________________
પરિણામને કર્મ, અને કર્મ પરિણામને ધર્મ સ્વરૂપે જણા-- -વતા હોય છે. હકીકતમાં તો આત્માને સ્વભાવ ધર્મ, આત્માના જ્ઞાનાદિ ગુણોમાં પરિણમન પામવું તે છે. આ માટે શાસ્ત્રમાં પણ કહ્યું છે કે “aહ્યુagrષ” તેમ છતાં. ઉદિત કર્મના–પરિણામ સ્વરૂપી મન-વચન-કાય ગની શુભ પ્રવૃત્તિને જ ધર્મ સ્વરૂપે જણાવવી તે સ્યાદવાદ સિદ્ધાંતની અજ્ઞાનતાના જોરે કે દ્વેષથી જ સંભવી શકે.
આ સાથે એમ પણ સમજવું જરૂરી છે કે આત્માને આત્મભાવમાં પરિણામ પામવામાં નિમિત્ત હેતુરૂપે જે-જે પ્રશસ્ત પેગ પ્રવૃત્તિ જે-જે સ્વરૂપે સહાયક થાય છે, તેને તથા સ્વરૂપે ઉપચારે (વ્યવહારથી) ધર્મ સ્વરૂપે જાણવી જોઈએ. ઉપર જણાવેલ , અર્થ સ્યાદવાદથી અવિરુદ્ધ હોઈ આ. સંબધે કહ્યું છે કે – “ધર્મશુદ્ધ ઉપયોગ સ્વભાવ,
' પુણ્યપાપ શુભ અશુભ વિભાવ, ધર્મ હેતુ વ્યવહારજ ધર્મ,
નિજ સ્વભાવ પરિણતિને મર્મ. જો કે કઈ પણ પદાર્થ સ્વ–પર ભાવે અસ્તિ-નાસ્તિ. સ્વરૂપે સર્વાત્મક છે, તથાપિ કેટલાક માયામૃષાવાદીઓ જડ -ચેતન દ્રવ્યના પરિણમન–સંબંધમાં, એટલે આત્મતત્વના જડ તત્ત્વ-સાથેના ભિન્નભિન્ન–પરિણમન સંબંધમાં એટલે કે બહિરાત્મા–અંતરાત્મા અને પરમાત્મ સ્વરૂપી.
