે. આત્મ. સિદ્ધચથે કહ્યું છે કે – યોગ અસંખ્ય જિનવર કહ્યા,
નવપદ મુખ્ય તે જાણે રે.” ૪૩. પ્રશ્ન-–દાન-ધર્મ સંબંધી કાંઈક સ્પષ્ટતા કરે?
૪૩, ઉત્તર–દાન ધર્મ તો માનવતાનું મૂળ છે, જ્યાં દાન ધર્મ નથી ત્યાં માનવતા નથી. એમ જાણવું. આથી કેઈપણે આત્માની દાનધર્મની ભાવનાને, ખંડિત કરનારને પાખંડી-પંડિત જાણ આમ છતાં. ગાયને મારીને, કાગડાને ઉજાણી કરવી તે અયુક્ત છે, આ માટે કહ્યું છે કે – “અનુપ્રાર્થ વારિસ વાનમ” તેમજ “વિધિ-ટ્રાતિ-જાત્ર-વિશેષાત્ તદિશે?”
૪૪. પ્રશ્ન –ભ્રાંત ભ્રમણાઓમાં ભટક્ત, અનેક પ્રકારના સંકલ્પ-વિકલ્પવાળું મન, આત્માને કેવી રીતે. સ્થિર રાખી શકે ? - ૪૪. ઉત્તર–પ્રથમ તે આત્માને અનેક પ્રકારના સંકલ્પ-વિકલપ કરાવવામાં, પિતે પૂર્વે બાંધેલા મોહનીય. કને ઉદય કારણભૂત છે. એમ જાણીને, જે આત્મા ઉદિત.
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
માહમાં અલિપ્ત રહીને પ'ચાચારનુ યથાર્થ પાલન કરવા વડે અહિંસા, સયમ અને તપરૂપ ધર્મમાં મનને સ્થિર કરે છે, તે આત્મા અવશ્ય આત્મભાવમાં સ્થિર થઈ શકે છે. અન્યથા વિવિધ ઈન્દ્રિયા વિષયાનુરાગી મન, આત્માને -આત્મભાવથી, ચલિત કરતુ જ રહે છે. આ માટે કહ્યું છે કેઃ–
“જ્ઞાને ખાંધ્યું મન (સ્થિર) રહે, ગુરુ વિના જ્ઞાન ન હોય. 1
૪૫. પ્રશ્નઃ—આત્માને આત્મભાવમાં સ્થિર રાખવા એટલે શું? અને તેનુ ફળ શું?
૪૫. ઉત્તરઃ—મન-વચન અને કાયયેાગરૂપ, પર— ભાવથી, પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિ ધમથી અળગા થયેલા આત્મા પુચાચારમાં પ્રવર્તન કરવા વડે, આત્માના શુદ્ધ જ્ઞાનાગુિણાનુ આસ્વાદન કરતા થકી, અંતે સ કા ક્ષય કરી મેાક્ષસુખને પ્રાપ્ત કરે છે.
૪૬. પ્રશ્નઃ—માહથી અલિપ્ત શુદ્ધ પંચાચારનું યથાર્થ પાલન કેવી રીતે કરવુ ? અને તેનુ ફળ શું?
૪૬. ઉત્તરઃ—સૌ પ્રથમ ભવાભિન ક્રિપાના (૧૧) લક્ષણાથી અળગા થઈને (૩૫) મેટલ સ્વરૂપ માર્ગાનુસારિતાએ સમ્યકૃત્વ અને મિથ્યાત્વના સ્વરૂપને સ્થૂલ થકી જાણીને અંતર’ગ મિથ્યાત્વના (૨૧) એલથી અળગા થઈ, સમ્યકૃત્વના (૬૭) ખેલની સાપેક્ષતાએ (૧) જ્ઞાનાચાર (૨) દેનાચાર (૩) ચારિત્રાચાર અને (૪) તપાચારમાં અનુક્રમે અવિદ્ધ પ્રવૃત્તિ
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
૧પ૭
કરવારૂપ વીર્યાચારમાં શાસ્ત્રોક્ત વિધિપૂર્વક જોડાવું જોઈએ. જેથી આત્માના જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રાદિ સાપશમિક ગુણોનીશુદ્ધતામાં ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિ થતી રહે, અને તે થકી ચારે ઘાતકર્મોને સર્વથા ક્ષય થતાં સત્તામાં રહેલા આમિક ગુણેનો ક્ષાયિકભાવે આવિર્ભાવ થવા થકી અંતે તે આત્માને સિદ્ધત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે.
૪૭. પ્રશ્ન–બા ચગ કિયાસ્વરૂપ પંચાચારનું પાલન કરવું તે શું ધર્મ છે?
૪૭. ઉત્તર–આદ્ય-શભોગક્રિયાઓ અને તેમાં પણુ પંચાચારની ક્ષિાઓ, તે વિશેષતઃ નિશ્ચયધર્મનું કારણ હોવાથી કારણમાં કાર્યને ઉપચાર કરીને તેને ધર્મ કિયા કહેવામાં કાંઈજ અયુક્ત નથી. કેમકે અન્યથા આત્મધર્મ સાધી શકાય નહિ.
૪૮. પ્રશ–શુભાશુભ ગકિયા તે શાસ્ત્રમાં આશ્રવરૂપ કહી છે તેનું શું ?
૪૮ઉત્તર –ાગકિયા આવરૂપ અવશ્ય છે. તે. સાથે એ પણ સમજવું જરૂરી છે કે ઉપયોગની શુદ્ધતાએ નિર્જરા તેમજ અશુદ્ધતાએ કર્મને બંધ થાય છે, તેમાં. શુભષ્ક્રિયાથી પુણ્યના આશ્રવ થાય છે અને અશુભકિયાથી પાપને આશ્રવ થાય છે. સર્વથા રોગનિવૃત્તિ તે (૧૪)મે. ગુણસ્થાનકે હોય છે. આ સાથે ઈપથિક ચાગના આશ્રવને શાસ્ત્રકારોએ બંધતત્વમાં લીધા નથી પરંતુ ઉપગશુદ્ધિએ.
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
નિરાહતુક પણ છે. આ સ્વરૂપને ગીતાર્થ–ગુરૂ ભગવંત પાસેથી સમજવું જરૂરી છે.
૪૯ પ્રશ્ન–શું પુણ્યની કરણીથી આત્મશુદ્ધિ થાય?
૪૯ ઉત્તર–આત્માની શુદ્ધિ તે ઉપર જણાવ્યા મુજબ શુદ્ધ ઉપગે થાય છે, પરંતુ શાસ્ત્રોક્ત પંચાચાર રૂપ બાહ્યગ કરણીમાં ઉપયોગ શુદ્ધિને સંભવ વિશેષતઃ હોઈ તે સાથે-ગકરણીએ થતે પુણ્યને આશ્રવ આત્માને બાધક થતું બનતું નથી એમ જાણવું. -
૫૦ પ્રશ્ન-નિયમા આત્મશુદ્ધિ કરે, તેવી કરણીનું -સ્વરૂપ કેવું હોય?
૫૦. ઉત્તર–સમ્યકૃત્વ સહિત-દંભરહિત–વિનયવિવેક અને શાસ્ત્રોક્ત વિધિને અનુસરીને, આત્મશુદ્ધિ–અર્થે કરેલી, પંચાચારની પ્રવૃત્તિ નિયમો--આત્મશુદ્ધિકારક જાણવી.
૫૧. પ્રશ્ન –સમ્યકત્વ સહિતની કરણી અને સમ્યકુત્વ રહિતની કરણનો ભેદ શું?
૫૧ ઉત્તર–તીવ્ર રાગ-દ્વેષ રહિત હોવાથી, અવિધિ-આશાતના રહિત હોય, તેમજ વિશેષતઃ પ્રત્યાથાન સહિત હોવાથી, પિતાની ક્રિયામાં લાગેલા અતિચારાદિ દેષોને ટાળવાના-ઉપયોગવાળી હોય, તેને સમ્યકત્વ સહિતની કરણ જાણવી.'
પર. પ્રશ્ન –જ્યાં સુધી વિધિ આવડે નહિ ત્યાં સુધી શું ધર્મક્રિયા ન કરવી?
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
પર, ઉત્તર–પંચાચારમાં પ્રથમ જ્ઞાનાચાર જણાવ્યા છે તે માટે અનુક્રમે શાસ્ત્ર-વિધિ સાપેક્ષતાએ આગળ વધવું તે યુક્ત છે. અન્યથા [અતિપરિણામી તેમજ અપરિણમી આત્માને તાત્વિક આરાધકપણું ન હોવાથી તે આત્મા અવશ્ય પાછો પડે છે એમ શાસ્ત્રમાં દ્રષ્ટાંત સહિત સ્પષ્ટ જણાવેલ છે. તે માટે શાસ્ત્રોક્ત વિધિપૂર્વક ચાર આચારને અનુક્રમે યથાશક્તિએ અનુસરવું હિતાવહ છે.
૫૩. પ્રશ્ન –જ્ઞાનાચારનું સેવન કેવી રીતે કરવું ?
પ૩. ઉત્તર-સુગુરૂના ચગે, આત્માની શુદ્ધાશુદ્ધતાનું, પ્રથમ યથાર્થ જાણપણું કરવું, અને તે મુજબ અશુદ્ધતાને ત્યાગ કરીને, શુદ્ધતાને આદર કરી, શુદ્ધતાને વિશેષતઃ આત્માનુભવથી ઓળખીને, તેમાં યથાર્થ નિશ્ચય કરીને, એટલે શ્રદ્ધા, પ્રતીતિ અને રૂચિ પ્રગટાવીને, આગળ વધવું. આ માટે શાસ્ત્રમાં પણ પ્રથમ ચગાવચક્તાએ, ક્રિયાવંચતા અને કિયાવંચકતાએ ફળાચતા હોય
એમ સ્પષ્ટ જણાવેલું છે. કેમકે અનાદિથી મિથ્યાત્વના ચિંગે સંસારમાં આસક્ત એવા જીને પ્રથમ સુગુરૂના ચેગે સાધ્યશુદ્ધિરૂપ શુદ્ધ દેવ—તત્વની અને સાધનશુદ્ધિ રૂપ શુદ્ધ ધર્મ–તવની પ્રાપ્તિ થાય છે. તે પછી તે આત્મા, આત્મશુદ્ધિ કરી પરમાત્મ ભાવને પામે છે એમ જાણવું.
૫૪. પ્રશ્ન –સુગુરૂ કેને કહેવા? અને તેમનું લક્ષણ શું ?
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦
૫૪. ઉત્તર :–સર્વકાળે–સર્વક્ષેત્રે એ સામાન્ય નિયમ છે કે જે-જે જીવને જેવા–જેવા ગુરૂ યા તે નેતા કે સ્વામી મળે છે તે-તે તે-તે ગુરૂઓએ બતાવેલ. દેવની અને ધર્મની ઉપાસના કરતા રહે છે તે માટે આત્માથી આત્માઓએ, સુગુરૂ અને સુદેવ તેમજ 'સુધર્મની નિશ્ચય-વ્યવહાર સ્વરૂપથી યથાર્થ પરીક્ષા કરીને, તેનો તથાવિધ સાધ્ય-સાધનભાવે આદર કર જોઈએ. અન્યથા સંસાર પરિભ્રમણ ચાલુ જ રહેવાનું.
આ સંબધે પ. પૂ. અધ્યાત્મ ગીરાજશ્રી આનંદઘનજીએ જણાવ્યું છે કે - “એક કહે સેવીએ વિવિધ કિરિયા કરી,
ફળ અનેકાંત લોચન ન દેખે; ફળ અનેકાંત કિરિયા કરી બાપડા,
રડવડે ચાર ગતિમાંહિ લેખે.” સુગુરૂ પાસેથી શું મળે? તે કહે છે કે-પ્રથમ તે. પરમ સાધ્ય સ્વરૂપે શુદ્ધદેવપદનું સ્વરૂપ જાણવા મળે અને તે સાથે તેમણે ઉપદેશેલ શુદ્ધ સાધ્ય–સાધનભાવરૂપ અવિરૂદ્ધ ધર્મમાર્ગની પ્રાપ્તિ થાય છે, આ સંબંધે પરમ પૂજ્યશ્રી આનંદઘનજીએ પણ જણાવ્યું છે કે– પ્રવચન અંજન એ સદ્ગર કરે,
દેખે પરમ નિધાન જિનેશ્વર,
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
કp
હૃદય નયણ નિહાળે જગધણી.
મહિમા મે સમાન જિનેશ્વર તેમજ વિશેષતઃ સુગરૂના લક્ષણ સંબધે પણ જણાવ્યું છે કેઆગમધર ગુરુ સમક્તિી, કિરિયા સંવર સાર રે, સંપ્રદાયિ અવંચક સદા, શુચિ અનુભવ આધાર રે.”
પરમ પૂજ્યશ્રી યશોવિજયજી ઉપાશ્ચાજીએ પણ જણાવ્યું છે કે– “જ્ઞાન પ્રકાશે રે મોહ તિમિર હરે,
જેહને સદ્ગ સૂર; તે નિજ દેખે રે સત્તા ધર્મની,
ચિદાનંદ ભરપૂર. ૫૫. પ્રશ્ન –પુણ્યવાન આત્માએ સંસાર પરિષમણને ડર શા માટે રાખવું જોઈએ?
૫૫, ઉત્તર–સંસારમાં ગમે તેવા પુણ્યવાન આત્માને પણ પોતાની ઈચ્છા વિરૂદ્ધ જન્મ-મરણ અવશ્ય કરવા પડતાં હોય છે. તેથી આત્મજ્ઞાની આત્માથી આત્માઓ- . તો, જન્મ-મરણની પરાધીનતામાંથી પોતાના આત્માને મુક્તિ અપાવનાર સુદેવ–સુગુરૂ અને સુધર્મનું શરણું સ્વીકારે છે. પરંતુ પુણ્યકર્મનું શરણું સ્વીકારતા નથી. કેમ કે ૧૧ -
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
શુભાશુભ કમ–પુદ્ગલાના ચાગ-સબધ આત્માને સસાર પરિભ્રમણના હેતુરૂપ છે, એમ સમ્યગ્દષ્ટિ નિઃશ'કપણે જાણતા હાય છે.
૫૬. પ્રશ્ન—સુધર્માંનું સાચુ સ્વરૂપ જણાવે ?
૫૬. ઉત્તર: પ્રથમ તા માહ્ય વ્યવહારષ્ટિએ યથાશક્તિ અઢાર-પાપસ્થાનકના ત્યાગ કરી, પચાચારમાં આત્માને જોડવા જોઈ એ. તેમજ ઉપચરત શુદ્ધ નિશ્ચય ષ્ટિએ સમ્યક્ત્વ ઉચ્ચરીને લૌકિક તેમજ લાકોત્તર દેવગત -ગુરુગત તેમજ પગત મિથ્યાત્વની કરણીના ત્યાગ કરીને, શાસ્ત્રાનુસારી ચૌદ ગુણસ્થાનક સ્વરૂપમાં શ્રદ્ધા કરીને, યથાતથ્ય સ્વરૂપે ગુણસ્થાનક ઉપર ચઢવાના નિભભાવે ઉદ્યમ કરવા જોઈ એ, આ માટે પરમપૂજ્ય શ્રી યશેાવિજયજી ઉપાધ્યાયજીએ જણાવ્યુ' છે કે—
“નિશ્ચય દૃષ્ટિ હૃદય ધરીજી, પાળે જે વ્યવહાર; પુણ્યવત તે પામશે, ભવસમુદ્રના પાર. ’
આ સાથે શુદ્ધ વ્યવહાર ધર્મ સંબંધે પણ સ્પષ્ટ જણાવ્યુ` છે કે
“ જે વ્યવહાર મુક્તિ મારગમાં, ગુણુઠાણાને લેખેજી; અનુક્રમે ગુણશ્રેણીનું ચડવુ, તેહીજ જિનવર દેખેજી.
૫૭. પ્રશ્નઃ—સુદેવનું સ્વરૂપ સમજાવા ?
૫૭. ઉત્તર્ઃસ્વસ્વરૂપે ક્રિતિ ઇતિ દેવઃ એ
1
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૩
વ્યુત્પત્તિ અનુસાર સપ્તયદ્રષ્ટિએ દેવતત્વનું સ્વરૂપ નીચે મુજબ જાણવું.
(૧) શૈગમનયદષ્ટિવાળે—જે આત્મા દિવ્ય શક્તિવાન હોય, અર્થાત વિશિષ્ટ અતિશયાદિયુક્ત હોય તેને સુદેવ માને છે.
(૨) શુદ્ધ સંગ્રહનયદષ્ટિવાળા આત્માની શુદ્ધ જ્ઞાનાદિ-અનંત અવ્યાબાધ શક્તિને સુદેવ સ્વરૂપ જાણે છે.
(૩) શુક્રવ્યવહારનયદષ્ટિવાળો ––જે આત્માઓ આત્મ-તત્ત્વના સહજ-શાશ્વત સુખ માટે, જ્ઞાન-દર્શનચારિત્રાદિની આરાધનાને, અવિસંવાદી માર્ગ પ્રવર્તાવે છે તેને સુદેવ જાણે છે.
() જુસૂત્રનયદષ્ટિવાળો–જે આત્મા પરમ શુદ્ધ જ્ઞાન-દર્શનચારિત્રાદિના શપથમિકાદિ, સહજ ગુણેમાં (પંચ પરમેષ્ટિ સ્વરૂપે) મગ્ન હોય તેને સુદેવ જાણે છે.
(૫) શબ્દનયષ્ટિવાળો—જે પરમાત્માના પરમ શુદ્વાવલંબન વડે આધિ-વ્યાધિ-ઉપાધિની સાથે જન્મમરણાદિના અનેકવિધ સુખની આત્યંતિક નિવૃત્તિ થાય છે તેને સુદેવ જાણે છે.
(૬) સમર્િહનયષ્ટિવાળો –જે આત્માએ સર્વથા રાગ-દ્વેષ રહિત થઈને સર્વજ્ઞ અને સર્વદશીપણું પ્રાપ્ત કર્યું હોય છે, તેને સુદેવ જાણે છે,
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૪ સર્વજ્ઞ અને સર્વદશી સશરીર દેવના સ્વરૂપ સાથે શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે – “ર સર્જનન મ વિનાશ-વિહિતાઃ -
न लास्य हास्य गीतादि, विप्लवोपप्लुत स्थितिः॥"
- (૭) એવંભૂતનયદષ્ટિવાળો–જે આત્માએ સર્વ કર્મોને ક્ષય કરીને જન્મ-મરણરહિત થઈને સાદિ અનંતમે ભાગે અનંત શુદ્ધ શાશ્વત સચ્ચિદાનંદ સ્વરૂપી સિદ્ધપણું પ્રાપ્ત કરેલ છે, તેને સુદેવ જાણે છે.
ઉપર જણાવેલ એવભૂત નયદષ્ટિએ સિદ્ધત્વ પામેલ. પરમ શુદ્ધ દેવતત્ત્વના સ્વરૂપ સંબંધે શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે“વિઘા =નિતૈઃ સર્વે-વિવાર: व्यक्त्या शिवपदस्थोऽसौ, शक्त्या जयति सर्वगः ॥" * ૫૮. પ્રશ્ન–પ્રત્યેક નયદષ્ટિ સમ્યફ છે કે મિથ્યા છે?' * ૫૮. ઉત્તર–કોઈ પણ નિયષ્ટિ સામાન્ય સ્વરૂપે તેં મિથ્યા કે સમ્યફ હોતી નથી, પરંતુ વિશેષતઃ કોઈ પણ એક નયદષ્ટિ એકાંતભાવે એટલે કે સ્વાદરહિતપણે સમ્યક્ હોતી નથી. આ માટે શાસ્ત્રમાં સ્પષ્ટ કહ્યું છે કેઅવિશેષિત મંતિ મતિજ્ઞાનરૂપ તેમજ મતિ અજ્ઞાનરૂપ પણ. હોય છે. જ્યારે વિશેષિત મતિ સમ્યફ જ્ઞાનરૂપ યા તે. મિથ્યા જ્ઞાનરૂપ હોય છે. આથી સ્પષ્ટ સમજવું કે સ્યાદવાદ.
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૫ સાપેક્ષ પ્રત્યેક નયષ્ટિ સ્વ-પરભાવે યથાર્થ અવિરૂદ્ધ હોવાથી સમ્યગૂ જ્ઞાનરૂપ હોય છે.
- અત્રે એ ખાસ સમજવું જરૂરી છે. પ્રત્યેક શાસ્ત્રવચન નયસાપેક્ષ હોય છે. તે માટે શુદ્ધ દ્રવ્યાર્થિક નયની મુખ્યતાએ વ્યવહાર શુદ્ધિની મુખ્યતાવાળા શાસ્ત્રવચનને આધાર લઈને વ્યવહારની શુદ્ધિ કરવી, પરંતુ નિશ્ચય સ્વરૂપને અપલાપ કરવામાં તેને ઉપયોગ કરે નહિ તે રીતે શુદ્ધ પર્યાયાર્થિક નયની મુખ્યતાએ નિશ્ચય શુદ્ધિની મુખ્યતાવાળા શાસ્ત્ર વચનને આધાર લઈને આત્મશુદ્ધિમાં ચુથાર્થતયા શ્રદ્ધા કરવી. પરંતુ વ્યવહાર સ્વરૂપનો અપલાપ કરવામાં તેને ઉપયોગ કરવો નહિ. આ સંબંધે આત્માથે_અવિરૂદ્ધ, સ્યાદવાદ સાપેક્ષ બાધજ્ઞાનને સમ્યક્ પ્રમાણજ્ઞાન જાણવું. અન્યથા એકાંતપાક્ષિક સવિનયજ્ઞાન પણ અપ્રમાણુરૂપ જાણવું. વળી આ સંબંધે તત્ત્વવિશેષતા જાણવું કે નિગમાદિ નયદષ્ટિએ જણાવેલ ધર્મનું સ્વરૂપ પણ ઉત્તરેત્તર સૂક્ષમ-સૂક્ષમતર સ્વરૂપે એવંભૂત નયદષ્ટિથી અવિરૂદ્ધ હોવું જોઈએ. તેમજ એવંભૂત નયદષ્ટિના સ્વરૂપને, સ્થૂલ થકી નિગમાદિથી પણ અવિરૂદ્ધ જાણવું જોઈએ. એ રીતે ઉત્તરોત્તર આત્મ વિશુદ્ધ યથાર્થ નયાશ્રયતા સ્વીકારવા માટે કહ્યું છે કે“સમ્રવૃથા સોયો, થર્મો માર્થિમિ ન”
દષ્ટાંત સ્વરૂપે-નૈગમનયષ્ટિએ ધર્મનું સ્વરૂપ. “તુતિ કપરસ્ત્રાવિ, વાળાદ્ધ ૩, - - સંયમ-વિધ, સર્વોત્તી વિમુક્તયે”
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
- તેમજ એવંભૂત નયદષ્ટિએ-“વધુ સહ પ્રમો ઘમના આ બંને લક્ષણોની અંતર્ગત, સાતે નયથી, વિવિધ ધર્મલક્ષણાનુસારે વિવિધ નય સાપેક્ષ, અવિરૂદ્ધભાવે પ્રરૂપણા કરવી, તે સમ્યક્ પ્રરૂપણા જાણવી. અન્યથા નયેષ્ટિ નિરપેક્ષ સમસ્ત ધર્મ પ્રરૂપણ તે મિથ્યા ઉસૂત્ર જાણવી.
આ સંબંધે કહ્યું છે કે() “વળા વિચq,
संजुज्जतेसु होन्ति एएंसु सो स समय पण्णवणा,
तित्थयराऽऽसायणा अण्णा" (૨) “અમૃ૪ સર્વત્ર, પક્ષપાત વિનંતા - ___ जयन्ति परमानन्द-मयाः सर्व नयाश्रयाः"
૫૯. પ્રશ્ન –શાસ્ત્રાનુસારે-પૂર્વપરંપરાનુસારે,કે વર્તમાન પરિસ્થિતિને અનુસાર, વર્તન કરવું જોઈએ ?
૫૯ઉત્તર ––સર્વકાળે, સર્વ ક્ષેત્રે, ઉત્તમ આત્માએએ, ઉપર જણાવેલ ત્રણે પ્રકારે, એટલે શાસ્ત્રાનુસારી, દ્રવ્યક્ષેત્ર-કાલ-ભાવ સાપેક્ષ, યથાર્થ—અવિરૂદ્ધ (મુખ્ય ગણ) ભાવે વર્તન કરીને, આત્મહિત સાધ્યું છે, સાધે છે, અને સાધશે, એ અર્થમાં શ્રદ્ધાવાનુ–સ્યાવાદી-સમ્યગ્દષ્ટિ આત્મા, પિતાના હિતમાં નિઃશંકભાવે પ્રવર્તન કરીને, નિરંતર આત્મ- * હિત સાધતું રહે છે. અન્યથા અનેકવિધ ત્રિપદાત્મક,
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૭
ભાવમાંથી કોઈ એક ભાવમાં એકાત દુરાગ્રહી, તવભ્રષ્ટ, બ્રાંત આત્માઓ તે અનાદિથી સંસારમાં આમથી તેમ ભટક્યા કરે છે અને ભટકતાં રહેશે એમ જાણવું.
૬૦. પ્રશ્ન–પ્રમાણજ્ઞાનનું સ્વરૂપ શું?
૬૦. ઉત્તર–સ્યાસાપેક્ષ સપ્તભંગાત્મક, કઈ પણ ભંગ વચનને, પ્રજનાનુસારે, “પિતાવિત સિદ્ધા? એ ન્યાયથી આત્માથે યથાર્થ અવિરૂદ્ધભાવે જાણવું તે પ્રમાણજ્ઞાન જાણવું. આ સંબંધે સમ્યગુભાવે સમસ્ત સ્વપર શેય સંબધે પણ શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે
“-પરવ્યવસાયિ-જ્ઞાન–કમા? આથી સ્પષ્ટ સમજવું કે જે જ્ઞાન-આત્માથે યથાર્થ– અવિરૂદ્ધ હોય, એટલે કે સ્વ–પર (જ્ઞાતા-રેય) સંબધે યથાર્થ_વિવેકારી હોય, તેને પ્રમાણજ્ઞાન જાણવું. અન્યથા સમસ્ત મતિ-શ્રુત તેમજ અવધિજ્ઞાન પણ મિથ્યા અપ્રમાણરૂપ જાણવું.
શ્રી તસ્વાર્થ સત્રમાં મતિ-શ્રત-અવધિમનઃ પર્યાય અને કેવળજ્ઞાન એ પાચે જ્ઞાનને સ્યાદ્ ભિન્નભિન્ન સ્વરૂપે એકાનેક સ્વરૂપતા હોવાથી પાંચ જ્ઞાનને “રાના? સૂત્રથી પ્રમાણરૂપ જણાવેલ છે. તથાપિ આ પાંચે પ્રકારનાં પ્રમાણજ્ઞાનમાં પણ સ્વાદ થકી પ્રથમના બંને પક્ષ પ્રમાણુતા જાણવી. તેમજ પાછળના ત્રણને પ્રત્યક્ષ રવરૂપી પ્રમાણતા હોય છે એમ જાણવું.
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
* * ઉપર જણાવ્યા મુજબ પ્રમાણુના પણ બે ભેદથી સ્પષ્ટ સમજાય છે કે, એકાંતતાનો પરિહાર કરવા, કોઈ પણ અર્થમાં, સ્યાદ્વાદનું અવધારણ અનિવાર્ય આવશ્યક છે.
હવે આ સંબંધી કિંચિત્ વિશેષ જણાવીએ છીએ.
સ્વાદ કાર્યકારણ સ્વરૂપી મતિ-શ્રુત સાપેક્ષ પરોક્ષ પ્રમાણ જ્ઞાન સંજ્ઞા, સ્મરણ, ચિંતા, પ્રત્યભિજ્ઞાન, તર્ક યાને ઉહા,' અપાય, ધારણા તેમજ અનુમાન-આગમ આદિ અનેકવિધ હેતુ સાપેક્ષ હોય છે, એમ જાણવું. પરંતુ તેમાં પણું જે જ્ઞાન અપાય રહિત કેવળ સામાન્ય સ્વરૂપવાળું હોય છે (ઈષ્ટાથે કાર્ય-કારણભાવ નિરપેક્ષ હાય) તે જ્ઞાન પ્રમાણરૂપ પણ નથી, તેમજ અપ્રમાણુરૂપ પણ નથી. પરંતુ ઈષ્ટાથે પ્રવૃત્તિ-નિવૃત્તિના હેતુભૂત વિશેષ સ્વરૂપી, અપાયરૂપ જે જ્ઞાન, તે પણ સમ્યગૂ-ભાવેપ્રમાણરૂપ, તેમજ અસભ્યભાવે–અપ્રમાણરૂપ એમ બંને સ્વરૂપવાળું હોય છે તેમ જાણવું. તે મુજબ સમ્યગ્દષ્ટિ તેમજ મિથ્યાષ્ટિ છે સમ્યગુ ચા મિથ્યાભાવે અનાદિથી આ જગતમાં કાર્યાકાર્યમાં, પ્રવૃત્તિ-નિવૃત્તિરૂપે નિરંતર પ્રવર્તન કરતા હોય છે. વળી–જે સમસ્ત જડ-ચેતન દ્રવ્યાના શુદ્ધાશુદ્ધ ગુણેપર્યાયને યથાર્થ જાણવાવાળું સમ્યગૂ પ્રમાણજ્ઞાન છે તે, સ્વસંબંધે નિવિકલ્પક પણ હોય છે, જ્યારે પર સંબધે તે સવિકલ્પ હોય છે એમ જાણવું.
ઉપર જણાવ્યા મુજબ સ્વસવેદન ભાવથી
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૯
સવિકલ્પ તેમજ નિર્વિકલ્પ જ્ઞાન સ્વરૂપથી પોતાના આત્માને યથાતિયા નહિ જાણનારા મૂઢ આત્માઓ આત્માથેથી શૂન્ય તેમજ ભ્રષ્ટ હોય છે. કેમકે. તેઓ જ્ઞાતા–રેય અને જ્ઞાનના સ્યાદ્ શુદ્ધાશુદ્ધ
સ્વરૂપી સાથશસિક તેમજ ક્ષાયિક તેમજ સામાન્ય-વિશેષ સ્વરૂપમાં અયથા તેમજ વિપર્યાસ બુદ્ધિવાળા હોય છે. આથી જ તે-તેઓ જ્ઞાતા અને પ્રમાતા એવા પિતાના આત્માને જ મિથ્યા અને અસત્ તેમજ અપરિણમી જાણે છે અને તેથી જ તે તેની જડ-ચેતન પરિણુમાં આત્મા–પરમાત્મા સંબંધી સમગ્ર પ્રમાણે મીમાંસા પણ મિથ્યા, અસતું તેમજ અનેક વિસંવાદિતાઓથી ભરેલી હોય છે. આમ છતાં પરસ્પર વિરોધીભાવે તેઓ સૌ પિત–પતાના એકાંતિક
અર્થોને જે-જે રીતે પ્રમાણુરૂપ જણાવે છે તેનું કિંચિત્ સ્વરૂપ જણાવીએ છીએ.
(૧)-કેટલાક સ્વમતિ કલ્પિત અર્થોને પ્રમાણુતા આપતા જણાવે છે કે, “અથવષ્ય હેતુ પ્રમ” એટલે કે ઈન્દ્રિયોએ પ્રત્યક્ષની ગ્રહણ કરેલ પદાર્થજ્ઞાન તે પ્રમાણ રૂપ જ છે. આમ કહેનારાઓ–અર્થ–ઉપલબ્ધિ-અને હેતુ એ ત્રણેના યથાર્થ–સ્વરૂપમાં, બ્રાંત હેવાથી પોતાના સંશચાત્મક તેમજ વિપર્યય-જ્ઞાનને પણ એટલે જડ-ચેતન સંબંધી એકાત્મવાદ થકી છીપમાં રજતના ભ્રમરૂપ જેવા
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦
જ્ઞાનને પણ પ્રમાણજ્ઞાન જ સમજે છે.
(૨)-આજ રીતે વળી બીજા કેટલાક કહે છે કે “ યંત્ર યંત્ર ધુમઃ તંત્ર તંત્ર વદૈનિ” એટલે જ્યાં જ્યાં ધુમાડે હાય છે ત્યાં ત્યાં અવશ્ય અગ્નિ હાય જ છે. આમ કહેનારા. એકાંતવાદીઓને, ખરેખર તા અગ્નિ અને ધુમાડો અનેના દ્રવ્ય ક્ષેત્ર—કાળ–ભાવ સખધે, ઇન્દ્રિય પ્રત્યક્ષથી પણ જો અવિરૂદ્ધ જ્ઞાન નથી; ત્યાં પ્રમાણુ સ્વરૂપ મેધના ચાલ તે, આપેાઆપ જ મિથ્યા થઈ જાય છે, કેમકે માત્ર ધુમાડા થકી જ અગ્નિની અનુમતિ ધરનારાઓને, વ્યવહારથી કાષ્ટમાં પણ અગ્નિના સ્વીકાર તા કરવા જ પડે છે, તેમજ આજે તા સંગ્રહનય સાપેક્ષ–તેલ-પાણી અને ગેસમાંથી પણ વૈજ્ઞાનિકાએ અગ્નિનું પ્રાગટચ-પ્રત્યક્ષ કરી ખતાવેલ છે.
(૩)–વળી ખીજા કેટલાક તાર્કિકા કહે છે કે— “ સાનવત્વ મે લખ્ ' એટલે કે ગાયના ગળે લટકતી ગોદડી એ જ ખરેખર ગાયનુ લક્ષણ છે. આમ તેઓ કાઈ પણ પટ્ટામાં ભિન્ન સ્વરૂપે પ્રગટ–અભિવ્યક્ત વિશેષતાને જ તે પદા થનુ નુ સાચુ' સ્વરૂપ છે એમ જણાવે છે, પરંતુ તેઓ પટ્ટામાત્રમાં સાપેક્ષભાવે રહેલ અનેકવિધ સામાન્ય-વિશેષ સ્વરૂપના ભેદ્યાભેદમાં ભ્રાંત હાવાથી એટલું પણ સમજી શકતા નથી. કે જગતમાં સાનામાત્રથી ગાયના વ્યવહાર કરાતા નથી. પરંતુ ગાયની દૂધ આપવાની શક્તિ વિશેષથી તેનુ મૂલ્ય થાય છે. વળી દૂધ સામાન્ય તેા અન્ય ભેસ વિગેરે પ્રાણીઆમાંથી પણ પ્રાપ્ત કરાય છે. તેથી તા 'પ્રયાજનાનુસારે
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬
સામાન્ય-વિશેષને અનુલક્ષીને જ જગતમાં સમસ્ત વ્યવહા૨ પ્રવર્તે છે. આમ છતાં વિવિધ દ્રબ્યમાં નિરંતર પ્રવર્તમાન અનેકવિધ સામાન્ય-વિશેષાત્મક પરિણામિક સત્યને અપલાપ કરવામાં જ એકાંતવાદીએ પિતાની બુદ્ધિ-શક્તિને નિરર્થક દુર્વ્યયજ કરતા હોય છે.
(ઈ-વળી બીજા કેટલાકે પિત-પોતાના મિથ્યા પ્રમાણ જ્ઞાનવડે આ જગતને એકાંતે “સર્વ ”િ સર્વ શૂન્ય” “સર્વ જ્ઞાનમય” “સર્વ સુર્વ ” ઈત્યાદિ સ્વપક્ષે પણ અનેક પરસ્પર વિરેાધી અને પ્રમાણ ' સ્વરૂપે જણાવે છે. કેમકે ઉપર જણાવ્યા મુજબ તેમના કહેવા પ્રમાણે તે ક્ષણક્ષયી આત્માને તે સુખ-દુઃખની હેતુતાનું જ્ઞાન સંભવે જ નહિ પરંતુ સર્વે અને તે પ્રત્યક્ષ અનુભવ ગમ્ય હોવાથી, ઈચ્છિત સુખની પ્રાપ્તિ અને દુઃખની નિવૃત્તિ માટે, પ્રવૃત્તિ-નિવૃત્તિ કરતાં પ્રત્યક્ષ જેવાય છે.
(પ)-તેમજ વળી જગતમાં ધર્મ-અર્થ-કામ અને મેક્ષ એ ચતુર્વિધ પુરૂષાર્થથી યુક્ત, ભિન્ન-ભિન્ન જીવને પ્રગટ સ્વરૂપે સુખ–દુખાત્મક તેમજ જન્મ-મરણ પામતાં પ્રત્યક્ષથી જયા-જાણ્યા છતાં, કેટલાકે તો “ત્ર સર્જન કાન મિથ્યા એટલે કેઈ એક પરમાત્મા જ સત્ય છે, અને કર્તવ પરિણામે ચેતનાયુક્ત ભિન્ન-ભિન્ન જીવેનું ચતુર્વિધ પુરૂષાર્થથી યુક્ત જે પ્રત્યક્ષ સ્વરૂપ છે, તે સર્વે કેવળ મિથ્યા અસત્ સ્વરૂપ જ છે એમ નિર્લજજ પણે કહેતા.
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૨
કુરે છે, આ સંબંધે સત્ય એ છે કે, બ્રહ્માસ્વરૂપે એટલે અન་તજ્ઞાનાદિ શુદ્ધ સ્વગુણુ સત્તાએ પ્રત્યેક આત્માએ ત્રિકાલિક નિત્ય છે પરંતુ શુદ્ધાશુદ્ધ પરિણામી સ્વરૂપે અનિત્ય પણ છે. આથી જીવના કમ*જન્ય-જે-જે .સ'સારી પર્યાયેા છે, તે સવે—તે આત્માના વિભાવ પર્યાય છે, એમ જાણવું. તે સાથે શુદ્ધ પર્યાયનું પરિણમન પણ વિચારવું જરૂરી છે. આથી સ્પષ્ટ સમજી શકાય તેમ છે કે, જીવ યાને આત્મદ્રબ્યા તેમજ અજીવ (પાંચ) દ્રવ્યેાની રાશિરૂપ આ સમસ્ત જગત દ્રવ્યત્વભાવે અનાદિ અનત નિત્ય છે તેમજ શુદ્ધાશુદ્ધ પરિણામીભાવે અનિત્ય પણ છે,
(૬) વળી કેટલાક અતિ-પરિણામી સતા કહે છે કે, “ નિવિવજ્ઞાનમેય પ્રમાળમ્ ” એટલે કે કેવળ નિવિકલ્પકસાન જ પ્રમાણ સ્વરૂપ છે. આમ કહેનારાએ ખરેખર તા પાતે જ પેાતાના ક્ષાયેાપમિક વિકલ્પક જ્ઞાનને અપ્રમાણુરૂપ કહીને પેાતાને જ મિથ્યાવાદી કહી રહ્યા છે.
(૭)–વળી કેટલાક મિથ્યા અનેકાંતવાદી અયથાથ •ભાવે એકમાં અનેકતા અને અનેકતામાં એકતા તેમજ નિત્યને અનિત્ય અને અનિત્યને નિત્ય સ્વરૂપે સમજાવવાની અયથા યાને વિસવાદી કાશીષા કરતા હેાય છે. તેઓ પણ ખરેખર તા અહંકારીપણે પેાતાનું અજ્ઞાન તેમજ મિથ્યાવાદીપણુ જ પ્રગટ કરતા હોય છે.
(૮)–તેમજ વળી કેટલાક તત્ત્વદૃષ્ટિશૂન્ય વ્યવહારા
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૩
ભાષી કપટી સાધુ-સંતે પિતાની સાવદ્યાગ પ્રવૃત્તિઓમાં પણ ચેન કેન પ્રકારે નિરવતાને આરેપ કરીને અજ્ઞાનીઅને ઉન્મા પ્રવર્તાવતા હોય છે. •
-તેમજ વળી કેટલાક વ્યવહારલેપક નિશ્ચયાભાષી અહંકારી સાધુ-સંતે શુદ્ધ ઉપગાનુસારી, જયણાયુક્ત પ્રશસ્તયોગ પ્રવૃત્તિમાં પણ સાવઘતાને તેમજ પરપ્રવૃત્તિને આરેપ કરીને ધર્માથી જીવેને ધર્મપુરૂષાર્થથી ભ્રષ્ટ કરતા. હોય છે. આથી સુજ્ઞ વાંચકેને સ્પષ્ટ સમજાયું હશે કે નિશ્ચય-વ્યવહારરૂપ બને ધર્મ ભાગમાં શુક્ર-સ્વાદુવાદ પરિજ્ઞાનનો અનાદર કર યા. વિરોધ કરે તે ખરેખર તે પિતાના આત્મહિતને જ વિરોધ કરવારૂપ છે.
૬૧. પ્રશ્ન –કઈ પણ વચનને યથાર્થ યા અયથાર્થ કેવી રીતે સમજવું ? '
૬૧. ઉત્તર –જેમ કષ, છેદ અને તાપ એ ત્રણે. ત્રણ સાધનાથી કરાયેલી પરીક્ષા વડે, સુવર્ણની યથાર્થતા સાબિત થાય છે, તેમ જે વચન પિતાના આત્માને આત્મહિત પ્રતિ, આલોક વિરૂદ્ધ ન હય, અને પરલોક વિરૂદ્ધ પણું ન હોય, તેમજ કર્મક્ષયકારિતા સાપેક્ષ, મોક્ષાર્થથી પણ વિરૂદ્ધ ન હોય તે વચનને યથાર્થ સત્ય વચન જાણવું જોઈએ. અન્યથા ઉપર જણાવેલ ત્રિવિધ તગ્માંશતા. રહિત ગમે-તેવા પ્રિય કે પશ્ય વચનને પરમા
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪
અહિતકારી જાણને, તેને પરિહાર કર જોઈએ. વળી આ પણ જાણવું જરૂરી છે કે આત્મહિતકારી વચને પણ ઉત્કૃષ્ટ-મધ્યમ અને જઘન્ય એમ- ત્રિવિધ સ્વરૂપે હિતકારી હોય છે. તેમાં પ્રથમ જે વચને માત્ર સમ્યફદ્રવ્ય કૃતજ્ઞાન સાપેક્ષ હોય છે, તે જઘન્યભાર્થે ઉપકારી -થાય છે. વળી જે સમ્યગૂ-દર્શનયુક્ત-શ્રુતજ્ઞાન સાપેક્ષ - વચને હોય છે, તે મધ્યમભાવે ઉપકારી થાય છે. તેમજ
જે સમ્યગ-દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્રયુક્ત સંયમધર આત્માના - વચને હોય છે, તે ઉત્કૃષ્ટભાવે આત્મોપકારી થાય છે, એમ જાણવું. *
આ માટે શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રમાં કહ્યું છે કે– " तीसे सो वयणं सोचा, संजयाइ सुभासियं; अंकुसेण जहा नागो, धम्मे संपडिवाइओ."
૬૨. પ્રશ્ન :–સર્વજ્ઞ અને સર્વદશી શ્રી. વીતરાગ --પરમાત્માઓએ અનાદિ-અનંત જગતના સમસ્ત ત્રિવિધ શિદ્વાશુદ્ધ સ્વરૂપમાં સ્વાદથકી જણાવેલ અને છાવસ્થ ગણધર ભગવંતાએ રચેલા નય-પ્રમાણુ સાપેક્ષ શાસ્ત્રવચનોમાં યથાર્થ અવિરૂદ્ધતા કેવી રીતે યોજવી?
દર, ઉત્તર –જે કંઈપણ શાસ્ત્ર-વચનથી પોતાના આત્માએ (૧) પૂર્વે બાંધેલા કર્મોની, (૨) ઉદયમાં આવેલા કર્મોની, (૩) ગવાતા કર્મોની, (૪) વર્તમાનમાં શુદ્ધાશુદ્ધ બાહા તેમજ અત્યંતરભાવે કરાતા કર્મોની, (૫) બાહ્યાણૂલ
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૫
સ્વરૂપ પ્રસિદ્ધિરૂપે પ્રગટ દર્શાવાતા કમની, (૬) નવા બંધાતા અષ્ટવિધ કમાની તેમજ (૭) નિર્જરા કરાતા કર્મોની યથા
તા સાથે અવિરૂદ્ધ ફળસ્વરૂપતા સમજાય, તેને સર્વજ્ઞ અને સર્વદશી શ્રી વીતરાગ પરમાત્માઓની અર્થદેશનાની સાથે યથાર્થ અવિરૂદ્ધતા જાણવી. આ માટે કહ્યું છે કે – “ગામ આજ્ઞા તે, હૈોવવા17 :
૬૩, પ્રશ્ન - “બ્રહ્મસત્ય જગત્ મિથ્યા એ વેદવચનથી બ્રહ્મસ્વરૂપી એક પરમાત્મા જ સત્ય છે. બાકીનું સમસ્ત જગત મિથ્યા, અસાર અને અસત્ છે એમ જાણનાર ઉત્તમ-વેરાગી આત્માને પરમાત્માના સાક્ષાત્ -દર્શન થાય છે તો તેને પરમાત્માના કેવા સ્વરૂપનું દર્શન થતું હશે?
૬૩. ઉત્તર –પ્રથમ તે સ્વાદ રહિતપણે ઉપર જણાવેલ “ત્રણ વાર પિશાએ વચનને એકાંતે ઉપર જણાવેલ અર્થથી વિચારવું તે-મિથ્યા છે, કેમકે પ્રથમ તો જો કેઇ એકજ નિત્ય-સ્વરૂપી પરમ . બ્રહ્મને, જે આ મિથ્યા-અસાર-અસત જગતની લીલાને કર્તા-હર્તા કહેશેતે, તેથી તે તે પરમાત્માને પણ આ અસાર–અસત્ અને મિથ્યા જગતના કર્તા-હર્તા રૂપે મિથ્યાપણું જ પ્રાપ્ત થશે, વળી જે પરમાત્મા તે શુદ્ધ-નિત્ય-નિરંજન-નિરાકાર છે એમ જાણતા હો તે, જન્મ-મરણાદિ અનેક ચિત્ર-વિચિત્ર સુખ–દુખાત્મક જગતનું કર્તા-હર્તા પણું પરમાત્માને નહિ
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬
ઘટે, વળી પરમાત્માને જે નિત્ય-એકજ તેમજ અદષ્ટ ભાવે સર્વવ્યાપીપણે, સાર્વત્રિક કેવળ પિતાની ઈચ્છાનુસારી લીલાકારી શક્તિરૂપ જ છે એમ જાણતા હે-તે, તમારી કોઈ પણ સ્વરૂપે કરાતી તે પરમાત્માની પૂજા-ભક્તિરૂપ સમસ્ત ઉપાસના, તમારી જ માન્યતાએ કેવળ ઉપહાસ પાત્ર કરશે ! વળી પરમાત્માને જે પ્રત્યેક જીવને પોત–પિતાના શુભાશુભ કર્મ પ્રમાણે સુખ-દુઃખાદિ આપનારે કહેશેપરમાત્માને પણ પિતાની ઈચ્છાનુસારી–લીલાકારી તે નહિં જ કહેવાય, એટલું જ નહિ પરંતુ પરમાત્માને પ્રત્યેક જીવને પોતપોતાના કર્માનુસારે ફળ આપવારૂપ ક્રિયાની વિડંબણામાં નિત્ય વિડંબિત માનવો પડશે, અને તેથી તેને પરમાત્માને સચિદાનંદ સ્વરૂપી નહિં કહી શકાય, તેમજ વળી સુખની પ્રાપ્તિ અર્થે તેમજ દુઃખની નિવૃત્તિ અર્થે પ્રવર્તમાન આ પ્રત્યક્ષ જગતને જે એકાંતે અસાર, અસત્, અને મિથ્યા કહેશે તે તમારું તેમ કહેવું “મારી માતા વાંઝણું છે” એમ કહેવા બરાબર થશે. આથી સ્પષ્ટ સમજાય તેમ છે કે પ્રત્યેક શાસ્ત્રવચનને સ્યાદ્ સાપેક્ષ નયપ્રમાણથી અવિરૂદ્ધ અવધારવું જરૂરી છે કે, જેથી આત્માર્થ સાધતાએ આત્માને પરમાત્મપદની પ્રાપ્તિ થાય. આ માટે કહ્યું છે કે –
" अपरिच्छिय सुय निहसस्स,
केवलमभिन्न सुत्तचारिस्स;
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૭
सव्वुज्जमेण वि कयं,
...... अन्नाण तवे बह पाई." વળી નરસિંહ મહેતાએ પણ કહ્યું છે કે— મારૂં ગાણુ ગાશે, તે ઝાઝા ખાસડા ખાશે; સમજી સમજી ગાશે, તે-વહેલે વૈકુંઠ જાશે. * ૬૪, પ્રશ્ન –શું જૈન ધર્મના અનુષ્ઠાન કરવાથી જ આત્મશુદ્ધિ થાય છે?
' ૬૪. ઉત્તર – આત્મશુદ્ધિ તે, આત્મશુદ્ધિના લક્ષપૂર્વક આત્માને શત્રુભૂત અતરંગ ક્રોધાદિ કષાયને ઉપશાંત કરીને, અનુકુળ-પ્રતિકુળતામાં, સમભાવમાં રહીને પૂર્વે બાંધેલા કર્મોને ક્ષય કરવા થકી થાય છે, પરંતુ આ માટે પણ પૂર્વે જેમણે સર્વ કર્મોનો ક્ષય કરી, કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરીને સમસ્ત જીવોના ત્રિમાલિક સર્વે શુદ્ધાશુદ્ધ ભાવોને, તેના હેત સહિત યથાર્થ જાણીને, કષાને ઉપશાત કરનાર તેમજ સમભાવની શુદ્ધિ-વૃદ્ધિ વડે કર્મોને ક્ષય કરવા વાળા જે-જે સંવર-નિર્જરાતત્ત્વમય ઉત્તમ અનુષ્ઠાન જણાવેલ છે, તેને વિધિ-નિષેધ પૂર્વક યથાર્થ અનુસરવાથી રામ હે' એ ન્યાયથી તત્કાળ નિઃશંક આત્મશુદ્ધિનો અનુભવ પ્રાપ્ત થાય છે. આ સંબંધે શાસ્ત્રમાં
કહ્યું છે કે
૧૨
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮
"आवस्सय मुभयकालं, ओसहमिव में कुणंति उज्जुत्ता; નિ-વિજ્ઞ હિય વિMિા, અમ સે તે તિ.”
૬૫. પ્રશ્ન –મિથ્યાષ્ટિવાન-આત્મા, જ્ઞાની હોય કે અજ્ઞાની?
૬૫. ઉત્તર –વસ્તુ સ્વરૂપને અયથાર્થ યાને વિપરીત બાધ, મિથ્યાત્વ મેહનીયના ઉદય સાપેક્ષ હોવાથી આત્મા (૧) અજીવને જીવ જાણે, (૨) જીવને અજીવ જાણે. (૩) રૂપીને અરૂપી જાણે. (૪) અરૂપીને રૂપી જાણે. (૫) ધર્મને અધર્મરૂપ જાણે. (૬) અધમ ધમ રૂપ જાણે. (૭) સાધુને અસાધુ જાણે. (૮) અસાધુને સાધુ જાણે. (૯) આત્મહિતકારી માર્ગને ઉન્માર્ગ જાણે, (૧૦) આત્માને અહિતકારી ઉમાગને માગરૂપ જાણે છે. આ દશપ્રકારે વિપર્યય બુદ્ધિવાળે આત્મા ગમે તેટલા વિશિષ્ટ જ્ઞાનવાળે હોય તો પણ, આત્માર્થ સાધવાને, અસમર્થ હેઈ, તેને આત્માર્થ સાધકતાની અપેક્ષાએ શાસ્ત્રકારોએ અજ્ઞાની કહ્યો છે
૬૬. પ્રશ્ન –સમ્યગદષ્ટિ આત્મા જ્ઞાની હોય કે અજ્ઞાની?
દ૬. ઉત્તર –સમ્યગ્દષ્ટિ આત્માઓને કૃતાદિજ્ઞાન વિષયક બાધમાં લાપશમિકભાવે ગુણહાની–વૃદ્ધિરૂપ અનેક પ્રકારની તરતમતા હોવા છતાં પણ શાસ્ત્રમાં સમ્યકત્વને, સર્વ દ્રવ્ય પર્યાય વિષયક યથાર્થ—અવિરૂદ્ધ બોધ સ્વરૂપ કહ્યું છે. તેમ જ મસાનુકુળ સ્વભાવ સ્વરૂપી જણાવેલ છે,
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮
પર્યાય
આથી સભ્યષ્ટિ આત્માએ સ્વપર દ્રષ્ય સંબધે થાથ વિવેકકારી સૃષ્ટિવંત હોય છે. તેથી તેઓને ગ્રંથ ચિત્ આત્મારાધનતા હેાવાથી નવીન ક્રમ બંધ પણ એછે ન્હાય છે એમ જાણવું. આ સબંધે શ્રી દત્તા સૂત્રમાં કહ્યું છે કે—
" सम्मद्दिट्ठी जीवो, जड़वि हु पावं समायरे किंचि;
अप्पो सि होड़ बंधों, जेण न निद्वैधसं कुणइ. "
-
૬૭. પ્રશ્ન :—કોઇ પણ મનુષ્ય પેાતાનું ધાર્યુ* કરી શકે, કે ન કરી શકે?
૬૭. ઉત્તર ઃ— કોઇ પણ પ્રયાગસા કાય પરિણામમાં પાંચે કારણાના સમવાય ભળેલા હોવા છતાં, ખાદ્ય– ભૌતિક કાર્ય સિદ્ધિમાં, પૂર્વ કર્મોના ઉદ્ભયને પ્રાધાન્ય આપવું. ચેાગ્ય છે, જ્યારે આત્મવિશુદ્ધિ માટે તે, આત્માના જ્ઞાન– દશ ન-ચારિત્રાદિ ગુણાને, આવિર્ભાવ કરનાર સભ્ય—પુરૂષાને પ્રાધાન્ય આપવુ જોઇએ, કેમકે મહાદિ ઘાતિકમાંના સર્વથા ક્ષય કરવા થકી જ આત્માને સતંત્ર સ્વતંત્ર શુદ્ધ ક્ષાયિમ્ભાવની આવિર્ભાવે પ્રાપ્તિ થાય છે.
૬૮. પ્રશ્ન ઃ—આત્મા તેમજ સુખ-દુઃખની લાગણીઓ સત્-પદાર્થ છે કે અસત્~~પર્યાય છે ?
૬૮. ઉત્તર ઃ—કાઇ પણ સત્ત પદાર્થ સ્વગુણુ સત્તાએ ત્રણે કાળે યુક્ત હેાવાથી, કા–કારણે પરિણામી અવશ્ય
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦
હાય છે. જેમાં કાય કારણ ભાવની વ્યવસ્થા નથી' તે અસત્ જાણવુ.. આ લક્ષણથી ત્રિકાળ સત્ સ્વરૂપી, પ્રત્યેક આત્માને પોત-પોતાના કસ્ત્રાનુસારી-ક્રિયા થકી કાર્ય –કારણ' ભાવે, સુખ-દુઃખાદિના અનુભવ અવશ્ય હોય છે. તેથી જ 'તા. પ્રત્યેક આત્મા નિરતર પાત-પાતાની કલ્પનાનુસાર સુખની પ્રાપ્તિ માટે અને દુઃખની નિવૃત્તિ માટે નિરતર પ્રયત્ના કરતા પ્રત્યક્ષ દેખાય છે. જો સ્વસ્વ અનુભવાત્મક સુખ દુઃખને પણુ, કેવળ અસત્ કલ્પના માત્ર જ છે એમ કહેશે.. તા સુખની પ્રાપ્તિ અને દુઃખની નિવૃત્તિના સમસ્ત વહે-વારને પણ અસત્ જ કહેવા જોઈશે. અને સમસ્ત વહેવારને પણ જો અસત્–મિથ્યા માનશે!–તે, તેમ માનવાથી પાતાપણુ જ અસત્~મિથ્યા માનવુ પડશે, પરંતુ કોઈપણ આત્માને પેાતાને કયારેય હું નથી એવુ જ્ઞાન હેતુ નથી, તેમ છતાં મારી માતા વાંઝણી હતી એવુ' કહેનારની જેમ, હું. નથી એમ કહેવું તે તેા કેવળ મૂખતા જ ઠરશે.
૬૯. પ્રશ્ન :——શરીર અને આત્મા જુદા છે કે એક જ છે
૬૯. ઉત્તર ઃ—જે શરીર આત્માના આધારવાળુ. હોય છે તે શરીરદ્વારા તે આત્માની જ્ઞાનચેતના–કમ ચેતના અને કફળચેતનાનું સ્વરૂપ પ્રત્યક્ષ જણાય છે; તેથી શરીર અને આત્મા અનેને કથંચિત્ ભિન્ના-ભિન્નપણું પ્રત્યક્ષથી અવિરૂદ્ધ છે, તે માટે આત્મા અને શરીરના સચૈાગ સખઅને ભિન્ના-ભિન્નપણે યથાર્થ અવિરૂદ્ધભાવે સમજવા જરૂરી
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૧
છે. કેમકે જીવદ્રવ્ય યાને આત્મતત્ત્વ તે સદાકાળ ચૈતન્ય ગુણુયુક્ત હાય છે, જ્યારે શરીરસ્વરૂપી જડપુદ્દગલ દ્રવ્યા કેવળ ભિન્નસ્વરૂપે તે, ચૈતન્યતા રહિત હોય છે. તેથી જડ-સંચાી આત્મપરિણમનેાનુ, તેમજ આત્મ સંચાગી જડ પરિણમાનું ભેદજ્ઞાન કરવું અનિવાર્ય આવશ્યક છે-આ માટે કહ્યુ છે કે
ये यावन्तो ध्वस्तवन्धा अभूवन्,
भेदज्ञानाभ्यास एवात्र मूलम् ;
ये यावन्तोऽध्वस्तवन्धा भ्रमन्ति,
भेदज्ञानानामभाव एवात्र वीजम् .
૭૦. પ્રશ્ન :—આત્માને શરીરને સંબધ, કેવી રીતે થાય છે?
૭૦. ઉત્તરે :~~સ સારી પ્રત્યેક આત્માએ, અનાદિ કાળથી સ-શરીરી છે. શરીરના આધાર વિના—અરૂપી આત્માને, સંસારમાં જે ચિત્ર-વિચિત્ર દેહાદિ સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ થાય છે; તે સ`ભવી શકે નહિ. જગતમાં સ્કૂલ ખાહ્ય ઔઢારિક-વૈક્રિય અને આહારક શરીરની વિવિધતાના હેતુભૂત અનાદિથી આત્માને અનુસરનારા તેજસ અનેકાણુ શરીર (ક વણાઓના અધન)નું સ્વરૂપ પણ યથાર્થ જાણવુ જરૂરી છે, કેમકે પ્રત્યેક જીવને જન્મમરણ અને માહ્યજીવનની વિચિત્રતામાં કાણુ શરીર તેમજ તેજસ શરીર મુખ્ય ભાગ ભજવે છે. કેમકે તે ખને શરીરા
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨
આત્માને અનુસરનારા છે. અને આત્મા તે મુખ્યપણે
દારિક-વૈકિય અને આહારક શરીરને અનુસરતા હોય છે. કામણ શરીર તે, આત્માને કષાય અને ચગદ્વારા ગ્રહણ. - કરેલાં (કાર્પણ વગણના સમૂહરૂ૫) અષ્ટવિધ કર્મોનું આત્માની સાથે ક્ષીર–નીરવત કર્મોના બંધનરૂપ જાણવું
જ્યારે તેજસ શરીર આત્માને ઔદારિક–વિકિય-આહારક તેમજ કામણ શરીર અને આત્માને પણ, પશમાદિક સ્વરૂપમાં, તીવ-મેદભાવે અનેકવિધ ચિત્ર-વિચિત્ર. સ્વરૂપમાં પરિણમાવવામાં હેત–ભૂત છે, આ તેજસ શરીરની. શક્તિના આયોજન સંબંધે વિશિષ્ટ ગીઓ અનેક પ્રકારના કાર્યો કરવા સમર્થ બને છે. પરંતુ હાલમાં તેજસ શરીર દ્વારા પેગ સિદ્ધિઓ પ્રાપ્ત કરવાને ગુરૂ-ગમ વિચ્છેદ ગયેલ છે. જ્યારે આત્મશુદ્ધિના પરિણામમાં પણ આ તેજસશરીરના સહકારથી વિધિ-નિષેધરૂપ આદાન-ગ્રહણતાએ. (અપ્રમત્તભાવે) સ્થાન-ઉ–અર્થ–આલંબન અને નિરાલંબન.
ગમાં ઉત્તરોત્તર એકાગ્રતાએ અંતરંગ આત્મ-વિશુદ્ધિ માટે પણ, યોગવંચકતા માટે ગીતાર્થ–ગુરૂભગવતની અનિવાર્ય આવશ્યકતા છે. આ માટે પ. પૂ. અધ્યાત્મગીશ્રી. - આનંદઘનજીએ જણાવ્યું છે કે“દોડત–દોડત–દોડીઓ,
જેતી મનની રે દોડ, જિનેશ્વર, પ્રેમ પ્રતીત વિચારો ટુંકડી,
ગુગમ લેજો રે એડ-જિનેશ્વર.”
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૩
વળી આત્માર્થ સાધવા માટે આત્માથી આત્માઓએ જે રીતે આત્માને આત્મભાવમાં જોડવો જોઈએ, તેને વિધિ બતાવતાં સાથે, તેની પણ આજે કચિત્ દુર્લભતા છે, તેને પણ પરમપૂજ્ય આધ્યાત્માગીશ્રી આનંદઘનજીએ જણાવતાં થકાં જણાવ્યું છે કે – મુદ્રા–બીજ–ધારણા અક્ષર.. * *
ન્યાસ અંથિ વિનિયોગે રે જે ધ્યાવે તે નવી વંચીને,
- ક્રિયા અવંચક ભોગે રે.'
શ્રુત અનુસાર વિચારી છે. - સુગુરુ તથાવિધ ન મિલે રે કિરિયા કરી નવિ સાધી શકીએ, : એ વિખવાદ ચિત્ત સઘળે રે.
૭૧. પ્રશ્ન –જીવને ચિત્ર-વિચિત્રકામણ શરીર (કર્મનુંબંધન) કેવી રીતે પ્રાપ્ત થાય છે? “
૭૧, ઉત્તર –પ્રત્યેક સંસારી આત્માઓ, પિત– પિતાના અભ્યાધિક મન, વચન, અને કાગ દ્વારા જૂનાધિક કાર્મણ વગણુઓનું નિરંતર, ગ્રહણ કરે છે અને તેને, તે જ સમયે પિતાના તીવ્ર–મંદ રાગ-દ્વેષાદિ પરિણામ અનુસાર, સામાન્યથી જ્ઞાનાવરણુદિ, અષ્ટવિધ
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
સ્વરૂપે પરિણામ મમાડીને, પિતાના પ્રત્યેક આત્મપ્રદેશની સાથે, પૂર્વે બાંધેલા કર્મોની સાથે, બંધન પમાડી જેડી દે છે. આ રીતે પ્રત્યેક સંસારી આત્માને પિતે બાંધેલા કર્મોના બંધનથી કાશ્મણ શરીરની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ કામણું શરીરને સંબંધ લીર-નીરવત્ જાણવા આયુષ્ય કર્માનુસારે સંસારી આત્માઓ ઔદારિકાદિ શરીર છોડીને આ કામ શરીર સહિત બીજા ભવમાં જાય છે, અને તે થકી તે જીવને નવીન ઔદારિક-વૈક્રિય-આહારક તેમજ વિશિષ્ટ તેજસ શરીરની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ ચારે પ્રકારના શરીર કાશ્મણ શરીરમાં રહેલા અષ્ટવિધ કર્મોના વિપાકને અનુસરનારા હોઈ તે મુજબ પ્રત્યેક જીવનું ચિત્ર-વિચિત્ર સ્વરૂપવાળું બાહ્ય જીવન હોય છે, આ સત્યને પ્રત્યેક (વિશિષ્ટાવિશિષ્ટ) આત્માએ પિતે બાંધેલા કર્માનુસારે પ્રાપ્ત જન્મમરણ અને જીવનની સ્થિતિરૂપે સ્વીકારવું પડે છે. કેમકેપ્રત્યેક સંસારી આત્માને વિષે, ઉપર જણાવેલ સ્વરૂપ અનુભવ પ્રત્યક્ષથી અવિરેાધી છે. આથી આત્માની સાથે કર્મના બંધનને નહિ સ્વીકારનારા અજ્ઞાનીઓને પણ, પ્રત્યેક આત્માને પોતપોતાના શુભાશુભ કર્મ પ્રમાણે જ ઈશ્વર (ઈ અદણ પરમશક્તિ) અનેકવિધ ચિત્રવિચિત્ર ભાવે જુદું-જુદુ ફળ આપે છે, તેમ તો માનવું જ પડે છે. કેમકે પ્રત્યેક જીવને કથંચિત્ જ્ઞાતાજ્ઞાત પિતાની ઈરછા વિરૂદ્ધ પ્રાપ્ત થતી પરસ્પર-વિરૂદ્ધ ચિત્રવિચિત્ર સ્વરૂપ સ્થાનની પ્રાપ્તિ નિર્દેતુક તે ન જ હોઈશકે, જે સર્વત્ર–સર્વથા નિર્દેતકતા જ વિચારશે–તો ઈચ્છાનુસારે
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
૧૫
જીવ દ્વારા કરાતા વિવિધ ફળપ્રાપ્તિ માટેના પુરૂષાર્થને અયેાગ્ય જ માનવા પડશે અને પુરૂષાથ નિરપેક્ષ જીવને ચૈતન્ય રહિતતાએ અજીવપણું, પ્રાપ્ત થશે. તે માટે પ્રત્યેક જીવને સ્વ-સ્વકર્માનુસારે આ સંસારમાં ભિન્નભિન્ન સ્વરૂપ સ્થાનની પ્રાપ્તિ થાય છે એમ માનવુ તે યથાર્થ-અવિદ્ધ છે.
/
L
૭૨. પ્રશ્ન :——વમાનમાં કેટલાક ધમી લેાકેા દુઃખી કેમ જણાય છે ? તેમજ કેટલાક અધમી (પાપી) લેાકા સુખી કેમ દેખાય છે?
૭૨. ઉત્તર ઃ—પ્રત્યેક જીવ વર્તમાનમાં પૂર્વ કર્મના ઇયાનુસાર જે-જે શુભ-અશુભ માહ્ય ચોગક્રિયા કરે છે તેનાથી, તનુરૂપ અપાધિક ખાદ્યફળ તા, પ્રત્યક્ષ પ્રાપ્ત થતુ -જણાય છે,. તથાપિ આત્મતૃત્વ પરિણામ વડે નવીન -મધેલા કર્મી, કાંઇ તત્કાલ જ ઉદ્દયમાં આવે તેમ હાતુ નથી, પરંતુ તે ખાંધેલા કર્મીમાંથી જે-જે કર્મી જ્યારે જ્યારે જે-જે સ્વરૂપે ઉદયમાં આવે છે તે મુજખ તે જીવને, ચિત્ર-વિચિત્ર વિવિધ પ્રકારની અનુકુળ–પ્રતિકુળ પૌદ્ગલિક સામગ્રીના ચાગ અને અચૈાગ અને પ્રાપ્ત થાય છે. આથી સ્પષ્ટ સમજવુ કે પૂર્વે ખાંધેલા કયિાનુસારે જ પ્રત્યેક જીવને ભિન્ન-ભિન્ન અનુકુળ તેમજ પ્રતિકુળ સ્થાન સ્થિતિની પ્રાપ્તિ થાય છે, અને તે થકી તે આત્માને સ્વપરિણામાનુસારે સુખ-દુઃખાદિના પરિણામ પ્રાપ્ત થાય છે. આથી સ્પષ્ટ સમજાશે કે વર્તમાનમાં ધમી દેખાતા કેટલાક જીવા, ઉક્તિ પાપકર્માનુસારે દુઃખી હોય છે તેમજ અધર્મી-પાપ
#y
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૬
કરતાં કેટલાક જીવા, ઉદિત પુણ્યકર્મોનુસારે સુખી દેખાય. છે. પરંતુ પર—પૌદ્ગલિક સુખ-દુઃખને ભાગવવામાં અધર્મી આ તેમાં એકાકાર બુદ્ધિએ આત્યંતિક રાગ-દ્વેષ કરે છે. જ્યારે ધર્મી આત્માએ બન્નેને કર્મ-જન્ય પર-સ્વરૂપને-પર-રૂપે. જાણી તેમાં ઉદાસીન રહે છે.
· ૭૩. પ્રશ્ન ઃ——આત્માને કમ (પુદ્દગલના સબધ)ના સચોગ ઉપકારક છે? કે ઉપઘાત છે ?
૭૩. ઉત્તર :—પ્રત્યેક સસારી જીવને વિવિધ કમ સચૈાગ થકી ઉચારે નીચે મુજખ ઉપકારકતા તેમ જ ઉપઘાતકતા હોય છે—
शरीर वाङ्मन: प्राणापाना पुद्गलानाम्' vk सुख-दुःख जीवित मरणोपग्रहाच "
પ્રત્યેક સસારી આત્માનુ ખાહ્ય સ્થૂલ જીવન ઉપર જણાવ્યા મુજબ સ્વ-સ્વકર્માનુસારે અનુકુળતા-પ્રતિકુળતાવાળું હોય છે. જ્યારે શુદ્ધ આત્મિક પરિણમનમાં, ઔયિકભાવ અનુગ્રહકારી કે ઉપઘાતક હાતા નથી.
૭૪, પ્રશ્નઃ—કાઇ પણ આત્માના અન્ય આત્મા પ્રતિ, ઉપકાર કે અપકાર હાઈ શકે છે ?
*
૭૪. ઉત્તરઃ—પ્રત્યેક સસારી સશરીરી આત્માએનુ’ માહ્યજીવન અન્ય સશરીરી આત્માએ પ્રતિ ઉપકારક તેમજ ઉપઘાતક હાઇ શકે છે. આ માટે કહ્યુ છે કે “ પપ્પી
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૭
r
પદ્મદ્દો નીવાનામ્ ?'ઉત્તમ સ’સારી આત્માએ, અન્ય આત્મા-આને હિતાપદેશાદિ દ્વારા ઉપકારક હાય છે; જ્યારે માહમાયામાં આસક્ત આત્માએ આરભ-પરિગ્રહાદિ દ્વારાઅન્ય આત્માએને ઉપઘાતક પણ હોય છે. આ સાથે એ સ્પષ્ટ સમજવું જરૂરી છે કે, નિશ્ચય શુદ્ધ સ્વરૂપમાં પરિણામ પામતા આંત્માઓનુ` આંતરિક જીવન અન્ય જીવને ઉપકારક કે ઉપઘાતક હાતું નથી. આ અથથી શાસ્ત્રમાં જીવ દ્રવ્યને અારા દ્રવ્ય કહ્યુ છે.
L
૭૫. પ્રશ્નઃ—આત્માને મેાક્ષ પુરૂષાર્થ સાધવા માટે, અન્ય ઉત્તમ આત્મા, કે કમ બંનેમાથી વિશેષ ઉપકારક કોણ ?’
૭૫. ઉત્તર ઃ—પ્રત્યેક આત્માને, પેાતાના આત્માને કર્મીના અધનમાંથી છેડાવવા રૂપ માક્ષ પુરૂષાથ તાપેાતાના સમ્યગ્દર્શન-સમ્યજ્ઞાન-સમ્યક્ ચારિત્રાદિ આત્મિક ગુણાના એકત્વ પરિણામ થકી જ પ્રાપ્ત થાય છે, આ. માટે કહ્યું છે કે—
“
સભ્યજ્શેન—જ્ઞાનચરિત્રોિમાન: 2
આમ છતાં સમ્યક્ દનાદિની પ્રાપ્તિ માટેના ધર્મ પુરૂષાર્થમાં પ્રત્યેક આત્માને નિમિત્તદ્ધિ અને ઉપાવાન શુદ્ધિ અને યથાતથ્ય ભાવે ઉપકારક હાય છે. તેમાં શુદ્ધ નિમિત્તના ચેાગ, આત્માને તથા રૂપ પુછ્યાયે પ્રાપ્ત થાય છે, પરંતુ તે થકી પણ ઉપાદાન આત્મશુદ્ધિ તા, આત્માના શુદ્ધ ક્ષાયેાપશમિક ભાવની કારકતા થકી જાણવી.
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫:
૭૬. પ્રશ્ન —અનંત શક્તિવાન્—સચ્ચિદાનદ સ્વરૂપી–નિત્ય નિરજન નિરાકાર પરમાત્માના અંશરૂપ સવે આત્માએ પણુ પરમાત્મા સ્વરૂપી જ છે અને પ્રત્યક્ષ જણાતા પ્રત્યેક આત્માના જન્મ, જીવન, મરણ, તે તે, પરમાત્માની લીલા યાને માયા હાઈ ક્ષણિક, મિથ્યા અને અસત્ પ્રત્યક્ષ જણાય છે તેથી ધર્મપ્રવૃત્તિ અને અધમ પ્રવૃત્તિના ભેદસૂચક, સમસ્ત ઉપદેશ-પ્રચારા, શું મિથ્યા નથી ?
r
૭૬. ઉત્તર :પ્રથમ તે સશરીરી આત્માને, જન્મ-મરણુ રહિત, નિત્ય અને નિરાકાર સમજવા તે પ્રત્યક્ષથી વિરૂદ્ધ છે. બીજી, પ્રત્યેક ભિન્ન-ભિન્ન આત્માને, એક જ પરમાત્માના અશેારૂપ માનવાથી તેા, પ્રત્યેક આત્માએ કરેલી, ધર્મ-અધમ ની સઘળીએ પ્રવૃત્તિને. પરમાત્માની પ્રવૃત્તિ જ માનવી જોઈશે, અને તેથી પ્રત્યેક આત્માને, પેાત–પેાતાની -ચ્છિાનુસારી પ્રવૃત્તિમાન્ તેમજ સુખ-દુઃખવાન્ પણ નહિ મનાય. જે પ્રત્યક્ષ સ્વાનુભવથી અત્યંત વિરૂદ્ધ છે. તેમજ પ્રત્યેક આત્માને પરમાત્માના અંશા માનીને, તમામ આત્માઓની-ધર્મ-અધરૂપ સઘળીએ પ્રવૃત્તિના કર્તા-હર્તા પરમેશ્વર જ છે. એમ કહેવુ અને તે સાથે વળી પરમાત્મા, • દરેકેદરેક આત્માને, પાત-પેાતાની કરણીને અનુસારે, જુદુ જુદુ ફળ આપે છે એમ કહેવું, તે અને વાતા પ્રગટભાવે પરસ્પર વિધી છે. વળી એક તરફ તે પરમાત્માની - ઈચ્છા મુજખ જ અને પરમાત્માની લીલા સ્વરૂપે જ આ જગત પ્રવર્તે છે, એમ કહેવુ, અને તે સાથે વળી અધ
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮ë
મને નાશ કરવા, અને ધર્મની સ્થાપના કરવા પરમાત્માને. જન્મ લેવો પડે છે એમ કહેવું, તે તે પણ બને વાતે. પરસ્પર વિરોધી છે. આથી સ્પષ્ટ સમજાય છે કે પ્રત્યેક સંસારી આત્માની ધમ–અધમરૂપકરણ પરમાત્માને હવાલે. કરવી તે કેવળ મૂર્ખતા જ છે પરંતુ સત્ય હકીકત એ છે કે, પ્રત્યેક સંસારી આત્માઓ સ્વ-સ્વકર્માનુસારે પિત પિતાની બાહ્ય તેમજ અભ્યતર ધર્મ અધમમી કરણું. મુજબ, તેનું ભિન્ન-ભિન્ન ફળ અવશ્ય પ્રાપ્ત કરે છે, આથી જ તે ઉત્તમ આત્માઓ પિતાના આત્માને, સર્વે કર્મથી મુક્ત કરી જન્મ-મરણ રહિત મોક્ષ-પદ પ્રાપ્ત કરવા, એક્ષપુરૂષાર્થમાં ઉત્સુક્તા ધારણ કરતા હોય છે.
૭૭. પ્રશ્ન ધમ પુરૂષાર્થ અને મેક્ષ પુરૂષાર્થનું સ્વરૂપ સમજાવે.
૭૭. ઉત્તર પ્રત્યેક સંસારી આત્માઓ પોતપિતાના કર્તુત્વ સ્વભાવાનુસારે સુખની પ્રાપ્તિ અને દુઃખની નિવૃત્તિ માટે નિરંતર અનેક પ્રકારની ભિન્ન-ભિન્ન ક્રિયાઓ કરતાં હોય છે. તેના શાસ્ત્રકારોએ ચાર વિભાગ પાડયા છે. (૧) ધર્મ પુરૂષાર્થ. (૨) અર્થ પુરૂષાર્થ. (૩) કામ પુરૂષાર્થ. (૪) મોક્ષપુરૂષાર્થ. તેમાં સામાન્યથી ધર્મ પુરૂષાર્થને, મોક્ષ. પુરૂષાર્થના કારણરૂપ જણવ્યો છે. અને અર્થ પુરૂષાર્થને-- કામ પુરૂષાર્થના કારણરૂપ જણવ્યા છે. તેમ છતાં વિશેષથી ચારે પ્રકારને પુરૂષાર્થ ચતુર્વિધ પણ હોય છે. તેનું સ્વરૂપ ગીતાર્થ–ગુરૂ ભગવંત પાસેથી અવશ્ય જાણી લેવું જરૂરી છે.
અs
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦
તે પછી કર્મ બંધનના કારણરૂપ પાપાચારની પ્રવૃત્તિથી પેાતાના આત્માને અળગે કરીને, જ્ઞાન–દન–ચારિત્રાદિ આત્મિક ગુણાના વિશિષ્ટ ક્ષયાપશમ પ્રાપ્ત કરવા સવ-નિર્જરા •સહિત પંચાચારની પ્રવૃત્તિમાં જોડવા, તેને ધમ પુરૂષાર્થ સમજવા જાઈએ, અને પ્રાપ્ત થયેાપશમિક આત્મિકગુણા વડે જે, સકા ક્ષય કરવાના ઉદ્યમ કરવા તેને “માક્ષ પુરૂષાર્થ જાણવા જાઇએ.
૭૮. પ્રશ્ન ઃ~આત્માને આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિ, વિશેષ ઉપકારક છે, કે અહિંસક જીવનશુદ્ધિ, વિશેષ ઉપકારક છે ? ૭૮. ઉત્તર ઃ—અહિંસક-જીવનશુદ્ધિ વગર, આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિ નિરક છે. તેમજ આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિ વગરનુ અહિંસક જીવનશુદ્ધિ પણ નિરક છે. કેમકે ખંને પરસ્પર જ્ઞાન–ક્રિયા સાપેક્ષભાવે, એકખીજાને સહાયક અને પૂરક હાઈ -મેાક્ષા-સાધક અને છે; જ્યારે એકાંતે અને ખાધક હાઈ -સસાર હેતુ છે.
.
૭૯. પ્રશ્ન ઃ આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિ અને અહિંસક જીવન શુદ્ધિ સામાન્ય સ્વરૂપ સમજાવે ?
૭૯. ઉત્તર :શ્રી જીનશાસનને વિષે કોઈ પણ વસ્તુનુ યથાર્થ સ્વરૂપ જાણવા માટે ચાર નિક્ષેપનુ તા અવશ્ય -ગ્રહણ કરવું એમ હ્યુ છે. તેમાં મુખ્ય દ્રવ્ય નિક્ષેપથી તેમજ ભાવ-વિક્ષેપથી આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિનું અને અહિંસક જીવન–શુદ્ધિનુ કિંચિત્ માત્ર સ્વરૂપ જણાવીએ છીએ, પ્રથમ
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૧
તાદ્રશ્યતઃ આધ્યાત્મશાસ્ત્ર નિષ્ટિસૂત્ર-અર્થને એટલે સૂત્રઅને એટલે સૂત્ર-અર્થ અનેને, સ્ત્ર-પર સખધે અવિરૂદ્ધ ભાવે, પેાતાના . આત્માની સાથે અનુભવથી જોડવા થકી ભાવ આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિ પ્રાપ્ત થાય છે. અને તે થકી છએ જીવનિકાયની, દ્રવ્યથી તેમજ ભાવથી રક્ષા કરવાવાળું, અહિં‘સક જીવન-જીવનારા આત્મા. અવશ્ય· પેાતાના આત્માની, દ્રવ્ય–ભાવથી રક્ષા કરવાવાળા થાય છે. અન્યથા અહિંસક જીવનથી ચા તા કેવળ આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિથી આત્મશુદ્ધિ થતી નથી એમ જાવું.
૮૦. પ્રશ્ન ઃ—શાસ્ત્ર અને સૂત્ર-અર્થની અવિરૂદ્ધતા સમજાવા ?
• ૮૦. ઉત્તર ઃ—પરમ પૂજ્ય શ્રી યશેાવિજયજી ઉપાધ્યાયજીએ જ્ઞાનસારમાં જણાવ્યુ છે કે—
शासनात् त्राणशक्तेश्च बुधैः, शास्त्र निरुच्यते; वचनं वीतरागस्य, तत्तु नान्यस्य कस्यचित् .
2]
સર્વ કાળે–સક્ષેત્રે આત્મશુદ્ધિ તેમજ આત્મરક્ષા કરનારા અર્થાને (ભાવને) યથાર્થ અવિરૂદ્ધ ભાવે જણાવનારા શાસ્ત્રચનાને, સજ્ઞ અને સદશી શ્રી વીતરાગ ભગવતે એ કહેલા અર્થાથી અવિરૂદ્ધ જાણુવા, અન્યથા જે વચન આત્મશુદ્ધિ અથવા તેા આત્મરક્ષા કરવા સમર્થ નથી તેને શાસ્ત્રવચન કહેવું તે મૂર્ખતા છે. અત્રે આત્મશુદ્ધિ અને મિથ્યા
*
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મસંતોષનો ભેદ, ગીતાર્થ–ગુરૂ ભગવંત પાસેથી નિશંક સ્વરૂપે જાણવું જરૂરી છે.'' . . . ' '૮૧. પ્રશ્ન –સર્વ જીવેને માટે સામાન્યથી આત્મશુદ્ધિને કમ જણાવે ? " ૮૧. ઉત્તર–પ્રથમ તે સર્વ સામાન્ય ભાવથી, જ્યારે સંસારી જોબઘચ ગોળ પાષાણના ન્યાયે” જાણે અજાણે પણ સવિશેષ અકામ નિર્જરા અને પુણ્યબંધ વડે અનુક્રમે સંસારમાં બાદર એકેન્દ્રિયથી માંડીને ઉત્તરોત્તર સંક્સિપંચેન્દ્રિય પણું પ્રાપ્ત કરે છે, ત્યારે દ્રવ્યથી તેમજ ભાવથી આત્મશુદ્ધિના અધિકારી બને છે. તેમાં દ્રવ્યથકી આત્મશુદ્ધિ-ચગાવંચક–કિયાવંચક અને ફળાવંચકતા થકી જાણવી. તેમજ ભાવથકી આત્મશુદ્ધિની હેતતા મુખ્યતાએ તે, મેહનીય કર્મના ક્ષય-ઉપશમ અને ક્ષયપશમાનુસારે જાણવી.
૮૨. પ્રશ્ન – ગાવંચક, કિયાવંચક તેમજ ફળાવચકતાનું સ્વરૂપ જણાવે ?
૨. ઉત્તર ઃ—જે આત્માને, સુદેવ–સુગુરૂ અને સુધર્મની સાચી ઓળખાણ થાય છે, તેને ચગાવંચકતાની પ્રાપ્તિ જાણવી. તે થકી પિતાના મન, વચન અને કાયયોગને ૧૮ પાપકર્મથી નિવર્તાવી, આત્મિક જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રાદિ ગુણોની પ્રાપ્તિ અર્થે વ્રતાદિ સાપેક્ષ—પ્રવર્તાવવા, તેને કિયાવંચકતા જાણવી, અને તે થકી સમ્યજ્ઞાન-દર્શનચારિત્રાદિ ગુણોને, જે-આવિર્ભાવ થવો તેને ફળાવચકતા જાણવી.
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપર જણાવેલા અનુક્રમથી સંસારી આત્મા પિતાના સર્વ કર્મને ક્ષય કરી, શુદ્ધ અનંત-અક્ષય સુખને સ્વામી બને છે. તે માટે આત્મશુદ્ધિના કારણરૂપ, વિવિધ પ્રકારની
ગશુદ્ધિને, દ્રવ્યશુદ્ધિ જાણવી. આ રીતે દ્રવ્યશુદ્ધિ વડે જીવ વિશિષ્ટ પુણ્યબંધ કરે છે, અને ભાવશુદ્ધિ થકી મોક્ષ પદ પ્રાપ્ત કરે છે એમ જાણવું.
૮૩. પ્રશ–દેવ, ગુરૂ અને ધર્મતત્વ એક સ્વરૂપે છે કે અનેક સ્વરૂપ છે?
૮૩. ઉત્તર –દેવ-ગુરૂ અને ધર્મ એ તત્વત્રિયીનું સ્વરૂપ, ભેદ વિકલ્પ ગ્રાહક-વ્યવહારનયથી તે, ઉપચરિતઅનુપચરિત તેમજ શુદ્ધતા ગ્રાહક અને અશુદ્ધતા ગ્રાહક આદિ અનેક પ્રકારે, લોકવ્યવહારમાં પ્રગટપણે અનેક સ્વરૂપે પ્રવર્તે છે. જ્યારે શુદ્ધતાગ્રાહક–નિશ્ચયનયની દૃષ્ટિએ, દેવગુરૂ અને ધર્મ, પ્રત્યેક આત્મદ્રવ્યમાં પિતપોતાના જ્ઞાન– દર્શન–ચારિત્રાદિના શુદ્ધ એકત્વ પરિણામરૂપ હોવાથી એક
સ્વરૂપી છે. આ માટે આત્માથી આત્માઓએ પોતાના આત્મદ્રવ્યના આવિર્ભાવ તેમજ તિભાવી પંચવિધ (જ્ઞાનદર્શનચારિત્ર-તપ-વીર્યાદિ) સ્વરૂપને, ગીતાર્થ ગુરૂ ભગવંત પાસેથી ક્ષય-ઉપશમ તેમજ ક્ષાપશમાદિક ભાવથી યથાર્થ– અવિરૂદ્ધભાવે, સમજી લેવાની અનિવાર્ય આવશ્યકતા છે.
૮૪. પ્રશ્ન –આત્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવા માટે, વિશિષ્ટ ૧૩
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૪
ક્ષપશમ ન હોય, કે તેવા ગુરૂને વેગ ન હોય, તે આત્મ-કલ્યાણ કેવી રીતે કરવું ? ' ,
૮૪. ઉત્તર પ્રથમ તે એ સમજવું જરૂરી છે કે ઉપાદાન, કે નિમિત્ત શુદ્ધિના ચગે જ જીવને આત્મકલ્યાણ કરવાની ઈચ્છા-રૂચિ પ્રગટે છે, તે પછી ઉપાદાનની બળવત્તાએ, કે નિમિત્તશુદ્ધિના આલંબનની બળવત્તાએ, કે પરસ્પર ગુરૂ–લઘુ ભાવમાં, એકબીજાના સહકારે, જીવ આત્મ
લ્યાણ સાધે છે, અન્યથા અનાદિની ઓદ્ય-સંજ્ઞાએ કરાતી ધર્મ-પ્રવૃત્તિ આત્મશુદ્ધિ કરવા અસમર્થ હોય છે, એમ જાણવું. તેમ છતાં શૂન્યમનથી યા તે અજ્ઞાનથી કરેલી મનવચન-કાયાગની શુભઅશુભ પ્રવૃત્તિથી અવશ્ય શુભઅશુભ કર્મબંધ તે નિરંતર થયા જ કરે છે, અને તે થકી જ જીવ ચતુર્ગતિરૂપ આ સંસારમાં અનાદિથી ભટકળ્યા કરે છે એમ જાણવું.
' ૮૫. પ્રશ્ન –સમ્યક્ત્વ, એ આત્માના જ્ઞાન-દર્શન– ચારિત્રાદિ કયા ગુણને પરિણામ છે.?
1. ૮૫. ઉત્તર –શુદ્ધ-ઉપયોગ-સ્વરૂપી સમ્યકત્વ, મુખ્યપણે તો મતિજ્ઞાનના અપાયાંશરૂપ જ્ઞાનગુણને પર્યાય છે, તેમ છતાં તેને આત્માના જ્ઞાન-દર્શન–ચારિત્ર-તપવર્યાદિ અનેક ગુણોને સમુચિત–પર્યાય પણ સમજ જરૂરી છે, કેમકે વિવિધ-ગુણોની કથચિત્ શુદ્ધાશુદ્ધતાની મુખ્યતા ગીતારૂપ તરતમતાને, ગીતાર્થ ગુરૂભગવંત પાસેથી (૧૪) ગુણસ્થાનકના સ્વરૂપ-વિશેષથી, યથાર્થ જાણી લેવી જરૂરી છે.
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૫
૮૬. પ્રશ્ન –સમ્યફૂલ રહિત-મિથ્યાષ્ટિ આત્મા, આત્મકલ્યાણ કરી શકે? • ૮૬. ઉત્તર –જે આત્માએ ત્રિપંજીકરણ કરી, ગ્રંથભેદ કરી સમ્યક્ત્વ પ્રાપ્ત કર્યું નથી, તેવો મિથ્યાત્વી આત્મા, શુદ્ધ આત્મ-ઉપયોગ રહિત હોવાથી, આત્મશુદ્ધિ કરી શકતો નથી, તથાપિ મિથ્યાત્વ મેહનીયના ઉદયમાં અનેક પ્રકારની તરતમતા હોવાથી મંદ મિથ્યાત્વી, આત્માભિમુખતાએ જે-જે શુભકરણી કરે છે, તે થકી ઉપચારે તેને આત્મશુદ્ધિનું કારણ માનવામાં કેઈ દોષ નથી.
૮૭. પ્રશ્ન –સમ્યકત્વવાન દરેકે-દરેક આત્માને શું એક સરખી આત્મશુદ્ધિકારકતા હોય છે?
૮૭. ઉત્તર –પ્રત્યેક સંસારી આત્માને આત્મ– શુદ્ધિની કારકતા તે દર્શન–મેહનીય તેમજ ચારિત્રમોહનીય કર્મના ક્ષય-ઉપશમ અને ક્ષાપશમ જન્ય હોય છે. તે માટે અને મેહનીય કર્મના બંધ-ઉદય-ઉદારણું અને સત્તાની અનેક પ્રકારની વિચિત્રતાના સ્વરૂપને, ગીતાર્થ ગુરૂભગવંત પાસેથી જાણી લેવું જરૂરી છે. સર્વોત્કૃષ્ટ દેશવિરતિના વિશુદ્ધ સ્થાનકથી, સર્વ વિરતિનું પ્રથમ સંયમ સ્થાનક અનન્તગુણ વિશુદ્ધ હોય છે. કેમકે તે પ્રથમ સંયમ સ્થાનકે સર્વ આકાશના પ્રદેશથી અનન્તગુણું ચારિત્રના પર્યાયે પ્રગટ થાય છે, તેમજ વળી સર્વ સંયમ સ્થાનકની સંખ્યા પણ અસંખ્યાતા લોકાકાશના પ્રદેશ જેટલી જ હોય છે પરંતુ ઉત્તરોત્તર વિશુદ્ધ હોય છે. તેમાં શરૂઆતથી જ
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૬
અનુક્રમે સંયમ સ્થાનક ઉપર ચઢતે અવશ્ય નિર્વાણપદને પ્રાપ્ત કરે છે. જ્યારે શરૂઆતથી ઉત્કૃષ્ટ અને પછી મધ્યર સંયમ સ્થાનક ઉપર ચઢતે અવશ્ય પડે છે. આથી અનુક્રમે વિશુદ્ધ સંયમ સ્થાનક ઉપર ચડતા આત્માને તેના ચારિત્ર પર્યાયે નિર્મલ થયા હોવાથી, સુખરૂપ ચારિત્ર હોય છે તે માટે અનુક્રમે સંયમસ્થાનક અને આત્મશુદ્ધિરૂપ ચારિક પર્યાયના-ભેદને ગીતાર્થ–ગુરૂ ભગવંત પાસેથી જાણી લેવું અનિવાર્ય આવશ્યક છે.
૮૮. પ્રશ્ન –સર્વગુણસંપન્ન અને સર્વ દોષ રહિત શ્રી કેવલી ભગવંતને આત્મા, કૃતકૃત્ય હોઈ તેને કૈક આત્મ-સાધના કરવાની હોતી નથી, જ્યારે છઠ્ઠસ્થ પ્રત્યેક સાધક આત્માઓ કિંચિત્ ગુણ યુક્ત તેમજ કિંચિત દોષયુક્ત હોય છે, તે-તેવા, ગુરૂતત્ત્વનું અવલંબન અન્ય આત્માને કેવી રીતે ઉપકારક બની શકે ? તેમજ શું અપ કારક પણ હોઈ શકે છે ?
૮૮. ઉત્તર :–કાઈ પણ ગુણ–ષાત્મક, નિમિત્તનું અવલંબન, મુખ્યપણે તે, અવલંબક આત્માની અવલંબકતાનુસારે, ઉપકારક તેમજ અપકારક બને છે, તેમ છતાં ગુણદોષની ગુરૂલઘુતાનુસારે, નિર્બળ ઉપાદાનતાવાળા આત્માએને તે “સંસના લો મવત્તિ' એ ન્યાય લાગુ પડે છે. જ્યારે ખરેખર તે ગુણજ્ઞાતા આત્મા જ ગુણાવલંબનતા વડે, ગુણ-પ્રાપ્તિ કરી શકે છે, અન્યથા આરંભ-પરિગ્રહાદિ દેને પણ ગુણ,
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૭
સ્વરૂપે જાણું તથાસ્વરૂપી દેષાવલંબન લેતેઆત્મા, અવશ્ય વિષય-કષાયની વૃદ્ધિ કરવા સાથે, સંસારની તેમજ દુખેની વૃદ્ધિ કરવાવાળા થાય છે.
૮૯ પ્રશ્ન –અનાદિથી–અજ્ઞાની તેમજ મિથ્યાષ્ટિ સંસારી આત્માઓ કેવી રીતે આત્મકલ્યાણ સાધી શકે ?
૮૯ ઉત્તર –આત્મકલ્યાણ કરવાના અધિકારની પ્રાપ્તિ માટે, પ્રથમ તો જડ અને ચેતન એટલે જીવતત્ત્વ -તેમજ અજીવતરવના, ગુણ–પર્યાયનું સંક્ષેપથી ચા વિસ્તારથી ભેદ જ્ઞાન પ્રાપ્ત થયેલું હોવું જોઈએ, અને તે થકી જડદ્રવ્યના ગુણ-પર્યાયમાંથી સુખબુદ્ધિની ભ્રાંતિ ટળેલી હોવી જોઈએ, કેમકે જ્યાં સુધી જીવ જડને રાગી છે, ત્યાં સુધી જીવતત્વ સાથે, મિથ્યાદિ ચારે ભાવનાને વ્યવહાર કરવાને અસમર્થ હોય છે. આ સંબંધે કહ્યું છે કે – "मैन्यादि भाव संयुक्तं, तद् धर्ममिति कीर्तये"
આ ચાર ભાવના રહિત આત્મા વ્યવહારથી પણ “પરસ્પરોપો લીવના એ સૂત્રના અર્થથી પણ-અળગે હોવાથી, તેને શુદ્ધાત્મતત્વનું ગુણાવલંબન પ્રાપ્ત થતું નથી, તે માટે જેમ બને તેમ જડ-અછવદ્રવ્યને રાગ ઘટાડવા માટે પ્રયત્ન કરે જરૂરી છે. આ માટે શાસ્ત્રમાં સ્પષ્ટ જણાવેલ છે કે" तवइ तवं चरइ चरणं, सुअंपि नवपुच जाव अब्भसइ।
કા પર શું અ, તા નો સન્મત્ત વિના” |
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮ ૯૦. પ્રશ્ન –અન્યનું આલંબન લીધા સિવાય આત્મશુદ્ધિ થઈ શકે નહિ?
૯૦. ઉત્તર –ચોગશુદ્ધિ અને ઉપયોગ (આત્મ) શુદ્ધિ, બંને કથંચિત્ ભિન્ન-ભિન્ન હોવાથી, ગશુદ્ધિના ક્રમમાં પ્રથમ (૧) સ્થાનગ, (૨) ઉ ગ, (૩) અથાગ (૪) આલંબન ચેગ, (૫) નિરાલંબન યોગ જાણ. આ નિરાલંબનગને, આત્માના જ્ઞાન-દર્શન અને ચારિત્રના અભે પરિણામરૂપ-અનુભવજ્ઞાન થકી, વિશિષ્ટ સ્વરૂપે આત્માર્થ સાધતા હોવાથી, તેને નીચે મુજબ સપ્તાય. ભંગથી યથાર્થ–અવિરૂદ્ધ સ્વરૂપે જાણવો જરૂરી છે. કેમકે નિરાલંબન રોગમાં પણ પૂર્વના યોગેની અનુકમે પરંપરકારણતાએ અવશ્ય કથંચિત ઉપકારકતા રહેલી હોય છે.
(૧) નગમનય દષ્ટિએ –મિથ્યાષ્ટિ આત્માએ પિત પિતાની કલ્પનાશક્તિના જોરે-કરી, જે-જે અનેક પ્રકારની સ્થળ-બાહ્ય, રિદ્ધિ-સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરે છે. તેને નિગમદષ્ટિએ નિરાલંબન ગ જાણો.
(૨) શુદ્ધ સંગ્રહનય દૃષ્ટિએ –સમ્યગ્દષ્ટિ આત્માઓ ચેથા ગુણસ્થાનકે જે-જે પ્રકારે શમસંવેગાદિ ભાવે ઉત્તરોત્તર આત્મવિશુદ્ધિ (કવચિત્રશ્રેણી માંડીને–પણ) પ્રાપ્ત કરે છે, તેને સંગ્રહનયદષ્ટિએ નિરાલંબન યોગ સમજવો.
(૩) શુક્ર વ્યવહારનયષ્ટિએ?—જે સમ્યગ્દષ્ટિ. આત્માઓ બાહ્ય–સ્થૂલ સાવદ્ય વ્યાપારનો ત્યાગ કરી, દેશ
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિરતિ યા સર્વવિરતિભાવે ત્યાગ ભાવમાં સ્થિર થઈને, જે આત્મવિશુદ્ધિ કરે છે, તેને વ્યવહારનય દૃષ્ટિને નિરાલંબન એગ જાણવો.
(૪) જુસૂત્રનયષ્ટિએ –શુદ્ધ સોપશોમિક ૨નત્રયી ચુત, આત્માર્થસાધકશુદ્ધ આત્મપગ રૂપ જે આત્મ–પરિણામ તેને જુસૂત્ર નયદષ્ટિએ નિરાલંબન રોગ જાણ.
(૫) શબ્દનયષ્ટિએ –અપ્રમત્તપણે સાતમે ગુણસ્થાનકે પ્રાપ્ત થયેલ, શુદ્ધ આત્માનુભવના બળે બાહ્ય તેમજ અત્યંતર ભાવે રત્નત્રયીમાં વિશુદ્ધિ પ્રાપ્ત કરવાને જે-જે પ્રયત્ન કરાય તેને શબ્દનયદષ્ટિને નિરાલંબન યોગ જાણુ.
(૬) સમભિરૂઢનયદષ્ટિએ –આઠમે ગુણસ્થાનકેથી બારમા ગુણસ્થાનકે જવાને આત્માને, જે સુવિશુદ્ધ
પક મણીરૂપ આત્મપરિણામ તેને સમભિરૂઢ નયને નિરાલંબાનાગ જાણ, આમાં શુકૂલધ્યાનના પ્રથમના બે પાયારૂપ ધ્યાનનું સ્વરૂપ વિચારવું.
" (૭) એવંભૂત નયદૃષ્ટિએ –શ્રી કેવળીભગવંતો પિતાના બાકી રહેલા અઘાતકર્મોને વીતરાગ ભાવે, જે રીતે ક્ષય કરે છે, તેને એવંભૂત નયદષ્ટિને નિરાલંબન રોગ જાણ આમાં શુકૂલધ્યાનના ત્રીજા તેમજ ચેથા પાયારૂપ ધ્યાનનું સ્વરૂપ વિચારવું.
ઉપર મુજબ પાંચમાં નિરાલબન ગના સ્વરૂપને,
1
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦
યથાર્થ અવિરૂદ્ધ જાણીને, “ોનના નજીએ સામાન્ય વચનમાં બ્રાંતમતિવાળા અજ્ઞાની તેમજ મિથ્યાષ્ટિઓ મિથ્યા-ધ્યાનાદિ-ગથી, નિવતન પામીને “મોકો થોનતિ થા એ સમ્યફ પ્રમાણ વચનને અનુસરીને જેઓ આત્મા–સાધશે તેઓ અવશ્ય પિતામાં સત્તાગતે રહેલા પરમ પરમાત્મપદને ઉપર જણાવેલા ક્રમથી આવિર્ભાસ્વાધીનપણે પ્રાપ્ત કરવાવાળા, થયા છે, થાય છે, અને થશે.
૧. પ્રશ્ન –શાસ્ત્રમાં “સોર વિશાળ એ વચનથી લોક વિરૂદ્ધ વર્તન કરવાનું નિષેધ્યું છે તે ઘણું લોકાથી જુદા શા માટે પડવું જોઈએ?
૧. ઉત્તર –ઉપર જણાવેલ શાસ્ત્ર વચનને, વિરૂદ્ધભાવે-ઘણું લોકે કરતાં હોય તેમ કરવું જોઈએ, એવો અર્થ કરનારાઓને, નિચ્ચેથી મિથ્યા–દષ્ટિઓ જાણવા જોઈએ, કેમકે તેને સાચા અર્થતો, એ-છે-કે-ઉત્તમ આત્માઓએ સ્વ–પર કેઈને પણ દુઃખ થાય તેવી પ્રવૃત્તિથી અળગા રહેવું જોઈએ, આ માટે શાસ્ત્રમાં બહુમતિ મિથ્યાત્વીઓ વડે, પાપાચારમાં કરાતી પ્રવૃત્તિને અનુસરવું તેને આનુસ્ત્રોતીકીવૃત્તિ જણાવી છે અને તે સાથે તેને ત્યજીને પ્રતિસ્ત્રોતીકી એટલે તેથી વિરૂદ્ધ તપસંચમાદિની પ્રવૃત્તિ કરનાર આત્મા જ સંસારના સર્વ દુઃખોથી મુક્ત થઇ પરમ શાશ્વત સુખનો સ્વામી બને છે એમ સ્પષ્ટ જણાવેલું છે. આ માટે માનવજીવનની મહત્તા સંબંધે વિશેષથી જણાવું છું કે.........
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૧
માનવ જીવનની મહત્તા ન્યાય–નીતિ અને સર્વધર્મ શાસ્ત્રકારોએએ સર્વાનુમતે એ હકીકતને સ્વીકાર કરેલો છે, કે-સાત પ્રકારના વ્યસનને સેવનારે આત્મા, અવશ્ય આભવ-પરભવ તેમજ ભવભવને વિષે, રેગ-શેક અને દુઃખ-દારિદ્રને પ્રાપ્ત કરવાવાળે થાય છે. તે માટે આત્મહિતના અથી મનુષ્યએ તે સૌ પ્રથમ નીચે જણાવ્યા સુજબના સાતે વ્યસનોથી અળગા રહેવું અનિવાર્ય આવશ્યક છે.
(૧) જુગાર રમવું નહિ –એટલે અન્યાય અને -અનીતિથી ધન-વૈભવને વધારવા ઇચ્છા–પ્રયત્ન કરે નહિ.
વસ્તુને સ
(૨) ચેરી કરવી નહિ –એટલે બીજાની ચીજવસ્તુને તેની જાણ અને ઈચ્છા વિરૂદ્ધ સીધી કે આડકતરી રીતે પણ, લેવી જોઈએ નહિ.
(૩) દારુ પીવો નહિ –એટલે જે થકી પિતાનો આત્મા આત્મભાન ભૂલીને આત્માને અહિત કાર્યો કરવામાં ઉત્સુક બને તેવા દારુ આદિ પીણા પીવા જોઈએ નહિ. તેમજ અભક્ષ્ય-ભક્ષણ કરવું નહિ.
(૪) પરસ્ત્રીમાં રાગી બનેવું નહિ –એટલે જે સ્ત્રી પિતાની સાથે પરણેલી ન હોય તેવી કઈ પણ સ્ત્રી સાથે વિષયભેગની ઈરછા કરે નહિ.
(૫) વેશ્યાને સંગ કરે નહિ—એટલે જે સ્ત્રી,
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨
પરપુરૂષ સાથે વિવિધ પ્રકારે વિષય ભોગવવાની ઈચ્છા– પ્રવૃત્તિવાળી હોય, તેની સોબત કરે નહિ અને ઈચ્છે પણ નહિ.
(૬) માંસભક્ષણ કરે નહિ –એટલે કેઈ પણ પ્રાણીના પ્રાણુજ જીવિતવ્યને ઘાત કરીને અર્થાત્ તેના. શરીરસ્થ અવયને છેદ કરીને તેને આહાર કરવાની ઈચ્છા-પ્રવૃત્તિ કરે નહિ.
(૭) શિકાર કરે નહિ એટલે પિતાનું શક્તિ-- સામર્થ્ય બતાવવા યા તો સંશોધન કરવા, કે કુતુહલપ્રવૃત્તિઓ. પણ કઈ પણ પ્રાણુના પ્રાણને ઘાત કરે નહિ. • ઉપર જણાવેલ એકથી સાતે વ્યસન, અનુક્રમે-- ઉત્તરેત્તર વ્યાપ્ત બનીને આત્માને વધુ ને વધુ દેષકારક બનતા હોવાથી વ્યસનથી અળગે રહેનારે આત્મા અવશ્ય–આત્મહિત સાધીને, અનેક પ્રકારના ગુણોનો ભક્તા બની અંતે મોક્ષના શાશ્વત સુખોને, પામવાવાળા થાય છે.. તે માટે જે મનુષ્ય-જીવનમાં ઉત્તમ-ગૃહસ્થ-જીવન જીવવા માગે છે, તેઓને માટે પણ શાસ્ત્રકારોએ જણાવ્યું છે કે" अंतरंगारि षड्वर्ग,-परिहार परायणः;
वशीकृतेंद्रिय ग्रामो, गृही धर्माय कल्पते ॥
આત્મભાવને, શત્રુ-તુલ્ય, કામ-ક્રોધાદિ અંગારંગ છે દેને તેમજ પાંચઈન્દ્રિય અને છ મન એ-છએને, જેઓ
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૩
આત્મવશ રાખવામાં પ્રયત્નવાન્ હાય છે, તેવા મનુષ્યા, ઉત્તમ ગૃહસ્થજીવનના અધિકારી જાણવા. અન્યથા મનુષ્યજન્મપામીને પણ જેએ તુચ્છ હલકટવૃત્તિએ, તિય ચગતિના જીવા જેવું, યા તે ક્રૂર-રાક્ષસવૃત્તિનું જીવન જીવે છે, તેથી તેઓ આ ભવ તેમજ પરભવને વિષે પણુ, અનેક દુઃખાની પરપરાને પ્રાપ્ત કરે છે. આ માટે આત્માને અંતરંગ, શત્રુતુલ્ય છ ભાવાનુ કિ ંચિત્ સ્વરૂપ જણાવીએ છીએ.
.
(૧) કામ એટલે અન્ય સ્ત્રીવર્ગ પ્રતિ, દુષ્ટ અભિસધી-કહેતાં માઠા અધ્યવસાય તે કામ. આ કામ પરિણામના ત્યાગ કરવા માટે, શાસ્ત્રમાં પણ કહ્યું છે કે" सल्ल कामा विसं कामा, कामा आसीविसोपमा; कामे पत्थेमाणा, अकामा जंति दुग्गई ||
''
(ર) ક્રોધ :—એટલે વિચાર્યા વગર, પરને કે પેાતાને અપાય (ક)નું કારણ અને તે-ક્રોધ.
(૩) માન :~~~ઉત્તમ પુરૂષાના, આત્માપકારી વચને, ગ્રહણ ન કરવા તે માન.
..
(૪) મદ ~~~પરને પીડા ઉપજાવવાના કારણેામાં. ઉત્સુકતા તે-મદ.
(૫) લાભ :—કારણ વિના અન્યાય અને અનીતિથી પણ ધન મેળવવાના પ્રયત્ન કરે, તેમજ યથાયાગ્ય સ્થાનમાં. ધનના વ્યય ન કરી શકે તે-લેાભ.
પર
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૪
(૬) હર્ષ :–ચેરી–જુઠ-જુગાર-નાટક-સીનેમા તેમ જ શૃંગાર-શિકાર આદિ અનર્થના કાર્યો કરીને, મનને -પ્રીતિ ઉપજાવવાનો પ્રયત્ન કર, તે હર્ષ
તેમજ વળી ઈન્દ્રિયોના વિષય-ભેગે સંબંધમાં પણ -શાસ્ત્રમાં સ્પષ્ટ કહ્યું છે કે – કરું ન પુત્ર મને,
तह तह चड्ढेइ विसयपि कसाई । इंदिय सुहा दुहा खलु,
Mિા તો વિરતા છે વળી પણ કહ્યું છે કે – વિષયા વિષા , દરે તે મહા ! उपभुक्तं विषं हन्ति, विषयाः स्मरणादपि ॥
હવે ગૃહસ્થ જીવનમાં રહીને પણ જેઓને આત્મધર્મ સાધે છે, તેવા ઉત્તમ શ્રાવક-ધર્મનું સ્વરૂપ જણાવીએ છીએ. " सम्यक्त्व मूलानि-पंच अणुव्रतानि गुणा स्त्रयः । शिक्षापदानि चत्वारि, व्रतानि गृहमेधिनां ॥
સૌ પ્રથમ સુદેવ-સુગુરૂ અને સુધર્મમાં સ્થિર બુદ્ધિ કરવારૂપ સમ્યક્ત્વ વ્રતને, વિધિપૂર્વક સ્વીકાર કરવા પડે, . મનશુદ્ધિ કરીને, યથાશક્તિ અઢાર પાપસ્થાનકનો ત્યાગ
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૫
કરવા માટે, બારવ્રતમાં આદર–પ્રયત્નવાન બનવું જોઈએ. આ માટે બારે-વતેનું યથાર્થ સ્વરૂપ ગુરૂગમથી વિધિપૂર્વક અવધારવું જરૂરી છે. આ માટે સૌ પ્રથમ તે શ્રાવકવગે દેવતત્ત્વ અને ધર્મતના શુદ્વાવલંબનમાં ઉપકારી, શમ–સંવેગ-નિવેદાદિ ગુણવાળી જે-જે ઉત્તમ સાધુ ભગવંતે દશવિધ સંયમ વડે, દશવિધ યતિધર્મનું પાલન કરીને, મુખ્યતયા મોક્ષ-પુરૂષાર્થમાં યથાતથ્ય સ્વરૂપે ઉદ્યમી છે, તેઓ સાધ્ય-સાધન શુદ્ધિમાં ઉપકારક હેઈ, તેઓનું યથાર્થ સ્વરૂપ પણ ગીતાર્થ–ગુરૂ ભગવંત પાસેથી અવશ્ય જાણી. લેવું જરૂરી છે.
આ સંબંધે એ ખાસ જાણવું જરૂરી છે કે-કેટલાક નિશ્ચયાભાષી સાધુઓ, એકાંતે-આદ્ય પ્રવૃત્તિથી સર્વથા રહિત સાધુધર્મને જ આત્મ-ધર્મ કહે છે, તેમજ કેટલાક કેવળ વ્યવહારાભાષીઓ, એકાંતે વ્યવહારશુદ્ધિ વડે જ આત્મશુદ્ધિ થઈ શકે છે એમ કહે છે. આ બંને એકાંતદ્રષ્ટિવાળા મિથ્યાભિનિવેશકેને, સંસર્ગ ત્યાગીને, આત્માથી આત્માઓએ શાસ્ત્રાનુસારે નિશ્ચય-વ્યવહાર અને ધર્મોનું સાપેક્ષભાવે અવલંબન લેવું હિતાવહ છે આ માટે નિશ્ચય. તેમજ વ્યવહાર સ્વરૂપમાં સમ્યફ તેમજ અસમ્યફ સ્વરૂપે હિતાહિતકારક નીચે મુજબની ચૌભંગીનું અવધારણ કરવું જરૂરી છે.
(૧) શુદ્ધ નિશ્ચય સ્વરૂપે –આત્મ શ્રેયાર્થે, શુદ્ધ આત્મસ્વ-સ્વરૂપમાં રમણતા કરવી, તે-શ્રેયસ્કારી જાણવી.
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૬
(ર) શુદ્ધવ્યવહાર સ્વરૂપેઃપરહિતા કારત્વ તે,મ’ગલકારી જાણ્યું.
(૩) નિશ્ચય સ્વરૂપની અશુદ્ધતાથીઃ—પરાપકારિતા, તે કલેશકારી જાણવી.
(૪) વ્યવહાર સ્વરૂપની અશુદ્ધતામાંઃસ્વાર્થ પરાચણુતા, તે અપમ‘ગલકારી જાણવી.
૨. પ્રશ્ન :—સઘમળ યાને સંગઠનખળ ઉપકારક છે કે અપકારક ?
''
૯૨. ઉત્તર :—કહેવત છે કે “સૌ શાણાઓના એકમત અને સૌ મૂર્ખાએના હજાર મત” આ ન્યાયથી સ્પષ્ટ સમજવુ જોઈએ કે, શાણાઓનુ સગઠન, સુવિશુદ્ધ શક્તિશાળી હાઇ ઉપકારક હાય છે, જ્યારે સ્વાથી મૂર્ખાઓનુ સ"ગઠન, ભાંગફાડીચુ* હેર્ટ અપકારક હોય છે.
૩. પ્રશ્ન ઃ—જૈનશાસ્ત્રમાં પ્રાંચ પ્રકારના વ્યવહારમા જણાવેલ છે તેમાં આજે તે માત્ર છેલ્લા પાંચમા જીત–વ્યવહાર જ પ્રવર્તે છે, એમ કહેવાય છે તેનુ કેમ •સમજવુ* ?
૯૩. ઉત્તર ઃ—જૈનધમ શાસ્ત્રોમાં, આગમ વ્યવહાર, શ્રુત વ્યવહાર, આજ્ઞા વ્યવહાર, ધારણા વ્યવહાર અને જીત–વ્યવહાર એ પાંચે પ્રકારના ધમ વ્યવહાર સર્વ કાળે મુખ્ય-ગૌણપણે પરસ્પર સાપેક્ષભાવે ઉપકારક જણાવ્યેા છે.
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૭
અન્યથા કાઈ પણ વ્યવહારમાં એકાંત પક્ષપાતિનેઅભિનિવેશક મિથ્યાત્વીએ જણાવ્યા છે.
૯૪. પ્રશ્ન : શું સમ્યક્ત્વ સામાયિક સિવાય શ્રુત સામાયિક, દેશવિરતિ સામાયિક કે સવિરતિ સામાયિક ન હાઇ શકે?
"
.
૯૪, ઉત્તર ઃ ચારે પ્રકારના સામાયિક અનુક્રમે ઉત્તરાત્તર ભાવવિશુદ્ધિને જણાવનાર છે, તેથી પ્રથમના સમ્યક્ત્વ સામાયિક વગર તે પછીના સામાયિકા હોઈ શકે નહિ, તથાપિ ઉપચારે દ્રવ્યથી તા ચારે સામાયિક વ્યવહારથી પૃથ-પૃથક્ સ્વરુપે પણ હાઈ શકે છે.
૯૫. પ્રશ્ન ઃ~~~આત્મા રૂપી છે કે અરૂપી ?
૯૫. ઉત્તરઃ——વણુગ ધ–રસસ્પર્શયુક્ત કેવળ પુદ્ગલ દ્રબ્યા જ રૂપી છે, તે સિવાયના આત્માદિ ચારે દ્રવ્યા વર્ણાઢિ રહિત હાવાથી અરૂપી છે. તેમ છતાં કતૃત્વ પરિણામી ચૈતન્ય ગુણવાળા આત્મદ્રવ્યને, કર્મ પુદ્ગલ સચેાગે, પર–પરિણામીપણુ હોવાથી, આત્મદ્રના સ્યાત્ રૂપારૂપીપણાના સ્વરૂપને, નીચે મુજખ નયષ્ટિએ યથા વિરૂદ્ધભાવે જાણવું જરૂરી છે.
(૧) નૈગમનયની દૃષ્ટિએ પ્રત્યેક આત્માએ, સ્વ-દ્રવ્યત્વે સામાન્ય સ્વરૂપે તે વર્ણાદિ રહિત અરૂપી છે તેમ છતાં ક સ ચાગીભાવે કથ ચિત્ સ્વતઃ તેમ જ પરતઃ અને ભાવે પરિણામી હેવાથી સંસારી આત્માઓમાં વિવિધ
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮
ગતિ-જાતિરૂપે જન્મ-મરણાદિ ભાવે રૂપારૂપી પશુ" પ્રત્યક્ષઅવિધી છે.
(ર) સ’ગ્રહનય દૃષ્ટિએ ઃ—પ્રત્યેક આત્મા, શુદ્ધજ્ઞાનાદિ સ્વગુણુ સત્તામાં નિત્ય પરિણામી હેાવાથી, અરૂપી છે, તેમજ કમ પુદ્દગલ સૉંચાગે પરપરિણામીભાવે રૂપી પશુ છે.
(૩) વ્યવહાર નયદૃષ્ટિએ —પ્રત્યેક આત્મા, પાતાના ઉપશમિક–ક્ષાયિક તેમજ ક્ષાયેાપશમિક જ્ઞાનાદિ ગુણુ પરિણામમાં પરિણામ પામતા થકા અરૂપી છે. તેમજ તે સાથે સ'સારી આત્માના કર્માંજન્ય અનેકવિધ યાગ પરિ શુમનનું રૂપીપણું પ્રત્યક્ષ અવિરોધી છે.
(૪) જીસૂત્ર નયદૃષ્ટિએ ઃ—પ્રત્યેક સસારી આત્મા પ્રત્યેક સમયે, ચાગ-ઉપાગ રૂપ ઉભય પિરણમનભાવે રૂપી-અરૂપી ઉભય પરિણામી છે, તેમ છતાં એક સાથે ખન્ને ધર્માંની વિવક્ષા, મુખ્યપણે ન હોઈ શકે તે માટે આત્મ-તત્ત્વને સ્યાદ્ રૂપારૂપી સ્વરૂપી જાણવુ જોઈએ.
(૫) શબ્દનયદૃષ્ટિએઃ—ઔયિક, તેમજ ઉપશમિક, ક્ષાયિક અને ક્ષાાપશમિક ભાવમાં, મુખ્ય-ગૌણભાવે માહિરાત્મભાવમાં, અંતરાત્મ ભાવમાં તેમ જ પરમાત્મ ભાવમાં પિરણામ પામતાં સ-શરીરી આત્માઓની શાસ્ત્રાનુસારે યથાર્થ-અવિરૂદ્ધરૂપી-અરૂપી સ્વરૂપે ઓળખાણ થવી તે. (૬) સમભિરૂઢ નયદૃષ્ટિએ ઃ—અરૂપી આત્માના
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૯
જ્ઞાન-દર્શનચારિત્રાદિ અરૂપી ગુણાના ભિન્ન ભિન્ન પાઁચાને અરૂપી જાણે છે. તેમ છતાં, ક્ષાયેાપશમિક ભાવમાં પોટ્ટગલિક ભાવનું કથચિત રૂપીપણુ શાસ્ત્રથી અવિરૂદ્ધ જાણે છે.
(૭) એવ‘ભૂત નયદૃષ્ટિએ ઃ—આત્મદ્રવ્યને અરૂપી જાણે છે અને પુદ્ગલ દ્રવ્યને રૂપી જાણે છે તેમજ ઉભયદ્રવ્યને આશ્રયી પર્યાયાને રૂપારૂપી જાણે છે.
આત્મ-તત્ત્વના નયસાપેક્ષ રૂપરૂપીપણાના ઉપર જણાવેલ સ્વરૂપ સબંધમાં પરમ-પૂજ્ય-પ્રાતઃ સ્મરણીય અધ્યાત્મ ચેગીરાજ શ્રી આનદઘનજીએ જણાવ્યું છે કે— નિશાની કહા બતાવુ રે, તે અગમ અગેાચર રૂપ; રૂપી હુ તા કહ્યું નહિરે, ધે કૈસે અરૂપ; રૂપા રૂપી જે કહુ પ્યારે, અસે ન સિદ્ધ અનુપ નિશાની
શુદ્ધ સ્વરૂપી જે કહું રે, મધ ન મેાક્ષ વિચાર; ન ઘટે સ’સારી દશા પ્યારે, પુન્ય–પાપ–અવતાર.
નિશાની
ઉપજે વિષ્ણુસે કૌન; અબાધિત ગૌણુ. નિશાની
સર્વાંગી સમ નય ધની રે, માને સય્ય પરમાન;
૧૪
સિદ્ધ સનાતન જે કહે રે, ઉપજે વિષ્ણુસે જો કહુ પ્યારે, નિત્ય
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૦ નયવાદી પલ્લો ગ્રહી પ્યારે, કરે ભરાઈ ઠાન.
નિશાની અનુભવ ગોચર વસ્તુ હેરે, જાણવો એહીર ઈલાજ; કહનસુનનકે-કછું નહિ પ્યારે, આનંદઘન મહારાજ
નિશાની
૬. પ્રશ્ન –જડ-ચેતનાત્મક આ સમસ્ત જગતની ઉત્પત્તિ ક્યારે થઇ? અને તેને સર્વથા નાશ કયારે થશે ?
૯૬. ઉત્તર-અનંત જડ-ચેતનામક આ સમસ્ત જગત અનાદિ-અનંત છે એટલે મૂળ જડ દ્રવ્ય, તેમજ આત્મદ્રની, કઈ કાળે કેઈનાથી ઉત્પત્તિ થયેલ નથી, તેમજ તેને (મૂળ કને) કેઈ કાળે સર્વથા નાશ પણ થવાને નથી તેમ છતાં પ્રત્યેક દ્રવ્ય વિવિધ હેતુતાએ, શુદ્ધાશુદ્ધ પર્યાય સ્વરૂપે, પ્રત્યેક સમયે-ઉત્પત્તિ-નાશ-તેમજ ધ્રુવભાવે પરિણામ પામતા હોય છે, તેનું સ્વરૂપ ગીતાર્થગુરૂભગવંત પાસેથી જાણું લેવું. અન્યથા–અસત્ કલ્પનાઓ કરવી તે કેવળ મૂખતા જ છે.
૯૭. પ્રશ્ન –સામાન્ય-વ્યવહાર દષ્ટિએ સુધર્મ અને કુધર્મનું સ્વરૂપ સમજાવો ?
૯૭. ઉત્તર –જે-જે અનુષ્ઠાનથી–સ્વ–પર આત્મશુદ્ધિ થાય, એટલેહ-માયા અને પરવતુ પરના મમત્વભાવથી આત્મા અળગો થાય, તેને વ્યવહાર-સુધર્મ જાણો,
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૧
અને જે-જે ચોગ–પ્રવૃત્તિથી સ્વ-૫ર આત્મભાવમાં વિષયકષાયની વૃદ્ધિ થાય તેને વ્યવહાર-કુધર્મ જાણ.
૮. પ્રશ્ન –આત્મા–આત્મશુદ્ધિને કારક કેવી રીતે બની શકે?
૯૮. ઉત્તર –જે આત્મા, યથાતથ્ય યંગ-ઉપધાન સહિત, તેમજ અતિચારાદિ રહિત જ્ઞાનગુણનું આરાધન કરે છે, તે આત્માને, સૂત્ર-અર્થ—અને તદુભય થકી સમ્યગુદર્શનની પ્રાપ્તિ વડે સમ્યજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે, અને તે થકી તે આત્મા આત્મશુદ્ધિને કારક બનીને, સર્વકમને ક્ષય કરી, પરમ સિદ્ધિપદને પ્રાપ્ત કરે છે. આ માટે કહ્યું
"आत्माऽऽत्मन्येव यच्छुद्धं, जानात्यात्मानमात्मना, । सेयं रत्नत्रये ज्ञप्ति, रुच्याचारकता मुनेः ॥
૯ પ્રશ્ન –ક્રિયાઓ-કર્મ, પરિણામે--બંધ, અને ઉપગે-ધર્મ, એ ત્રિપદીને, યથાર્થઅવિરૂદ્ધ સમજાવો?
૯ ઉત્તર –શ્રી જીનશાસનને વિષે, નીચેની હકીકત સર્વ માન્ય છે.
–
વીનર શર્મ યોગ છે છે તે જાણે છે | ગુમઃ પુષ્ય, શુમર પાપચ |
આથી સ્પષ્ટ સમજાય તેમ છે કે-જે-જે-જી જેવાજેવા–રોગમાં પ્રવર્તે છે, તે મુજબ તેને જી, અલ્પાધિક
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૧૨ કામણ વગણુઓનું ગ્રહણ કરે છે. આ સાથે વળી પણ કહ્યું
" सकषायत्वाज्जीवः कर्मणो योग्यान्पुद्गलानादत्ते, ર યુન્યા?
આથી સ્પષ્ટ સમજાય તેમ છે કે જે-જે-જી, જેવાજેવા–તીવ્ર–મંદ કષાય–પરિણામ દ્વારા, ગપ્રવર્તન કરે છે તદ્અનુસારે, તે-તે જેને શુભ તેમજ અશુભ પ્રકૃતિ સ્થિતિ–રસ અને પ્રદેશ સ્વરૂપે તીવ્ર–મંદ-વિપાકી કર્મોને બંધ થાય છે. આ સાથે વળી પણ કહ્યું છે કે – “પોને ધ, તેમજ જુવો તુર્થ છે
આથી સ્પષ્ટ સમજાય છે કે-જે-જે આત્માઓઆત્માઈશન્ય ભાવે-જે-જે ચાગ પ્રવૃત્તિઓ કરે છે તે તે દ્રવ્ય. ક્રિયાઓથી, તેઓને આત્મશુદ્ધિ નથી, પરંતુ ઉપર જણાવ્યા મુજબ કર્મબંધ પ્રાપ્ત થાય છે, જ્યારે જે-જે આત્માથી આત્માઓ જે જે ભાવે શાસ્ત્રાનુસારી સમ્યગ્દર્શન, જ્ઞાનચારિત્રરૂપ શુદ્ધ-ઉપગભાવમાં વતે છે, તે અનુસારે, તેઓને આત્મશુદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે.
૧૦૦ પ્રશ્ન ––સમ્યજ્ઞાન થકી સમ્યગ્દર્શન થાય છે, કે સમ્યગ્દર્શન થકી સમ્યજ્ઞાન થાય છે?
૧૦૦ ઉત્તર–દ્રવ્ય સમ્યક કૃતરૂપ દ્વાદશાંગી (ત૬ અન્તર્ગત–નવે તવેના જ્ઞાન થકી–સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ માટે કહ્યું છે કે –“નિધિમાકા” તેમજ ચારિત્રહેતુક, ભાવ સમ્યજ્ઞાન–તે ગ્રંથભેદ થકી
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
ક્ષાાપશમાદિભાવે પ્રાપ્ત, સમ્યગ્દર્શનનું કાર્ય છે અર્થાત્ ગ્રંથીભેદ થકી સમ્યગ્દર્શન થયા પછી-સમસ્ત મેધ જ્ઞાન તે ભાવ સમ્યગ્ગાનપણાને પામે છે, એમ જાણુવુ.
આ માટે કહ્યુ` છે કે~~
" नादंसणीस्स नाणं, नाणेण विना न हुंति चरणगुणा
''
૧૦૧ પ્રશ્નઃ—શું સ્યાદ્વાદ જ્ઞાન જ પ્રમાણુરૂપ છે ? અને તે શું માત્ર શ્રુતજ્ઞાનના વિષયરૂપ જ છે
૧૦૧ ઉત્તરઃ—મત્યાદિ કાઈ પણ જ્ઞાનનેા, સ્વ–પર દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય સખી એક યા અનેક ધર્મોના, આત્મા થે -વિધિ નિષેધ સાપેક્ષ, યથાથ-અવિરૂદ્ધ સમ્યગ્બાધ તે પ્રમાણુરૂપ છે, અન્યથા અપ્રમાણુ જ્ઞાન જાણવુ. તેમાં શ્રુતજ્ઞાન, સ્વ–પર પ્રકાશક હાઈ, સ્યાદ્વાદને વ્યવહાર મુખ્યતાએ શ્રુત સાપેક્ષ જાણવા.
૧૦૨ પ્રશ્નઃ—આત્મા શુદ્ધપરિણામી છે કે અશુદ્ધ પરિણામી છે?
૧૦૨. ઉત્તરઃ—પ્રત્યેક આત્મા સ્વતઃ શુદ્ધ પરિણામી છે, તેમજ પરતઃ અશુદ્ધ પરિણામી છે
૧૦૩ પ્રશ્નઃસાચા માક્ષ-પુરૂષાર્થી-આત્માના ખાદ્ય જીવનની સાચી એળખાણ કરાવા ?
૧૦૩ ઉત્તરઃઉપરના પ્રશ્નના ઉત્તર આપતાં થકાં
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪
પ. પૂ. પ્રાતઃસ્મરણીય ચેાગીરાજ શ્રી ચિટ્ઠાન દજીએ જણાવ્યુ છે કેઃ—
પદ
નિરપક્ષ વિરલા કાઇ, અવધુ–નિરપક્ષ વિરલા કોઈ; દેખ્યા જગ સહુ જોઇ, અવધુ, નિરપક્ષ વિરલા કાઇ;
અવનિ સમરસ ભાવ ભલા ચિત્ત જાકે, થાપ થાપ ન હાઈ. અવિનાશીકે ઘરકી ખાતાં, જાનેગે નર સાઈ
અવધુનિ ઉપલ સમ લેખે; શિવ મંદિર દેખે. અવધુ–નિ વિ આણે;
નિંદા સ્તુતિ શ્રવણુ સુણીને, હ` શાક તે ગમે જોગીશ્વર પુરા, નિત્ય ચઢતે ગુણુ ઠાણું.
રાવ રકમે ભેદ ન જાણે, કનક નારી નાગિણીકા નહિ પરિચય, તે
અવધુનિ ચંદ્ર સમાન સૌમ્યતા જાકી, સાયર જેમ ગભીરા; અપ્રમત્ત ભાર'ડ પરે નિત્યા, સુર ગિરિ સમ સુચી ધીરા.
અવધુ—નિ પંકજ નામ ધરાય પક શું, રહેત કમળ જીમ ન્યારી; ચિદાનંદ રિયાજન ઉત્તમ, સે!
સાહિબ કા પ્યારા. અવધુનિ
શબ્દા :—અવધુ આત્મા, ઉપલ=પત્થર, સાયર=સમુદ્ર.
'
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧પ
૧૦૪. પ્રશ્ન –કમગ અને ધર્મગનું સ્વરૂપ સમજાવે ?
૧૦૪. ઉત્તર–(૧) મિથ્યાત્વાદિ હેતુએ, મન-વચન અને કાયમ દ્વારા કરાતી પુન્ય –પાયરૂપ કર્મબંધની કિયાઓને અપારમાર્થિક કમગ જા,
(૨) મન-વચન અને કાયમ દ્વારા, મિથ્યાત્વઅત્રત અને કષાયરૂપ આશ્રવભાવેને રોકવા માટે, સમિતિ– ગુપ્તિરૂપ સંવરભાવની ક્રિયાઓને પારમાર્થિક કર્મચંગ જાણ.
(૩) આત્માના, જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર-તપ-વર્યાદિ ગુણો થકી સંસારિક સુખ મેળવવા માટે-જે-જે ધર્મકરણી કરાચ તેને અપારમાર્થિક ધમગ જાણુ.
(૪) પ્રાપ્ત-ક્ષાપશમિક જ્ઞાન-દર્શન–ચારિત્ર-તપવીર્યાદિ આમિક ગુણ થકી-ક્ષાયિકભાવની પ્રાપ્તિ અર્થે– ગુણશ્રેણી ઉપર ચઢવા માટે જે-જે આત્મકરણી કરવી તેને પારમાથિકે ધમરોગ જાણો.
૧૦૫. પ્રશ્ન –અન્યત્ર જણાવેલ, તામસિક-રાજસિક અને સાત્વિક વૃત્તિઓનું સાચું સ્વરૂપ સમજાવો ?
૧૫. ઉત્તર–પાંચે ઈન્દ્રિયના (૨૩) વિષયને પિષવા માટે, કષાયની મુખ્યતાવાળે ઉત્કટ અવિવેકી પરિણામ-તે તામસિકવૃત્તિ જાણવી, તેમજ વિષય-કષાયને
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૬
પાષવા માટે પરીપકારિતા-સાપેક્ષ તપ-ત્યાગાદ્ઘિના પરિણામ, તે રાજસિકવૃત્તિ જાણવી, જ્યારે કેવળ આત્માર્થ સાધવા માટે, પરભાવના ત્યાગ કરવા પૂર્ણાંક, ક્ષાયેાપશમિક આત્મિક ગુણા વડે, ક્ષાયિકભાવે આત્મભાવમાં સ્થિર થવાની વૃત્તિ તે સાત્વિકવૃત્તિ જાણવી અન્યથા સમુચ્છિમ— વૃત્તિ જાણવી.
૧૦૬. પ્રશ્નઃ ક્રોધ-માન-માયા અને લેાભ એ ચારે કષાયાને જીતવાના અનુક્રમ બતાવા ?
૧૦૬. ઉત્તરઃ—વ્યવહારનય દૃષ્ટિની મુખ્યતાએ, જે ક્રોધને જીતે છે, તે માનને જીતે છે, જે માનને જીતે છે તે માયાને જીતે છે. જે માયાને જીતે છે તે લેાસને જીતે છે. જ્યારે નિશ્ચયનયની મુખ્યતાએ, જે લાલને જીતે છે તે માયાને જીતે છે. જે માયાને જીતે છે તે માનને જીતે છે. જે માનને જીતે છે તે ક્રોધને જીતે છે. કષાય તે માહના પરિણામ છે, અને માહ તા સમ્યજ્ઞાન થકી જ જીતાય છે એમ જાણવું.
૧૦૭. પ્રશ્નઃ—પૂર્વાચાર્યાએ-આત્મ શુથે સામાન્યતયા કેવા ઉપદેશ આપેલેા છે?
૧૦૭. ઉત્તર—પૂર્વાચાર્ય રચિત તત્ત્વબાધક અષ્ટપદી,
(૧) રૂપાર્કિકા દેખવા, કહન કહાવન કૂટ; ઇંદ્રિય યાગાદિક મળે, એ સમ લૂટાલૂંટ.
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૭
(૨) સ્વપર વિષે વાસના, હાત અવિદ્યા રૂપ; તાતે બહુરિ વિપમય, ભરમજાળ અધકૂપ. (૩) દેહાર્દિક આતમ ભ્રમી, પે નિજ—પર ભાવ; આતમ જ્ઞાની જગ લહે, કેવળ શુદ્ધ સ્વભાવ. (૪) કેવળ આતમ માધ હે, પરમારથ શીવ પંથ; તામે જીનકૢ મગનતા, સેાઈ ભાવ નિગ્રંથ; (૫) માહ માશુરી ાલ–મન, તામે મૃગ મત હા; પામે જે મને નિહ પરે, તાકુ અસુખ ન હાઉ.
(૬) મુગતિ દર તાકુ નહિ, જાકુ થિર સંતોષ; દૂર સુગતિ તાકુ સદા, જાકુ અવિરત પાષ, (૭) યાગા રંભીક અસુખ, અંતર બાહિર સુખ; સિદ્ધ યાગીઠું સુખ હૈ, અનર માહિર દુઃખ.
(૮) ત્યાગ—ગ્રહણ માહિર કરે, મૂઢ કુશળ અતિરંગ; માહિર અંતર સિદ્ઘ, નહિ ત્યાગ અર્ સંગ,
૧૦૮ પ્રશ્ન—વત માન કાળને અનુલક્ષીને આત્માર્થે – હૈયે પાદેયતાનું સ્વરૂપ સમજાવે ?
૧૦૮, ઉત્તરઃ—વ માન કાળમાં હિતાહિત પ્રમે
ધક અષ્ટપદી.
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૮
'
(૧) રાગદ્વેષને કામ ક્રાધના, તાપને ત્યાગ મનાવીને; અંધારે આથડતાં અધા, સત્યક્ષમા—ઉત્થાપીને.
(૨) આત્મતત્ત્વમાં ભાંત ભિક્ષુકા, ધમ ના ધંધ મચાવે છે; અહિંસા કાજે હિંસાકારી, આરંભા—અપનાવે છે.
'
(૩) જેવુ' કરે તેવું સૌ પામે, નિશ્ચે શાણા સમજે; પર પરિણતી અપની કરી માની, મુરખ કલેશ-ઉપાવે. (૪) ધર્મકર્મના કર્તા આતમ, ભેાકતા પણ છે પાતે; કનુ ફળ તેકજ જાણી, ધી ધર્મ વિમાસે.
(૫) સુખ ધર્માંત–દુ:ખ પાપાત,
એ અવિચળ સત્ય અવધારીને;
શાશ્વત સુખને સાધે બુધ જન,
કર્મના અધૂન તાડીને.
(૬) સર્વાંકાળે જગમાં દીસે, પુન્ય–પાપનું યુદ્ધ, બન્ને સાચા માની માચે, ધર્મ-મર્મીમાં મુગ્ધ,
(૭) ભકિતવાદે, નગ્નતા—નાદે, ભ્રાંત ભગતડા નાચે છે; વિષય—કષાયમાં મુગ્ધ મિમાંસક ·
-
માયા–મમતા–પાષે છે.
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 218 (8) ४ा-मन-ठिया शुद्धिना, त्रिविध सत्य तात; સાધ્યસાધન શુદ્ધિએ સાધક, અજર-અમર પદ સાથેशिवमस्तु सर्व जगतः, परहित-निरताभवंतुभूतगणाः / दोषा प्रयांतु नाशं, सर्वत्र सुखीभवतुलोकः // उपसर्गाः क्षयं यांति, छियंते विनवल्लयः मनः प्रसन्नतामेति, पूज्यमाने जिनेश्वरे सर्व मंगल-मांगल्यं, सर्व कल्याण कारणम् प्रधानं सर्वधर्माणां, जैनं जयति शासनम् સંપાદક સિદ્ધાંત પાક્ષિક પંડિત શાંતિલાલ કેશવલાલની. સબહુમાન વંદના AUTAHITH - - -